ҚР ақша жүйесі
І. «Ақша» категориясының теориялық негіздері. 4
1.1 Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері. 4 . 10
1.2 Ақша теориялары. 10
1.2.1 Металл ақша теориясы және 10 . 12
металл ақша айналысы.
1.2.2 Номиналистік теория және қағаз ақшалар, 12 . 13
олардың айналыс заңдылықтары.
1.2.3 Несие ақшалар. 13 . 17
1.2.4 Ақшаның сандық теориясы. 17 . 18
1.3 Ақша жүйесі жөніндегі түсінік, оның элементтері 18 . 20 мен негізгі типтері.
ІІ. ҚР ақша жүйесі. 20
2.1 ҚР ақша реформасы. 20 . 23 2.2 Ұлттық банк . ҚР.ның Орталық банкі. 23 . 30
2.3 Ұлттық Банктегі жаңа енгізулер мен өзгерістер. 30 . 33
2.4 Ақша.несие саясаты. 33 . 37
Қорытынды. 38
1.1 Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері. 4 . 10
1.2 Ақша теориялары. 10
1.2.1 Металл ақша теориясы және 10 . 12
металл ақша айналысы.
1.2.2 Номиналистік теория және қағаз ақшалар, 12 . 13
олардың айналыс заңдылықтары.
1.2.3 Несие ақшалар. 13 . 17
1.2.4 Ақшаның сандық теориясы. 17 . 18
1.3 Ақша жүйесі жөніндегі түсінік, оның элементтері 18 . 20 мен негізгі типтері.
ІІ. ҚР ақша жүйесі. 20
2.1 ҚР ақша реформасы. 20 . 23 2.2 Ұлттық банк . ҚР.ның Орталық банкі. 23 . 30
2.3 Ұлттық Банктегі жаңа енгізулер мен өзгерістер. 30 . 33
2.4 Ақша.несие саясаты. 33 . 37
Қорытынды. 38
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Ақша – тауарлы өндірістің өнімі. Адам еңбегінің өнімі, оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Тауар дегеніміз сату-сатып алу жолымен айырбасқа түскен еңбек өнімі, немесе тауар – еңбек өнімінің айырбасқа арналған формасы. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез келген зат тауар бола бермейді. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса, онда оған кеткен уақытта бос кетті деуге болады. Тауардың басқа адамдардың қажеттілігін қанағаттандыру қасиеті тауардың тұтыну құны болып табылады. Тұтыну құны тауарлы өндірушінің өз қажетін емес, басқа өндірушінің тауарына айырбастау арқылы басқа адамдардың қажетін көрсетеді. «Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша» (К.Маркс, Ф. Энгельс. Шығ. Т.46., 1 б. Б. 87).
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады. Айырбас құны, яғни тұтыну құндары айырбасталуының пропорциясы, ол – құнның айырбас актісіндегі сыртқы көрінісі.
Кез келген зат құн бола алмайды. Себебі, адамның еңбегі жұмсалмаған заттың құны жоқ. Құн – тауар өндіргенде жұмсалатын еңбек жиынтығы. Қоғам дамуының негізі – еңбек. Өнімнің құны болуы үшін, тауар өндірісі қажет, яғни өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары болуы шарт.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың екіншіге кездейсоқ айырбасталынуы кезінде, айырбас құнының жай немесе кездейсоқ формалары қолданылды. Мысалы, 1 балта = 5 құмыра, 1 қой = 1 қап бидай және т.б.
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиі кездесе бастайды. Жалпы тауардың массасының ішінен жиі айырбасталатын тауардың бөлініп шығуымен құнның жай формасы толық формаға өтуі келеді.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар – барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы болып табылады. Сөйтіп, құнның кеңейтілген формасы біртіндеп құнның жалпыға ортақ формасына айналады.
Қорыта айтқанда, өндіргіш күштерінің жетілуі айырбас процессін үздіксіз құбылысқа айналдырып, тауар айырбасталуының өмірлік мәнге ие болуы жалпыға ортақ құн эквивалентінің қажеттілігін туғызады. Алайда уақыт өтісімен, тауар өндірісінің өрістеуі айырбасты арттырып, оның нарықтың шегінен шығуына әкеп соғады. Содан, құнның жалпыға ортақ эквивалент қызметін атқаратын бір тауар болады. Ол тауар – ақша. Нәтижесінде құнның жалпыға ортақ формасы құнның ақшалай формасына ауысып, айырбас процессіне нақты орнықты. Осылай ақша пайда болды. Ақша деген тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасымен тұтыну құны бірге қайнасқан ерекше тауар.
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады. Айырбас құны, яғни тұтыну құндары айырбасталуының пропорциясы, ол – құнның айырбас актісіндегі сыртқы көрінісі.
Кез келген зат құн бола алмайды. Себебі, адамның еңбегі жұмсалмаған заттың құны жоқ. Құн – тауар өндіргенде жұмсалатын еңбек жиынтығы. Қоғам дамуының негізі – еңбек. Өнімнің құны болуы үшін, тауар өндірісі қажет, яғни өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары болуы шарт.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың екіншіге кездейсоқ айырбасталынуы кезінде, айырбас құнының жай немесе кездейсоқ формалары қолданылды. Мысалы, 1 балта = 5 құмыра, 1 қой = 1 қап бидай және т.б.
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиі кездесе бастайды. Жалпы тауардың массасының ішінен жиі айырбасталатын тауардың бөлініп шығуымен құнның жай формасы толық формаға өтуі келеді.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар – барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы болып табылады. Сөйтіп, құнның кеңейтілген формасы біртіндеп құнның жалпыға ортақ формасына айналады.
Қорыта айтқанда, өндіргіш күштерінің жетілуі айырбас процессін үздіксіз құбылысқа айналдырып, тауар айырбасталуының өмірлік мәнге ие болуы жалпыға ортақ құн эквивалентінің қажеттілігін туғызады. Алайда уақыт өтісімен, тауар өндірісінің өрістеуі айырбасты арттырып, оның нарықтың шегінен шығуына әкеп соғады. Содан, құнның жалпыға ортақ эквивалент қызметін атқаратын бір тауар болады. Ол тауар – ақша. Нәтижесінде құнның жалпыға ортақ формасы құнның ақшалай формасына ауысып, айырбас процессіне нақты орнықты. Осылай ақша пайда болды. Ақша деген тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасымен тұтыну құны бірге қайнасқан ерекше тауар.
1. «Ақша, несие, банктер» Сейітқасымов Ғ.С., А.,2001 ж.;
2. «Ақша, несие, банктер» С.Б. Мақыш, А., 2000 ж.;
3. «Ақша, несие, банктер, валюталық қатынастар» Көшенова А., А., 2003 ж.;
4. «Банки Казахстана» журнал № 2, 4, 6, 8, 9, 10, 11, 12 (2005 ж.ж.), № 1, 2 (2006 ж.ж.);
5. «Қаржы. Финансы.» журналы № 1 (2005 ж.).
2. «Ақша, несие, банктер» С.Б. Мақыш, А., 2000 ж.;
3. «Ақша, несие, банктер, валюталық қатынастар» Көшенова А., А., 2003 ж.;
4. «Банки Казахстана» журнал № 2, 4, 6, 8, 9, 10, 11, 12 (2005 ж.ж.), № 1, 2 (2006 ж.ж.);
5. «Қаржы. Финансы.» журналы № 1 (2005 ж.).
Жоспары:
І. Ақша категориясының теориялық негіздері.
4
1.1 Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері.
4 – 10
1.2 Ақша теориялары.
10
1.2.1 Металл ақша теориясы және
10 – 12
металл ақша айналысы.
1.2.2 Номиналистік теория және қағаз ақшалар,
12 – 13
олардың айналыс заңдылықтары.
1.2.3 Несие ақшалар.
13 – 17
1.2.4 Ақшаның сандық теориясы.
17 – 18
1.3 Ақша жүйесі жөніндегі түсінік, оның элементтері
18 – 20 мен негізгі типтері.
ІІ. ҚР ақша жүйесі.
20
2.1 ҚР ақша реформасы.
20 – 23 2.2 Ұлттық банк – ҚР-ның Орталық банкі.
23 – 30
2.3 Ұлттық Банктегі жаңа енгізулер мен өзгерістер.
30 – 33
2.4 Ақша-несие саясаты.
33 – 37
Қорытынды.
38
2
І. Ақша категориясының негіздері.
1.1 Ақшаның мәні және атқаратын қызметі.
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Ақша – тауарлы өндірістің өнімі.
Адам еңбегінің өнімі, оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын
тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Тауар дегеніміз сату-сатып алу
жолымен айырбасқа түскен еңбек өнімі, немесе тауар – еңбек өнімінің
айырбасқа арналған формасы. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда
болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез келген зат тауар
бола бермейді. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса, онда оған кеткен
уақытта бос кетті деуге болады. Тауардың басқа адамдардың қажеттілігін
қанағаттандыру қасиеті тауардың тұтыну құны болып табылады. Тұтыну құны
тауарлы өндірушінің өз қажетін емес, басқа өндірушінің тауарына айырбастау
арқылы басқа адамдардың қажетін көрсетеді. Айырбас құн тауарлардың өзінен
бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша
(К.Маркс, Ф. Энгельс. Шығ. Т.46., 1 б. Б. 87).
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның
құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады.
Айырбас құны, яғни тұтыну құндары айырбасталуының пропорциясы, ол – құнның
айырбас актісіндегі сыртқы көрінісі.
Кез келген зат құн бола алмайды. Себебі, адамның еңбегі жұмсалмаған
заттың құны жоқ. Құн – тауар өндіргенде жұмсалатын еңбек жиынтығы. Қоғам
дамуының негізі – еңбек. Өнімнің құны болуы үшін, тауар өндірісі қажет,
яғни өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары болуы шарт.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың екіншіге кездейсоқ
айырбасталынуы кезінде, айырбас құнының жай немесе кездейсоқ формалары
қолданылды. Мысалы, 1 балта = 5 құмыра, 1 қой = 1 қап бидай және т.б.
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиі кездесе
бастайды. Жалпы тауардың массасының ішінен жиі айырбасталатын тауардың
бөлініп шығуымен құнның жай формасы толық формаға өтуі келеді.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар
– барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы болып
табылады. Сөйтіп, құнның кеңейтілген формасы біртіндеп құнның жалпыға ортақ
формасына айналады.
Қорыта айтқанда, өндіргіш күштерінің жетілуі айырбас процессін
үздіксіз құбылысқа айналдырып, тауар айырбасталуының өмірлік мәнге ие болуы
жалпыға ортақ құн эквивалентінің қажеттілігін туғызады. Алайда уақыт
өтісімен, тауар өндірісінің өрістеуі айырбасты арттырып, оның нарықтың
шегінен шығуына әкеп соғады. Содан, құнның жалпыға ортақ эквивалент
қызметін атқаратын бір тауар болады. Ол тауар – ақша. Нәтижесінде құнның
жалпыға ортақ формасы құнның ақшалай формасына ауысып, айырбас процессіне
нақты орнықты. Осылай ақша пайда болды. Ақша деген тауардың жалпы
эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасымен тұтыну
құны бірге қайнасқан ерекше тауар.
4
Басқа сөзбен айтқанда, ақша – тауар өндіру мен оны айырбастау процессінде
басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі –
барлық тауарларға ортақ балама рөлін атқару.
Ақша кез келген тауар құнын білдіретін ерекше тауар рөлін атқарады.
Осыдан келіп ақшанның жаппай өктем күші пайда болды. Ақшаның қоғамдағы
мәнін К. Маркс индивид өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен байланысын да
өзінің қалтасына салып жүреді деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын
көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық
еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауарлар
айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі
айқындалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өмірдегі үлесін де ақша
арқылы анықтауға болады. Себебі, адамның қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы
ретінде алғанда ақша төлем құралы қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас процесінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі
қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл
тауарлар тұтыну құндары түрінде айрбас қатынасының бір жағында тұрады да,
ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарсы құнның тұлғасы ретінде ақша қарсы
тұрады.
Құнның ақшалай формасының пайда болуы, яғни ақша – тауардың жалпы
эквиваленті болуына тауар өндірісінің ұлғайып, айырбас қатынастарының
алғашқы кездейсоқ жағдайдан нақтылы және үнемі қайталанатын цеске айналып,
кең көлемде өсуіне жол ашты.
Тауар өндірісінің тарихи даму барысында ақшаның ролын әр түрлі
тауарлар атқарады. Әрбір тауарлы өндіріс тауардың жалпы эквивалентін
пайдаланды. Қоғамдық еңбектің бірінші ірі бөлінуі нәтижесінде малшы
тайпалары пайда болып, олар айырбас құралы ретінде малды қолданды. Оның
нақты түрі жергілікті жердің жаратылысына байланысты әр түрлі болды.
Ақшаның айырбас құралы қызметін мал атқаруы әр халықтардың ауыз әдебиетінде
сақталғаны соншалық, кейін металдан соғылған ақшаны да мал атауларымен
атаған. Малды жалпы эквивалент ретінде пайдаланғаны туралы дәлелдер әр
түрлі табылған поэзиялар поэмаларда жазылған. Гомердің көне Троя батырлары
туралы поэмасында өгізді құн өлшемі ретінде пайдаланғаны жайлы айтылды.
Мысалы, латынның сөзі пекуния (ақша) пекус (мал) сөзінен шыққан.
Рупа (мал) сөзі үнділердің ақша мәнді рупия негізі осыда жатыр.
Қазіргі кезде қолданылып жүрген капитал сөзі де осы мал атауымен
байланысты. Мұның себебі, ескі гермен тілінде көп мал басы болса, сол
байлықты капитал деп атаған.
Қолөнер дамығаннан кейін, солтүстік елдер ақша ретінде жүнді аң
терісін пайдаланды. Жүн ақшалары Моңғолия, Тибет және Памир де кең көлемде
қолданған еді.
5
Теңіздердің жылы жағалауын мекендеген елдер айырбас құралы ретінде
бақалшақ, қабыршақ (раковина) болды. Олардың тарихта атаулары сақталған,
бұлар: чангос, цимбис, бангез, хайква және т.б.
Бақалшақ ақшалар тауар ақшаларының ең бір тұрақты, орнықты формасы.
Себебі, ХХ ғасырдың 70 ж.ж. басында Солмон аралдарының кейбір жерлерінде
қабыршақтардың үш түрі айналыста қолданылды. Олар: ең арзаны – қара түсті
(курила), ақ түсті (галия), аса қымбат – қызыл түсті (ронго).
Жалпы эвивалент ретінде металлдар қолдана бастады. Меаллдардың өзіне
тән ерешелігі болды – біркелкі, төзімді, ұсақталынады, т.б. Оның ішінде
артықшылық алтын мен күміске берілді. Сонымен қатар, мыс, темір, қалайы,
қорғасында қолданылды.
Монеталардың пайда болуы – ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып
табылады.
Жалпыға бірдей эвивалент рөлін тарихи тұрғыдан алтынға бекіткен.
Алтынның басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиеті, оның табиғи
қасиеті емес. К. Маркс айтқандай: Табиғат ақшаны жарапайды. Алтынға бұл
қасиет қоғаммен берілген.
Алтын жалпыға бірдей эквивалент рөлін атқарушы ең басты тауар болып
отыр. Біріншіден, ол ерекше табиғи сапаға ие: бөлінуі оңай, әдемі,
бұзылмайды, тот баспайды, тек қана патша арағында ериді. Екіншіден, ең
бастысы алтын жоғары құнға ие. Алтын қоры аз болғанымен, оны өндіруге
кететін шығындар көп көлемде болады. Оны өндіру қиынға және қымбатқа
түседі. Мысалы, 1 кг алтын алу үшін 3000 м орта тереңдіктегі тау
қыртыстарының 100 тоннасын қайта өңдеу керек болады.
Алтын тек қана валюта резервтерді ғана құрамайды, сонымен бірге
электронды-есептеуіш және компьютерлік техникаларды, түнгі механикалық
аспаптарды, синтетикалық талшықтарды жасау үшін де қолданылады.
Ақша – зат емес, ол – қоғамдық қатынас. Оалр шындығында қоғамдық
қатынастарды тудырушылар болып келеді. Бұл дегеніміз, қоғамнан бөлінген
адамға ақшаның қажеттілгі жоқ.
Ақша - өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір
экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі
экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде
ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады.
- Жалпыға тікелей айырбасталау формасында ақшаны пайдалану кез келген
материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау мүмкіншілігінің бар
екендігін көрсетеді. Социализм жағдайында бұл мүмкіндік елеулі
қысқарды және тік қоғамдық жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана
шектелді. Қазірде жекешелендіру процестерінің жүруіне байланысты,
жалпыға тікелей айырбастау елеулі түрде кеңіді.
- Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретінде пайдалану бұл: олар
несие беру, бюджеттің кірістерін қарыздық берешектерді өтеу,
мемлекеттік бюджеттің кірістерін қалаптастыру, өндірістік және
өндірістік
6
емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік ресурстарды
басқа банктерге сатуы және т.б.
- Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жұмсалған еңбектің
олардың ақша көмегімен өлшенуі мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді.
Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша
массасының өсуін тежеу, инфлияциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы
өнімді ынталандыру бағытында қолдануда.
Ақшаның әрбір қызметі ақшаның тауар айырбастау процесінен туындайтын,
тауар өндірушілердің өзара байланысының формасы ретіндегі әлеуметтік-
экономикалық маңызының белгілі бір жағын мінездейді. Ақша бес түрлі қызмет
атқарады: құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы, қор және қазына құралы,
дүниежүзілік ақша.
Ақша құн өлшемі ретінде. Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі
жағдайында туындайды. Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемі болады.
Ақша еңбек өлшемі – ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған құнды
көрсетеді.
Тауар құның өлшеу үшін ақшаның қолда болуының қажеті жоқ. Ақша құн
өлшемі қызметін қолдағы ақша емес, ойдағы ақша ретінде орындайды. Себебі,
тауардың құнын өлшеу оны ақшаға айырбастаудан бұрын өтеді, ал құнның
тауарлы формасын ақшалай формасына айналдыру үшін тауардың бағасын белгілеу
жеткілікті.
Ақша түрінде көрінетін тауардың құны, оның бағасы болып табылады.
Ақшаның өз ақшасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес.
Бағаның орнына ақшалар, кез келген тауарлар санын сатып алу мүмкіндігі бар.
Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақшаның тауарға деген
қатынасын көрсетеді. Бірақ тауар бағасын анықтау үшін баға масштабы қажет.
Баға масштабы деп ақша өлшемі ретінде мемлекет белгілеген белгілі бір
металдың (алтын, күміс) мөлшері мен массасын айтады. Металдық салмақтық
санын ақша бірлігіне теңестірді.
Құн өлшемі және баға масштабы арсында айырмашылық бар. Құн өлшемі –
мемлкетке тәуелді емес, ақшаның экономикалық қызметі, яғни құн өнімді
шығаруға жұмсалған еңбек шығынын айтады. Ал баға масштабы тауардың бағасын
анықтау мемлекет заңды түрде бекіткен – құқықтық сипаттағы техникалық
құрал.
Тауардың мемлекет бекіткен бағасының өз құнынан ауытқуы салдарынан
металл ақша айналымы кезінде бекітілген ресми баға масштабы өзінің
экономикалық маңызын жоятынын айта кеткен жөн.
Ақша айналыс құралы. Тауарлардың бір-бірімен айырбасталғанда ақша
делдалдық қызмет атқарады.
Тауарлар бір қолдан екінші қолға ауыса отырып, өзінің тұтынушысын
тапқанға дейін қозғалыста болады. Ақша айналысы пайда болғаннан кейін
тікелей тауар айырбастау (Т-Т) тауар айналысы (Т-А-Т) формасына көшеді.
Сөйтіп, екі жол пайда болады: Т-А – ол тауарларды сатып, ақша алу немесе
ақшаға айыбастау,
7
ал екіншісі А-Т – бұл ақшаға керекті тауардың сатып алынуы. Делдал
ретіндегі ақшаның көмегімен уақыт пен кеңістіктегі өзара сай келмеушілік
жойылды.
Өзінің құнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға
қарағанда, ақшалар айналыс құралы ретінде барлық уақытта осында қалып
отырады және сату-сатып алу процесіне қызмет етеді.
Ақша айналыс құралы қызметінің ерекшеліктері:
• тауар мен ақша бір-біріне қарсы қозғалыс;
• бұл қызметті ойдағы ақша емес, нақты, қолма-қол ақша орындайды;
• тауарларды айырбастау тез орындалатындықтан, оны нағыз ақшалар
емес, оны ауыстырушылар – ақша белгілері орындайды.
Ақша айналыс құралы қызметін орындайтындықтан, айналыс қажеттілігі
олардың өткізілуі тиіс тауарлар слммасымен анықталады. Ақша неғұрлым тез
айналса, солғұрлым айналысқа аз мөлшері ақша қажет. Егер де айналыстағы
ақша массасы тауар массасынан көп болса, онда бұл олардың құнсыздануы, яғни
инфлияцияға алып келді.
Ақша төлем құралы. Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты.
Тауар төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда
бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады. Сатып алушы тауар үшін
ақшаны төлем мерзімі басталған кеде ғана төлейді. Яғни, бұл – тауар несиеге
саталды деген ұғым. Тауар несиеге сатылғанда стаушы – несие беруші
(кредитор), ал сатып алушы борышқар (қарыздар) деп аталады.
Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес,
сонымен бірге қаржы-неси қатынастарына да қызмет етеді. Барлық төлемдерді
төмендегідей топтастыруға болады:
➢ тауарларға және көрсетілген қызметтерге ақы төлеу;
➢ еңбек ақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы төлеуге байланысты
міндеттемелер;
➢ мемлекеттік қаржылық міндеттемелерін өтеу;
➢ банктік, мемлекеттік, тұтыну несиелері бойынша қарызды өтеу;
➢ сақтандыру міндеттемелерін төлеу
➢ әкімшілік-сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.
Ақшаның төлем құралы қызметінде де өзара айрмащылықтары бар: бұл
қызметінде ақша сату-сатып алу процестерін аяқтайды және қолма-қол ақшамен
қатар несие ақшалары да жүреді. Тауарды несиеге сатып ала отырып, сатып
алушы сатушыға ақшаны бермей, оған борыштық міндеттемені жазып береді. Ал,
борыш өтелгенннен кейін, ақша төлем құралы қызметін атқару бастайды.
Төлем құралы қызметі толық бағалы емес нақты ақшалар, ал борыштық
міндеттемелер қарызды өтеудегі ойдағы ақшалар.
Ақшаның төлем құралы қызметіне байланысты ақша айналыс заңы толық
мәнге ие болды. Егер тауар несиеге сатылса, онда қолма-қол ақшаның қажеті
керек жоқ. Осыдан қолма-қол ақша өз қажеттілігі кеми түседі. Ал, қарыз
төлеу
мерзімі жақындаған сайын ақша айналымының қажеттілігі арта түседі. Бір
ескерту, егер қарыз өз уақытында өтелмесе, онда бұл басқа да төлемдік
тізімін толтырады
8
(өтеу қарызыы, бюджетке төлейтін қарыздар, жалақы бойынша және т.б.
төлемдер).
Қорыта айтқанда, ақшаның төлем құралы қызметі несие қатынастары мен
несие жүйесін дамытты. Ол – алтын ақшаны айналыстан шығарудың тағы бір түрі
болып келеді.
Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретінде. Ақшаның төлем және
айналыс қызметтерінің орындалуы үшін ақша қорын жинау керек. Ақшаның
қорлануының қажеттігі Т – А – Т айналымының екі актілерге Т – А және А – Т
ажыратылуымен байланысты.
Капиталыстік кезеңде ел байлығы таза қазына түрінде болды, яғни
ақшаның қарапайым түрде жиналуы. Бұл экономиканың дамуына еш әсері болған
жоқ, себебі бұл қолдануға, яғни айналыстан тыс жатқан ақша болып келді.
Бірақ та бұл несиелік жүйе және қор биржалары арқылы пайда әкелетін болды.
Қазынаны қорландыру үшін тек нақты (алтын) ақшалар қажет, себебі толық
бағалы ақшалар материалданған құнның формасы ретінде байлықтың жалпы түрын
сипаттайды. Қазыналарды қорландыру – алтын монеталар мен алтын құймаларды
жинақтаумен сипатталады.
Тауар айналымының үзіліссіз өзгермей қозғалыста болуы үшін қажетті
ақша мөлшерін өзгертіп отыруы қажет. Сондықтан бір кезде айналысқы қосымша
ақша мөлшерін шығару немесе керісінше қосу қажеттігі туады.
Ақша айналысы саласынан уақытша тыс қалған ақша қорлана бастайды.
Қорлану кезінде де ақша өз құнын өзгертпей сол қалпында сақталыды, олар кез
келген уақытта қайта айналысқа түсуі немесе айналым құралы ретінде жүзеге
аса алады. Айналым құралдарын және тұтыну заттарын сатып алу үшін қағаз
нмесе несие ақшалар керек. Ақша қорын жинау ұйымдарының жинақтары немесе
адамдардың жеке жинақтары түрінде болады:
➢ кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік
шоттарындағы ақшалай қаражыт қалдығы түрінде ұжымдық қорлану;
➢ банктердегі, мемлекеттік облигациялардағы ,т.б. салымдар түріндегі
жинақтар.
Несие жүйесі арқылы ұйымдардың, халықтың салымдары қайта айналысқа
түседі. Сөйтіп бұл қызметте ақшалар ұлттық табыстың қалыптасу, бөлу және
қайта бөлу процесіне дәнекер болады.
Дүниежүзілік ақша қызметі. Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуы, тауар
шарушылығының кеңеюі, шараушылық байланыстардың интернационалдануы,
дүниежүзілік рыноктың пайда болуы осы қызметтің пайда болуына смебеп болды.
Дүниежүзілік ақшалар интернационалдық құн өлшемі, халықаралық төлем және
сатып алу құралы ретінде қызмет етеді.
Ақшаның бұл қызметі капитализмге дейінгі кезеңдерде пайда болып,
дамуын бастады. Бұл қызметті алғашқыда толық бағалы ақшалар(алтын), ал
кейінірек нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарды. 1867 жылы Париж келісімі
бойынша дүниежүзілік ақша қызметін тек алтынға бекітті. Содан бастап, алтын
үш түрлі бағытта қолданылды:
9
1. барлық елдерде төлем құралы, яғни халықаралық төлем құралы
ретінде халықаралық төлем балансы бойынша есеп айырысуда
пайдаланылды.
2. барлық елдерде сатып алу құралы, яғни басқа шет елдерден тауар
сатып алу кезінде қолма-қол ақша ретінде қолданылды.
3. қоғамдық байлықты қаржыландыру құралы ретінде ақшаны бір елден
екінші елге көшіргенде, яғни контрибуция салығын төлегенде,
репарация зиянын төлегенде қолданылды.
Дегенмен алтын айналысы тұсында да ағымдық халықаралық есеп
айырысуларға алдыңғы елдердің ұлттық валюталары қызмет етті. 1913 ж.
халықаралық есеп айырысуларының 80%-зы ағылшын фунт стерлингпен толтырылған
аударым векселімен жүргізілген, ал алтын халықаралық есеп айырысулардың
қалдығын жабуға ғана қызмет етті.
1922 ж. Генуяда болған бірінші Халықаралық келісімде ағылшын фунт
стерлингі және АҚШ доллары алтын эквиваленті деп жарияланып, халықаралық
айналымға түсті. Ал екінші келісім 1944 ж. Бреттон-Вудсте (АҚШ) қабылданып,
ағылшын фунт стерлингі мен АҚШ долларына резервтік валюта статусын
(мәртебесін) берді. Біраз уақыттан кейін ақшаның жаңа формалары пайда бола
бастады: СДР – арнайы қарыз алу құқығы (1970ж.), ЭКО – еуропалық есепке алу
бірлігі (1979ж.) пайда болды. Ал 1999 жылдың 1 қаңтарында Еуропа
ынтымақтастық елдердің ортақ ақша бірлігі еуро айналысқа енгізілді.
Дегенмен, дүниежүзілік ақшалардың дамуы ұлттық ақшалардың металл
ақшадан несиелік ақшаға өту жолын кеш те болса қайталауда. Кейбір елдердің
ұлттық ақша белгілерінің дүниежүзілік ақша ретінде қолданылуының себептері:
Біріншіден, бұл елдердің дүниежүзілік сауда мен несие қатынастарында
жоғары үлесті салмағы бар;
Екіншіден, бұл елдердің басқа елдерге айтарлықтай несие беруге
мүмкіндігі бар.
Демек, экономикасы дамыған және әлемдік рыноктағы тауарларының үлес
салмағы қомақты мемлкеттердің ұлттық валютасы дүниежүзілік ақша ретінде
жүреді.
Алайда, дүниежүзілік ақша ретінде тек алтын танылғасын халықаралық
есеп айырысу құралдары алтынға еркін айырбасталуы тиіс. Бұл қасиеттің
болмауы дүниежүзілік төлем қатынастарының дағдарысын көрсетеді.
1.2. Ақша теориясы.
1.2.1 Ақша металдық теориясы және ақша металдық айналысы.
Осы теорияны ұстанушылар алғашқы қорлану кезеңінің өкілдері
меркантилистер болды. Олардың пікірінше, ақша қоғамның байлығы және осы
байлыққа метеллды да жатқызуға болады. Қоғамның негізгі байлығы болып алтын
мен күмісті санайды. Ақшаның металдық теориясы фетишистік сипатта, себебі
бұл теорияның пайымдауынша алтын мен күміс сияқты бағалы металлдар ақша
10
рөлін онай алады, ал адамдардың тауар шараушылығындағы өндірістік
қатынастардың сипаттайтын ақша екендігі жөнінен хабарсыз. Ресейде металл
ақша теориясының ең басты өкілі ретінде М.М Сперанский болып табылады. Оның
пікірінше, ақшаға тек нағыз бір ғана ақша деп қарау керек. Сперанскийдің
ойынша ең жақсы металл ақша – күміс. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында металл ақша
теориясының қайта жандану кезеңі болып келеді. Бұл алтын-монета
стандартының Германияда 1871 – 1873 ж.ж. енгізілуімен байланысты.
Неміс экономистердің тұжырымдауынша ақша ретінді тек алтын ғана емес,
сонымен қатар, металлға айырбасталған Ұлттық банк банкноталарын да санауға
болады. Сол кездері металл ақша теориясы ақша реформасымен бір күйде
жүргізілген еді. Еккінші дүниежүзілік соғыстан кейін француз экономистері
Ж. Рюэфф пен М. Дебре және ағылшын экономисі Р. Харрд халақаралық
ақша айналысына алтынде енгізуді ұсынады. Жалпы алтын стандартының мағынасы
нарықтың күрделенуі, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгерісте болады.
Қағаз-несиелік ақшалардың алтынмен қосы жағдайында, бұл натуралдық айырбас
формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай эквмвалентке әкелетіні
мәлім, себебі алтын қорынаң өсуі экономикалық дамуға қарсы бола алмайды,
нәтижесінде бұл ақша бірлігінің артуына әкеліп, соның салдарынан ақшаның
айырбастау қасиеті өз қабылетін жояды.
Бұл жағдай ақшаның мазмұны бағалы металлдың N мөлшеріне берілген құжат
ретінде біртіндеп иелерінің эмиссиялық орталыққа, яғни мемлекетке деген
сенімділік өзгереді. Нақты экономика тұрғысынан қарағанда алтын қарапайым
тауар болса да ерекше олын алады.
Металл ақшаның алғашқы түрі – құйма металл, әр түрлі формада болған.
Кейінірек металл түрі өз келбетін өзгерте түседі. Ол біраз өзгерістерге
ұшырап, нәтижесінде дөңгелек формаға келеді.Қоғамдық еңбек бөлінісі
дамуының жоғары сатсында металдан монета құйыла бастады. Көпестер табының
бөлінуі кезінде монеталар пайда болды.
Монета – заң жүзіндегі құрамындағы белгілі бір металдың салмағын,
сыртқы түрін бекіткен тағайындағы ақша белгісі.
Мемлекет сынаманы (пробаны), металдың массасын, типін, ремидиумды
(металл массасының ауытқуы), эмиссия ережесін, т.б. белгілейді. Монетаның
бет жағы – аверс, келесі жағы – реверс, кесіндісі – гурт деп аталады.
Егер монета құны монета соғуға кеткен метал құнына тең болса, онда
ақша толық құнды деп аталады. Ал, егер монета номиналы оған жұмсалған метал
құнынан жоғары болса, онда ақша толық құны жоқ ақша деп аталады.
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсініктемелері бар:
Биметаллизм – жалпыға бірдей эквивалент рөлін екі немесе одан да көп
металл (алтын және күміс) атқарады.
Монометаллизм – жалпыға бірдей эквивалент рөлін тек бір ғана металл
(күміс, алтын, т.б.) атқарады.
Осылай б.з.д. ІІІ-ІІ ғ. Римде мыс монометаллизмі, Ресейде 1843-1852
ж.ж. күміс монометаллизмі болды. ХХ ғ. Алтынға деген деноминация
жүргізілді.
11
Алтын алғашқыда ел ішінде төлем құралы ретінде қолданылса, 1976 ж. бастап
ол дүниежүзілік ақша қызметін орындамайды. Алтын мемлкеттің ішкі
айналымынан, әлемдік рынок айналымынан да несие және қағаз ақшалармен
ығыстырылды.
1.2.2 Ақшаның номиналистік теориясы және қағаз ақша және
олардың айналыс заңдылықтары
Ақшаның бұл теориясында меркантилистер металлизмге қарсы тұжырым
вексель, банкнот түрындегі несиелік айналыс құралдырына бейімделе бастайды.
Номинализмнің екі ережесі бар:
- ақша идеалды есеп бірлігі болып саналады және олардың көмегімен
тауарлардың айырбас құны анықталды;
- бұл бірлік ешқандай да ішкі ие емес.
Сонымен, номиналистер ақшаның құынын жоққа шығарып, оған тек
техникалық айырбас құралы ретінде көреді. Адам Смит айтқандай, ақша – бұл
айырбас процесін жеңілдететін техникалық дөңгелек, айырбас және сауда
құралы. Оның пікірінше, ақша екі жақты мәнге ие:
- қандай-да бір заттың пайдалылығын көрсетеді;
- басқа тауарды сатып алу мүмкіндігі.
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басы арасында номинализм үстемдік етеді. Алайда,
оның бір ерекшелігі бар: оның объектісі ретінде қағаз ақшалар болады.
Осы номинализмнің мәні жақсы түрде неміс экономисі Кнапптың
(Государственная теория денег, 1905ж.) еңюегінде жазылған:
• ақша – құқықтық тәртіптің өнімі, мемлекеттік биліктің туындысы;
• ақша – мемлекеттік хартальдік төлем құралы, яғни ол мемлекеттің
төлем күшімен жасалған төлем белгілері болып табылады;
• ақшаның негізгі қызметі – төлем құралы.
1929-1933 ж.ж. экономикалық дағдарыс кезінде номинализм ары қарай дами
түседі. Дж. Кейнс алтын ақшаларды арбаның бесінші дөңгелегі деп атайды.
Қолданыста қағаз ақшалар болу керек, ал металл ақша айналыстан шығып кетті
дейді.
Ақшаның номиналдық теориясын американ экономисі П. Самуэльсон
жақтайды. Оның айтуынша, ақша тек тауармен ғана байланыста болмай, сонымен
қатар ақша шартты белгілерге айналады. Тауар ақшаларды қағаз ақшалар
алмастырды. Қағаз ақшалар ақшаның мәнін, олардың ішкі табиғатын ашады. Ақша
дегеніміз ол жасанды әлеуметтік шарттылық (Самуэльсон П.,Экономика:
Прогресс, 1964, 98-69 б.).
Қағаз ақшаның пайда болуы металл анйлысының объективті заңдылықтары
және капиталлизм тұсында тауар өндірісінің қарқынды дамуы айналымға қосымша
ақшаның қажеттілігін арттырып, ақшаның дербес құны жоқ таңбалармен
айырбастау мүмкіндігін ашты.
Металл ақшадан қағаз ақшаға көшу себептері:
← ақша құн өлшемі қызметі ойдағы ақша ретінде атқару ерекшелігі;
← ақша айналыс құралы ретінде шапшаң орындауы, бірақ айналыс
12
қымбатқа түседі, бұл капитализмнің дамуына кедергі келтіреді;
← монеталардың тозуы мен бүлігуі;
← мемлекеттік басшыларының және жеке адамдардың - жалған ақша жасауы,
монетаны жойды;
← мемлекет өз шығындарын жабу мақсатында қағаз ақшаларды шығырып,
қолдануы.
Сөйтіп, Маркс айтады: өзінің айналыстағы делдалы ретінде алтын әр
түрлі өзгерістерге ұшырады, тіпті жай ғанабір жапырақ қағазға дейін
жұқарды.
Қағаз ақша ( декретные деньги) – ол толық құнды ақша орнына айналыс
және төлем құралы қызметін орындайтын, металға айырбасталмайтын,
мемлекеттің өз шығындарын жабуға шығарылатын, еріксіз номиналға ие ақша
белгісі. Олар алтын мен күміс орнына тарихи тұрғыдан пайда болды.
Қағаз ақшаның өз құны жоқ, себебі оны өндіруге аз еңбек жұмсалынады.
Тек заңды төлем құралы түрде бекітілген қағаз ақша сатып алу қабілетін
иеленеді және айналысқа түседі. Ал, егер айналыстан тыс ақша болса, онда
олар бос ақша деп саналады. Нақты ақша (алтын) айналыста өз құнымен қызмет
ететін болса, ал қағаз ақша айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады.
Қағаз ақша эмитенттері – Қаржы министірлігі немесе Орталық банкіне
жүктеледі. Бірінші түрі бұл мемлекеттің өз шығындарын өтеуде қолданатын
стаонтары, ал екіншісі бұл жанама түрде жүргізіледі.
Олардың өз құны болмағандықтан, олардың құнсыздануға деген икемділігі
жоғары. Құнсыздану бірнеше себептерге байланысты болады:
• бюджеттің тапшылығын жоюға шығарылған ақша эмиссиясы;
• әскери және басқа өндірістік емес шығындар;
• еңбек өнімділігінің құлдырауы;
• тауар массасының төмендеуі;
• пассивтік төлем төмендеуі;
• ақша шығаратын үкіметке сенімнің төмендеуі, т.б.
Осының бәрі тауар бағасының қымбаттануына әкеледі. Үкімет халықты
сақтандыру барысында жалақаны, зейнетақыны көтереді. Егер халық тұтынатын
тауар өндірісі артпайынша, баға өсе береді. Сөйтіп халық жағдайы нашарлай
түседі. Баға – жалақы – баға тізбегі айналып жүреді.
Ақшаның құнсыздануы бұл тұрақсыз экономикаға тән болып келеді.
1.2.3 Несие ақшалар
Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату уақыты оған ақша төлеу
уақытына кейде сай келмейді, содан – тауар несиеге сатылады. Несиа ақша –
сатып алушының қарызды қайтаруда пайдаланатын құнның қағаз белгісі немесе
қарзды өтеудегі ақшаның төлем құралы қызметін атқаруы.
Несиелік ақшалар да қағаздан жасалады, бірақ оны банктер әр түрлі
шаруашылық процестеріне байланысты шығарады.
Несие ақшалардың ерекшелігі – оларды шығару іс жүзіндегі айналым
қажеттілігін тудырады. Несие нақты өнім өндіру кезінде және оны сату
процестері
13
кезінде ғана беріледі. Қарыз бір қорларды қаржыландыру үшін берілсе, оны
қайтару сол қордағы құндылықтардың қалдығы азайған кезде ғана жүргізіледі.
Осыған байланысты қарыздарға берілетін төлем құралдарының көлемі мен
айналымның ақшаға нақты мұқтаждығын үйлестіруге мүмкіндік туады.
Бұл ерекшелік несие ақшаны қағаз ақшадан негізгі артықшылығы болып келеді.
Несие ақшалары айналымындағы жиынтығы, оның жалпы халық шаруашылығы
бойынша жүргізілген несие операцияларында байқалады.
Қазіргі кезде кейбір елдерде қағаз ақшаларын несие ақшаларының
ығыстырып шығыунда. Оның бірнеше себептері бар:
• несие ақшалары қолдануда жағымды және оларды қолдану аясын
шаруышылықтың өсуіне қажеттігіне мүмкіндік береді;
• оларды пайдалану айналыс шығындарын азайтуға, өндіріс көлемін
дамытуға мүмкіндік туғызады.
Несие ақшаларының негізгі түрлеріне: вексель, банкнота, чек, несие
карточкалары жатады.
Вексель – бұл мерзімі жеткен соң вексель иесіне вексельде көрсетілген
соманы қарыз алушыдан төлеуді талап ету құқын беретін жазбаша түрдегі қарыз
міндеттемесі.
Вексель несиеге сату негізінде, яғни коммерциялық несиелеудің пайда
болуымен байланысты. Коммерциялық несиелеу – кәсіпорындардың банктерді
жанай өту арқылы несиелеу болып табылады, яғни тауарлы төлем міндеттемесі.
Сатып алушы кәсіпорын жабдықтаушыға сатып алған тауар үшін ақшасын
бермей, оның орнына вексель жазып береді. Ал егер де несие берушіге ақша
керек болған кезде, ол сол вексельді банкке беру арқылы өз ақшасын ала
алады, ал қарызға алушы банкпен есептесуі керек болады.
Вексель жай және аударым болып екіге бөлінеді. Жай вексель екі субъект
арасында болады. Бұл вексель берушінің вексель ұсынушыға белгілі ақша
сомасын төлеу туралы міндеттеме.
Аударым вексельде бірнеше субъектің қатысуымен жүреді: вексель беруші,
вексель алушы, төлеуші. Вексель беруші – ол вексельді толтырушы және
ұсынушы жақ. Вексель иемденуші – ол вексельде көрсетілген соманы алуға құқы
бар вексель ұстаушы. Жай вексель бойынша төлеуші вексель берушінің өзі
болса, ал аударым векселі бойынша төлеуші – үшінші жақ. Аударым векселі
(тратта) – несие беруші қарыз алушыға (тарассант) вексельде көрсетілген
соманы төлем уақытында белгілі бір жаққа төлеу жөнінде берген жазбаша үкім.
Вексель бойынша төлем авльмен (вексель бойынша кепілдік) қамтамасыз етілуі
мүмкін. Онда аваль бойынша есептелсін деген белгі вексельдің бет жағына,
немесе алложеге (қосымша қағаз) жазылады. Авальшы төлем төлеу
жауапкершілігін өзіне алады.
Вексельді қолдану ақша айналысының шығындарын үнемдеуге мүмкіндік
береді. Алайды, вексель айналысының қолма-қол ақшасымен ауысуының шекарасы
бар:
• вексельдің пайда болуына себеп болған коммерциялық несие тауар
айналымының тек бір бөлігіне ғана беріледі, ол негізінен көтерме
сауда;
14
• вексельдік міндеттемелер талаптарын өзара есепке алу бойынша сальдо
қолма-қол ақшамен төленеді;
• вексель жеке қарыз міндеттемесі болғандықтан оның айналыс аясы тек
төлем қабілеті бар субъектілермен ғана шектеледі;
• вексель айналымы тек қысқа мерзімге беріледі.
Вексель шығарушы жағдайына байланысты: қаржылық, оның түрі – қазыналық
вексель және бронзалық вексель. Қаржылық вексель – ол белгілі бір соманы
субъектілер бір-біріне беру кезінде пайда болатын қарыз міндеттемесі.
Үкіметтің 3 ай мерзімге арнап шығарған қазыналық векселі. Ол номинал бағасы
бойынша банкке сатылып, уақыты жеткенде номиналдық құны бойынша қайта сатып
алынады. Бронзалық вексель – ол нақты ештеңемен қамтамасыз етілмеген қарыз
міндеттемесі. Достық векселі – екі адамның бір-біріне банк шотынан қолма-
қол ақшаны алып беру қарыз мңндеттемесі.
Бірақ не несиелік, не қазыналық вексель несиелік ақшаға жатпайды.
Несие ақшалардың келесі бір түрі – бакнот. Ол ХVII ғ. аяғында пайда
болды. Банкнота - әр мемлекеттің орталық банкі шығарған және оны
иемденушінің талабы бойынша төленуге тиісті банк берген қарыз міндеттемесі.
Толық құнды ақша айналысы кезінде алтынды көп иемденген адам оны
берікті банкте сақтауға ұмтылды. Банк сол алтынды алып, оның орнына
банкнота (банктік жазу) беретін еді. Ол алтынмен бірдей болып келеді,
себебі оны алтынға алмастырған. Бір сөзбен айтқанда банкнота – банк беретін
вексель болып келеді. Демек, классикалық банкнота екі жақты қамтылған:
вексельдік (тауарлық) және алтындық (банктің алтын қоры). Ал алтынмен
қамтамасыз етілмеген бөлігін фидуциарлы деп атайды.
Банкнота вексельге ұқсас болғанымен де, оның ерекшеліктері де бар:
• несие беруші – вексельде сатушы, ал банкнотада Орталық банк;
• вексельді айналысқа жеке кәсіпкер түсіреді, сондықтан оның деке
кепілі бар, ал банкнотаны Орталық банк шығаратындықтан, қоғамның
несие ақшасы айналыста жүреді;
• банкте сақталған барлық кәсірорындар, өнеркәсіптер иелерінің
қаржылық қоры банкнотасы қоғамдық кепілдемесі болып табылады;
• вексельде өтеу мерзімі (2-3 ай) қысқа уақыт аралығы, ал банкнота да
шектелмеген.
Сонымен қатар классикалық банкнотаның қағаз ақшадан да – пайда болуы,
эмиссиялыу әдісі, қайтарылуы және айырбасталуы жөнінен де - өзгешіліктер
бар:
• қағаз ақша айналыс құралы, ал банкнота ақшаның төлем құралы;
• қағаз ақшаны айналысқа жеке фирма шығарса, банкнотаны Орталық банк
шығарады;
• классикалық банкнота вексельмен өтелгеннен кейін банкке
қайтарылады, ал қағаз ақша әрдайым айналыста болады.
• банкнота банкке қайтарылғаннан кейін алтынға немесе күміске
айырбасталады, ал қағаз ақша айырбасталмайды.
Қазіргі кезде банкноталырдың бәрі қағаз ақшамен қамтылған болып
келеді, сондықтан олар тек өз елінде ғана төлем құралы болып жүре алады.
Мысалы,
15
1993 жылы теңге басылып шығатын болған кезден, ҚР-ның теңге және несие ақша
– банкнота болып келеді. Себебі, ол – ҚР-ның Ұлттық банкімен қамтамасыз
етілген – қарыз міндеттемесі.
Банктік салымдар мен қолма-қолсыз ақшалар есептеулер негізінде
құрыладтын депозитті ақшалар айналысы чекпен байоанысты.
Чек – бұл шот иесінің чек иеленушіге чекте көрсетілген сомасы төлеу
немесе чек иеленушінің шотына көрсетілген ақшаны аудару туралы банкке
берілетін жазбаша үкімі. Алғаш рет чекті Англияда 1683 ж. қолданыста болды.
Чек, банктегі ағымдағы шоттан қолма-қол ақша алу үшін; тауар сатып алу
кезінде және қарызды қайтарғанда; қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда
айналыс және төлем құралдары ретінде жүреді.
Чек формасы кітапша түрде болады. Чек екі түрлі болып келеді: ақшалай
және есеп айырысу. Ақшала чек – мұнда банктен қолма-қол ақша алсың, ал есеп
айырысу чек – ордерлі чек деп атайды. Чек кітапшасынан жұлынған чек
парақшасы тауар сатып алу кезінде, қызмет үшін ақы беруде қолма-қол ақша
орнына жүреді.
Клиент есеп айрысу чек кітапшасын алу үшін банкке өтініш жазады. Төлем
тапсырмасы негізінде банк есеп айырысу шотынан ақша қаражаттарын есептеп
шығарады және шотта сақтайды, сатып алынған тауарлар сомасына чек жазып
беру арқылы есептеседі. Жабдықтаушы-кәсіпорын осы чекті өз банкіне ұсынады,
осыдан барып, көрсетілген сома өзінің есеп айырысу шотына бірден жазылады.
Содан соң осы чек төлеушінің банкіне жіберіледі, онда жеке шоттан чекте
көрсетілген сома алынады. Сөйтіп чек – несие ақша ретінде қолданады.
Дамыған мемлекеттерде чекті қолдану тез қарқынмен дами түсті. Мысалы,
50-70 ж.ж. АҚШ – 90%, Ұлыбритания – 60%, Жапонияда – 25% халқы чекті
қолдануда болды. Бұл жағдай көптеген шығындарғы әкелді. Шығындарды азайту
мақсатында чектерді есептеуде автоматты жүйені енгізу болды.
Банк жүйесінде ғылыми-техникалық прогрестің дамығаны соншалықты 1959
ж. Сан-Франциско қаласында Бэнк оф Америка банкте чектерді өңдеу үшін
автоматтандырылған электрондық құрылымды банк ісіне енгізді.
Пластикалық карточкалар қолма-қол ақшалар мен чектердің орнына
жүретін, сонымен қатар иесіне банктен қысқа мерзімді қарыз алуға мүмкіндік
беретін есеп айрысу құралы. Олар негізінен бөлшек сауда айналымы және
қызмет көрсету аясында қолданылады.
Қазірде пластикалық карточкалардың дамыған елдерде белгілі бір үлгімен
он шақты түрі бар: саяхат, саудалық, банктен қолма-қол ақша алу үшін,
туризм және көңіл күй көтеруге арналған, халықаралық есеп айырысуға
арналған.
ҚР-де алғаш рет несие карточкаларын өз жүйесіне 1992 ж. қарашада
ӘлемБанк енгізді. Ал 1994 ж. ӘЛЕМКАРД дебеттік карточка шықты. Қазірде осы
үлгіні басқа да банктер (КазКомерцБанк, Халықтық банк) қолдануда.
Несиелік карточкалар пайдалану ақша айналысы шығындарын үнемдей
отырып, ақша айналымының жылдамдығын ұлғайтады.
Қорыта келгенде, ақша айналымына ақшаның неше түрлі жетілген және
автоматтандырылған жүйесін енгізген адамзат қоғамының негізі – тауарлы
өндіріс
16
болғандықтан ақшасыз шаруашылық деген ілім құрғақ қиял болып қалады.
1.2.4 Ақша сандық теориясы.
Ақшаның айналыстағы саны К. Маркстің ашқан ақша айналысының заңымен
реттеледі. Ақша айналыс заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол –
тауарлар айналасы үшін қажетті ақшалардың санын (Ата) анықтайды:
тауарлар бағасының формасы
Ата =
ақша айналымының саны
Айналысқа қажетті ақша саны – аналыстағы ақша саны мен сатуға арналған
тауарлар массасы және атауы бір ақша бірліктерінің айналыс жылдамдығы
арасындағы белгілі бір сәйкестіктің болуын талап етеді. Айналысқа қажетті
ақша саны формуласы мынадай:
PY = TV + DV1
Мұндағы: Р – бағаның жалпы деңгейі;
Y – өндіріс көлемі;
T – ақша саны;
D – депозиттер;
V және V1 – ақша және депозиттің айналыс жылдамдығы.
1929 жылы ұлы депрессиядан кейін ақшаның сандық теориясы өзінің
ықпалын жоғалта бастады. Оның орнына кейнсиандық теория нақты экономиканы
басқару жүйесін енгізді.
Ал 70 жылдардың бас кезегінде дамыған елдерде инфлияцияға қарсы
күресуде жағдай монетаризмнің жаңа ағынына әкеліп, қатаң ақша саясатына
негіз болды. Осы процесспен бірге жұмыссыздық та орын алды.
Ақша төлем құралы қызметін атқаратындықтан, айналысқа қажет болған
ақшаның көлемі кемімелі түрде болды. Қарыздарды жабу кезінде қолданылады.
Содықтан тауарды несиеге берген, айналысқа аз ақша мөлшері түседі. Осыған
қоса, айналыстан алынған ақша шаруашылықтағы немесе халықтың қолындағы ақша
резервтерін қалыптастырады. Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша санын мфна
формуламен көрсеткен жөн:
Стб – Нтб + Мтс – Өтс
Ақ =
Аос
Ақ – айналысқа қажет ақша;
Стб – сатылатын тауарлар бағасынығ сомасы;
Нтб – несиге сатылған тауарлар бағасынығ сомасы;
Өтс – өзара өтелетін сомалар;
Аос – айналыс және төлем құралы нетіндегі ақша айналысының орташа
саны;
Мтс – міндеттемелер бойынша сомалар.
17
Теңдікте көрсетілгендей экономикада айналыста сатылған тауарлар
бағасынан ақша саны кем болу себебі, бұл – төленбеген төлем. Осыдан Мтс
мөлшері теріс болып келеді. Тағы айтатын зат: Қазақстан т.б. елдерде
кәсіпорындар арасындағы төленбеушілік жай ақша массасын ұлғайту арқылы
шешіледі деген айтылмайды. Бұның себептері: төлем тәртібінің әлсіздігі,
төленбеушілік арасында потенциалды банкроттардың болуы, күйреушіліктің
тиімді тәжірибесінің болмауы, жекешелендіру процесесінің аяқталмауы, төлем
құралдарының әлсіз дамуы және т.б.
Ақшаның сандық теориясы айналысқа керекті ақша санының мөлшерін дәл
есептеуге мүмкіндік бермейді, ол шаруашылық қатынастар мен экономикалық
даму факторларының жалпы жиынтығындағы ақша қаражаттарындағы орнын
анықтайды.
Осындай жағдайларды айналысқа керекті ақша санына өндірістің дамуының
шарттарына тәуелді болып келетін әр түрлі факторлардың әсері: айналыстағы
тауарлар санының өзгерісі, айналастағы тауарлар мөлшері, тауарлар мен
қызмет бағасының деңгейіне де байланысты анықталады.
Айналысқа қажетті ақша санына кері әсер ететін факторлар:
• несиенің даму дәрежесі, себебі егер тауар несиеге сатылса,
айналысқа ақша аз мөлшерде түседі;
• қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
• ақша айналысының жылдамдығы.
Айналысқа ақша екі түрлі болып шығарылады: қолма-қол ақша (банкнота,
монета) және банктік айналым ақшасы (шоттардағы ақша). Осы екі деңгейлі
банк жүйесінің қолма-қол ақша формасы монополиялы түрде орталық банк
шығарады, ал қолма-қол емес ақашаны коммерциялық банктер шығарады. Осы екі
форма бір-бірімен тығыз байланысты. Банктік айналымның ақшалары қолма-қол
банкнотаға айналуы мүмкін. Егер шоттың ақшалай қаражат иесі өз ақщасын
шоттан қолма-қол ақша ретінде алса, онда ақша қолма-қол банкнотаға
айналады. Ал егер, клиент банкке жазу арқылы ақша салса, онда ол банктік
айналымның қолма-қолсыз формасы болып келеді. Осы екеуінің өзгерістерін
талдау үшін, ақша массасының өзіне қандай компоненттерді қамтитынын
анықтайды.
1.3 Ақша жүйесі жөніндегі түсінік және оның элементтері мен негізгі
типтері
Әрбір мемлекеттің өзіне тән қалыптасқан ақша жүйеісі бар. Ақша жүйесі
– ол тарихи қалыптасқан және мемлекеттің ұлттық заңдарымен бекітілген
біртұтас ақша айналымы. ХVI – XVII ғғ. Капиталистік өндіріс дами
бастағаннан пайда болды. Алайда өзіне тән элементтері айналымды бұрын жүре
бастады.
Ақша жүйесінің типтері. Ақша – ерекше тауар ретінде жүруіне, яғни
барлығвна жалпы эквивалент қызметі, немесе ақша – құн өлшемі қызметін
атқаруына байланысты қалыптасты.
Ақша жүйесіне тән элементтер: ақша бірлігінің атауы, ақша белгілерінің
түрі, эмиссия тәртібі, ақша түрлері (қағаз және несие ақша), валюталық
бағам
18
(басқа бір елдің ақша бірлігіне қатысты бейнеленген сол ақша бірілігінің
бағасы) жатады.
Сөйтіп, ақша жүйесінің келесідей типтері қалыптасты:
← металдық айналыс – ақшалай тауар толық құнды ақша қызметін
атқарады және несие ақшалар алтынға айырбасталады.
← Несие және қағаз ақшалар – банкнота алтынды айналыстан ығыстырып,
оны қазынаға айналдырды.
Әлемде мемлекеттің ортақ құн эквиваленті ретінде қабалдынған металл
ақша жүйесі: монометаллизм, биметаллизм.
Биметаллизм – бұл мемлекеттің жалпыға бірдей эквивалент рөлін алтын
мен күміске бекіткен ақша жүйесі. Оның үш түрі болады:
1. Қатар жүретін валюта – алтын мен күміс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Ақша категориясының теориялық негіздері.
4
1.1 Ақшаның мәні мен атқаратын қызметтері.
4 – 10
1.2 Ақша теориялары.
10
1.2.1 Металл ақша теориясы және
10 – 12
металл ақша айналысы.
1.2.2 Номиналистік теория және қағаз ақшалар,
12 – 13
олардың айналыс заңдылықтары.
1.2.3 Несие ақшалар.
13 – 17
1.2.4 Ақшаның сандық теориясы.
17 – 18
1.3 Ақша жүйесі жөніндегі түсінік, оның элементтері
18 – 20 мен негізгі типтері.
ІІ. ҚР ақша жүйесі.
20
2.1 ҚР ақша реформасы.
20 – 23 2.2 Ұлттық банк – ҚР-ның Орталық банкі.
23 – 30
2.3 Ұлттық Банктегі жаңа енгізулер мен өзгерістер.
30 – 33
2.4 Ақша-несие саясаты.
33 – 37
Қорытынды.
38
2
І. Ақша категориясының негіздері.
1.1 Ақшаның мәні және атқаратын қызметі.
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Ақша – тауарлы өндірістің өнімі.
Адам еңбегінің өнімі, оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын
тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Тауар дегеніміз сату-сатып алу
жолымен айырбасқа түскен еңбек өнімі, немесе тауар – еңбек өнімінің
айырбасқа арналған формасы. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда
болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез келген зат тауар
бола бермейді. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса, онда оған кеткен
уақытта бос кетті деуге болады. Тауардың басқа адамдардың қажеттілігін
қанағаттандыру қасиеті тауардың тұтыну құны болып табылады. Тұтыну құны
тауарлы өндірушінің өз қажетін емес, басқа өндірушінің тауарына айырбастау
арқылы басқа адамдардың қажетін көрсетеді. Айырбас құн тауарлардың өзінен
бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша
(К.Маркс, Ф. Энгельс. Шығ. Т.46., 1 б. Б. 87).
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның
құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады.
Айырбас құны, яғни тұтыну құндары айырбасталуының пропорциясы, ол – құнның
айырбас актісіндегі сыртқы көрінісі.
Кез келген зат құн бола алмайды. Себебі, адамның еңбегі жұмсалмаған
заттың құны жоқ. Құн – тауар өндіргенде жұмсалатын еңбек жиынтығы. Қоғам
дамуының негізі – еңбек. Өнімнің құны болуы үшін, тауар өндірісі қажет,
яғни өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары болуы шарт.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың екіншіге кездейсоқ
айырбасталынуы кезінде, айырбас құнының жай немесе кездейсоқ формалары
қолданылды. Мысалы, 1 балта = 5 құмыра, 1 қой = 1 қап бидай және т.б.
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиі кездесе
бастайды. Жалпы тауардың массасының ішінен жиі айырбасталатын тауардың
бөлініп шығуымен құнның жай формасы толық формаға өтуі келеді.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар
– барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы болып
табылады. Сөйтіп, құнның кеңейтілген формасы біртіндеп құнның жалпыға ортақ
формасына айналады.
Қорыта айтқанда, өндіргіш күштерінің жетілуі айырбас процессін
үздіксіз құбылысқа айналдырып, тауар айырбасталуының өмірлік мәнге ие болуы
жалпыға ортақ құн эквивалентінің қажеттілігін туғызады. Алайда уақыт
өтісімен, тауар өндірісінің өрістеуі айырбасты арттырып, оның нарықтың
шегінен шығуына әкеп соғады. Содан, құнның жалпыға ортақ эквивалент
қызметін атқаратын бір тауар болады. Ол тауар – ақша. Нәтижесінде құнның
жалпыға ортақ формасы құнның ақшалай формасына ауысып, айырбас процессіне
нақты орнықты. Осылай ақша пайда болды. Ақша деген тауардың жалпы
эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасымен тұтыну
құны бірге қайнасқан ерекше тауар.
4
Басқа сөзбен айтқанда, ақша – тауар өндіру мен оны айырбастау процессінде
басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі –
барлық тауарларға ортақ балама рөлін атқару.
Ақша кез келген тауар құнын білдіретін ерекше тауар рөлін атқарады.
Осыдан келіп ақшанның жаппай өктем күші пайда болды. Ақшаның қоғамдағы
мәнін К. Маркс индивид өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен байланысын да
өзінің қалтасына салып жүреді деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын
көрінеді:
Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлар қоғамдық
еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауарлар
айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі
айқындалып, сандық есебі жүргізіледі.
Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өмірдегі үлесін де ақша
арқылы анықтауға болады. Себебі, адамның қоғамдық еңбектегі үлесін жалақы
ретінде алғанда ақша төлем құралы қызметін атқарғаны.
Үшіншіден, айырбас процесінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі
қайшылықтары да шешіледі. Тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл
тауарлар тұтыну құндары түрінде айрбас қатынасының бір жағында тұрады да,
ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарсы құнның тұлғасы ретінде ақша қарсы
тұрады.
Құнның ақшалай формасының пайда болуы, яғни ақша – тауардың жалпы
эквиваленті болуына тауар өндірісінің ұлғайып, айырбас қатынастарының
алғашқы кездейсоқ жағдайдан нақтылы және үнемі қайталанатын цеске айналып,
кең көлемде өсуіне жол ашты.
Тауар өндірісінің тарихи даму барысында ақшаның ролын әр түрлі
тауарлар атқарады. Әрбір тауарлы өндіріс тауардың жалпы эквивалентін
пайдаланды. Қоғамдық еңбектің бірінші ірі бөлінуі нәтижесінде малшы
тайпалары пайда болып, олар айырбас құралы ретінде малды қолданды. Оның
нақты түрі жергілікті жердің жаратылысына байланысты әр түрлі болды.
Ақшаның айырбас құралы қызметін мал атқаруы әр халықтардың ауыз әдебиетінде
сақталғаны соншалық, кейін металдан соғылған ақшаны да мал атауларымен
атаған. Малды жалпы эквивалент ретінде пайдаланғаны туралы дәлелдер әр
түрлі табылған поэзиялар поэмаларда жазылған. Гомердің көне Троя батырлары
туралы поэмасында өгізді құн өлшемі ретінде пайдаланғаны жайлы айтылды.
Мысалы, латынның сөзі пекуния (ақша) пекус (мал) сөзінен шыққан.
Рупа (мал) сөзі үнділердің ақша мәнді рупия негізі осыда жатыр.
Қазіргі кезде қолданылып жүрген капитал сөзі де осы мал атауымен
байланысты. Мұның себебі, ескі гермен тілінде көп мал басы болса, сол
байлықты капитал деп атаған.
Қолөнер дамығаннан кейін, солтүстік елдер ақша ретінде жүнді аң
терісін пайдаланды. Жүн ақшалары Моңғолия, Тибет және Памир де кең көлемде
қолданған еді.
5
Теңіздердің жылы жағалауын мекендеген елдер айырбас құралы ретінде
бақалшақ, қабыршақ (раковина) болды. Олардың тарихта атаулары сақталған,
бұлар: чангос, цимбис, бангез, хайква және т.б.
Бақалшақ ақшалар тауар ақшаларының ең бір тұрақты, орнықты формасы.
Себебі, ХХ ғасырдың 70 ж.ж. басында Солмон аралдарының кейбір жерлерінде
қабыршақтардың үш түрі айналыста қолданылды. Олар: ең арзаны – қара түсті
(курила), ақ түсті (галия), аса қымбат – қызыл түсті (ронго).
Жалпы эвивалент ретінде металлдар қолдана бастады. Меаллдардың өзіне
тән ерешелігі болды – біркелкі, төзімді, ұсақталынады, т.б. Оның ішінде
артықшылық алтын мен күміске берілді. Сонымен қатар, мыс, темір, қалайы,
қорғасында қолданылды.
Монеталардың пайда болуы – ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып
табылады.
Жалпыға бірдей эвивалент рөлін тарихи тұрғыдан алтынға бекіткен.
Алтынның басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиеті, оның табиғи
қасиеті емес. К. Маркс айтқандай: Табиғат ақшаны жарапайды. Алтынға бұл
қасиет қоғаммен берілген.
Алтын жалпыға бірдей эквивалент рөлін атқарушы ең басты тауар болып
отыр. Біріншіден, ол ерекше табиғи сапаға ие: бөлінуі оңай, әдемі,
бұзылмайды, тот баспайды, тек қана патша арағында ериді. Екіншіден, ең
бастысы алтын жоғары құнға ие. Алтын қоры аз болғанымен, оны өндіруге
кететін шығындар көп көлемде болады. Оны өндіру қиынға және қымбатқа
түседі. Мысалы, 1 кг алтын алу үшін 3000 м орта тереңдіктегі тау
қыртыстарының 100 тоннасын қайта өңдеу керек болады.
Алтын тек қана валюта резервтерді ғана құрамайды, сонымен бірге
электронды-есептеуіш және компьютерлік техникаларды, түнгі механикалық
аспаптарды, синтетикалық талшықтарды жасау үшін де қолданылады.
Ақша – зат емес, ол – қоғамдық қатынас. Оалр шындығында қоғамдық
қатынастарды тудырушылар болып келеді. Бұл дегеніміз, қоғамнан бөлінген
адамға ақшаның қажеттілгі жоқ.
Ақша - өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір
экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі
экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде
ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады.
- Жалпыға тікелей айырбасталау формасында ақшаны пайдалану кез келген
материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау мүмкіншілігінің бар
екендігін көрсетеді. Социализм жағдайында бұл мүмкіндік елеулі
қысқарды және тік қоғамдық жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана
шектелді. Қазірде жекешелендіру процестерінің жүруіне байланысты,
жалпыға тікелей айырбастау елеулі түрде кеңіді.
- Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретінде пайдалану бұл: олар
несие беру, бюджеттің кірістерін қарыздық берешектерді өтеу,
мемлекеттік бюджеттің кірістерін қалаптастыру, өндірістік және
өндірістік
6
емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік ресурстарды
басқа банктерге сатуы және т.б.
- Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жұмсалған еңбектің
олардың ақша көмегімен өлшенуі мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді.
Ақша нарықтық экономикада ақша-несиелік реттеуде айналыстағы ақша
массасының өсуін тежеу, инфлияциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы
өнімді ынталандыру бағытында қолдануда.
Ақшаның әрбір қызметі ақшаның тауар айырбастау процесінен туындайтын,
тауар өндірушілердің өзара байланысының формасы ретіндегі әлеуметтік-
экономикалық маңызының белгілі бір жағын мінездейді. Ақша бес түрлі қызмет
атқарады: құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы, қор және қазына құралы,
дүниежүзілік ақша.
Ақша құн өлшемі ретінде. Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі
жағдайында туындайды. Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемі болады.
Ақша еңбек өлшемі – ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған құнды
көрсетеді.
Тауар құның өлшеу үшін ақшаның қолда болуының қажеті жоқ. Ақша құн
өлшемі қызметін қолдағы ақша емес, ойдағы ақша ретінде орындайды. Себебі,
тауардың құнын өлшеу оны ақшаға айырбастаудан бұрын өтеді, ал құнның
тауарлы формасын ақшалай формасына айналдыру үшін тауардың бағасын белгілеу
жеткілікті.
Ақша түрінде көрінетін тауардың құны, оның бағасы болып табылады.
Ақшаның өз ақшасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес.
Бағаның орнына ақшалар, кез келген тауарлар санын сатып алу мүмкіндігі бар.
Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақшаның тауарға деген
қатынасын көрсетеді. Бірақ тауар бағасын анықтау үшін баға масштабы қажет.
Баға масштабы деп ақша өлшемі ретінде мемлекет белгілеген белгілі бір
металдың (алтын, күміс) мөлшері мен массасын айтады. Металдық салмақтық
санын ақша бірлігіне теңестірді.
Құн өлшемі және баға масштабы арсында айырмашылық бар. Құн өлшемі –
мемлкетке тәуелді емес, ақшаның экономикалық қызметі, яғни құн өнімді
шығаруға жұмсалған еңбек шығынын айтады. Ал баға масштабы тауардың бағасын
анықтау мемлекет заңды түрде бекіткен – құқықтық сипаттағы техникалық
құрал.
Тауардың мемлекет бекіткен бағасының өз құнынан ауытқуы салдарынан
металл ақша айналымы кезінде бекітілген ресми баға масштабы өзінің
экономикалық маңызын жоятынын айта кеткен жөн.
Ақша айналыс құралы. Тауарлардың бір-бірімен айырбасталғанда ақша
делдалдық қызмет атқарады.
Тауарлар бір қолдан екінші қолға ауыса отырып, өзінің тұтынушысын
тапқанға дейін қозғалыста болады. Ақша айналысы пайда болғаннан кейін
тікелей тауар айырбастау (Т-Т) тауар айналысы (Т-А-Т) формасына көшеді.
Сөйтіп, екі жол пайда болады: Т-А – ол тауарларды сатып, ақша алу немесе
ақшаға айыбастау,
7
ал екіншісі А-Т – бұл ақшаға керекті тауардың сатып алынуы. Делдал
ретіндегі ақшаның көмегімен уақыт пен кеңістіктегі өзара сай келмеушілік
жойылды.
Өзінің құнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға
қарағанда, ақшалар айналыс құралы ретінде барлық уақытта осында қалып
отырады және сату-сатып алу процесіне қызмет етеді.
Ақша айналыс құралы қызметінің ерекшеліктері:
• тауар мен ақша бір-біріне қарсы қозғалыс;
• бұл қызметті ойдағы ақша емес, нақты, қолма-қол ақша орындайды;
• тауарларды айырбастау тез орындалатындықтан, оны нағыз ақшалар
емес, оны ауыстырушылар – ақша белгілері орындайды.
Ақша айналыс құралы қызметін орындайтындықтан, айналыс қажеттілігі
олардың өткізілуі тиіс тауарлар слммасымен анықталады. Ақша неғұрлым тез
айналса, солғұрлым айналысқа аз мөлшері ақша қажет. Егер де айналыстағы
ақша массасы тауар массасынан көп болса, онда бұл олардың құнсыздануы, яғни
инфлияцияға алып келді.
Ақша төлем құралы. Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты.
Тауар төлем ақы түскенге дейін сатып алынған немесе керісінше болса, онда
бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметін атқарады. Сатып алушы тауар үшін
ақшаны төлем мерзімі басталған кеде ғана төлейді. Яғни, бұл – тауар несиеге
саталды деген ұғым. Тауар несиеге сатылғанда стаушы – несие беруші
(кредитор), ал сатып алушы борышқар (қарыздар) деп аталады.
Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес,
сонымен бірге қаржы-неси қатынастарына да қызмет етеді. Барлық төлемдерді
төмендегідей топтастыруға болады:
➢ тауарларға және көрсетілген қызметтерге ақы төлеу;
➢ еңбек ақы, зейнетақы, жәрдемақы, шәкіртақы төлеуге байланысты
міндеттемелер;
➢ мемлекеттік қаржылық міндеттемелерін өтеу;
➢ банктік, мемлекеттік, тұтыну несиелері бойынша қарызды өтеу;
➢ сақтандыру міндеттемелерін төлеу
➢ әкімшілік-сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.
Ақшаның төлем құралы қызметінде де өзара айрмащылықтары бар: бұл
қызметінде ақша сату-сатып алу процестерін аяқтайды және қолма-қол ақшамен
қатар несие ақшалары да жүреді. Тауарды несиеге сатып ала отырып, сатып
алушы сатушыға ақшаны бермей, оған борыштық міндеттемені жазып береді. Ал,
борыш өтелгенннен кейін, ақша төлем құралы қызметін атқару бастайды.
Төлем құралы қызметі толық бағалы емес нақты ақшалар, ал борыштық
міндеттемелер қарызды өтеудегі ойдағы ақшалар.
Ақшаның төлем құралы қызметіне байланысты ақша айналыс заңы толық
мәнге ие болды. Егер тауар несиеге сатылса, онда қолма-қол ақшаның қажеті
керек жоқ. Осыдан қолма-қол ақша өз қажеттілігі кеми түседі. Ал, қарыз
төлеу
мерзімі жақындаған сайын ақша айналымының қажеттілігі арта түседі. Бір
ескерту, егер қарыз өз уақытында өтелмесе, онда бұл басқа да төлемдік
тізімін толтырады
8
(өтеу қарызыы, бюджетке төлейтін қарыздар, жалақы бойынша және т.б.
төлемдер).
Қорыта айтқанда, ақшаның төлем құралы қызметі несие қатынастары мен
несие жүйесін дамытты. Ол – алтын ақшаны айналыстан шығарудың тағы бір түрі
болып келеді.
Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретінде. Ақшаның төлем және
айналыс қызметтерінің орындалуы үшін ақша қорын жинау керек. Ақшаның
қорлануының қажеттігі Т – А – Т айналымының екі актілерге Т – А және А – Т
ажыратылуымен байланысты.
Капиталыстік кезеңде ел байлығы таза қазына түрінде болды, яғни
ақшаның қарапайым түрде жиналуы. Бұл экономиканың дамуына еш әсері болған
жоқ, себебі бұл қолдануға, яғни айналыстан тыс жатқан ақша болып келді.
Бірақ та бұл несиелік жүйе және қор биржалары арқылы пайда әкелетін болды.
Қазынаны қорландыру үшін тек нақты (алтын) ақшалар қажет, себебі толық
бағалы ақшалар материалданған құнның формасы ретінде байлықтың жалпы түрын
сипаттайды. Қазыналарды қорландыру – алтын монеталар мен алтын құймаларды
жинақтаумен сипатталады.
Тауар айналымының үзіліссіз өзгермей қозғалыста болуы үшін қажетті
ақша мөлшерін өзгертіп отыруы қажет. Сондықтан бір кезде айналысқы қосымша
ақша мөлшерін шығару немесе керісінше қосу қажеттігі туады.
Ақша айналысы саласынан уақытша тыс қалған ақша қорлана бастайды.
Қорлану кезінде де ақша өз құнын өзгертпей сол қалпында сақталыды, олар кез
келген уақытта қайта айналысқа түсуі немесе айналым құралы ретінде жүзеге
аса алады. Айналым құралдарын және тұтыну заттарын сатып алу үшін қағаз
нмесе несие ақшалар керек. Ақша қорын жинау ұйымдарының жинақтары немесе
адамдардың жеке жинақтары түрінде болады:
➢ кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік
шоттарындағы ақшалай қаражыт қалдығы түрінде ұжымдық қорлану;
➢ банктердегі, мемлекеттік облигациялардағы ,т.б. салымдар түріндегі
жинақтар.
Несие жүйесі арқылы ұйымдардың, халықтың салымдары қайта айналысқа
түседі. Сөйтіп бұл қызметте ақшалар ұлттық табыстың қалыптасу, бөлу және
қайта бөлу процесіне дәнекер болады.
Дүниежүзілік ақша қызметі. Халықаралық еңбек бөлінісінің дамуы, тауар
шарушылығының кеңеюі, шараушылық байланыстардың интернационалдануы,
дүниежүзілік рыноктың пайда болуы осы қызметтің пайда болуына смебеп болды.
Дүниежүзілік ақшалар интернационалдық құн өлшемі, халықаралық төлем және
сатып алу құралы ретінде қызмет етеді.
Ақшаның бұл қызметі капитализмге дейінгі кезеңдерде пайда болып,
дамуын бастады. Бұл қызметті алғашқыда толық бағалы ақшалар(алтын), ал
кейінірек нағыз ақшалар (шетел валютасы) атқарды. 1867 жылы Париж келісімі
бойынша дүниежүзілік ақша қызметін тек алтынға бекітті. Содан бастап, алтын
үш түрлі бағытта қолданылды:
9
1. барлық елдерде төлем құралы, яғни халықаралық төлем құралы
ретінде халықаралық төлем балансы бойынша есеп айырысуда
пайдаланылды.
2. барлық елдерде сатып алу құралы, яғни басқа шет елдерден тауар
сатып алу кезінде қолма-қол ақша ретінде қолданылды.
3. қоғамдық байлықты қаржыландыру құралы ретінде ақшаны бір елден
екінші елге көшіргенде, яғни контрибуция салығын төлегенде,
репарация зиянын төлегенде қолданылды.
Дегенмен алтын айналысы тұсында да ағымдық халықаралық есеп
айырысуларға алдыңғы елдердің ұлттық валюталары қызмет етті. 1913 ж.
халықаралық есеп айырысуларының 80%-зы ағылшын фунт стерлингпен толтырылған
аударым векселімен жүргізілген, ал алтын халықаралық есеп айырысулардың
қалдығын жабуға ғана қызмет етті.
1922 ж. Генуяда болған бірінші Халықаралық келісімде ағылшын фунт
стерлингі және АҚШ доллары алтын эквиваленті деп жарияланып, халықаралық
айналымға түсті. Ал екінші келісім 1944 ж. Бреттон-Вудсте (АҚШ) қабылданып,
ағылшын фунт стерлингі мен АҚШ долларына резервтік валюта статусын
(мәртебесін) берді. Біраз уақыттан кейін ақшаның жаңа формалары пайда бола
бастады: СДР – арнайы қарыз алу құқығы (1970ж.), ЭКО – еуропалық есепке алу
бірлігі (1979ж.) пайда болды. Ал 1999 жылдың 1 қаңтарында Еуропа
ынтымақтастық елдердің ортақ ақша бірлігі еуро айналысқа енгізілді.
Дегенмен, дүниежүзілік ақшалардың дамуы ұлттық ақшалардың металл
ақшадан несиелік ақшаға өту жолын кеш те болса қайталауда. Кейбір елдердің
ұлттық ақша белгілерінің дүниежүзілік ақша ретінде қолданылуының себептері:
Біріншіден, бұл елдердің дүниежүзілік сауда мен несие қатынастарында
жоғары үлесті салмағы бар;
Екіншіден, бұл елдердің басқа елдерге айтарлықтай несие беруге
мүмкіндігі бар.
Демек, экономикасы дамыған және әлемдік рыноктағы тауарларының үлес
салмағы қомақты мемлкеттердің ұлттық валютасы дүниежүзілік ақша ретінде
жүреді.
Алайда, дүниежүзілік ақша ретінде тек алтын танылғасын халықаралық
есеп айырысу құралдары алтынға еркін айырбасталуы тиіс. Бұл қасиеттің
болмауы дүниежүзілік төлем қатынастарының дағдарысын көрсетеді.
1.2. Ақша теориясы.
1.2.1 Ақша металдық теориясы және ақша металдық айналысы.
Осы теорияны ұстанушылар алғашқы қорлану кезеңінің өкілдері
меркантилистер болды. Олардың пікірінше, ақша қоғамның байлығы және осы
байлыққа метеллды да жатқызуға болады. Қоғамның негізгі байлығы болып алтын
мен күмісті санайды. Ақшаның металдық теориясы фетишистік сипатта, себебі
бұл теорияның пайымдауынша алтын мен күміс сияқты бағалы металлдар ақша
10
рөлін онай алады, ал адамдардың тауар шараушылығындағы өндірістік
қатынастардың сипаттайтын ақша екендігі жөнінен хабарсыз. Ресейде металл
ақша теориясының ең басты өкілі ретінде М.М Сперанский болып табылады. Оның
пікірінше, ақшаға тек нағыз бір ғана ақша деп қарау керек. Сперанскийдің
ойынша ең жақсы металл ақша – күміс. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында металл ақша
теориясының қайта жандану кезеңі болып келеді. Бұл алтын-монета
стандартының Германияда 1871 – 1873 ж.ж. енгізілуімен байланысты.
Неміс экономистердің тұжырымдауынша ақша ретінді тек алтын ғана емес,
сонымен қатар, металлға айырбасталған Ұлттық банк банкноталарын да санауға
болады. Сол кездері металл ақша теориясы ақша реформасымен бір күйде
жүргізілген еді. Еккінші дүниежүзілік соғыстан кейін француз экономистері
Ж. Рюэфф пен М. Дебре және ағылшын экономисі Р. Харрд халақаралық
ақша айналысына алтынде енгізуді ұсынады. Жалпы алтын стандартының мағынасы
нарықтың күрделенуі, ұлғаюы және дамуымен байланысты өзгерісте болады.
Қағаз-несиелік ақшалардың алтынмен қосы жағдайында, бұл натуралдық айырбас
формасына немесе бақыланбайтын стихиялы ақшалай эквмвалентке әкелетіні
мәлім, себебі алтын қорынаң өсуі экономикалық дамуға қарсы бола алмайды,
нәтижесінде бұл ақша бірлігінің артуына әкеліп, соның салдарынан ақшаның
айырбастау қасиеті өз қабылетін жояды.
Бұл жағдай ақшаның мазмұны бағалы металлдың N мөлшеріне берілген құжат
ретінде біртіндеп иелерінің эмиссиялық орталыққа, яғни мемлекетке деген
сенімділік өзгереді. Нақты экономика тұрғысынан қарағанда алтын қарапайым
тауар болса да ерекше олын алады.
Металл ақшаның алғашқы түрі – құйма металл, әр түрлі формада болған.
Кейінірек металл түрі өз келбетін өзгерте түседі. Ол біраз өзгерістерге
ұшырап, нәтижесінде дөңгелек формаға келеді.Қоғамдық еңбек бөлінісі
дамуының жоғары сатсында металдан монета құйыла бастады. Көпестер табының
бөлінуі кезінде монеталар пайда болды.
Монета – заң жүзіндегі құрамындағы белгілі бір металдың салмағын,
сыртқы түрін бекіткен тағайындағы ақша белгісі.
Мемлекет сынаманы (пробаны), металдың массасын, типін, ремидиумды
(металл массасының ауытқуы), эмиссия ережесін, т.б. белгілейді. Монетаның
бет жағы – аверс, келесі жағы – реверс, кесіндісі – гурт деп аталады.
Егер монета құны монета соғуға кеткен метал құнына тең болса, онда
ақша толық құнды деп аталады. Ал, егер монета номиналы оған жұмсалған метал
құнынан жоғары болса, онда ақша толық құны жоқ ақша деп аталады.
Монеталық ақша айналысы тарихында мынадай түсініктемелері бар:
Биметаллизм – жалпыға бірдей эквивалент рөлін екі немесе одан да көп
металл (алтын және күміс) атқарады.
Монометаллизм – жалпыға бірдей эквивалент рөлін тек бір ғана металл
(күміс, алтын, т.б.) атқарады.
Осылай б.з.д. ІІІ-ІІ ғ. Римде мыс монометаллизмі, Ресейде 1843-1852
ж.ж. күміс монометаллизмі болды. ХХ ғ. Алтынға деген деноминация
жүргізілді.
11
Алтын алғашқыда ел ішінде төлем құралы ретінде қолданылса, 1976 ж. бастап
ол дүниежүзілік ақша қызметін орындамайды. Алтын мемлкеттің ішкі
айналымынан, әлемдік рынок айналымынан да несие және қағаз ақшалармен
ығыстырылды.
1.2.2 Ақшаның номиналистік теориясы және қағаз ақша және
олардың айналыс заңдылықтары
Ақшаның бұл теориясында меркантилистер металлизмге қарсы тұжырым
вексель, банкнот түрындегі несиелік айналыс құралдырына бейімделе бастайды.
Номинализмнің екі ережесі бар:
- ақша идеалды есеп бірлігі болып саналады және олардың көмегімен
тауарлардың айырбас құны анықталды;
- бұл бірлік ешқандай да ішкі ие емес.
Сонымен, номиналистер ақшаның құынын жоққа шығарып, оған тек
техникалық айырбас құралы ретінде көреді. Адам Смит айтқандай, ақша – бұл
айырбас процесін жеңілдететін техникалық дөңгелек, айырбас және сауда
құралы. Оның пікірінше, ақша екі жақты мәнге ие:
- қандай-да бір заттың пайдалылығын көрсетеді;
- басқа тауарды сатып алу мүмкіндігі.
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басы арасында номинализм үстемдік етеді. Алайда,
оның бір ерекшелігі бар: оның объектісі ретінде қағаз ақшалар болады.
Осы номинализмнің мәні жақсы түрде неміс экономисі Кнапптың
(Государственная теория денег, 1905ж.) еңюегінде жазылған:
• ақша – құқықтық тәртіптің өнімі, мемлекеттік биліктің туындысы;
• ақша – мемлекеттік хартальдік төлем құралы, яғни ол мемлекеттің
төлем күшімен жасалған төлем белгілері болып табылады;
• ақшаның негізгі қызметі – төлем құралы.
1929-1933 ж.ж. экономикалық дағдарыс кезінде номинализм ары қарай дами
түседі. Дж. Кейнс алтын ақшаларды арбаның бесінші дөңгелегі деп атайды.
Қолданыста қағаз ақшалар болу керек, ал металл ақша айналыстан шығып кетті
дейді.
Ақшаның номиналдық теориясын американ экономисі П. Самуэльсон
жақтайды. Оның айтуынша, ақша тек тауармен ғана байланыста болмай, сонымен
қатар ақша шартты белгілерге айналады. Тауар ақшаларды қағаз ақшалар
алмастырды. Қағаз ақшалар ақшаның мәнін, олардың ішкі табиғатын ашады. Ақша
дегеніміз ол жасанды әлеуметтік шарттылық (Самуэльсон П.,Экономика:
Прогресс, 1964, 98-69 б.).
Қағаз ақшаның пайда болуы металл анйлысының объективті заңдылықтары
және капиталлизм тұсында тауар өндірісінің қарқынды дамуы айналымға қосымша
ақшаның қажеттілігін арттырып, ақшаның дербес құны жоқ таңбалармен
айырбастау мүмкіндігін ашты.
Металл ақшадан қағаз ақшаға көшу себептері:
← ақша құн өлшемі қызметі ойдағы ақша ретінде атқару ерекшелігі;
← ақша айналыс құралы ретінде шапшаң орындауы, бірақ айналыс
12
қымбатқа түседі, бұл капитализмнің дамуына кедергі келтіреді;
← монеталардың тозуы мен бүлігуі;
← мемлекеттік басшыларының және жеке адамдардың - жалған ақша жасауы,
монетаны жойды;
← мемлекет өз шығындарын жабу мақсатында қағаз ақшаларды шығырып,
қолдануы.
Сөйтіп, Маркс айтады: өзінің айналыстағы делдалы ретінде алтын әр
түрлі өзгерістерге ұшырады, тіпті жай ғанабір жапырақ қағазға дейін
жұқарды.
Қағаз ақша ( декретные деньги) – ол толық құнды ақша орнына айналыс
және төлем құралы қызметін орындайтын, металға айырбасталмайтын,
мемлекеттің өз шығындарын жабуға шығарылатын, еріксіз номиналға ие ақша
белгісі. Олар алтын мен күміс орнына тарихи тұрғыдан пайда болды.
Қағаз ақшаның өз құны жоқ, себебі оны өндіруге аз еңбек жұмсалынады.
Тек заңды төлем құралы түрде бекітілген қағаз ақша сатып алу қабілетін
иеленеді және айналысқа түседі. Ал, егер айналыстан тыс ақша болса, онда
олар бос ақша деп саналады. Нақты ақша (алтын) айналыста өз құнымен қызмет
ететін болса, ал қағаз ақша айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады.
Қағаз ақша эмитенттері – Қаржы министірлігі немесе Орталық банкіне
жүктеледі. Бірінші түрі бұл мемлекеттің өз шығындарын өтеуде қолданатын
стаонтары, ал екіншісі бұл жанама түрде жүргізіледі.
Олардың өз құны болмағандықтан, олардың құнсыздануға деген икемділігі
жоғары. Құнсыздану бірнеше себептерге байланысты болады:
• бюджеттің тапшылығын жоюға шығарылған ақша эмиссиясы;
• әскери және басқа өндірістік емес шығындар;
• еңбек өнімділігінің құлдырауы;
• тауар массасының төмендеуі;
• пассивтік төлем төмендеуі;
• ақша шығаратын үкіметке сенімнің төмендеуі, т.б.
Осының бәрі тауар бағасының қымбаттануына әкеледі. Үкімет халықты
сақтандыру барысында жалақаны, зейнетақыны көтереді. Егер халық тұтынатын
тауар өндірісі артпайынша, баға өсе береді. Сөйтіп халық жағдайы нашарлай
түседі. Баға – жалақы – баға тізбегі айналып жүреді.
Ақшаның құнсыздануы бұл тұрақсыз экономикаға тән болып келеді.
1.2.3 Несие ақшалар
Тауар айналысы дамыған сайын тауарды сату уақыты оған ақша төлеу
уақытына кейде сай келмейді, содан – тауар несиеге сатылады. Несиа ақша –
сатып алушының қарызды қайтаруда пайдаланатын құнның қағаз белгісі немесе
қарзды өтеудегі ақшаның төлем құралы қызметін атқаруы.
Несиелік ақшалар да қағаздан жасалады, бірақ оны банктер әр түрлі
шаруашылық процестеріне байланысты шығарады.
Несие ақшалардың ерекшелігі – оларды шығару іс жүзіндегі айналым
қажеттілігін тудырады. Несие нақты өнім өндіру кезінде және оны сату
процестері
13
кезінде ғана беріледі. Қарыз бір қорларды қаржыландыру үшін берілсе, оны
қайтару сол қордағы құндылықтардың қалдығы азайған кезде ғана жүргізіледі.
Осыған байланысты қарыздарға берілетін төлем құралдарының көлемі мен
айналымның ақшаға нақты мұқтаждығын үйлестіруге мүмкіндік туады.
Бұл ерекшелік несие ақшаны қағаз ақшадан негізгі артықшылығы болып келеді.
Несие ақшалары айналымындағы жиынтығы, оның жалпы халық шаруашылығы
бойынша жүргізілген несие операцияларында байқалады.
Қазіргі кезде кейбір елдерде қағаз ақшаларын несие ақшаларының
ығыстырып шығыунда. Оның бірнеше себептері бар:
• несие ақшалары қолдануда жағымды және оларды қолдану аясын
шаруышылықтың өсуіне қажеттігіне мүмкіндік береді;
• оларды пайдалану айналыс шығындарын азайтуға, өндіріс көлемін
дамытуға мүмкіндік туғызады.
Несие ақшаларының негізгі түрлеріне: вексель, банкнота, чек, несие
карточкалары жатады.
Вексель – бұл мерзімі жеткен соң вексель иесіне вексельде көрсетілген
соманы қарыз алушыдан төлеуді талап ету құқын беретін жазбаша түрдегі қарыз
міндеттемесі.
Вексель несиеге сату негізінде, яғни коммерциялық несиелеудің пайда
болуымен байланысты. Коммерциялық несиелеу – кәсіпорындардың банктерді
жанай өту арқылы несиелеу болып табылады, яғни тауарлы төлем міндеттемесі.
Сатып алушы кәсіпорын жабдықтаушыға сатып алған тауар үшін ақшасын
бермей, оның орнына вексель жазып береді. Ал егер де несие берушіге ақша
керек болған кезде, ол сол вексельді банкке беру арқылы өз ақшасын ала
алады, ал қарызға алушы банкпен есептесуі керек болады.
Вексель жай және аударым болып екіге бөлінеді. Жай вексель екі субъект
арасында болады. Бұл вексель берушінің вексель ұсынушыға белгілі ақша
сомасын төлеу туралы міндеттеме.
Аударым вексельде бірнеше субъектің қатысуымен жүреді: вексель беруші,
вексель алушы, төлеуші. Вексель беруші – ол вексельді толтырушы және
ұсынушы жақ. Вексель иемденуші – ол вексельде көрсетілген соманы алуға құқы
бар вексель ұстаушы. Жай вексель бойынша төлеуші вексель берушінің өзі
болса, ал аударым векселі бойынша төлеуші – үшінші жақ. Аударым векселі
(тратта) – несие беруші қарыз алушыға (тарассант) вексельде көрсетілген
соманы төлем уақытында белгілі бір жаққа төлеу жөнінде берген жазбаша үкім.
Вексель бойынша төлем авльмен (вексель бойынша кепілдік) қамтамасыз етілуі
мүмкін. Онда аваль бойынша есептелсін деген белгі вексельдің бет жағына,
немесе алложеге (қосымша қағаз) жазылады. Авальшы төлем төлеу
жауапкершілігін өзіне алады.
Вексельді қолдану ақша айналысының шығындарын үнемдеуге мүмкіндік
береді. Алайды, вексель айналысының қолма-қол ақшасымен ауысуының шекарасы
бар:
• вексельдің пайда болуына себеп болған коммерциялық несие тауар
айналымының тек бір бөлігіне ғана беріледі, ол негізінен көтерме
сауда;
14
• вексельдік міндеттемелер талаптарын өзара есепке алу бойынша сальдо
қолма-қол ақшамен төленеді;
• вексель жеке қарыз міндеттемесі болғандықтан оның айналыс аясы тек
төлем қабілеті бар субъектілермен ғана шектеледі;
• вексель айналымы тек қысқа мерзімге беріледі.
Вексель шығарушы жағдайына байланысты: қаржылық, оның түрі – қазыналық
вексель және бронзалық вексель. Қаржылық вексель – ол белгілі бір соманы
субъектілер бір-біріне беру кезінде пайда болатын қарыз міндеттемесі.
Үкіметтің 3 ай мерзімге арнап шығарған қазыналық векселі. Ол номинал бағасы
бойынша банкке сатылып, уақыты жеткенде номиналдық құны бойынша қайта сатып
алынады. Бронзалық вексель – ол нақты ештеңемен қамтамасыз етілмеген қарыз
міндеттемесі. Достық векселі – екі адамның бір-біріне банк шотынан қолма-
қол ақшаны алып беру қарыз мңндеттемесі.
Бірақ не несиелік, не қазыналық вексель несиелік ақшаға жатпайды.
Несие ақшалардың келесі бір түрі – бакнот. Ол ХVII ғ. аяғында пайда
болды. Банкнота - әр мемлекеттің орталық банкі шығарған және оны
иемденушінің талабы бойынша төленуге тиісті банк берген қарыз міндеттемесі.
Толық құнды ақша айналысы кезінде алтынды көп иемденген адам оны
берікті банкте сақтауға ұмтылды. Банк сол алтынды алып, оның орнына
банкнота (банктік жазу) беретін еді. Ол алтынмен бірдей болып келеді,
себебі оны алтынға алмастырған. Бір сөзбен айтқанда банкнота – банк беретін
вексель болып келеді. Демек, классикалық банкнота екі жақты қамтылған:
вексельдік (тауарлық) және алтындық (банктің алтын қоры). Ал алтынмен
қамтамасыз етілмеген бөлігін фидуциарлы деп атайды.
Банкнота вексельге ұқсас болғанымен де, оның ерекшеліктері де бар:
• несие беруші – вексельде сатушы, ал банкнотада Орталық банк;
• вексельді айналысқа жеке кәсіпкер түсіреді, сондықтан оның деке
кепілі бар, ал банкнотаны Орталық банк шығаратындықтан, қоғамның
несие ақшасы айналыста жүреді;
• банкте сақталған барлық кәсірорындар, өнеркәсіптер иелерінің
қаржылық қоры банкнотасы қоғамдық кепілдемесі болып табылады;
• вексельде өтеу мерзімі (2-3 ай) қысқа уақыт аралығы, ал банкнота да
шектелмеген.
Сонымен қатар классикалық банкнотаның қағаз ақшадан да – пайда болуы,
эмиссиялыу әдісі, қайтарылуы және айырбасталуы жөнінен де - өзгешіліктер
бар:
• қағаз ақша айналыс құралы, ал банкнота ақшаның төлем құралы;
• қағаз ақшаны айналысқа жеке фирма шығарса, банкнотаны Орталық банк
шығарады;
• классикалық банкнота вексельмен өтелгеннен кейін банкке
қайтарылады, ал қағаз ақша әрдайым айналыста болады.
• банкнота банкке қайтарылғаннан кейін алтынға немесе күміске
айырбасталады, ал қағаз ақша айырбасталмайды.
Қазіргі кезде банкноталырдың бәрі қағаз ақшамен қамтылған болып
келеді, сондықтан олар тек өз елінде ғана төлем құралы болып жүре алады.
Мысалы,
15
1993 жылы теңге басылып шығатын болған кезден, ҚР-ның теңге және несие ақша
– банкнота болып келеді. Себебі, ол – ҚР-ның Ұлттық банкімен қамтамасыз
етілген – қарыз міндеттемесі.
Банктік салымдар мен қолма-қолсыз ақшалар есептеулер негізінде
құрыладтын депозитті ақшалар айналысы чекпен байоанысты.
Чек – бұл шот иесінің чек иеленушіге чекте көрсетілген сомасы төлеу
немесе чек иеленушінің шотына көрсетілген ақшаны аудару туралы банкке
берілетін жазбаша үкімі. Алғаш рет чекті Англияда 1683 ж. қолданыста болды.
Чек, банктегі ағымдағы шоттан қолма-қол ақша алу үшін; тауар сатып алу
кезінде және қарызды қайтарғанда; қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда
айналыс және төлем құралдары ретінде жүреді.
Чек формасы кітапша түрде болады. Чек екі түрлі болып келеді: ақшалай
және есеп айырысу. Ақшала чек – мұнда банктен қолма-қол ақша алсың, ал есеп
айырысу чек – ордерлі чек деп атайды. Чек кітапшасынан жұлынған чек
парақшасы тауар сатып алу кезінде, қызмет үшін ақы беруде қолма-қол ақша
орнына жүреді.
Клиент есеп айрысу чек кітапшасын алу үшін банкке өтініш жазады. Төлем
тапсырмасы негізінде банк есеп айырысу шотынан ақша қаражаттарын есептеп
шығарады және шотта сақтайды, сатып алынған тауарлар сомасына чек жазып
беру арқылы есептеседі. Жабдықтаушы-кәсіпорын осы чекті өз банкіне ұсынады,
осыдан барып, көрсетілген сома өзінің есеп айырысу шотына бірден жазылады.
Содан соң осы чек төлеушінің банкіне жіберіледі, онда жеке шоттан чекте
көрсетілген сома алынады. Сөйтіп чек – несие ақша ретінде қолданады.
Дамыған мемлекеттерде чекті қолдану тез қарқынмен дами түсті. Мысалы,
50-70 ж.ж. АҚШ – 90%, Ұлыбритания – 60%, Жапонияда – 25% халқы чекті
қолдануда болды. Бұл жағдай көптеген шығындарғы әкелді. Шығындарды азайту
мақсатында чектерді есептеуде автоматты жүйені енгізу болды.
Банк жүйесінде ғылыми-техникалық прогрестің дамығаны соншалықты 1959
ж. Сан-Франциско қаласында Бэнк оф Америка банкте чектерді өңдеу үшін
автоматтандырылған электрондық құрылымды банк ісіне енгізді.
Пластикалық карточкалар қолма-қол ақшалар мен чектердің орнына
жүретін, сонымен қатар иесіне банктен қысқа мерзімді қарыз алуға мүмкіндік
беретін есеп айрысу құралы. Олар негізінен бөлшек сауда айналымы және
қызмет көрсету аясында қолданылады.
Қазірде пластикалық карточкалардың дамыған елдерде белгілі бір үлгімен
он шақты түрі бар: саяхат, саудалық, банктен қолма-қол ақша алу үшін,
туризм және көңіл күй көтеруге арналған, халықаралық есеп айырысуға
арналған.
ҚР-де алғаш рет несие карточкаларын өз жүйесіне 1992 ж. қарашада
ӘлемБанк енгізді. Ал 1994 ж. ӘЛЕМКАРД дебеттік карточка шықты. Қазірде осы
үлгіні басқа да банктер (КазКомерцБанк, Халықтық банк) қолдануда.
Несиелік карточкалар пайдалану ақша айналысы шығындарын үнемдей
отырып, ақша айналымының жылдамдығын ұлғайтады.
Қорыта келгенде, ақша айналымына ақшаның неше түрлі жетілген және
автоматтандырылған жүйесін енгізген адамзат қоғамының негізі – тауарлы
өндіріс
16
болғандықтан ақшасыз шаруашылық деген ілім құрғақ қиял болып қалады.
1.2.4 Ақша сандық теориясы.
Ақшаның айналыстағы саны К. Маркстің ашқан ақша айналысының заңымен
реттеледі. Ақша айналыс заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол –
тауарлар айналасы үшін қажетті ақшалардың санын (Ата) анықтайды:
тауарлар бағасының формасы
Ата =
ақша айналымының саны
Айналысқа қажетті ақша саны – аналыстағы ақша саны мен сатуға арналған
тауарлар массасы және атауы бір ақша бірліктерінің айналыс жылдамдығы
арасындағы белгілі бір сәйкестіктің болуын талап етеді. Айналысқа қажетті
ақша саны формуласы мынадай:
PY = TV + DV1
Мұндағы: Р – бағаның жалпы деңгейі;
Y – өндіріс көлемі;
T – ақша саны;
D – депозиттер;
V және V1 – ақша және депозиттің айналыс жылдамдығы.
1929 жылы ұлы депрессиядан кейін ақшаның сандық теориясы өзінің
ықпалын жоғалта бастады. Оның орнына кейнсиандық теория нақты экономиканы
басқару жүйесін енгізді.
Ал 70 жылдардың бас кезегінде дамыған елдерде инфлияцияға қарсы
күресуде жағдай монетаризмнің жаңа ағынына әкеліп, қатаң ақша саясатына
негіз болды. Осы процесспен бірге жұмыссыздық та орын алды.
Ақша төлем құралы қызметін атқаратындықтан, айналысқа қажет болған
ақшаның көлемі кемімелі түрде болды. Қарыздарды жабу кезінде қолданылады.
Содықтан тауарды несиеге берген, айналысқа аз ақша мөлшері түседі. Осыған
қоса, айналыстан алынған ақша шаруашылықтағы немесе халықтың қолындағы ақша
резервтерін қалыптастырады. Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша санын мфна
формуламен көрсеткен жөн:
Стб – Нтб + Мтс – Өтс
Ақ =
Аос
Ақ – айналысқа қажет ақша;
Стб – сатылатын тауарлар бағасынығ сомасы;
Нтб – несиге сатылған тауарлар бағасынығ сомасы;
Өтс – өзара өтелетін сомалар;
Аос – айналыс және төлем құралы нетіндегі ақша айналысының орташа
саны;
Мтс – міндеттемелер бойынша сомалар.
17
Теңдікте көрсетілгендей экономикада айналыста сатылған тауарлар
бағасынан ақша саны кем болу себебі, бұл – төленбеген төлем. Осыдан Мтс
мөлшері теріс болып келеді. Тағы айтатын зат: Қазақстан т.б. елдерде
кәсіпорындар арасындағы төленбеушілік жай ақша массасын ұлғайту арқылы
шешіледі деген айтылмайды. Бұның себептері: төлем тәртібінің әлсіздігі,
төленбеушілік арасында потенциалды банкроттардың болуы, күйреушіліктің
тиімді тәжірибесінің болмауы, жекешелендіру процесесінің аяқталмауы, төлем
құралдарының әлсіз дамуы және т.б.
Ақшаның сандық теориясы айналысқа керекті ақша санының мөлшерін дәл
есептеуге мүмкіндік бермейді, ол шаруашылық қатынастар мен экономикалық
даму факторларының жалпы жиынтығындағы ақша қаражаттарындағы орнын
анықтайды.
Осындай жағдайларды айналысқа керекті ақша санына өндірістің дамуының
шарттарына тәуелді болып келетін әр түрлі факторлардың әсері: айналыстағы
тауарлар санының өзгерісі, айналастағы тауарлар мөлшері, тауарлар мен
қызмет бағасының деңгейіне де байланысты анықталады.
Айналысқа қажетті ақша санына кері әсер ететін факторлар:
• несиенің даму дәрежесі, себебі егер тауар несиеге сатылса,
айналысқа ақша аз мөлшерде түседі;
• қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
• ақша айналысының жылдамдығы.
Айналысқа ақша екі түрлі болып шығарылады: қолма-қол ақша (банкнота,
монета) және банктік айналым ақшасы (шоттардағы ақша). Осы екі деңгейлі
банк жүйесінің қолма-қол ақша формасы монополиялы түрде орталық банк
шығарады, ал қолма-қол емес ақашаны коммерциялық банктер шығарады. Осы екі
форма бір-бірімен тығыз байланысты. Банктік айналымның ақшалары қолма-қол
банкнотаға айналуы мүмкін. Егер шоттың ақшалай қаражат иесі өз ақщасын
шоттан қолма-қол ақша ретінде алса, онда ақша қолма-қол банкнотаға
айналады. Ал егер, клиент банкке жазу арқылы ақша салса, онда ол банктік
айналымның қолма-қолсыз формасы болып келеді. Осы екеуінің өзгерістерін
талдау үшін, ақша массасының өзіне қандай компоненттерді қамтитынын
анықтайды.
1.3 Ақша жүйесі жөніндегі түсінік және оның элементтері мен негізгі
типтері
Әрбір мемлекеттің өзіне тән қалыптасқан ақша жүйеісі бар. Ақша жүйесі
– ол тарихи қалыптасқан және мемлекеттің ұлттық заңдарымен бекітілген
біртұтас ақша айналымы. ХVI – XVII ғғ. Капиталистік өндіріс дами
бастағаннан пайда болды. Алайда өзіне тән элементтері айналымды бұрын жүре
бастады.
Ақша жүйесінің типтері. Ақша – ерекше тауар ретінде жүруіне, яғни
барлығвна жалпы эквивалент қызметі, немесе ақша – құн өлшемі қызметін
атқаруына байланысты қалыптасты.
Ақша жүйесіне тән элементтер: ақша бірлігінің атауы, ақша белгілерінің
түрі, эмиссия тәртібі, ақша түрлері (қағаз және несие ақша), валюталық
бағам
18
(басқа бір елдің ақша бірлігіне қатысты бейнеленген сол ақша бірілігінің
бағасы) жатады.
Сөйтіп, ақша жүйесінің келесідей типтері қалыптасты:
← металдық айналыс – ақшалай тауар толық құнды ақша қызметін
атқарады және несие ақшалар алтынға айырбасталады.
← Несие және қағаз ақшалар – банкнота алтынды айналыстан ығыстырып,
оны қазынаға айналдырды.
Әлемде мемлекеттің ортақ құн эквиваленті ретінде қабалдынған металл
ақша жүйесі: монометаллизм, биметаллизм.
Биметаллизм – бұл мемлекеттің жалпыға бірдей эквивалент рөлін алтын
мен күміске бекіткен ақша жүйесі. Оның үш түрі болады:
1. Қатар жүретін валюта – алтын мен күміс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz