Банктегі несиелік процестер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Банктегі несиелік процестерді ұйымдастырудың теориялық негізі ... ... ... 6
1.1 Несиенің мәні, түрі, функциялары және әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Несиелеу принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Банктегі несиелік процестерді ұйымдастыру, кезеңдері және жіктелімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 «АТФ Банк» АҚ үлгісіндегі несиелік процес ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 «АТФ Банк» АҚ ісіне (қызметіне) жалпы мінездеме (сипаттама) ... ... 34
2.2 Заңды тұлғаларды несиелеу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 Банктегі несиелік процесін ұйымдастыруды талдау және даму болашағы мен жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1 Шетел тәжірибесіндегі банктердің несиелеу ерекшеліктері ... ... ... ... ...54
3.2 Несиелік процесін жетілдіру жолдары мен даму болашағы ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
1 Банктегі несиелік процестерді ұйымдастырудың теориялық негізі ... ... ... 6
1.1 Несиенің мәні, түрі, функциялары және әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Несиелеу принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Банктегі несиелік процестерді ұйымдастыру, кезеңдері және жіктелімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 «АТФ Банк» АҚ үлгісіндегі несиелік процес ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 «АТФ Банк» АҚ ісіне (қызметіне) жалпы мінездеме (сипаттама) ... ... 34
2.2 Заңды тұлғаларды несиелеу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 Банктегі несиелік процесін ұйымдастыруды талдау және даму болашағы мен жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.1 Шетел тәжірибесіндегі банктердің несиелеу ерекшеліктері ... ... ... ... ...54
3.2 Несиелік процесін жетілдіру жолдары мен даму болашағы ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Диплом жұмысымның өзектілігі банктегі несиелік процестерді ұйымдастырудың теориялық негізі, кезеңдері, жетістіктері мен даму болашағы. Несиелік операциялар коммерциялық банктің активтік операцияларына жатады. Банктік бизнес құрылымында осы операция түрі оларға табыстың негізгі бөлігін алып келеді. Нақты банктің несиелік операцияларының құрылымы оның активтерінің мөлшеріне, орталық бөлімінің орналасуына, бөлімдерінің санына, клиенттер құрамына, банктің мамандануына және тағы басқаларына байланысты және де, үлкен ықпалды мемлекеттің экономикалық конъюктурасының жағдайы да көрсетеді. Мысалы, шет аймақтардағы қалаларда орналасқан кіші және орташа банктер клиенттердің шектелген көлемімен байланыста болады және жалпыұлттық, сонымен қатар әлемдік ақша нарығымен салыстырмалы түрде әлсіз байланыста болады. Сондықтан, олардың активтер құрылымында ссудалық операциялардың мөлшері қаржылық орталықтарда орналасқан ірі банктерге қарағанда аз болып келеді. Мынадай жалпы саяси және әлеуметтік-экономикалық процестер, яғни соғысқа, экономикалық кризистерге, инфляцияға және т.б. байланысты іскерлік белсенділіктің бұзылуы банктік активтердің құрамына ықпал етеді.
Несиелеу банктік операциялардың ең табыстыларының қатарына жатқызылғанымен, осы аумақ шеңберіндегі дұрыс саясат қазіргі таңда коммерциялық банктің дамуының кепілі болады. Осы фактіні есепке ала отырып, дипломдық жұмыстың осы тақырыбы нарықтық жағдайда өзекті болып табылады.
Менің диплом жұмысымның тақырыбы: “Банктегі несиелік процестерді ұйымдастыру”.
Жұмыстың негізгі мақсаты – банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруды зерттеу болып табылады. Банктің несиелік саясатын қалыптастыру шеңберінде толығырақ зерттеуді жүргізу үшін біз келесі негізгі мақсаттарды ашып қарастыруымыз үшін алдыма мынадай міндеттерді қойдым:
Несиелеу процесін коммерциялық банктің ең табысты операциясы ретінде қарастыру. Бұл үшін біз несиелік саясаттың негізгі принциптерін анықтауымыз және көрсетуіміз қажет.
«АТФ Банк» АҚ-ның құрылу кезінен бастап, несиелік саясатын қалыптастырылуы және несиелеу процесі қалай жүргізілетінін зерттеу. Ол үшін «АТФ Банк» АҚ-ның құрылу кезінен зерттеуді жүргізуді бастап, зерттеліп отырылған банктегі несиелік саясаттың ерекшеліктерін және қалыптастырылуын қарастырамыз.
Несиелеу банктік операциялардың ең табыстыларының қатарына жатқызылғанымен, осы аумақ шеңберіндегі дұрыс саясат қазіргі таңда коммерциялық банктің дамуының кепілі болады. Осы фактіні есепке ала отырып, дипломдық жұмыстың осы тақырыбы нарықтық жағдайда өзекті болып табылады.
Менің диплом жұмысымның тақырыбы: “Банктегі несиелік процестерді ұйымдастыру”.
Жұмыстың негізгі мақсаты – банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруды зерттеу болып табылады. Банктің несиелік саясатын қалыптастыру шеңберінде толығырақ зерттеуді жүргізу үшін біз келесі негізгі мақсаттарды ашып қарастыруымыз үшін алдыма мынадай міндеттерді қойдым:
Несиелеу процесін коммерциялық банктің ең табысты операциясы ретінде қарастыру. Бұл үшін біз несиелік саясаттың негізгі принциптерін анықтауымыз және көрсетуіміз қажет.
«АТФ Банк» АҚ-ның құрылу кезінен бастап, несиелік саясатын қалыптастырылуы және несиелеу процесі қалай жүргізілетінін зерттеу. Ол үшін «АТФ Банк» АҚ-ның құрылу кезінен зерттеуді жүргізуді бастап, зерттеліп отырылған банктегі несиелік саясаттың ерекшеліктерін және қалыптастырылуын қарастырамыз.
1. Банковское дело / Под редакцией Сейткасимова Г.С. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.Банковское дело / Под редакцией Колесникова В.И. – Москва: Финансы и статистика, 1995.
2. Банковское дело: стратегическое руководство / Под редакцией Платонова В., Хиггинса М. – Москва: Консалтбанкир, 2005.
3. Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. – Москва: Финансы и статистика, 2006.
4. Хамитов Н.Н, Банк ісі, Алматы Экономика, 2006
5. Симановский А.Ю. Резервы на возможные потери по ссудам: международный опыт и некоторые вопросы методологии // Деньги и кредит. – 2004.- №1.
6. «АТФ Банк» АҚ 2008 жылғы жылдық есебі.
7. www.nationalbank.kz
8. www.atf.kz
9. www.kkb.kz
10. Мақыш С.Б. Банк ісі. – Алматы, 2006.
11. Банковское дело / Под редакцией Сейткасимова Г.С. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.Банковское дело / Под редакцией Колесникова В.И. – Москва: Финансы и статистика, 1995.
12. Эдвин Дж. Долан, Колин Д. Кэмпбелл, Розмари Дж. Кэмпбелл. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. – Москва-Санкт-Петербург, 1993.
13. Банковское дело: стратегическое руководство / Под редакцией Платонова В., Хиггинса М. – Москва: Консалтбанкир, 2005.
14. Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. – Москва: Финансы и статистика, 2006.
15. Ұлттық банктің Жылдық есебі. – Алматы, 2007.
16. ЕДБ-де тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар туралы нұсқаулық // Егемен Қазақстан. – 2004.
17. Хавьер М. Пиедра. Система кредитного бюро в Казахстане. Расширение доступа к кредитным ресурсам. Успех сбалансированного подхода // Банки Казахстана. – 2003.- №9.
18. Хамитов Н.Н, Банк ісі, Алматы Экономика,2006
19. Хамитова К.Н. Современные проблемы и перспективы краткосрочного кредитования в Казахстане // Банки Казахстана. – 2002. - №2.
20. Нурсеит Н., Нурсеитова Р. Текущее состояние развития и кредитования малого бизнеса // Экономика и статистика. – 2003 - №2.
21. Бобаканова Ж.О. Кредитные риски в банковской сфере и критерии рейтинга банков // Банки Казахстана. – 2002.- №7.
22. Халитова М. Система кредитования в условиях реформирования экономики Казахстана // Саясат. – 2003.- №7.
23. «Банктер және банктік қызмет туралы» ҚР-сы Президентінің Заң күші бар Жарлығы, 1995 жыл 31 тамыздағы № 2444(өзгерістер мен толықтырулар 01.12.2005ж. берілген)
24. «Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» Қазақстан Республикасының заңы 19 шілде, 2003 ж.
25. «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы» ҚР-сы Президентінің Жарлығы № 220-1 22.04.98 ж. (өзгерістер мен толықтырулар 01.04.2004ж. берілген).
26. Положение о кредитной политике АО «Народный Банк Казахстана». Утвержденный Постановлением Советом директоров АО «Народный Банк Казахстана» № СД-8/02-04 от «18» февраля 2004г.
27. «Народный Банк Казахстана» АҚ-ның «Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу» ережесі.
28. Банковское дело: Учебник/ Под редакцией Г.С. Сейткасымова. - А.: Қаржы-қаражат, 2005. - С. 159-174.
29. Банковское дело: Учебник / Под редакцией О.И. Лаврушина. - М.: Финансы и статистика, 1998. - С. 256-305.
30. Банки и банковские операции: Учебник для вузов / редакцией Е.Ф. Жукова. - М.: РДЛ, 1997. - С. 471.
31. Давлетова М.Т. кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие / КазГАУ.- А.: Экономика, 2001.-196с.
32. Мақыш С. Коммерциялық банктердің операциялары. А.: ИздатМаркет, 2003.
33. Банковское дело / Под редакцией Коволева. - М.: РДЛ, 2001.
34. Ларионова И.В. Оценка кредитоспособности предприятия,
35. Бизнес и банки, 2004. № 11.
36. Лобанов А. Кредитная деятельность банка, Деньги и кредит, 2003. № 12.
37. Абалкин Л.И. Зарубежный опыт оценки кредитоспособности заемщика, Финансы и кредит, 2004. № 3.
38. «Қазақстандық Ипотекалық Компания» АҚ-ның ипотекалық тұрғын-үй қарызына қойылатын негізгі талаптар, № 24.
39. Козлов А.А., Хмелев А.О. Качество кредитной организации, Деньги и кредит, 2005. № 1.
40. Дауранов И. Кредитование субъектов малого предпринимательства, Банки Казахстана, 2000 г. №11.
41. Банковсое дело / Под ред. Белоглазовой Г.Н., Кроливецкой Л.Н. – СПб.: Питер, 2002
42. Көшенова Б.А. Ақша, Несие, Банктер, Валюталық қатынастар. – Алматы: Экономика, 2000.
2. Банковское дело: стратегическое руководство / Под редакцией Платонова В., Хиггинса М. – Москва: Консалтбанкир, 2005.
3. Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. – Москва: Финансы и статистика, 2006.
4. Хамитов Н.Н, Банк ісі, Алматы Экономика, 2006
5. Симановский А.Ю. Резервы на возможные потери по ссудам: международный опыт и некоторые вопросы методологии // Деньги и кредит. – 2004.- №1.
6. «АТФ Банк» АҚ 2008 жылғы жылдық есебі.
7. www.nationalbank.kz
8. www.atf.kz
9. www.kkb.kz
10. Мақыш С.Б. Банк ісі. – Алматы, 2006.
11. Банковское дело / Под редакцией Сейткасимова Г.С. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.Банковское дело / Под редакцией Колесникова В.И. – Москва: Финансы и статистика, 1995.
12. Эдвин Дж. Долан, Колин Д. Кэмпбелл, Розмари Дж. Кэмпбелл. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. – Москва-Санкт-Петербург, 1993.
13. Банковское дело: стратегическое руководство / Под редакцией Платонова В., Хиггинса М. – Москва: Консалтбанкир, 2005.
14. Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. – Москва: Финансы и статистика, 2006.
15. Ұлттық банктің Жылдық есебі. – Алматы, 2007.
16. ЕДБ-де тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар туралы нұсқаулық // Егемен Қазақстан. – 2004.
17. Хавьер М. Пиедра. Система кредитного бюро в Казахстане. Расширение доступа к кредитным ресурсам. Успех сбалансированного подхода // Банки Казахстана. – 2003.- №9.
18. Хамитов Н.Н, Банк ісі, Алматы Экономика,2006
19. Хамитова К.Н. Современные проблемы и перспективы краткосрочного кредитования в Казахстане // Банки Казахстана. – 2002. - №2.
20. Нурсеит Н., Нурсеитова Р. Текущее состояние развития и кредитования малого бизнеса // Экономика и статистика. – 2003 - №2.
21. Бобаканова Ж.О. Кредитные риски в банковской сфере и критерии рейтинга банков // Банки Казахстана. – 2002.- №7.
22. Халитова М. Система кредитования в условиях реформирования экономики Казахстана // Саясат. – 2003.- №7.
23. «Банктер және банктік қызмет туралы» ҚР-сы Президентінің Заң күші бар Жарлығы, 1995 жыл 31 тамыздағы № 2444(өзгерістер мен толықтырулар 01.12.2005ж. берілген)
24. «Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» Қазақстан Республикасының заңы 19 шілде, 2003 ж.
25. «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы» ҚР-сы Президентінің Жарлығы № 220-1 22.04.98 ж. (өзгерістер мен толықтырулар 01.04.2004ж. берілген).
26. Положение о кредитной политике АО «Народный Банк Казахстана». Утвержденный Постановлением Советом директоров АО «Народный Банк Казахстана» № СД-8/02-04 от «18» февраля 2004г.
27. «Народный Банк Казахстана» АҚ-ның «Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу» ережесі.
28. Банковское дело: Учебник/ Под редакцией Г.С. Сейткасымова. - А.: Қаржы-қаражат, 2005. - С. 159-174.
29. Банковское дело: Учебник / Под редакцией О.И. Лаврушина. - М.: Финансы и статистика, 1998. - С. 256-305.
30. Банки и банковские операции: Учебник для вузов / редакцией Е.Ф. Жукова. - М.: РДЛ, 1997. - С. 471.
31. Давлетова М.Т. кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие / КазГАУ.- А.: Экономика, 2001.-196с.
32. Мақыш С. Коммерциялық банктердің операциялары. А.: ИздатМаркет, 2003.
33. Банковское дело / Под редакцией Коволева. - М.: РДЛ, 2001.
34. Ларионова И.В. Оценка кредитоспособности предприятия,
35. Бизнес и банки, 2004. № 11.
36. Лобанов А. Кредитная деятельность банка, Деньги и кредит, 2003. № 12.
37. Абалкин Л.И. Зарубежный опыт оценки кредитоспособности заемщика, Финансы и кредит, 2004. № 3.
38. «Қазақстандық Ипотекалық Компания» АҚ-ның ипотекалық тұрғын-үй қарызына қойылатын негізгі талаптар, № 24.
39. Козлов А.А., Хмелев А.О. Качество кредитной организации, Деньги и кредит, 2005. № 1.
40. Дауранов И. Кредитование субъектов малого предпринимательства, Банки Казахстана, 2000 г. №11.
41. Банковсое дело / Под ред. Белоглазовой Г.Н., Кроливецкой Л.Н. – СПб.: Питер, 2002
42. Көшенова Б.А. Ақша, Несие, Банктер, Валюталық қатынастар. – Алматы: Экономика, 2000.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Банктегі несиелік процестерді ұйымдастырудың теориялық
негізі ... ... ... 6
1.1 Несиенің мәні, түрі, функциялары және
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...6
1.2 Несиелеу
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 16
1.3 Банктегі несиелік процестерді ұйымдастыру, кезеңдері және
жіктелімі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2 АТФ Банк АҚ үлгісіндегі несиелік процес ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 АТФ Банк АҚ ісіне (қызметіне) жалпы мінездеме (сипаттама) ... ... 34
2.2 Заңды тұлғаларды несиелеу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..45
3 Банктегі несиелік процесін ұйымдастыруды талдау және даму болашағы мен
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 54
3.1 Шетел тәжірибесіндегі банктердің несиелеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ...54
3.2 Несиелік процесін жетілдіру жолдары мен даму болашағы ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
67
Кіріспе
Диплом жұмысымның өзектілігі банктегі несиелік процестерді
ұйымдастырудың теориялық негізі, кезеңдері, жетістіктері мен даму болашағы.
Несиелік операциялар коммерциялық банктің активтік операцияларына жатады.
Банктік бизнес құрылымында осы операция түрі оларға табыстың негізгі
бөлігін алып келеді. Нақты банктің несиелік операцияларының құрылымы оның
активтерінің мөлшеріне, орталық бөлімінің орналасуына, бөлімдерінің санына,
клиенттер құрамына, банктің мамандануына және тағы басқаларына байланысты
және де, үлкен ықпалды мемлекеттің экономикалық конъюктурасының жағдайы да
көрсетеді. Мысалы, шет аймақтардағы қалаларда орналасқан кіші және орташа
банктер клиенттердің шектелген көлемімен байланыста болады және
жалпыұлттық, сонымен қатар әлемдік ақша нарығымен салыстырмалы түрде әлсіз
байланыста болады. Сондықтан, олардың активтер құрылымында ссудалық
операциялардың мөлшері қаржылық орталықтарда орналасқан ірі банктерге
қарағанда аз болып келеді. Мынадай жалпы саяси және әлеуметтік-экономикалық
процестер, яғни соғысқа, экономикалық кризистерге, инфляцияға және т.б.
байланысты іскерлік белсенділіктің бұзылуы банктік активтердің құрамына
ықпал етеді.
Несиелеу банктік операциялардың ең табыстыларының қатарына
жатқызылғанымен, осы аумақ шеңберіндегі дұрыс саясат қазіргі таңда
коммерциялық банктің дамуының кепілі болады. Осы фактіні есепке ала отырып,
дипломдық жұмыстың осы тақырыбы нарықтық жағдайда өзекті болып табылады.
Менің диплом жұмысымның тақырыбы: “Банктегі несиелік процестерді
ұйымдастыру”.
Жұмыстың негізгі мақсаты – банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруды
зерттеу болып табылады. Банктің несиелік саясатын қалыптастыру шеңберінде
толығырақ зерттеуді жүргізу үшін біз келесі негізгі мақсаттарды ашып
қарастыруымыз үшін алдыма мынадай міндеттерді қойдым:
Несиелеу процесін коммерциялық банктің ең табысты операциясы ретінде
қарастыру. Бұл үшін біз несиелік саясаттың негізгі принциптерін анықтауымыз
және көрсетуіміз қажет.
АТФ Банк АҚ-ның құрылу кезінен бастап, несиелік саясатын
қалыптастырылуы және несиелеу процесі қалай жүргізілетінін зерттеу. Ол үшін
АТФ Банк АҚ-ның құрылу кезінен зерттеуді жүргізуді бастап, зерттеліп
отырылған банктегі несиелік саясаттың ерекшеліктерін және қалыптастырылуын
қарастырамыз.
Шетел тәжірибесіндегі банктердің несиелеу ерекшеліктері мен
банктердегі несиелік даму болашағы мен жетілдіру жолдарына арналған.
Осы жұмысты жазу барысында банктік қызметті реттейтін әртүрлі нормативтік
актілер, оқу әдебиеттері, анықтама материалдар қолданылды.
Диплом жұмысының зерттеулер пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық
банктердің несиелік процестерді ұйымдастырудың жүргізу тәжірибелері
қарастырылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып – АТФ Банк АҚ-ның несиелік
процестерді ұйымдастыру деректері бойынша есептік көрсеткіштер мен
практикалық тәжірибелер алынды.
Диплом жұмысының жаңалығы – Бүкіл әлемдік дағдарысқа байланысты
Қазақстан Республика үкіметінің екінші деңгейлі банктердегі несиелік
процесті ұйымдастыруға байланысты жаңа бағдарламаларды енгізуі.
Осы жұмыстың әдістемелік негізі – диплом жұмысты дайындау барысында отандық
және шетел ғалымдарының ғылыми еңбектері, ҚР ҰБ статистикалық мәліметтері,
ҚР статистика бойынша агенттігі, АТФ Банк АҚ-ның жылдық есебі, мерзімді
басылымдар, даму болашағы мен етістіктеріне байланысты қазіргі жаңалықтар
және т.б.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады:
1 бөлімде – Банктегі несиелік процестерді ұйымдастырудың теориялық негізі;
2 бөлімде – АТФ Банк” АҚ үлесіндегі несиелік процесс;
3 бөлімде – Банктегі несиелік процестерді ұйымдастырудағы даму болашағы
мен жетілдіру жолдары.
1 Банктегі несиелік процестерді ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1 Несиенің мәні, түрі, функциялары және әдісі
Несие нарықтық экономика жағдайында қарыз капиталының қозғалысының
теориясы, яғни қарызға берілетін ақша капиталы болып табылады. Несие ақша
капиталын қарыз капиталына айналдыруды қамтамасыз етеді де, қарыз беруші
мен қарыз алушының арасындағы қатынастарды көрсетеді.
Несие – құндық экономикалық категория, тауар-ақша қатынастарының
ажырамас элементі.
Іс жүзінде несие – ақшаны немесе тауарларды пайызбен қарызға беру.
Несиенің пайда болуы айырбас сферасымен тікелей байланысты, ол кезде тауар
иелері бір-бірімен экономикалық қарым-қатынасқа түсуге дайын. Несиенің
пайда болу мүмкіндігі және дамуы капитал айналымына байланысты. Негізгі
және айналым капиталының қозғалысы процесінде ресурстар босайды. Еңбек
құралдары өндіріс процесінде ұзақ уақыт қолданылып, құнын дайын өнімге
біртіндеп ауыстырады. Негізгі капиталдың құнының ақшалай формада біртіндеп
қалыптасуы босаған ақша қаражаттарының кәсіпорын шотында бос тұрып қалуына
әкелді. Сонымен қатар, бір жағынан тозған еңбек құралдарын айырбастау
қажеттілігі және бір мерзімдік ірі шығындар туындайды. Сипаты осыған ұқсас
процестер айналым капиталы қозғалысында да болады. Сонымен бірге,
айналымдағы тербелістер әркелкі көрініс алады. Өндірістің мерзімділігіне,
әр түрлі жабдықтауға және басқаларға байланысты өнімді жасау және айналдыру
уақыттарында сәйкессіздік туындайды. Бір субъектілерде уақытша қаражат
артықшылығы, енді біреулерінде оның жетіспеушілігі пайда болады.[1] Бұл
несие қарым-қатынастарының туындауына мүмкіндік береді, яғни несие
қаражаттардың уақытша тұрып қалуы мен олардың шаруашылықта қолданылу
қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылықтарды шешеді.
Несиелік қарым-қатынастар экономикада белгілі-бір әдістемелік негізгі
сүйенеді, солардың бірі ссудалық капитал нарығындағы кез-келген операцияны
практикалық ұйымдастыруда қатаң сақталатын принциптер. Бұл принциптер
несиенінің дамуының алғашқы кезеңінде-ақ қалыптасып, кейіннен жалпы
мемлекеттік және халықаралық несие заңдылықтарында тікелей көрініс алды.
Несиенің қайтарымдылығы
Бұл принцип қарыз алушының кредитордан алған қаржы ресурстарын
қолданып болған соң, уақытында қайтару қажеттілігін көрсетеді. Ол
тәжірибеде нақты қарызды несие берген ұйымның шотына аудару арқылы
сөндіруді білдіреді. Бұл банктің несие ресурстарының қайта толықтырылып,
жарғылық қызметінің жалғасуын қамтамасыз етеді.
Отандық тәжірибеде орталықтандырылған жоспарлы экономикада
қайтарымсыз қарыз деген ресми емес түсінік болған. Несиелеудің бұл
формасы әсіресе аграрлық секторда кең тараған. Яғни, мемлекеттік несие
мекемесі қарыз алушының кризистік қаржылық жағдайына байланасты қайтарымсыз
несие беруі. Өзінің экономикалық мәні жағынан қайтарымсыз қарыз бюджеттік
субсидияның қосымша формасы болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында қайтарымсыз қарыз (ссуда) түсінігі
жоспарлы, зиянды жеке кәсіпорын түсінігі сияқты, сондықтан оған жол
берілмейді.
Несиенің мерзімділігі
Бұл принцип несиені несие шартында немесе оны ауыстыратын құжатта
белгіленген нақты бір уақытта қайтару қажеттілігін білдіреді.[2] Осы
көрсетілген шартты бұзу несие берушінің қарыз алушыға алынатын пайызды
өсіру формасында экономикалық санкцияны қолдануына негіз болады, ал ары
қарай мерзімінен кешіктіру (біздің елімізде – 3 айдан жоғары) – сот
арқылы қаржылық талап қоюға мәжбүр етеді. Бұл ережеден тек несие шартында
уақыты анықталмайтын онкольдік ссудалары ауытқиды (Онкольдік несие –
кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелінетін қысқа мерзімді несие). Бұл
ссудалар 19 ғасырда және 20 ғасырдың басында (АҚШ аграрлық секторда) кең
тараған, қазіргі жағдайда қолданылмайды.
Сонымен бірге, онкольдық несие шартында нақты жабу мерзімі
анықталмағанмен, қарыз алушының қарыз алған сәттен бастап банктен алынған
қаражаттарды қайтару туралы ескерту келгенге дейінгі уақыты нақты
бекітіледі. Бұл қарастырылып отырған принциптің қандай бір дәрежеде
сақталуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі. Ссудалық пайыз
Бұл принцип қарыз алушының банктен алған несие ресурстарын тікелей
қайтарып қана қоймай, оларды қолдану құқығына ақы төлеуін көрсетеді.
Несиеге ақы төлеудің экономикалық мәні қарыз алушының несиеге қолданудан
алған қосымша пайдасын несие беруші мен бөлісуін білдіреді. Қарастырылып
отырған принцип банктік пайыз мөлшерін бекіту процесінде практикалық
көрініс алады.
Ол негізгі 3 функция атқарады:
• Заңды тұлғалар пайдасының бір бөлігін және жеке тұлғалардың табысын
қайта бөлу;
• Ссудалық капиталды салалық, сала аралық және халықаралық деңгейлерде
бөлу арқылы өндірісті және айналымды реттеу;
• Экономиканың дамуындағы тоқырау кезеңдерінде банк клиентерінің ақшалай
жинақтарын инфляциядан қорғау. [3]
Ссудалық пайыз ставкасы (немесе нормасы) ссудалық капиталға алынған
жылдық табыс сомасының берілген несиеге қатынасы арқылы анықталып, несие
ресурстарының бағасы ретінде танылады.
Несиенің төлемділігі қарыз алушыны оны өндірісте өнім өндіруге
қолданылуға ынталандырады. Дәл осы ынталандырушы функция жоспарлы экономика
жағдайында толық қолданылмаған, онда несие ресурстарының көп бөлігін
мемлекеттік банк мекемелері минималды төлеммен (1,5-5% жылдық) немесе
пайыссыз берген. Басқа тауар түрлеріне баға бекітуде қоғамдық қажетті
еңбек шығындары анықтаушы элемент болып табылады, ал несиенің бағасы осы
дәстүрлі баға бекіту механизмінен ерекшеленеді. Ол ссудалық капитал
нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың жалпы қатынасын көрсетеді және бір қатар
конъюнктуралық сипаттағы факторларға байланысты:
• нарықтық экономиканың даму циклі (құлдырау кезеңінде ссудалық пайыз
өседі, жедел көтерілгенде – төмендейді);
• инфляциялық процесс темптері;
• орталық банктің коммерциялық банктерді несиелеу процесіндегі есеп
саясаты арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттік несиенің реттік
тиімділігі;
• халықаралық несие нарығындағы жағдайлар (мысалы, АҚШ 80-жылдары
жүргізген несиені қымбаттау саясаты американдық банктерге шетелдік
капиталды тартуға әкелді, ол өз кезегінде сәйкес ұлттық нарықтарға
әсер етті);
• заңды және жеке тұлғалардың ақшалай жинақтарының динамикасы (олардың
қысқару бет алысында ссудалық пайыз жоғарылайды);[4] потенциалды қарыз
алушылардың сәйкес категориялардың несие ресурстарына қажеттілігін
анықтайтын өндіріс және айналым динамикасы;
• өндірістің мерзімділігі (мысалы, Ресейде ссудалық пайыз ставкасы
әдетте тамыз – қыркүйек айларында жоғарылайды, ол аграрлық несие беру
қажеттілігіне байланысты);
• мемлекет беретін несие мөлшері мен оның қарызы арасындағы қатынас
(ішкі мемлекеттік қарыз өскен кезде ссудалық пайыз тұрақты түрде
жоғарылайды).
Несиенің қамтамасыз етілуі
Бұл принцип кредитордың мүліктік мүддесін қарыз алушы өзіне алған
міндеттемелерін бұзу мүмкіндігінен қорғауды қамтамасыз етуді көрсетеді.
Кепілдікке қарыз беру немесе қаржылық кепілдікке қарыз беру сияқты несиелеу
формалары арқылы тәжірибеде қолданылады. Әсіресе, жалпы экономикалық
тұрақсыздық кезінде өзекті болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты
Осы принцип несиелік операциялардың басым бөлігіне таратылады, несие
берушіден алынған қаражаттардың мақсатты қолданылу қажеттілігін көрсетеді.
Тәжірибеде несие шартының сәйкес бөлігінде беріліп отырған несиенің нақты
мақсаты бекітіледі және банк қарыз алушының осы шартты сақтауын
қадағалайды. Бұл міндеттемені бұзу несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап
етуге немесе айыппұлдық ссудалық пайыз енгізуге болады.
Несиенің дифференциациялдық сипаты
Бұл принцип несие ұйымдарының әр түрлі категориялы, потенциялды қарыз
алушыларға дифференциациялды тұрғыда қарауын анықтайды.[5] Оның тәжірибеде
жүзеге асуы нақты банктің индивидуалды мүддесіне тәуелді және мемлекеттің
жекелеген салаларды немесе қызмет сфераларын қолдауға байланысты
орталықтандырылған саясатына тәуелді (мысалы, ұсақ бизнес және т.б.).
Қоғамның экономикалық жүйесіндегі несиенің рөлі, орны, олар атқаратын
жалпы және селективті сипаттағы функциялармен сұрыпталған сипаттағы
функциялармен анықталады:
Қайта бөлу функциясы
Нарықтық экономика жағдайында ссудалық капитал нарығы уақытша бос
қаржы ресурстарын шаруашылық қызметінің бір сферасынан екінші бір неғұрлым
жоғары пайдамен қамтамасыз ететін сферасына бағыттап отыратын насос
тәріздес. Әр түрлі салаларда немесе аймақтардағы оның дифференциялдық
деңгейіне бағыттала отырып, несие қосымша қаржы ресурстарын қажет ететін,
динамикалы дамитын объектілерді қанағаттандыруды қамтамасыз ететін
экономиканың макрореттеушісі болып табылады.
Бірақ кейбір жағдайларда бұл функцияның тәжірибеде жүзеге асуы нарық
құрылымындағы қарама-қайшылықтардың тереңдеуіне ықпал етеді, оған Ресейде
нарықтық экономикаға көшу кезеңіндегі капиталдың өндіріс сферасынан айналым
сферасына құйылуы қауіпті сипат алғанын мысал етуге болады. Сондықтан
несиелік жүйені мемлекеттік реттеудің аса маңызды міндеттерінің бірі –
экономикалық басымдылықтарды рационалды анықтап, несие ресурстарын ұлттық
мүдде тұрғысынан жедел дамуы қажет салаларға немесе аймақтарға тартуды
ынталандыру болып табылады.
Айналым шығындарын үнемдеу
Бұл функцияның тәжірибеде жүзеге асуы тікелей несиенің экономикалық
мәнінен шығады. Шаруашылық субъектілерінің ақша қаражаттарының түсуі мен
шығындалуы арасындағы уақыт айырмасы қаржы ресурстарының артықшылығын ғана
емес, жетіспеушілігін де анықтайды.[6]
Міне, сондықтан қарыз алушылардың барлық категориялары қолданатын
меншікті айналым қаражаттарының уақытша жетіспеушілігін де анықтайды.
Міне, сондықтан қарыз алушылардың барлық категориялары қолданатын меншікті
айналым қаражаттарының уақытша жетіспеушілігін толтыруға арналған ссудалар
кең тараған. Олар капиталдың айналымдылығын жеделдетуді қамтамасыз етіп,
жалпы айналым шығындарын үнемдейді.
Капиталдың шоғырлануын жеделдету
Капиталды шоғырландыру процесі экономиканың тұрақты дамуының аса
қажет шарты және кез келген шаруашылық субъектісінің басым мақсаты болып
табылады. Бұл міндетті шешуде өндіріс масштабтарын кеңейтіп (немесе басқа
шаруашылық операциясын), сол арқылы қосымша пайдамен қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін қарыз қаражаттар нақты көмек береді. Оның бір бөлігін
кредитормен есеп айырысуға бөлу қажеттігін ескерген күннің өзінде несие
ресурстарын тарту тек меншікті қаражаттарға ғана сүйенуге қарағанда тиімді.
Бірақ, айта кететін жайт, экономикалық құлдырау кезеңінде (әсіресе,
нарықтық экономикаға көшу жағдайында) бұл ресурстардың қымбаттылығы
шаруашылық қызметінің көптеген сфераларында оларды капиталды шоғырландыру
міндетін шешу үшін белсенді қолдануға мүмкіндік бермейді.
Тауар айналымына қызмет көрсету
Бұл функцияның жүзеге асуы процесінде несие тауар айналымымен қатар
ақша айналымында жеделдетеді. Ақша айналымына вексельдер, чектер, несие
карточкалары және басқа да құралдарды енгізе отырып, қолма-қол есеп
айырысуды қолма-қол ақшасыз операциялармен ауыстырып, ішкі және халықаралық
нарықтардағы экономикалық қарым-қатынастар механизмін жеделдетіп,
жеңілдетеді.[7] Осы міндетті шешуде тауар айырбасының аса қажет элементі
ретінде коммерциялық несие белсенді рөль атқарады.
Ғылыми-техникаклық прогресті жеделдету
Соғыстан кейінгі жылдары ғылыми-техникалық прогресс шаруашылық
субъектісінің экономикалық дамуындағы анықтаушы фактор болып табылады.
Оны жеделдетудегі несиенің рөлін ғылыми-техникалық ұйымдар қызметін
қаржыландыру процесі мысалынан байқауға болады. Олардың қызметіндегі
ерекшелік, ондағы алғашқы қаражатты салу мен дайын өнімді өткізу арасындағы
уақыт айырмасы басқа салаларға қарағанда ұзақ болып келеді.
Нарықтық экономика жағдайында несие келесі функцияларды атқарады:
• уақытша бос ақша қаражаттарын аккумуляциялау;
• ақша қаражаттарын қайтарымдылық шартында қайта бөлу;
• айналымның несиелік құралдарын жасау (банкнот және қазына билеттері)
және несие операцияларын жасау;
• жиынтық ақша айналымының көлемін реттеу.
Несиенің негізгі принциптері: ақылық, мерзімділік және қайтарымдылық.
Несиелеу әдісі – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен байланысты
болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының шеңберінде
қатынасу тәсілдері. Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктің
тәжірибеде несиелеудің екі әдісін қолданған:
• қалдық бойынша несиелеу;
• айналым бойынша несиелеу.[8]
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы несиеленетін
құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты болды. Ондай құндылықтарға: әр
түрлі тауарлы-материалды құндылықтар (шикізат, негізгі және қосымша
материалдар, қосалқы бөлшектер, тауарлар және т.б.), аяқталмаған өндіріс,
алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген тауарлар жатады.
Қорлардың нормативтен жоғары өсуі несиеге деген сұраныс тудырып, ал олардың
азаюы несиенің сол мөлшерде қайтарылуын талап етті. Мұндай несиелеу
әдісінде несие компенсациялық сипатта болады, өйткені, несие шаруашылық
органдардың құндылықтары мен шығындар қорларының нормативтен жоғары
бөлігінде жұмасалған меншікті қаражаттарының орнын жабуға бағытталды.
Компенсациялық несиелер жай несиелік шоттар бойынша беріледі. Сондай-ақ,
бұл несиенің қайтарылуы есеп айырысу шотынан шегеру жолымен жүзеге
асырылады.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтумен байланысты
өзінің тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші жылдардағы банкті
реформалаудың бірінші кезеңінің жүрісінде саны көп ауқымды объектілерді
несиелеуден (қалдық бойынша, сол сияқты айналым бойынша да) бір тұтас
несиелеу механизмі бойынша ірі объектілерді тек айналым бойынша несиелеуге
өтудің ебъективті процесі аяқталды. Мұндай айналым бойынша несиелеу
жиынтық қорлар мен өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасында
қабылдады, сондай-ақ мұндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық
салалары өткізілді. Қазіргі жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сауда және жабдықтау сату ұйымдары
несиеленеді.[9]
Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі
қарастырылады:
• айналым бойынша несиелеу әдістері;
• қалдық бойынша несиелеу әдістері;
• айналым-қалдық бойынша несиелеу әдістері.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырады. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
объективтік ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп, бұл
қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп, бұл
қажеттіліктің азаюна байланысты несие қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиені қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік тауарлы-
материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара байланысты.
Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті құндылықтарды өзінің қаржылай көздері
есебінен сатып алуы мүмкін және содан соң оларды қамтамасыз ете отырып,
несие компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал қажетті материалды сатып
алу шығындары авансылау үшін берілмейді.
Қалдық бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса,
ал айналым бойынша несиелеуде несиелеу объектісі толық қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс-жүзінде ұштасуының нәтижесінде
айналым – қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде, несиеге деген
қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші кезеңде,
берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде тауарлы-материалды
құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы кезеңінде
берілсе, ал екінші кезеңінде несие клиенттің банк алдындағы мерзімді
міндеттемелер негізінде өтеледі.[10]
Шетелдік банктік тәжірибеде несиелеудің мынадай екі әдісі белгілі:
бірінші әдіс бойынша несиені беру туралы мәселе әр рет алған сайын
қарапайым тәртіппен шешіледі. Несие қаражатқа деген белгілі бір мақсатты
қажеттілікті қанағаттандыруға беріледі. Бұл әдіс несиелерді нақты бір
мерзімге, яғни мерзімді несие беру уақытында қолданады. Екінші әдіс
барысында несиелер қарыз алушы үшін банктің алдын ала белгіленген несиелеу
шегі көлемінде беріледі.
1.2 Несиелеу принциптері
Банктік несиелеу белгілі принциптердің қатаң сақталуы жағдайында
жүзеге асырылады, олар несиенің мәні мен мазмұнын көрсететін несиелеу
жүйесінің басты элементтері болып табылады.
Несиелеу принциптеріне келесілер жатады:
• мерзімділік;
• қайтарымдылық;
• несиенің төлемділігі;
• материалдық қамтылуы;
• мақсатты бағыт.
Мерзімділік – қарыз қаражаттарды несие берушіге қайтарудың алдын-ала
келісілген мерзімі, яғни несиені қайтарудың анықталған уақыты, оны бұзу
белгілі санкцияларды қолдануға әкеледі. Несиелеу мерзімі – қарыз
қаражаттардың қарыз алушының қарамағында болуының шекті уақыты.
Қайтарымдылық – негізгі қарыз соммасын несие берушіге келісілген шарт
бойынша міндетті түрде қайтару; қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан
да, қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Бұл несиені басқа тауар-ақша қатынастарындағы экономикалық категориялардан
ерекшелендіреді. Нарықтық экономикаға көшкеннен кейін несиелеудің бұл
принципіне ерекше маңыз береді:[11]
• Біріншіден, қоғамдық ұдайы өндірісті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
ету осы принциптің сақталуына байланысты.
• Екіншіден, бұл принциптің сақталуы банктің өтімділігін қамтамасыз
етеді.
• Үшіншіден, әрбір жеке қарыз алушы үшін бұл принципті сақтау банктен
жаңа несие алу мүмкіндігіне жол ашады.
• Несиелеу мерзімін банк несиеленетін материалдық құндылықтардың
айналымдылық мерзіміне және шығындардың ақталуына қарай бекітеді.
• Несиенің мерзімінде қайтарылуы принципі дифференциациялдылық
принципімен тығыз байланысты.
Дифференцияциялдылық – банктің несие алушыға ұмтылушы клиенттерге
несие беру туралы сұраққа біркелкі қарамауын керектігін білдіреді. Несие
тек оны уақытында қайтаруға жағдайы бар клиенттерге берілуі керек. Несиелеу
дифференцияциясы несиеге қабілеттілік көрсеткіштері негізінде жүзеге
асады. Ол дегеніміз қарыз алушының шартта келісілген мерзімде несиені
қайтаруға дайындығы мен қабілетіне сенімділік беретін қаржылық жағдайы.
Қазіргі несиенің дифференциялдық принципінің мазмұны өзгерген десе болады.
Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие уақытында
қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да, несиелеудің
дифференциациялануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын көрсеткіштер
негізінде ғана жүзеге асырылады.[12]
Екіншіден, бұл принцип несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер
несиелік ресурстарға деген сұранысын оқып-үйрену барысында потенциялды
қарыз алушылардың несиелік қабілетін және сұралып отырған несиенің
қамтамасыз етілуі сипатын және олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ
қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені
орналастырғанға дейін іске қосылады.
Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференцияциялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.
Несиенің төлемділігі (ақылық) – банктердің несиелеу кезінде көрсеткен
қызметінің тәуелділік сипатына негізделеді. Банк ссуда бергені үшін пайыз
түрінде белгілі бір төлем алады. Пайыздық ставка мөлшерін екі жақ несие
шартында бекітеді.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады. Қазіргі банктердің
несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін басты факторларына
мыналар жатады:
• орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері
(мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысының пайыздық мөлшерлемесі;
• банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
• өз клиенттеріне депозиттік шоттары бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері;
• банктің несиелік ресурстарының құрылымы (тартылған қаражаттар үлесі
қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуы тиіс);
• несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан
болады);
• несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;[13]
• еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны қаншалықты
жоғары болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақы да жоғары болуы
тиіс, себебі, инфляция жағдайында ақшаның құнсыздануының банктің
ресурсын жоғалту тәуекелі артады).
Неисенің қамтамасыз етілуі – банк несиесінің кепілдік, сақтандыру және
басқа да тәсілдер көмегімен қамтылуы. Ол заң арқылы және партнерлер
арасындағы шарт арқылы анықталады.
1.3 Банктегі несиелік процестерді ұйымдастыру, кезеңдері және жіктелімі
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің тәжірибесінде
қолданылатын несиелеу процесінің негізгі кезеңдерін қарастырайық. Әр
кезеңде пайдаланылатын несиелік механизмінің элементтері несиелік
операцияларының сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді. Неиселеу схемасы келесідей негізгі кезеңдерді
қамтиді.
Несие алу туралы өтініш жазылғаннан бастап, шешім қабылданған уақыт –
несиелік процесс деп аталады.
Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарау;
- несиелік қабілетін талдау;
- несиелік келісімшарт жасасу;
- несие беру;
- несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
1 кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз
алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері,
түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің
қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар
сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі топтары үшін
әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал ретінде құжаттар
пакетінің құрамына жататындар:
- құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының, тіркелген
куәліктердің немесе патентерінің; нотариалдық түрде куәландырылған
құжаттар; азаматтардың төл құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын
растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
- соңғы бір жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
- несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
- несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар көшірмелері;
- басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер;
- қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының меншік
құқығын растайтын құжаттар;
- несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
- қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да құжаттар
жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкасын толтыруы мүмкін.[14]
Онда фирманың жетекшісі мен қарыз алушының аты-жөні, қызметі және
меншік түрі, клиенттің заңды мекен-жайы, ағымдық және валюталық шот ашқан
банктің аты және реквизиттері, негізгі құрылтайшылар, ол сұрайтын несиенің
мақсаты, сомасы және мерзімі, соңғы есептік күнге берілген баланс құрылым
және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк тарапынан қарыз
алушының алған несиесін қайтару қабілетін бағалауының шешім қабылдау үшін
аса зор маңызы бар. Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде
жасалады.
2 кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған несиесі бойынша
қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне
ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай факторлар
есепке алынады:
- несиеге қатысты қабілеттілігі. Қарыз алушыға несиені бере отырып, қарыз
алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
- қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі деп қарыз
алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді, сондай-ақ
келісімшартқа байланысты барлық міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі.
- табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға жеткілікті
қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне,
баға шығындарына әсер ететін факторлар есепке алынады.[15] Бұл факторларға:
қарыз алушы кәсіпорынның сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі
жатады. Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау
тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескеріледі.
3 кезең. Несиелік және кепіл туралы келісімшарт жасасу. Қазіргі
несиелеудің басты еркешелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз
алушы келісімшарт негізінде шешеді.
Несиелік келісімшарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- Несиелеу мақсаты және объектісі;
- Несиенің мөлшері;
- Несиені беру мерзімі және қайтару шарттары;
- Несиені қамтамасыз ету формасы;
- Несие үшін төленентін сыйақы мөлшерлемесі;
- Несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз
алушының беретін құжаттарының тізімі;
- Несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.
Несиелік келісімшарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері анықтайды.
Несиелік қатыныстарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы келісімшарттың
орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты ажыратылады. Кепіл
затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік құжаттар
жатады.[16]
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары мынадай топтарға
бөлінеді:
- клиенттің мүліктерінің кепілі:
- Тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі;
- Шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
- Тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
- Валюталық бағалықтар, алтыннан жасалған бұйымдар кепілі;
- Басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі;
- Бағалы қағаздар кепілі;
- Сол банктегі депозиттер кепілі;
- Жылжымайтын мүлік кепілі.
- мүліктік құжаттар кепілі:
- Жалгерлік құқық кепілі;
- Авторлық құқық кепілі;
- Жерге құқық кепілі;
Кепіл туралы келісімшартта мынадай мәселелер қарастырылады:
- Келісімшарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
- Келісімшарт заты;
- Кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
- Кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері;
- Талап ету құқықтары;
- Кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік есебінен;
- Кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты тәуекел жағдайлары мен кепіл
затты ауыстыру;
- Тараптардың жауапкершілігі;
- Ерекше шарттар;
- Дауларды шешу;
- Басқа шарттар;
- Кепіл туралы келісімшарт жасасушылардың заңды мекен-жайы мен өзге де
мәліметтері.[17] 4 кезең. Несие беру кезеңі. Бұл кезең ағымдық шот ашу,
несиені беруді құжаттау тәртібін, несиені беру тәсілін анықтайтын
несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады. Біріншісі –
несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған жағдайларда
жұмсалынады. Екіншісі – несие алу құқығы қосымша қаражаттарға деген
қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші –
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады.
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес
анықталады.
5 кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау –
несиелік операцияның маңызды кезеңі. Несиелеу бойынша қарызды қайтару
тәсілі банк қаражаттарының пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құраудағы рөліне байланысты.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың төмендегідей көптеген
варианттары болады:
• мерзімді міндеттемелер негізінде эпизоттық қайтару;
• меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп айырысу
шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
• алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
• түскен түсімді бірден несиелік қарызды жабуға есептеу;
• несиенің қайтарылу мерзімін созу;
• мерзімі өткен қарызды Мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
• банк резерві есебінен мерзімі өткен несиелерді шегеру.[18]
Несиелік қарызды қайтару туралы қарстырылған варианттар бұл процессті
мынандай белгілеріне байланысты жіктейді:
Қайтарылуына қарай:
• Несиені толық қайтару;
• Несиені жартылай қайтару .
Қайтару жиілігіне қарай:
• Несиені жүйелі түрде қайтару;
• Несиені бөліп-бөліп қайтару.
Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай:
• Несиені мерзімді қайтару;
• Несиені эпизоттық қайтару.
Қайтарудың мерзіміне қарай:
• Несиені мерзімді қайтару;
• Несиенің уақытын созып қайтару;
• Несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару;
• Несиені мерзімінен бұрын қайтару.
Қайтару көздеріне қарай:
• Клиенттің меншікті қаражаттары;
• Жаңа несиені пайдалану;
• Кепіл берушінің шотынан шегеру;
• Басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар;
• Бюджеттік түсім және т.б.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттары шегеру туралы берген үкімі жазбаша да, ауызша
да болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары арқылы да
жүзеге асырылады.[19]
Несиенің қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте несиелеу бойынша
мерзімді міндеттемелер картотекасыны жүргізеді. Банк қызметкерлері
күнделікті қайтарылатын мерзімі жеткен несиелерді қарай отырып, қарыз
алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді.
Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді
міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз
алушының ағымдық шоты басқа банкте ашылған болса, несие бойынша қарызды
алушының уақытша қаржылық қиындықтарға кезігуіне байланысты банк қайтару
мерзімін кейінге қалдыруға рұқсат етуі мүмкін, бірақ бұл қарыз жоғарғы
мөлшермелі сыйақымен құжатталады. Сыйақы мөлшері оны төлеу мерзімі және
тәртібі, сондай-ақ оларды іздестіру механизмі несиелік келісімшартта
анықталады.
Сыйақы ай сайын, тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару
кестесіне сәйкес іздестірілуі мүмкін.
Пайызды есептеу барысында шартты айдағы күндер саны – 30, ал жылдағы
360 күнмен алынады.
Банк несиелік келісімшарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиені
пайдалануына және оны толық қайтарылуына бақылау жасайды. Оны мақсатта
қарыз алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап,
қажет болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу құжаттарын,
бухгалтерлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз
алушыдан алған барлық қаржылық ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар,
сондай-ақ басқа да көздер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиенттің
несиелік ісін жүргізу жүйесі болады.
Несиелік келісімшартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз
алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы
ескерту жасауға: несиелік шартында қарастырғандай беруді тоқтатуға құқығы
бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған
жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге құқықты.[20]
Несиелеу процесінде жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін мерзімді
түрде тексеріп отырумен де толықтырылады, өйткені банктің несиелік портфелі
оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу барысындағы тәуекел
көзі болып табылады.
Банк несиелеу процесін келесі ұстанымдар арқылы жүзеге асырады:
төлемділік, мерзімділік, қайтарымдылық, коллегиалды шешу, яғни оларды бір
тұлғамен шешу мүмкін емес, несиелік қызметтің функцияларын банктің түрлі
құрылымдық бөлімшелеріне бөлу, координациялау және бақылау, яғни несиелік
стандарттар мен процедуралардың бірлігін түсіну және сақтауын қамтамасыз
ететін бақылау бөлімшелерінің болуы.
Даму стратегиясына сай банк өзінің несиелік қызметінде келесі басымды
салаларды анықтайды: мұнай-газ өнеркәсібі, қара және түсті металлургия, тау-
кен өнеркәсібі, жеңіл өнеркәсіп, энергетика, ауылшаруашылығы, тамақ
өнеркәсібі, көлік және коммуникация, сауда, құрылыс, қызмет көрсету саласы.
Банк келесілерді несиелендірмейді:
• Химикалық, биологиялық, ядерлық, термоядерлық қаруландыруды өндіру мен
шығару;
• Сыртқы ортаны ластайтын, экологиялық зиянды өндірістерді;
• Қоғамдық қорларды, саяси ұйымдарды және дауыс беру алдындағы
компанияларды жүргізетін ұйымдарды.
• Банктегі несиелік процесті ұйымдастыру – несие беру тәртібі және қарыз
алушының төлем қабілеттілігін бағалау.
Клиенттің банкке несие беру туралы өтінішінен кейін, несие беруші
бөлімшенің өкілетті қызметкері (ары қарай несие инспекторы) несие алу
мақсатын анықтайды, несие беру шарттары мен тәртібін түсіндіреді, несие алу
үшін қажет құжаттар тізімімен таныстырады.[21] Несие беру туралы сұрақты
қарастыру несиенің түрімен соммасына байланысты, бірақ кейінге қалдыруға
болмайтын мұқтаждықтар үшін несие бойынша құжаттардың толық пакетін ұсынған
сәттен шешім қабылдағанға дейінгі уақыт – 15 календарлық күн және
қозғалмайтын мүлік алу үшін несие бойынша – 1 ай. Клиенттің өтінішін несие
инспекторы өтініштерді есептеу журналына тіркейді; өтінішке тіркеу уақыты
және тіркеу нөмері қойылады.
Клиентке қайтарылатын паспорттың (жеке куәліктің) және басқа да
құжаттардың көшірмесі түсіріледі. Несие инспекторы жасаған көшірмелерге
немесе түп нұсқалармен салыстырылып тексерілген құжаттарға көшірме дұрыс
деп белгі қойылып, инспектор қол қояды. Өтініштің екінші бетінде немесе
парақта несие инспекторы қабылданған құжаттармен көшірмелердің тізімін
жасайды. Ары қарай несие инспекторы клиент ұсынған құжаттарды және ондағы
анкетадағы төлем қабілеттілігін анықтайды және максималды мүмкін болатын
несие мөлшерін анықтайды.
Мәліметтерді тексеруде несие инспекторы қарыз алушының несие тарихын
және бұрын алынған бір тұтас несие бойынша қарыз мөлшерін мәліметтер
базасының көмегімен анықтайды, бұрын несие алған мекемелерге сұрау
жіберіледі. Несие беруші бөлімше құжаттар пакетін банктің заң қызметіне
және қауіпсіздік қызметіне жіберіледі. Заң қызметі құжаттарды дұрыс
рәсімделуі және заңға сәйкестігі тұрғысынан жалдайды.
Қауіпсіздік қызметі паспорттағы (жеке куәліктегі) мәліметтерді, қарыз
алушының мекен жайын, жұмыс орнын және анкетадағы мәліметтерді тексереді.
Құжаттарды талдау және тексеру нәтижелері бойынша заң қызметі және
қауіпсіздік қызметі жазбаша қорытынды жасап несиелеу бөлімшесіне
жіберіледі. Кепілдікке қозғалмайтын мүлік, көлік құралдарын немесе басқа да
мүлікті алу жағдайында несиелеу бөлімшесі мүліктің бағалау құнын бекіту
үшін қозғалмайтын мүлік сұрақтары бойынша банктің маманын немесе еншілес
кәсіпорынды жұмысқа тартады.[22] Бағалау нәтижесі бойынша маман (кәсіпорын
эксперті) эксперттік қорытынды жасап несиелеу бөлімшесіне ұсынады. Несие
шарты бойынша кепілдікке бағалы қағаздарды алу мүмкіндігін және бағалауды
банктің бағалы қағаздар бөлімі анықтайды. Бағалау нәтижесі бойынша
эксперттік қорытынды жасалап, несиелеу бөлімшесіне жіберіледі.
Несие бөлімшесі өтінішті, анкетаны, бағалы қағаздармен акциялар
сертификатының көшірмесін және акционерлер реестірінің хаттамасын бағалы
қағаздармен жұмыс бойынша бөлімге береді.
Тексеру нәтижесі бойынша қорытынды несиелеу бөлімшесіне беріледі.
Қортынды келесі мазмұнды ақпараттан тұруы керек:
• Кепілді ретінде бағалы қағаздарды қабылдау мүмкіндігі туралы
қорытынды;
• Несие берудің мүмкін болатын мерзімі туралы қорытынды;
• Несие инспекторы қарыз алушының төлем қабілеттілігін жұмыс орнынан
табыс туралы анықтама және анкета мәліметтері негізінде анықтайды
(бағалы қағаздар кепілдігіне берілетін несиеден басқасын, ол бойынша
қарыз алушының төлем қабілеттілігін бағалау жүргізілмейді).
Анықтамада келесі ақпарат болуы керек:
• Анықтама берген ұйымның толық аталуы, оның пошталық мекен жайы,
телефоны және банктік реквизиттері;
• Сол ұйымдағы қарыз алушының жұмыс істеу ұзақтығы;
• Қарыз алушының қазіргі лауазымы (кім болып істейді);
• Соңғы алты айдағы орташа айлық табысы;
Соңғы алты айдағы орташа айлық ұсталған төлемдер түрлері бойынша ашылып
көрсетілген ақпараттар.
Анықтаманы қарыз алушы жұмыс істейтін ұйым, мекеме, кәсіпорынның
әкімшілігі береді (1 дана). Оны қарыз алушы несиелеу бөлімшесіне өткізеді.
Анықтама келесі жағдайларда берілмейді:
• жұмыскер немесе қызметкер сол кәсіпорында (ұйымда, мекемеде) 1 жылдан
кем уақыт істесе;
• артқарушы парағы немесе басқа да атқарушы құжаттар бойынша жалақының,
зейнетақының, стипендияның 50% ұсталатын болса;
• әр түрлі себептермен жұмыстан босайтын болса.
Анықтамаға ұйымның басшысы мен бас бухгалтердің қолы қойылады және
мөрмен бекітіледі. Кәсіпорын басқарушының, бас бухгалтердің фамилиялары
толығымен көрсетіледі. Анықтама бір түсті сиямен толтырылады, түзетуге жол
берілмейді. Басқарушылар және бас бухгалтерлер ссуда алу үшін берілген
анықтаманың бекітілген тәртібін бұзғаны үшін персоналды жауапкершілік
алады. Коммерциялық құрылымдарда жұмыс істейтін тұлғалар анықтамамен бірге
кәсіпорынның реквизиті, есеп айырысу шотының ашылған уақыты туралы банктен
мәлімет әкеледі. Қарыз алушының, оның кепілшісінің табысын қарастыруда
несие беру мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде шешім қабылдау үшін келесілер
ескерілуі керек:
• Негізгі жұмыс орны бойынша азаматтардың алатын табысы;
• Кәсіпкерлік қызметтен түсетін табыс және басқа да табыс көздері;
• Кейбір жағдайларда банктің қалауы бойынша қарыз алушының жұмыс
орнынан алатын табысымен қатар, жанұяның жиынтық табысы есепке алынуы
мүмкін.[23]
Төлем қабілеттілігін есептеуде анықтама мен анкетада көрсетілген
барлық міндетті төлемдер табыстан шегеріледі (табыс салығы, жарналар,
алименттер, зиян өтемақысы, басқа несиелер бойынша қарызды жабу және пайыз
төлеу, берілген кепілдіктер бойынша міндеттемелер соммасы, мерзімі
ұзартылып алынған тауарлар құнын жабу төлемдері және басқалар). Осы
мақсатта берілген кепілдік бойынша орташа айлық төлемінің 50% мөлшерінде
алынады.
Несие беру несие келісімінің шарттарына сай таңгемен қолма-қол ақша
түрінде де, қолма-қол ақшасыз да келесі жолмен беріледі:
• қарыз алушының шотына талап етілген дейінгі салым бойынша енгізу;
• қарыз алушының пластикалық карточкасының шотына енгізу;
• сауда және басқа да ұйымдарының шоттарын төлеу;
• кәсіпкер-азаматтардың шотына аудару.
Несиені шетелдік валютамен беру тек қолма-қолсыз ақша талап етілгенге
дейінгі салым бойынша шотқа енгізу немесе қарыз алушының пластикалық
карточкасы шотына енгізу арқылы жүргізіледі, ол несие шартында ескерілуі
керек. Несие шартына салым бойынша шот нөмері немесе пластикалық карточка
шотының нөмері және шот ашылған мекеме көрсетілуі қажет.
Басқа коммерциялық банктерде ашылған шотқа енгізу жолымен несие
берілмейді. Құрылысқа немесе қозғалмайтын мүлік объектілерін жаңғыртуға
несие беру ссудалық шот бойынша бірінші операция уақытынан бастап екі жылға
дейінгі ағымда екі немесе одан көп бөліктермен жүзеге асады.
Несиенің бірінші бөлігінің мөлшерін несие шартындағы соманың 20%-50%
шегінде анықтауы ұсынылады. Әрбір келесі сомма Қарыз алушының алдыңғыны
қолданғаны туралы есеп берген соң беріледі. Екі жыл өткен соң несие беру
тоқтатылады.[24] Келісімдегі сомма нақты берілген соммаға дейін азаяды.
Несиені қолма-қол ақшамен немесе ұйым шоттарын төлеу жолымен, азамат-
кәсіпкерлер шотына аудару арқылы берген кезде қарыз алушы несиенің бірінші
бөлігін несие келісімі уақытынан 1 ай ағымында алуы керек. Қарыз алушы бір
ай ағымында келмесе, банк келісімді бір жақты тәртіпте бұзады.
Несие қызметкері мәліметтер базасындағы ақпаратқа түзетулер жасайды.
Егер несие келісімі бойынша несиенің бірінші бөлігін талап етілгенге
дейінгі салым бойынша шотқа немесе қарыз алушының пластикалық карточкасы
шотына енгізу қарастырылса, несие инспекторы келесі жұмыс күнінен
кешіктірмей бухгалтерияға қарыз алушының сәйкес шотына несиенің бөлігін
енгізу туралы өкілетті тұлғаның қолы қойылған өкім береді.
Өкімге несие келісімінің екінші данасы және жедел міндеттеме
тіркеледі. Өкімге қарыз алушының толық аты-жөні, ссудалық шотының нөмері,
салым бойынша шот нөмері немесе пластикалық карточка шотының нөмері және ол
ашылған банк мекемесі, енгізілетін сома көрсетіледі. Бухгалтер келісіммен
жедел міндеттеменің дұрыс рәсімделуін тексереді, шарттағы қолдар мен мөрді
қарап, өкімдегі сомма мен мәліметтерді келісім мен жедел міндеттемені
салыстырады; тұлғаның жеке шот карточкасын толтырады. Несие сомасын аудару
операциясын бекітілген тәртіппен орындағаннан кейін бухгалтер жүргізілген
операция туралы жедел міндеттемеге белгі қойып, несие келісімі мен жедел
міндеттемені несиелеу бөлімшесіне қайтарады. Бухгалтер жедел міндеттеменің
көшірмесін өзінде қалдырады.[25] Ары қарай несие инспекторы бөлім
басқарушысы (немесе басқа өкілетті тұлға) мен басқа бухгалтердің қолдары
бар өкімді дайындап, несие құжаттарының бірінші даналарын (несие
келісімі, несиені жабу графигі, жедел міндеттеме, кепілдік келісімдері,
сақтандыру полисі) кассалық операциялар бөліміне жібереді. Егер несие
аудару арқылы берілсе, онда операциндық жұмыскер (контролер):
• қарыз алушының паспорты бойынша өзі екені туралы куәланады;
• өтініштің дұрыс толтырылуын, өкілетті тұлғаның өкімінің болуын,
паспорт мәліметтерін өтініштегі мәліметтермен тексереді;
• несие құжаттарының дұрыс ресімделуін, ондағы қолдар мен мөрлерді
тексереді.
Өтінішпен қатар қарыз алушы берілетін сомаға жедел міндеттеме толтырады,
ол бухгалтерияға және кассалық операциялар бөліміне беріледі.
Жедел міндеттеме мен өтініштің көшірмелері өкіммен бірге несие ісіне
тіркеледі.
Несиені жабу бірдей бөліктермен несие келісімі жасалған айдан кейінгі
айдың бірінші күнінен бастап жүргізіледі. Соңғы төлем келісімде бекітілген
мерзімнен кешіктірілмей төленуі керек.
Қарыз төлеушінің келісім шарты өз күшінде болған кезең аралығында
табысы төмендеуі мүмкін болған жағдайда (мысалы, зейнетақы жасына жету)
төлем графигі бойынша несиенің басым бөлігі келісімнің бастапқы кезеңінде
жабылатындығы қарастырылады. Бұл жерде төлем мөлшерлері келесі шарттар
сақталап бекітіледі:
• еңбекке қабілетті жас кезеңінде несие бойынша максималды төлем сомасы
пайызбен қоса белгілі көлемнен аспауы керек;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Банктегі несиелік процестерді ұйымдастырудың теориялық
негізі ... ... ... 6
1.1 Несиенің мәні, түрі, функциялары және
әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...6
1.2 Несиелеу
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 16
1.3 Банктегі несиелік процестерді ұйымдастыру, кезеңдері және
жіктелімі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2 АТФ Банк АҚ үлгісіндегі несиелік процес ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.1 АТФ Банк АҚ ісіне (қызметіне) жалпы мінездеме (сипаттама) ... ... 34
2.2 Заңды тұлғаларды несиелеу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..45
3 Банктегі несиелік процесін ұйымдастыруды талдау және даму болашағы мен
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 54
3.1 Шетел тәжірибесіндегі банктердің несиелеу
ерекшеліктері ... ... ... ... ...54
3.2 Несиелік процесін жетілдіру жолдары мен даму болашағы ... ... ... ...59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
67
Кіріспе
Диплом жұмысымның өзектілігі банктегі несиелік процестерді
ұйымдастырудың теориялық негізі, кезеңдері, жетістіктері мен даму болашағы.
Несиелік операциялар коммерциялық банктің активтік операцияларына жатады.
Банктік бизнес құрылымында осы операция түрі оларға табыстың негізгі
бөлігін алып келеді. Нақты банктің несиелік операцияларының құрылымы оның
активтерінің мөлшеріне, орталық бөлімінің орналасуына, бөлімдерінің санына,
клиенттер құрамына, банктің мамандануына және тағы басқаларына байланысты
және де, үлкен ықпалды мемлекеттің экономикалық конъюктурасының жағдайы да
көрсетеді. Мысалы, шет аймақтардағы қалаларда орналасқан кіші және орташа
банктер клиенттердің шектелген көлемімен байланыста болады және
жалпыұлттық, сонымен қатар әлемдік ақша нарығымен салыстырмалы түрде әлсіз
байланыста болады. Сондықтан, олардың активтер құрылымында ссудалық
операциялардың мөлшері қаржылық орталықтарда орналасқан ірі банктерге
қарағанда аз болып келеді. Мынадай жалпы саяси және әлеуметтік-экономикалық
процестер, яғни соғысқа, экономикалық кризистерге, инфляцияға және т.б.
байланысты іскерлік белсенділіктің бұзылуы банктік активтердің құрамына
ықпал етеді.
Несиелеу банктік операциялардың ең табыстыларының қатарына
жатқызылғанымен, осы аумақ шеңберіндегі дұрыс саясат қазіргі таңда
коммерциялық банктің дамуының кепілі болады. Осы фактіні есепке ала отырып,
дипломдық жұмыстың осы тақырыбы нарықтық жағдайда өзекті болып табылады.
Менің диплом жұмысымның тақырыбы: “Банктегі несиелік процестерді
ұйымдастыру”.
Жұмыстың негізгі мақсаты – банктегі несиелеу процесін ұйымдастыруды
зерттеу болып табылады. Банктің несиелік саясатын қалыптастыру шеңберінде
толығырақ зерттеуді жүргізу үшін біз келесі негізгі мақсаттарды ашып
қарастыруымыз үшін алдыма мынадай міндеттерді қойдым:
Несиелеу процесін коммерциялық банктің ең табысты операциясы ретінде
қарастыру. Бұл үшін біз несиелік саясаттың негізгі принциптерін анықтауымыз
және көрсетуіміз қажет.
АТФ Банк АҚ-ның құрылу кезінен бастап, несиелік саясатын
қалыптастырылуы және несиелеу процесі қалай жүргізілетінін зерттеу. Ол үшін
АТФ Банк АҚ-ның құрылу кезінен зерттеуді жүргізуді бастап, зерттеліп
отырылған банктегі несиелік саясаттың ерекшеліктерін және қалыптастырылуын
қарастырамыз.
Шетел тәжірибесіндегі банктердің несиелеу ерекшеліктері мен
банктердегі несиелік даму болашағы мен жетілдіру жолдарына арналған.
Осы жұмысты жазу барысында банктік қызметті реттейтін әртүрлі нормативтік
актілер, оқу әдебиеттері, анықтама материалдар қолданылды.
Диплом жұмысының зерттеулер пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық
банктердің несиелік процестерді ұйымдастырудың жүргізу тәжірибелері
қарастырылады.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып – АТФ Банк АҚ-ның несиелік
процестерді ұйымдастыру деректері бойынша есептік көрсеткіштер мен
практикалық тәжірибелер алынды.
Диплом жұмысының жаңалығы – Бүкіл әлемдік дағдарысқа байланысты
Қазақстан Республика үкіметінің екінші деңгейлі банктердегі несиелік
процесті ұйымдастыруға байланысты жаңа бағдарламаларды енгізуі.
Осы жұмыстың әдістемелік негізі – диплом жұмысты дайындау барысында отандық
және шетел ғалымдарының ғылыми еңбектері, ҚР ҰБ статистикалық мәліметтері,
ҚР статистика бойынша агенттігі, АТФ Банк АҚ-ның жылдық есебі, мерзімді
басылымдар, даму болашағы мен етістіктеріне байланысты қазіргі жаңалықтар
және т.б.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады:
1 бөлімде – Банктегі несиелік процестерді ұйымдастырудың теориялық негізі;
2 бөлімде – АТФ Банк” АҚ үлесіндегі несиелік процесс;
3 бөлімде – Банктегі несиелік процестерді ұйымдастырудағы даму болашағы
мен жетілдіру жолдары.
1 Банктегі несиелік процестерді ұйымдастырудың теориялық негізі
1.1 Несиенің мәні, түрі, функциялары және әдісі
Несие нарықтық экономика жағдайында қарыз капиталының қозғалысының
теориясы, яғни қарызға берілетін ақша капиталы болып табылады. Несие ақша
капиталын қарыз капиталына айналдыруды қамтамасыз етеді де, қарыз беруші
мен қарыз алушының арасындағы қатынастарды көрсетеді.
Несие – құндық экономикалық категория, тауар-ақша қатынастарының
ажырамас элементі.
Іс жүзінде несие – ақшаны немесе тауарларды пайызбен қарызға беру.
Несиенің пайда болуы айырбас сферасымен тікелей байланысты, ол кезде тауар
иелері бір-бірімен экономикалық қарым-қатынасқа түсуге дайын. Несиенің
пайда болу мүмкіндігі және дамуы капитал айналымына байланысты. Негізгі
және айналым капиталының қозғалысы процесінде ресурстар босайды. Еңбек
құралдары өндіріс процесінде ұзақ уақыт қолданылып, құнын дайын өнімге
біртіндеп ауыстырады. Негізгі капиталдың құнының ақшалай формада біртіндеп
қалыптасуы босаған ақша қаражаттарының кәсіпорын шотында бос тұрып қалуына
әкелді. Сонымен қатар, бір жағынан тозған еңбек құралдарын айырбастау
қажеттілігі және бір мерзімдік ірі шығындар туындайды. Сипаты осыған ұқсас
процестер айналым капиталы қозғалысында да болады. Сонымен бірге,
айналымдағы тербелістер әркелкі көрініс алады. Өндірістің мерзімділігіне,
әр түрлі жабдықтауға және басқаларға байланысты өнімді жасау және айналдыру
уақыттарында сәйкессіздік туындайды. Бір субъектілерде уақытша қаражат
артықшылығы, енді біреулерінде оның жетіспеушілігі пайда болады.[1] Бұл
несие қарым-қатынастарының туындауына мүмкіндік береді, яғни несие
қаражаттардың уақытша тұрып қалуы мен олардың шаруашылықта қолданылу
қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылықтарды шешеді.
Несиелік қарым-қатынастар экономикада белгілі-бір әдістемелік негізгі
сүйенеді, солардың бірі ссудалық капитал нарығындағы кез-келген операцияны
практикалық ұйымдастыруда қатаң сақталатын принциптер. Бұл принциптер
несиенінің дамуының алғашқы кезеңінде-ақ қалыптасып, кейіннен жалпы
мемлекеттік және халықаралық несие заңдылықтарында тікелей көрініс алды.
Несиенің қайтарымдылығы
Бұл принцип қарыз алушының кредитордан алған қаржы ресурстарын
қолданып болған соң, уақытында қайтару қажеттілігін көрсетеді. Ол
тәжірибеде нақты қарызды несие берген ұйымның шотына аудару арқылы
сөндіруді білдіреді. Бұл банктің несие ресурстарының қайта толықтырылып,
жарғылық қызметінің жалғасуын қамтамасыз етеді.
Отандық тәжірибеде орталықтандырылған жоспарлы экономикада
қайтарымсыз қарыз деген ресми емес түсінік болған. Несиелеудің бұл
формасы әсіресе аграрлық секторда кең тараған. Яғни, мемлекеттік несие
мекемесі қарыз алушының кризистік қаржылық жағдайына байланасты қайтарымсыз
несие беруі. Өзінің экономикалық мәні жағынан қайтарымсыз қарыз бюджеттік
субсидияның қосымша формасы болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында қайтарымсыз қарыз (ссуда) түсінігі
жоспарлы, зиянды жеке кәсіпорын түсінігі сияқты, сондықтан оған жол
берілмейді.
Несиенің мерзімділігі
Бұл принцип несиені несие шартында немесе оны ауыстыратын құжатта
белгіленген нақты бір уақытта қайтару қажеттілігін білдіреді.[2] Осы
көрсетілген шартты бұзу несие берушінің қарыз алушыға алынатын пайызды
өсіру формасында экономикалық санкцияны қолдануына негіз болады, ал ары
қарай мерзімінен кешіктіру (біздің елімізде – 3 айдан жоғары) – сот
арқылы қаржылық талап қоюға мәжбүр етеді. Бұл ережеден тек несие шартында
уақыты анықталмайтын онкольдік ссудалары ауытқиды (Онкольдік несие –
кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелінетін қысқа мерзімді несие). Бұл
ссудалар 19 ғасырда және 20 ғасырдың басында (АҚШ аграрлық секторда) кең
тараған, қазіргі жағдайда қолданылмайды.
Сонымен бірге, онкольдық несие шартында нақты жабу мерзімі
анықталмағанмен, қарыз алушының қарыз алған сәттен бастап банктен алынған
қаражаттарды қайтару туралы ескерту келгенге дейінгі уақыты нақты
бекітіледі. Бұл қарастырылып отырған принциптің қандай бір дәрежеде
сақталуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі. Ссудалық пайыз
Бұл принцип қарыз алушының банктен алған несие ресурстарын тікелей
қайтарып қана қоймай, оларды қолдану құқығына ақы төлеуін көрсетеді.
Несиеге ақы төлеудің экономикалық мәні қарыз алушының несиеге қолданудан
алған қосымша пайдасын несие беруші мен бөлісуін білдіреді. Қарастырылып
отырған принцип банктік пайыз мөлшерін бекіту процесінде практикалық
көрініс алады.
Ол негізгі 3 функция атқарады:
• Заңды тұлғалар пайдасының бір бөлігін және жеке тұлғалардың табысын
қайта бөлу;
• Ссудалық капиталды салалық, сала аралық және халықаралық деңгейлерде
бөлу арқылы өндірісті және айналымды реттеу;
• Экономиканың дамуындағы тоқырау кезеңдерінде банк клиентерінің ақшалай
жинақтарын инфляциядан қорғау. [3]
Ссудалық пайыз ставкасы (немесе нормасы) ссудалық капиталға алынған
жылдық табыс сомасының берілген несиеге қатынасы арқылы анықталып, несие
ресурстарының бағасы ретінде танылады.
Несиенің төлемділігі қарыз алушыны оны өндірісте өнім өндіруге
қолданылуға ынталандырады. Дәл осы ынталандырушы функция жоспарлы экономика
жағдайында толық қолданылмаған, онда несие ресурстарының көп бөлігін
мемлекеттік банк мекемелері минималды төлеммен (1,5-5% жылдық) немесе
пайыссыз берген. Басқа тауар түрлеріне баға бекітуде қоғамдық қажетті
еңбек шығындары анықтаушы элемент болып табылады, ал несиенің бағасы осы
дәстүрлі баға бекіту механизмінен ерекшеленеді. Ол ссудалық капитал
нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың жалпы қатынасын көрсетеді және бір қатар
конъюнктуралық сипаттағы факторларға байланысты:
• нарықтық экономиканың даму циклі (құлдырау кезеңінде ссудалық пайыз
өседі, жедел көтерілгенде – төмендейді);
• инфляциялық процесс темптері;
• орталық банктің коммерциялық банктерді несиелеу процесіндегі есеп
саясаты арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттік несиенің реттік
тиімділігі;
• халықаралық несие нарығындағы жағдайлар (мысалы, АҚШ 80-жылдары
жүргізген несиені қымбаттау саясаты американдық банктерге шетелдік
капиталды тартуға әкелді, ол өз кезегінде сәйкес ұлттық нарықтарға
әсер етті);
• заңды және жеке тұлғалардың ақшалай жинақтарының динамикасы (олардың
қысқару бет алысында ссудалық пайыз жоғарылайды);[4] потенциалды қарыз
алушылардың сәйкес категориялардың несие ресурстарына қажеттілігін
анықтайтын өндіріс және айналым динамикасы;
• өндірістің мерзімділігі (мысалы, Ресейде ссудалық пайыз ставкасы
әдетте тамыз – қыркүйек айларында жоғарылайды, ол аграрлық несие беру
қажеттілігіне байланысты);
• мемлекет беретін несие мөлшері мен оның қарызы арасындағы қатынас
(ішкі мемлекеттік қарыз өскен кезде ссудалық пайыз тұрақты түрде
жоғарылайды).
Несиенің қамтамасыз етілуі
Бұл принцип кредитордың мүліктік мүддесін қарыз алушы өзіне алған
міндеттемелерін бұзу мүмкіндігінен қорғауды қамтамасыз етуді көрсетеді.
Кепілдікке қарыз беру немесе қаржылық кепілдікке қарыз беру сияқты несиелеу
формалары арқылы тәжірибеде қолданылады. Әсіресе, жалпы экономикалық
тұрақсыздық кезінде өзекті болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты
Осы принцип несиелік операциялардың басым бөлігіне таратылады, несие
берушіден алынған қаражаттардың мақсатты қолданылу қажеттілігін көрсетеді.
Тәжірибеде несие шартының сәйкес бөлігінде беріліп отырған несиенің нақты
мақсаты бекітіледі және банк қарыз алушының осы шартты сақтауын
қадағалайды. Бұл міндеттемені бұзу несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап
етуге немесе айыппұлдық ссудалық пайыз енгізуге болады.
Несиенің дифференциациялдық сипаты
Бұл принцип несие ұйымдарының әр түрлі категориялы, потенциялды қарыз
алушыларға дифференциациялды тұрғыда қарауын анықтайды.[5] Оның тәжірибеде
жүзеге асуы нақты банктің индивидуалды мүддесіне тәуелді және мемлекеттің
жекелеген салаларды немесе қызмет сфераларын қолдауға байланысты
орталықтандырылған саясатына тәуелді (мысалы, ұсақ бизнес және т.б.).
Қоғамның экономикалық жүйесіндегі несиенің рөлі, орны, олар атқаратын
жалпы және селективті сипаттағы функциялармен сұрыпталған сипаттағы
функциялармен анықталады:
Қайта бөлу функциясы
Нарықтық экономика жағдайында ссудалық капитал нарығы уақытша бос
қаржы ресурстарын шаруашылық қызметінің бір сферасынан екінші бір неғұрлым
жоғары пайдамен қамтамасыз ететін сферасына бағыттап отыратын насос
тәріздес. Әр түрлі салаларда немесе аймақтардағы оның дифференциялдық
деңгейіне бағыттала отырып, несие қосымша қаржы ресурстарын қажет ететін,
динамикалы дамитын объектілерді қанағаттандыруды қамтамасыз ететін
экономиканың макрореттеушісі болып табылады.
Бірақ кейбір жағдайларда бұл функцияның тәжірибеде жүзеге асуы нарық
құрылымындағы қарама-қайшылықтардың тереңдеуіне ықпал етеді, оған Ресейде
нарықтық экономикаға көшу кезеңіндегі капиталдың өндіріс сферасынан айналым
сферасына құйылуы қауіпті сипат алғанын мысал етуге болады. Сондықтан
несиелік жүйені мемлекеттік реттеудің аса маңызды міндеттерінің бірі –
экономикалық басымдылықтарды рационалды анықтап, несие ресурстарын ұлттық
мүдде тұрғысынан жедел дамуы қажет салаларға немесе аймақтарға тартуды
ынталандыру болып табылады.
Айналым шығындарын үнемдеу
Бұл функцияның тәжірибеде жүзеге асуы тікелей несиенің экономикалық
мәнінен шығады. Шаруашылық субъектілерінің ақша қаражаттарының түсуі мен
шығындалуы арасындағы уақыт айырмасы қаржы ресурстарының артықшылығын ғана
емес, жетіспеушілігін де анықтайды.[6]
Міне, сондықтан қарыз алушылардың барлық категориялары қолданатын
меншікті айналым қаражаттарының уақытша жетіспеушілігін де анықтайды.
Міне, сондықтан қарыз алушылардың барлық категориялары қолданатын меншікті
айналым қаражаттарының уақытша жетіспеушілігін толтыруға арналған ссудалар
кең тараған. Олар капиталдың айналымдылығын жеделдетуді қамтамасыз етіп,
жалпы айналым шығындарын үнемдейді.
Капиталдың шоғырлануын жеделдету
Капиталды шоғырландыру процесі экономиканың тұрақты дамуының аса
қажет шарты және кез келген шаруашылық субъектісінің басым мақсаты болып
табылады. Бұл міндетті шешуде өндіріс масштабтарын кеңейтіп (немесе басқа
шаруашылық операциясын), сол арқылы қосымша пайдамен қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін қарыз қаражаттар нақты көмек береді. Оның бір бөлігін
кредитормен есеп айырысуға бөлу қажеттігін ескерген күннің өзінде несие
ресурстарын тарту тек меншікті қаражаттарға ғана сүйенуге қарағанда тиімді.
Бірақ, айта кететін жайт, экономикалық құлдырау кезеңінде (әсіресе,
нарықтық экономикаға көшу жағдайында) бұл ресурстардың қымбаттылығы
шаруашылық қызметінің көптеген сфераларында оларды капиталды шоғырландыру
міндетін шешу үшін белсенді қолдануға мүмкіндік бермейді.
Тауар айналымына қызмет көрсету
Бұл функцияның жүзеге асуы процесінде несие тауар айналымымен қатар
ақша айналымында жеделдетеді. Ақша айналымына вексельдер, чектер, несие
карточкалары және басқа да құралдарды енгізе отырып, қолма-қол есеп
айырысуды қолма-қол ақшасыз операциялармен ауыстырып, ішкі және халықаралық
нарықтардағы экономикалық қарым-қатынастар механизмін жеделдетіп,
жеңілдетеді.[7] Осы міндетті шешуде тауар айырбасының аса қажет элементі
ретінде коммерциялық несие белсенді рөль атқарады.
Ғылыми-техникаклық прогресті жеделдету
Соғыстан кейінгі жылдары ғылыми-техникалық прогресс шаруашылық
субъектісінің экономикалық дамуындағы анықтаушы фактор болып табылады.
Оны жеделдетудегі несиенің рөлін ғылыми-техникалық ұйымдар қызметін
қаржыландыру процесі мысалынан байқауға болады. Олардың қызметіндегі
ерекшелік, ондағы алғашқы қаражатты салу мен дайын өнімді өткізу арасындағы
уақыт айырмасы басқа салаларға қарағанда ұзақ болып келеді.
Нарықтық экономика жағдайында несие келесі функцияларды атқарады:
• уақытша бос ақша қаражаттарын аккумуляциялау;
• ақша қаражаттарын қайтарымдылық шартында қайта бөлу;
• айналымның несиелік құралдарын жасау (банкнот және қазына билеттері)
және несие операцияларын жасау;
• жиынтық ақша айналымының көлемін реттеу.
Несиенің негізгі принциптері: ақылық, мерзімділік және қайтарымдылық.
Несиелеу әдісі – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен байланысты
болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының шеңберінде
қатынасу тәсілдері. Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктің
тәжірибеде несиелеудің екі әдісін қолданған:
• қалдық бойынша несиелеу;
• айналым бойынша несиелеу.[8]
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы несиеленетін
құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты болды. Ондай құндылықтарға: әр
түрлі тауарлы-материалды құндылықтар (шикізат, негізгі және қосымша
материалдар, қосалқы бөлшектер, тауарлар және т.б.), аяқталмаған өндіріс,
алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген тауарлар жатады.
Қорлардың нормативтен жоғары өсуі несиеге деген сұраныс тудырып, ал олардың
азаюы несиенің сол мөлшерде қайтарылуын талап етті. Мұндай несиелеу
әдісінде несие компенсациялық сипатта болады, өйткені, несие шаруашылық
органдардың құндылықтары мен шығындар қорларының нормативтен жоғары
бөлігінде жұмасалған меншікті қаражаттарының орнын жабуға бағытталды.
Компенсациялық несиелер жай несиелік шоттар бойынша беріледі. Сондай-ақ,
бұл несиенің қайтарылуы есеп айырысу шотынан шегеру жолымен жүзеге
асырылады.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтумен байланысты
өзінің тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші жылдардағы банкті
реформалаудың бірінші кезеңінің жүрісінде саны көп ауқымды объектілерді
несиелеуден (қалдық бойынша, сол сияқты айналым бойынша да) бір тұтас
несиелеу механизмі бойынша ірі объектілерді тек айналым бойынша несиелеуге
өтудің ебъективті процесі аяқталды. Мұндай айналым бойынша несиелеу
жиынтық қорлар мен өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасында
қабылдады, сондай-ақ мұндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық
салалары өткізілді. Қазіргі жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сауда және жабдықтау сату ұйымдары
несиеленеді.[9]
Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі
қарастырылады:
• айналым бойынша несиелеу әдістері;
• қалдық бойынша несиелеу әдістері;
• айналым-қалдық бойынша несиелеу әдістері.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырады. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
объективтік ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп, бұл
қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп, бұл
қажеттіліктің азаюна байланысты несие қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиені қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік тауарлы-
материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара байланысты.
Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті құндылықтарды өзінің қаржылай көздері
есебінен сатып алуы мүмкін және содан соң оларды қамтамасыз ете отырып,
несие компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал қажетті материалды сатып
алу шығындары авансылау үшін берілмейді.
Қалдық бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса,
ал айналым бойынша несиелеуде несиелеу объектісі толық қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс-жүзінде ұштасуының нәтижесінде
айналым – қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде, несиеге деген
қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші кезеңде,
берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде тауарлы-материалды
құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы кезеңінде
берілсе, ал екінші кезеңінде несие клиенттің банк алдындағы мерзімді
міндеттемелер негізінде өтеледі.[10]
Шетелдік банктік тәжірибеде несиелеудің мынадай екі әдісі белгілі:
бірінші әдіс бойынша несиені беру туралы мәселе әр рет алған сайын
қарапайым тәртіппен шешіледі. Несие қаражатқа деген белгілі бір мақсатты
қажеттілікті қанағаттандыруға беріледі. Бұл әдіс несиелерді нақты бір
мерзімге, яғни мерзімді несие беру уақытында қолданады. Екінші әдіс
барысында несиелер қарыз алушы үшін банктің алдын ала белгіленген несиелеу
шегі көлемінде беріледі.
1.2 Несиелеу принциптері
Банктік несиелеу белгілі принциптердің қатаң сақталуы жағдайында
жүзеге асырылады, олар несиенің мәні мен мазмұнын көрсететін несиелеу
жүйесінің басты элементтері болып табылады.
Несиелеу принциптеріне келесілер жатады:
• мерзімділік;
• қайтарымдылық;
• несиенің төлемділігі;
• материалдық қамтылуы;
• мақсатты бағыт.
Мерзімділік – қарыз қаражаттарды несие берушіге қайтарудың алдын-ала
келісілген мерзімі, яғни несиені қайтарудың анықталған уақыты, оны бұзу
белгілі санкцияларды қолдануға әкеледі. Несиелеу мерзімі – қарыз
қаражаттардың қарыз алушының қарамағында болуының шекті уақыты.
Қайтарымдылық – негізгі қарыз соммасын несие берушіге келісілген шарт
бойынша міндетті түрде қайтару; қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан
да, қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Бұл несиені басқа тауар-ақша қатынастарындағы экономикалық категориялардан
ерекшелендіреді. Нарықтық экономикаға көшкеннен кейін несиелеудің бұл
принципіне ерекше маңыз береді:[11]
• Біріншіден, қоғамдық ұдайы өндірісті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
ету осы принциптің сақталуына байланысты.
• Екіншіден, бұл принциптің сақталуы банктің өтімділігін қамтамасыз
етеді.
• Үшіншіден, әрбір жеке қарыз алушы үшін бұл принципті сақтау банктен
жаңа несие алу мүмкіндігіне жол ашады.
• Несиелеу мерзімін банк несиеленетін материалдық құндылықтардың
айналымдылық мерзіміне және шығындардың ақталуына қарай бекітеді.
• Несиенің мерзімінде қайтарылуы принципі дифференциациялдылық
принципімен тығыз байланысты.
Дифференцияциялдылық – банктің несие алушыға ұмтылушы клиенттерге
несие беру туралы сұраққа біркелкі қарамауын керектігін білдіреді. Несие
тек оны уақытында қайтаруға жағдайы бар клиенттерге берілуі керек. Несиелеу
дифференцияциясы несиеге қабілеттілік көрсеткіштері негізінде жүзеге
асады. Ол дегеніміз қарыз алушының шартта келісілген мерзімде несиені
қайтаруға дайындығы мен қабілетіне сенімділік беретін қаржылық жағдайы.
Қазіргі несиенің дифференциялдық принципінің мазмұны өзгерген десе болады.
Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие уақытында
қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да, несиелеудің
дифференциациялануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын көрсеткіштер
негізінде ғана жүзеге асырылады.[12]
Екіншіден, бұл принцип несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер
несиелік ресурстарға деген сұранысын оқып-үйрену барысында потенциялды
қарыз алушылардың несиелік қабілетін және сұралып отырған несиенің
қамтамасыз етілуі сипатын және олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ
қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені
орналастырғанға дейін іске қосылады.
Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің
дифференцияциялануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау
болып табылады.
Несиенің төлемділігі (ақылық) – банктердің несиелеу кезінде көрсеткен
қызметінің тәуелділік сипатына негізделеді. Банк ссуда бергені үшін пайыз
түрінде белгілі бір төлем алады. Пайыздық ставка мөлшерін екі жақ несие
шартында бекітеді.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады. Қазіргі банктердің
несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін басты факторларына
мыналар жатады:
• орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері
(мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысының пайыздық мөлшерлемесі;
• банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
• өз клиенттеріне депозиттік шоттары бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері;
• банктің несиелік ресурстарының құрылымы (тартылған қаражаттар үлесі
қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуы тиіс);
• несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан
болады);
• несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;[13]
• еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны қаншалықты
жоғары болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақы да жоғары болуы
тиіс, себебі, инфляция жағдайында ақшаның құнсыздануының банктің
ресурсын жоғалту тәуекелі артады).
Неисенің қамтамасыз етілуі – банк несиесінің кепілдік, сақтандыру және
басқа да тәсілдер көмегімен қамтылуы. Ол заң арқылы және партнерлер
арасындағы шарт арқылы анықталады.
1.3 Банктегі несиелік процестерді ұйымдастыру, кезеңдері және жіктелімі
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің тәжірибесінде
қолданылатын несиелеу процесінің негізгі кезеңдерін қарастырайық. Әр
кезеңде пайдаланылатын несиелік механизмінің элементтері несиелік
операцияларының сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді. Неиселеу схемасы келесідей негізгі кезеңдерді
қамтиді.
Несие алу туралы өтініш жазылғаннан бастап, шешім қабылданған уақыт –
несиелік процесс деп аталады.
Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарау;
- несиелік қабілетін талдау;
- несиелік келісімшарт жасасу;
- несие беру;
- несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
1 кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз
алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері,
түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің
қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар
сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі топтары үшін
әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал ретінде құжаттар
пакетінің құрамына жататындар:
- құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының, тіркелген
куәліктердің немесе патентерінің; нотариалдық түрде куәландырылған
құжаттар; азаматтардың төл құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын
растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
- соңғы бір жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
- несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу
мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
- несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар көшірмелері;
- басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер;
- қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының меншік
құқығын растайтын құжаттар;
- несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
- қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да құжаттар
жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкасын толтыруы мүмкін.[14]
Онда фирманың жетекшісі мен қарыз алушының аты-жөні, қызметі және
меншік түрі, клиенттің заңды мекен-жайы, ағымдық және валюталық шот ашқан
банктің аты және реквизиттері, негізгі құрылтайшылар, ол сұрайтын несиенің
мақсаты, сомасы және мерзімі, соңғы есептік күнге берілген баланс құрылым
және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк тарапынан қарыз
алушының алған несиесін қайтару қабілетін бағалауының шешім қабылдау үшін
аса зор маңызы бар. Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде
жасалады.
2 кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған несиесі бойынша
қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне
ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай факторлар
есепке алынады:
- несиеге қатысты қабілеттілігі. Қарыз алушыға несиені бере отырып, қарыз
алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
- қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі деп қарыз
алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді, сондай-ақ
келісімшартқа байланысты барлық міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі.
- табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға жеткілікті
қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне,
баға шығындарына әсер ететін факторлар есепке алынады.[15] Бұл факторларға:
қарыз алушы кәсіпорынның сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі
жатады. Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау
тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар ескеріледі.
3 кезең. Несиелік және кепіл туралы келісімшарт жасасу. Қазіргі
несиелеудің басты еркешелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз
алушы келісімшарт негізінде шешеді.
Несиелік келісімшарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- Несиелеу мақсаты және объектісі;
- Несиенің мөлшері;
- Несиені беру мерзімі және қайтару шарттары;
- Несиені қамтамасыз ету формасы;
- Несие үшін төленентін сыйақы мөлшерлемесі;
- Несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз
алушының беретін құжаттарының тізімі;
- Несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.
Несиелік келісімшарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері анықтайды.
Несиелік қатыныстарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы келісімшарттың
орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты ажыратылады. Кепіл
затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік құжаттар
жатады.[16]
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары мынадай топтарға
бөлінеді:
- клиенттің мүліктерінің кепілі:
- Тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі;
- Шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
- Тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
- Валюталық бағалықтар, алтыннан жасалған бұйымдар кепілі;
- Басқа да тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі;
- Бағалы қағаздар кепілі;
- Сол банктегі депозиттер кепілі;
- Жылжымайтын мүлік кепілі.
- мүліктік құжаттар кепілі:
- Жалгерлік құқық кепілі;
- Авторлық құқық кепілі;
- Жерге құқық кепілі;
Кепіл туралы келісімшартта мынадай мәселелер қарастырылады:
- Келісімшарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
- Келісімшарт заты;
- Кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
- Кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері;
- Талап ету құқықтары;
- Кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік есебінен;
- Кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты тәуекел жағдайлары мен кепіл
затты ауыстыру;
- Тараптардың жауапкершілігі;
- Ерекше шарттар;
- Дауларды шешу;
- Басқа шарттар;
- Кепіл туралы келісімшарт жасасушылардың заңды мекен-жайы мен өзге де
мәліметтері.[17] 4 кезең. Несие беру кезеңі. Бұл кезең ағымдық шот ашу,
несиені беруді құжаттау тәртібін, несиені беру тәсілін анықтайтын
несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады. Біріншісі –
несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған жағдайларда
жұмсалынады. Екіншісі – несие алу құқығы қосымша қаражаттарға деген
қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші –
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады.
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес
анықталады.
5 кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау –
несиелік операцияның маңызды кезеңі. Несиелеу бойынша қарызды қайтару
тәсілі банк қаражаттарының пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құраудағы рөліне байланысты.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың төмендегідей көптеген
варианттары болады:
• мерзімді міндеттемелер негізінде эпизоттық қайтару;
• меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп айырысу
шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
• алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
• түскен түсімді бірден несиелік қарызды жабуға есептеу;
• несиенің қайтарылу мерзімін созу;
• мерзімі өткен қарызды Мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
• банк резерві есебінен мерзімі өткен несиелерді шегеру.[18]
Несиелік қарызды қайтару туралы қарстырылған варианттар бұл процессті
мынандай белгілеріне байланысты жіктейді:
Қайтарылуына қарай:
• Несиені толық қайтару;
• Несиені жартылай қайтару .
Қайтару жиілігіне қарай:
• Несиені жүйелі түрде қайтару;
• Несиені бөліп-бөліп қайтару.
Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай:
• Несиені мерзімді қайтару;
• Несиені эпизоттық қайтару.
Қайтарудың мерзіміне қарай:
• Несиені мерзімді қайтару;
• Несиенің уақытын созып қайтару;
• Несиенің мерзімін өткізіп барып қайтару;
• Несиені мерзімінен бұрын қайтару.
Қайтару көздеріне қарай:
• Клиенттің меншікті қаражаттары;
• Жаңа несиені пайдалану;
• Кепіл берушінің шотынан шегеру;
• Басқа кәсіпорын шотынан түскен қаражаттар;
• Бюджеттік түсім және т.б.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттары шегеру туралы берген үкімі жазбаша да, ауызша
да болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары арқылы да
жүзеге асырылады.[19]
Несиенің қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте несиелеу бойынша
мерзімді міндеттемелер картотекасыны жүргізеді. Банк қызметкерлері
күнделікті қайтарылатын мерзімі жеткен несиелерді қарай отырып, қарыз
алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді.
Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді
міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарыз
алушының ағымдық шоты басқа банкте ашылған болса, несие бойынша қарызды
алушының уақытша қаржылық қиындықтарға кезігуіне байланысты банк қайтару
мерзімін кейінге қалдыруға рұқсат етуі мүмкін, бірақ бұл қарыз жоғарғы
мөлшермелі сыйақымен құжатталады. Сыйақы мөлшері оны төлеу мерзімі және
тәртібі, сондай-ақ оларды іздестіру механизмі несиелік келісімшартта
анықталады.
Сыйақы ай сайын, тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару
кестесіне сәйкес іздестірілуі мүмкін.
Пайызды есептеу барысында шартты айдағы күндер саны – 30, ал жылдағы
360 күнмен алынады.
Банк несиелік келісімшарттың орындалуына, қарыз алушының алған несиені
пайдалануына және оны толық қайтарылуына бақылау жасайды. Оны мақсатта
қарыз алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап,
қажет болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысу құжаттарын,
бухгалтерлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз
алушыдан алған барлық қаржылық ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар,
сондай-ақ басқа да көздер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиенттің
несиелік ісін жүргізу жүйесі болады.
Несиелік келісімшартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз
алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы
ескерту жасауға: несиелік шартында қарастырғандай беруді тоқтатуға құқығы
бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған
жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге құқықты.[20]
Несиелеу процесінде жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін мерзімді
түрде тексеріп отырумен де толықтырылады, өйткені банктің несиелік портфелі
оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу барысындағы тәуекел
көзі болып табылады.
Банк несиелеу процесін келесі ұстанымдар арқылы жүзеге асырады:
төлемділік, мерзімділік, қайтарымдылық, коллегиалды шешу, яғни оларды бір
тұлғамен шешу мүмкін емес, несиелік қызметтің функцияларын банктің түрлі
құрылымдық бөлімшелеріне бөлу, координациялау және бақылау, яғни несиелік
стандарттар мен процедуралардың бірлігін түсіну және сақтауын қамтамасыз
ететін бақылау бөлімшелерінің болуы.
Даму стратегиясына сай банк өзінің несиелік қызметінде келесі басымды
салаларды анықтайды: мұнай-газ өнеркәсібі, қара және түсті металлургия, тау-
кен өнеркәсібі, жеңіл өнеркәсіп, энергетика, ауылшаруашылығы, тамақ
өнеркәсібі, көлік және коммуникация, сауда, құрылыс, қызмет көрсету саласы.
Банк келесілерді несиелендірмейді:
• Химикалық, биологиялық, ядерлық, термоядерлық қаруландыруды өндіру мен
шығару;
• Сыртқы ортаны ластайтын, экологиялық зиянды өндірістерді;
• Қоғамдық қорларды, саяси ұйымдарды және дауыс беру алдындағы
компанияларды жүргізетін ұйымдарды.
• Банктегі несиелік процесті ұйымдастыру – несие беру тәртібі және қарыз
алушының төлем қабілеттілігін бағалау.
Клиенттің банкке несие беру туралы өтінішінен кейін, несие беруші
бөлімшенің өкілетті қызметкері (ары қарай несие инспекторы) несие алу
мақсатын анықтайды, несие беру шарттары мен тәртібін түсіндіреді, несие алу
үшін қажет құжаттар тізімімен таныстырады.[21] Несие беру туралы сұрақты
қарастыру несиенің түрімен соммасына байланысты, бірақ кейінге қалдыруға
болмайтын мұқтаждықтар үшін несие бойынша құжаттардың толық пакетін ұсынған
сәттен шешім қабылдағанға дейінгі уақыт – 15 календарлық күн және
қозғалмайтын мүлік алу үшін несие бойынша – 1 ай. Клиенттің өтінішін несие
инспекторы өтініштерді есептеу журналына тіркейді; өтінішке тіркеу уақыты
және тіркеу нөмері қойылады.
Клиентке қайтарылатын паспорттың (жеке куәліктің) және басқа да
құжаттардың көшірмесі түсіріледі. Несие инспекторы жасаған көшірмелерге
немесе түп нұсқалармен салыстырылып тексерілген құжаттарға көшірме дұрыс
деп белгі қойылып, инспектор қол қояды. Өтініштің екінші бетінде немесе
парақта несие инспекторы қабылданған құжаттармен көшірмелердің тізімін
жасайды. Ары қарай несие инспекторы клиент ұсынған құжаттарды және ондағы
анкетадағы төлем қабілеттілігін анықтайды және максималды мүмкін болатын
несие мөлшерін анықтайды.
Мәліметтерді тексеруде несие инспекторы қарыз алушының несие тарихын
және бұрын алынған бір тұтас несие бойынша қарыз мөлшерін мәліметтер
базасының көмегімен анықтайды, бұрын несие алған мекемелерге сұрау
жіберіледі. Несие беруші бөлімше құжаттар пакетін банктің заң қызметіне
және қауіпсіздік қызметіне жіберіледі. Заң қызметі құжаттарды дұрыс
рәсімделуі және заңға сәйкестігі тұрғысынан жалдайды.
Қауіпсіздік қызметі паспорттағы (жеке куәліктегі) мәліметтерді, қарыз
алушының мекен жайын, жұмыс орнын және анкетадағы мәліметтерді тексереді.
Құжаттарды талдау және тексеру нәтижелері бойынша заң қызметі және
қауіпсіздік қызметі жазбаша қорытынды жасап несиелеу бөлімшесіне
жіберіледі. Кепілдікке қозғалмайтын мүлік, көлік құралдарын немесе басқа да
мүлікті алу жағдайында несиелеу бөлімшесі мүліктің бағалау құнын бекіту
үшін қозғалмайтын мүлік сұрақтары бойынша банктің маманын немесе еншілес
кәсіпорынды жұмысқа тартады.[22] Бағалау нәтижесі бойынша маман (кәсіпорын
эксперті) эксперттік қорытынды жасап несиелеу бөлімшесіне ұсынады. Несие
шарты бойынша кепілдікке бағалы қағаздарды алу мүмкіндігін және бағалауды
банктің бағалы қағаздар бөлімі анықтайды. Бағалау нәтижесі бойынша
эксперттік қорытынды жасалап, несиелеу бөлімшесіне жіберіледі.
Несие бөлімшесі өтінішті, анкетаны, бағалы қағаздармен акциялар
сертификатының көшірмесін және акционерлер реестірінің хаттамасын бағалы
қағаздармен жұмыс бойынша бөлімге береді.
Тексеру нәтижесі бойынша қорытынды несиелеу бөлімшесіне беріледі.
Қортынды келесі мазмұнды ақпараттан тұруы керек:
• Кепілді ретінде бағалы қағаздарды қабылдау мүмкіндігі туралы
қорытынды;
• Несие берудің мүмкін болатын мерзімі туралы қорытынды;
• Несие инспекторы қарыз алушының төлем қабілеттілігін жұмыс орнынан
табыс туралы анықтама және анкета мәліметтері негізінде анықтайды
(бағалы қағаздар кепілдігіне берілетін несиеден басқасын, ол бойынша
қарыз алушының төлем қабілеттілігін бағалау жүргізілмейді).
Анықтамада келесі ақпарат болуы керек:
• Анықтама берген ұйымның толық аталуы, оның пошталық мекен жайы,
телефоны және банктік реквизиттері;
• Сол ұйымдағы қарыз алушының жұмыс істеу ұзақтығы;
• Қарыз алушының қазіргі лауазымы (кім болып істейді);
• Соңғы алты айдағы орташа айлық табысы;
Соңғы алты айдағы орташа айлық ұсталған төлемдер түрлері бойынша ашылып
көрсетілген ақпараттар.
Анықтаманы қарыз алушы жұмыс істейтін ұйым, мекеме, кәсіпорынның
әкімшілігі береді (1 дана). Оны қарыз алушы несиелеу бөлімшесіне өткізеді.
Анықтама келесі жағдайларда берілмейді:
• жұмыскер немесе қызметкер сол кәсіпорында (ұйымда, мекемеде) 1 жылдан
кем уақыт істесе;
• артқарушы парағы немесе басқа да атқарушы құжаттар бойынша жалақының,
зейнетақының, стипендияның 50% ұсталатын болса;
• әр түрлі себептермен жұмыстан босайтын болса.
Анықтамаға ұйымның басшысы мен бас бухгалтердің қолы қойылады және
мөрмен бекітіледі. Кәсіпорын басқарушының, бас бухгалтердің фамилиялары
толығымен көрсетіледі. Анықтама бір түсті сиямен толтырылады, түзетуге жол
берілмейді. Басқарушылар және бас бухгалтерлер ссуда алу үшін берілген
анықтаманың бекітілген тәртібін бұзғаны үшін персоналды жауапкершілік
алады. Коммерциялық құрылымдарда жұмыс істейтін тұлғалар анықтамамен бірге
кәсіпорынның реквизиті, есеп айырысу шотының ашылған уақыты туралы банктен
мәлімет әкеледі. Қарыз алушының, оның кепілшісінің табысын қарастыруда
несие беру мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде шешім қабылдау үшін келесілер
ескерілуі керек:
• Негізгі жұмыс орны бойынша азаматтардың алатын табысы;
• Кәсіпкерлік қызметтен түсетін табыс және басқа да табыс көздері;
• Кейбір жағдайларда банктің қалауы бойынша қарыз алушының жұмыс
орнынан алатын табысымен қатар, жанұяның жиынтық табысы есепке алынуы
мүмкін.[23]
Төлем қабілеттілігін есептеуде анықтама мен анкетада көрсетілген
барлық міндетті төлемдер табыстан шегеріледі (табыс салығы, жарналар,
алименттер, зиян өтемақысы, басқа несиелер бойынша қарызды жабу және пайыз
төлеу, берілген кепілдіктер бойынша міндеттемелер соммасы, мерзімі
ұзартылып алынған тауарлар құнын жабу төлемдері және басқалар). Осы
мақсатта берілген кепілдік бойынша орташа айлық төлемінің 50% мөлшерінде
алынады.
Несие беру несие келісімінің шарттарына сай таңгемен қолма-қол ақша
түрінде де, қолма-қол ақшасыз да келесі жолмен беріледі:
• қарыз алушының шотына талап етілген дейінгі салым бойынша енгізу;
• қарыз алушының пластикалық карточкасының шотына енгізу;
• сауда және басқа да ұйымдарының шоттарын төлеу;
• кәсіпкер-азаматтардың шотына аудару.
Несиені шетелдік валютамен беру тек қолма-қолсыз ақша талап етілгенге
дейінгі салым бойынша шотқа енгізу немесе қарыз алушының пластикалық
карточкасы шотына енгізу арқылы жүргізіледі, ол несие шартында ескерілуі
керек. Несие шартына салым бойынша шот нөмері немесе пластикалық карточка
шотының нөмері және шот ашылған мекеме көрсетілуі қажет.
Басқа коммерциялық банктерде ашылған шотқа енгізу жолымен несие
берілмейді. Құрылысқа немесе қозғалмайтын мүлік объектілерін жаңғыртуға
несие беру ссудалық шот бойынша бірінші операция уақытынан бастап екі жылға
дейінгі ағымда екі немесе одан көп бөліктермен жүзеге асады.
Несиенің бірінші бөлігінің мөлшерін несие шартындағы соманың 20%-50%
шегінде анықтауы ұсынылады. Әрбір келесі сомма Қарыз алушының алдыңғыны
қолданғаны туралы есеп берген соң беріледі. Екі жыл өткен соң несие беру
тоқтатылады.[24] Келісімдегі сомма нақты берілген соммаға дейін азаяды.
Несиені қолма-қол ақшамен немесе ұйым шоттарын төлеу жолымен, азамат-
кәсіпкерлер шотына аудару арқылы берген кезде қарыз алушы несиенің бірінші
бөлігін несие келісімі уақытынан 1 ай ағымында алуы керек. Қарыз алушы бір
ай ағымында келмесе, банк келісімді бір жақты тәртіпте бұзады.
Несие қызметкері мәліметтер базасындағы ақпаратқа түзетулер жасайды.
Егер несие келісімі бойынша несиенің бірінші бөлігін талап етілгенге
дейінгі салым бойынша шотқа немесе қарыз алушының пластикалық карточкасы
шотына енгізу қарастырылса, несие инспекторы келесі жұмыс күнінен
кешіктірмей бухгалтерияға қарыз алушының сәйкес шотына несиенің бөлігін
енгізу туралы өкілетті тұлғаның қолы қойылған өкім береді.
Өкімге несие келісімінің екінші данасы және жедел міндеттеме
тіркеледі. Өкімге қарыз алушының толық аты-жөні, ссудалық шотының нөмері,
салым бойынша шот нөмері немесе пластикалық карточка шотының нөмері және ол
ашылған банк мекемесі, енгізілетін сома көрсетіледі. Бухгалтер келісіммен
жедел міндеттеменің дұрыс рәсімделуін тексереді, шарттағы қолдар мен мөрді
қарап, өкімдегі сомма мен мәліметтерді келісім мен жедел міндеттемені
салыстырады; тұлғаның жеке шот карточкасын толтырады. Несие сомасын аудару
операциясын бекітілген тәртіппен орындағаннан кейін бухгалтер жүргізілген
операция туралы жедел міндеттемеге белгі қойып, несие келісімі мен жедел
міндеттемені несиелеу бөлімшесіне қайтарады. Бухгалтер жедел міндеттеменің
көшірмесін өзінде қалдырады.[25] Ары қарай несие инспекторы бөлім
басқарушысы (немесе басқа өкілетті тұлға) мен басқа бухгалтердің қолдары
бар өкімді дайындап, несие құжаттарының бірінші даналарын (несие
келісімі, несиені жабу графигі, жедел міндеттеме, кепілдік келісімдері,
сақтандыру полисі) кассалық операциялар бөліміне жібереді. Егер несие
аудару арқылы берілсе, онда операциндық жұмыскер (контролер):
• қарыз алушының паспорты бойынша өзі екені туралы куәланады;
• өтініштің дұрыс толтырылуын, өкілетті тұлғаның өкімінің болуын,
паспорт мәліметтерін өтініштегі мәліметтермен тексереді;
• несие құжаттарының дұрыс ресімделуін, ондағы қолдар мен мөрлерді
тексереді.
Өтінішпен қатар қарыз алушы берілетін сомаға жедел міндеттеме толтырады,
ол бухгалтерияға және кассалық операциялар бөліміне беріледі.
Жедел міндеттеме мен өтініштің көшірмелері өкіммен бірге несие ісіне
тіркеледі.
Несиені жабу бірдей бөліктермен несие келісімі жасалған айдан кейінгі
айдың бірінші күнінен бастап жүргізіледі. Соңғы төлем келісімде бекітілген
мерзімнен кешіктірілмей төленуі керек.
Қарыз төлеушінің келісім шарты өз күшінде болған кезең аралығында
табысы төмендеуі мүмкін болған жағдайда (мысалы, зейнетақы жасына жету)
төлем графигі бойынша несиенің басым бөлігі келісімнің бастапқы кезеңінде
жабылатындығы қарастырылады. Бұл жерде төлем мөлшерлері келесі шарттар
сақталап бекітіледі:
• еңбекке қабілетті жас кезеңінде несие бойынша максималды төлем сомасы
пайызбен қоса белгілі көлемнен аспауы керек;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz