Ислам ахлағы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 . бөлім Ахлаққа түсініктеме
1.1. Ахлақтың анықтамасы мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Ахлақтың жеке тұлға мен қоғамға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2 . бөлім Ислам ахлағы
2.1. Исламнан бұрынғы әдеп түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.2. Ислам дінінің әкелген әдеп түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
3 . бөлім Ахлақи міндеттер
3.1. Жеке тұлға ретіндегі міндеттеріміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3.2. Рухани міндеттеріміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.3. Жанұядағы міндеттеріміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37.
3.4. Қоғамдағы міндеттеріміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
1 . бөлім Ахлаққа түсініктеме
1.1. Ахлақтың анықтамасы мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Ахлақтың жеке тұлға мен қоғамға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2 . бөлім Ислам ахлағы
2.1. Исламнан бұрынғы әдеп түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.2. Ислам дінінің әкелген әдеп түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
3 . бөлім Ахлақи міндеттер
3.1. Жеке тұлға ретіндегі міндеттеріміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3.2. Рухани міндеттеріміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.3. Жанұядағы міндеттеріміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37.
3.4. Қоғамдағы міндеттеріміз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 92
Қазіргі таңда адамгершілік тәрбиесінің өзекті мәселесі қоғам алдында тұрған мақсат-мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу. Адамгершілік қасиеттер ата-бабадан қалған салт-дәстүрлерінен ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан тәрбие жөніндегі іс-тәжірибесіне имандылық тәрбие мүмкіндіктерінен көрінеді. Бала тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын ойшылдары мен зерделі зиялыларын толассыз толғанысқа, үздіксіз ізденіске түсірген ізгі мұрат екені даусыз. Бүгінгі таңда тәуелсіздігін алып өзінің сыртқы және ішкі жағдайларын анықтап жатқан қазақ елі үшін өркениетке жеткізер тәрбие жолдарын саралап, жүйелеп, өмірге енгізудің орны ерекше екені белгілі. Бұл ретте бала дүниеге келгеннен кейін ең алдымен отбасында, онан кейін қоғамдық ортада және оны тұлға ретінде қалыптастыруға, тәрбиелеуге қатысты халқымыздың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп келген оның тәрбиесін қолданудың маңызы зор. Өз тарихының бастауынан-ақ адамзат ұрпақ тәрбиелеуге ерекше мән берген. Отбасындағы бала тәрбиесі нәрестенің ана құрсағында жатқан балаға тәрбие анасының көңіл-күйі, мінез-құлқы арқылы дариды деген пікірлер бекер айтылмаған. Ал, нәресте шыр етіп дүниеге келгеннен-ақ ата-ананың мейірімді жүзі, жылы жүрегі, ыстық құшағынан балаға дүние есігі ашылады, оның дүниетанымы, өмірді білуі басталады. «Бала кезден не әдет етсең соның шырмауында қаласың» деген мақалдан жас кезінен отбасында алған тәрбиесі дұрыс еңбек етуді адамгершілігі мол, ар ұятты, ақыл-ойды адамдармен жақсы қарым-қатынаста боласың дегенді білдіреді.
Қаныш Сәтбаев: «Ісіңізге, еңбегіңізге, оқуыңызға нағыз адамгершілікпен кіріссеңіз сөз жоқ жеңіске жетесіздер. Сіздердің мінез қасиетіңізге адамгершілік бірінші болып орын алса, шыншыл, батыл, тиянақты, жігерлі және кішіпейіл адам болған болар едіңіздер. Жеткен жетістік пен табысқа мақтану, масаттану сіздер үшін қасиет емес» деген. Жалпы, адамгершілік тәрбиесі дегеніміз – жастар бойында мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, отанға деген қатынасын анықтайтын мінез нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген қызметі. Адамгершілік тәрбиесі жан-жақты тәрбиенің аса маңызды бөлігі болып табылады. Адамгершілік идеялары және оны тәрбиелеу өте мағыналы ұғым. Ол – адамның ішкі жан-дүниесінен, әсемділігінен бастап оның сыртқы қабілеті, ой-әсемдігі мәселелерін қамтиды. Адамгершілікке тәрбиелеу адамның дүниеге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды, оның ықпалымен жеке адамның адамгершілік құқығын қалыптастырады. Адалдық пен шыншылдық адамгершілік, қарапайымдылық пен сыпайылық үлкендерді сыйлау сияқты мінездегі моральдық ерікті саналарды тәрбиелеудің негізі болып табылады. Баланы шыншыл, адал азамат етіп тәрбиелеу-әр отбасының қоғам алдындағы міндеті. Отбасы мүшелерінің басқа адамдармен қарым-қатынасы жас буынның бойына адамгершілік қасиеттерін егеді. Халқымыз «ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деп бекер айтпаса керек. Жастайынан баланы неге баулысаң, олар өскен соң соған лайық жемісін береді. Тәрбиелі ортада өскен адамдар, қашанда үлкен ілтипатқа бөленеді. Олай болса сол балғындар сусындайтын айдын, нәр алатын бұлағымыз таза болғаны жөн. Адамгершілік тәрбиесі-үзіліссіз процесс. Ол адам туғаннан бастап, бүкіл өмір бойы жалғаса береді. Тәрбиенің барысы үшін оның нәтижесін білудің маңызы зор, оны өмірдің белгілі бір кезеңде шығармаға адамның қолы жеткен білі мен есепке алу алдағы уақытта оның адамгершілік өсуін жобалауға көмектеседі. Жеке адамның адамгершілік жағынан қалыптастыру процесінде адамгершілік өсуін жобалауға көмектеседі.
Қаныш Сәтбаев: «Ісіңізге, еңбегіңізге, оқуыңызға нағыз адамгершілікпен кіріссеңіз сөз жоқ жеңіске жетесіздер. Сіздердің мінез қасиетіңізге адамгершілік бірінші болып орын алса, шыншыл, батыл, тиянақты, жігерлі және кішіпейіл адам болған болар едіңіздер. Жеткен жетістік пен табысқа мақтану, масаттану сіздер үшін қасиет емес» деген. Жалпы, адамгершілік тәрбиесі дегеніміз – жастар бойында мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, отанға деген қатынасын анықтайтын мінез нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген қызметі. Адамгершілік тәрбиесі жан-жақты тәрбиенің аса маңызды бөлігі болып табылады. Адамгершілік идеялары және оны тәрбиелеу өте мағыналы ұғым. Ол – адамның ішкі жан-дүниесінен, әсемділігінен бастап оның сыртқы қабілеті, ой-әсемдігі мәселелерін қамтиды. Адамгершілікке тәрбиелеу адамның дүниеге, адамдарға деген көзқарасын анықтайды, оның ықпалымен жеке адамның адамгершілік құқығын қалыптастырады. Адалдық пен шыншылдық адамгершілік, қарапайымдылық пен сыпайылық үлкендерді сыйлау сияқты мінездегі моральдық ерікті саналарды тәрбиелеудің негізі болып табылады. Баланы шыншыл, адал азамат етіп тәрбиелеу-әр отбасының қоғам алдындағы міндеті. Отбасы мүшелерінің басқа адамдармен қарым-қатынасы жас буынның бойына адамгершілік қасиеттерін егеді. Халқымыз «ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деп бекер айтпаса керек. Жастайынан баланы неге баулысаң, олар өскен соң соған лайық жемісін береді. Тәрбиелі ортада өскен адамдар, қашанда үлкен ілтипатқа бөленеді. Олай болса сол балғындар сусындайтын айдын, нәр алатын бұлағымыз таза болғаны жөн. Адамгершілік тәрбиесі-үзіліссіз процесс. Ол адам туғаннан бастап, бүкіл өмір бойы жалғаса береді. Тәрбиенің барысы үшін оның нәтижесін білудің маңызы зор, оны өмірдің белгілі бір кезеңде шығармаға адамның қолы жеткен білі мен есепке алу алдағы уақытта оның адамгершілік өсуін жобалауға көмектеседі. Жеке адамның адамгершілік жағынан қалыптастыру процесінде адамгершілік өсуін жобалауға көмектеседі.
1. İslam ansiklopidisi 9 tom
2. Mavdidi kuran kerimdeki dört terim.
3. Hak dini kuran dili. 1t.
4. Din psiholijisi Prof. Dr. Huseyn Peker.
6. Din psiholijisi Prof. Dr. Huseyn Peker.
9. Василев А. С. История религии востока Москва 1983.
12. İmam Gazali Kimyayi Sagadet.
13. Prof. Seyid Kutub fızılal kuran.
14. İmam Nevevi Riazus Salihin.
17. Ғұсман Кескі ұлы Сияр - Нәби Анкара 1995.
18. İbn Mace, Mukaddeme.
19. M. Hamidullah, Hadis Tarihi 1967.
20. Buhari Savm , 13s. Muslim, Siyam.
23. «Діннің қазіргі қоғамдағы орны» атты халықаралық ғылыми
практикалық конференциялық еңбектер II - т.
25. Dinler tarihi Prof. Dr. Gunay Tümer.
27. Prof. Dr . Hamdi Döndüren İslam ilimhali.
28. Din sosyolojisi Ünver Günay.
29. С.Сейітбеков,С. Нысанбаев Ислам әдебі. Шымкент 2003
30. А. Saim Klavuz, Akif Köten, Osman Çefin, Hüseyin Algül, Din kültürü ve
ahlak bilgisi. İstanbul, Marifet yayınları.
31. Yusuf Kandehlevi, Hadislerle Müslümanlık, İstanbul - 1979 y., 1,2,3 том.
32. İsmail Lütfü Çakan, Hadislerle gerçekler, İstanbul-1990 y.
33. Кутубус-ситтә уә шурухуха, Истанбул-1992 жыл, Çağrı yayınları
34. әл-Имам Зәйнуддин Ахмәд б. Абдуллатиф әз-Зубәйдий, Мухтасари
сахихи Бухари, Бәйрут/Лубнан - 1992 ж.
35. Али Химмет Берки, Осман Кескіоғлұ, Соңғы Пайғамбар Хазіреті
Мұхаммедтің өмірбаяны, Анкара-1997 жыл.
36. Қүраны Кәрим Қазақша мағына және түсінігі, Халифа Алтай.
37. Жаннатқа жол, Алматы "Әуен" баспасы, 2002 жыл.
38. Сейтбеков С, Нысанбаев С., Ислам тарихы,Шымкент 2002 жыл.
39. Sahihi Buharı ve tercemesi, mütercim: Mahmud Sofuoğlu, İstanbul-
1989 y., Ötüken yayınevi, 13 том.
40. Salih Suruç, Kainatın Efendisi Peygamberimizin Hayatı, İstanbul-1997 y.
41. Peygamberler Tarihî Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi, İstanbul, 3 том.
42. Мехмет Соймен, 'Ислам дінінің негіздері, аударған: Сәуле
Дағайқызы, Анкара-1998 жыл.
43. Оразкүл Көбеева, Дінтану негіздері, Алматы 1998 ж.
44. Алпарслан Өзязыжы, Арақ темекі және басқа зиянды заттар, Сәуле
Дағайқызы, Анкара-1998 жыл.
45. Лүтфи Шентүрк, Ислам дініндегі арамдар және үлкен күнәләр, Сәуле
Дағайкызы, Алкара-1998 жыл.
46. Осман Нури Топбаш, Рахмет самалы, қазақшаға аударған: Хайреддин
Өзтүрк.
47. Осман Нури Топбаш, Ислам Иман Ғибадат, қазакшаға аударған:
Хайреддин Өзтүрк.
48. Халифа Алтай, Хұтпалар, Алматы 2001 ж.
49. Мұртаза Бұлытай, Мұсылман Қазақ. еліміз, Алматы 2001 ж.
50. Мухаммед Әли эл-Хашими, Мүсылмандық тәрбие, Алматы 2002 ж.
51. Мұсылман әйелдің ері алдындағы міндеттері, Алматы 2002 ж.
2. Mavdidi kuran kerimdeki dört terim.
3. Hak dini kuran dili. 1t.
4. Din psiholijisi Prof. Dr. Huseyn Peker.
6. Din psiholijisi Prof. Dr. Huseyn Peker.
9. Василев А. С. История религии востока Москва 1983.
12. İmam Gazali Kimyayi Sagadet.
13. Prof. Seyid Kutub fızılal kuran.
14. İmam Nevevi Riazus Salihin.
17. Ғұсман Кескі ұлы Сияр - Нәби Анкара 1995.
18. İbn Mace, Mukaddeme.
19. M. Hamidullah, Hadis Tarihi 1967.
20. Buhari Savm , 13s. Muslim, Siyam.
23. «Діннің қазіргі қоғамдағы орны» атты халықаралық ғылыми
практикалық конференциялық еңбектер II - т.
25. Dinler tarihi Prof. Dr. Gunay Tümer.
27. Prof. Dr . Hamdi Döndüren İslam ilimhali.
28. Din sosyolojisi Ünver Günay.
29. С.Сейітбеков,С. Нысанбаев Ислам әдебі. Шымкент 2003
30. А. Saim Klavuz, Akif Köten, Osman Çefin, Hüseyin Algül, Din kültürü ve
ahlak bilgisi. İstanbul, Marifet yayınları.
31. Yusuf Kandehlevi, Hadislerle Müslümanlık, İstanbul - 1979 y., 1,2,3 том.
32. İsmail Lütfü Çakan, Hadislerle gerçekler, İstanbul-1990 y.
33. Кутубус-ситтә уә шурухуха, Истанбул-1992 жыл, Çağrı yayınları
34. әл-Имам Зәйнуддин Ахмәд б. Абдуллатиф әз-Зубәйдий, Мухтасари
сахихи Бухари, Бәйрут/Лубнан - 1992 ж.
35. Али Химмет Берки, Осман Кескіоғлұ, Соңғы Пайғамбар Хазіреті
Мұхаммедтің өмірбаяны, Анкара-1997 жыл.
36. Қүраны Кәрим Қазақша мағына және түсінігі, Халифа Алтай.
37. Жаннатқа жол, Алматы "Әуен" баспасы, 2002 жыл.
38. Сейтбеков С, Нысанбаев С., Ислам тарихы,Шымкент 2002 жыл.
39. Sahihi Buharı ve tercemesi, mütercim: Mahmud Sofuoğlu, İstanbul-
1989 y., Ötüken yayınevi, 13 том.
40. Salih Suruç, Kainatın Efendisi Peygamberimizin Hayatı, İstanbul-1997 y.
41. Peygamberler Tarihî Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi, İstanbul, 3 том.
42. Мехмет Соймен, 'Ислам дінінің негіздері, аударған: Сәуле
Дағайқызы, Анкара-1998 жыл.
43. Оразкүл Көбеева, Дінтану негіздері, Алматы 1998 ж.
44. Алпарслан Өзязыжы, Арақ темекі және басқа зиянды заттар, Сәуле
Дағайқызы, Анкара-1998 жыл.
45. Лүтфи Шентүрк, Ислам дініндегі арамдар және үлкен күнәләр, Сәуле
Дағайкызы, Алкара-1998 жыл.
46. Осман Нури Топбаш, Рахмет самалы, қазақшаға аударған: Хайреддин
Өзтүрк.
47. Осман Нури Топбаш, Ислам Иман Ғибадат, қазакшаға аударған:
Хайреддин Өзтүрк.
48. Халифа Алтай, Хұтпалар, Алматы 2001 ж.
49. Мұртаза Бұлытай, Мұсылман Қазақ. еліміз, Алматы 2001 ж.
50. Мухаммед Әли эл-Хашими, Мүсылмандық тәрбие, Алматы 2002 ж.
51. Мұсылман әйелдің ері алдындағы міндеттері, Алматы 2002 ж.
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 2
1 – бөлім Ахлаққа түсініктеме
1.1. Ахлақтың анықтамасы мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Ахлақтың жеке тұлға мен қоғамға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .10
2 – бөлім Ислам ахлағы
2.1. Исламнан бұрынғы әдеп
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2. Ислам дінінің әкелген әдеп
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
3 – бөлім Ахлақи міндеттер
3.1. Жеке тұлға ретіндегі
міндеттеріміз ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 24
3.2. Рухани
міндеттеріміз ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...35
3.3. Жанұядағы
міндеттеріміз ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 37.
3.4. Қоғамдағы
міндеттеріміз ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..92
Кіріспе
Қазіргі таңда адамгершілік тәрбиесінің өзекті мәселесі қоғам алдында
тұрған мақсат-мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу.
Адамгершілік қасиеттер ата-бабадан қалған салт-дәстүрлерінен ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болып келе жатқан тәрбие жөніндегі іс-тәжірибесіне имандылық
тәрбие мүмкіндіктерінен көрінеді. Бала тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның
болсын ойшылдары мен зерделі зиялыларын толассыз толғанысқа, үздіксіз
ізденіске түсірген ізгі мұрат екені даусыз. Бүгінгі таңда тәуелсіздігін
алып өзінің сыртқы және ішкі жағдайларын анықтап жатқан қазақ елі үшін
өркениетке жеткізер тәрбие жолдарын саралап, жүйелеп, өмірге енгізудің орны
ерекше екені белгілі. Бұл ретте бала дүниеге келгеннен кейін ең алдымен
отбасында, онан кейін қоғамдық ортада және оны тұлға ретінде
қалыптастыруға, тәрбиелеуге қатысты халқымыздың ғасырлар бойы жинақтап,
іріктеп келген оның тәрбиесін қолданудың маңызы зор. Өз тарихының
бастауынан-ақ адамзат ұрпақ тәрбиелеуге ерекше мән берген. Отбасындағы бала
тәрбиесі нәрестенің ана құрсағында жатқан балаға тәрбие анасының көңіл-
күйі, мінез-құлқы арқылы дариды деген пікірлер бекер айтылмаған. Ал,
нәресте шыр етіп дүниеге келгеннен-ақ ата-ананың мейірімді жүзі, жылы
жүрегі, ыстық құшағынан балаға дүние есігі ашылады, оның дүниетанымы,
өмірді білуі басталады. Бала кезден не әдет етсең соның шырмауында
қаласың деген мақалдан жас кезінен отбасында алған тәрбиесі дұрыс еңбек
етуді адамгершілігі мол, ар ұятты, ақыл-ойды адамдармен жақсы қарым-
қатынаста боласың дегенді білдіреді.
Қаныш Сәтбаев: Ісіңізге, еңбегіңізге, оқуыңызға нағыз адамгершілікпен
кіріссеңіз сөз жоқ жеңіске жетесіздер. Сіздердің мінез қасиетіңізге
адамгершілік бірінші болып орын алса, шыншыл, батыл, тиянақты, жігерлі және
кішіпейіл адам болған болар едіңіздер. Жеткен жетістік пен табысқа мақтану,
масаттану сіздер үшін қасиет емес деген. Жалпы, адамгершілік тәрбиесі
дегеніміз – жастар бойында мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын
қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа
адамдарға, мемлекетке, отанға деген қатынасын анықтайтын мінез нормалары
мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген
қызметі. Адамгершілік тәрбиесі жан-жақты тәрбиенің аса маңызды бөлігі болып
табылады. Адамгершілік идеялары және оны тәрбиелеу өте мағыналы ұғым. Ол –
адамның ішкі жан-дүниесінен, әсемділігінен бастап оның сыртқы қабілеті, ой-
әсемдігі мәселелерін қамтиды. Адамгершілікке тәрбиелеу адамның дүниеге,
адамдарға деген көзқарасын анықтайды, оның ықпалымен жеке адамның
адамгершілік құқығын қалыптастырады. Адалдық пен шыншылдық адамгершілік,
қарапайымдылық пен сыпайылық үлкендерді сыйлау сияқты мінездегі моральдық
ерікті саналарды тәрбиелеудің негізі болып табылады. Баланы шыншыл, адал
азамат етіп тәрбиелеу-әр отбасының қоғам алдындағы міндеті. Отбасы
мүшелерінің басқа адамдармен қарым-қатынасы жас буынның бойына адамгершілік
қасиеттерін егеді. Халқымыз ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің деп
бекер айтпаса керек. Жастайынан баланы неге баулысаң, олар өскен соң соған
лайық жемісін береді. Тәрбиелі ортада өскен адамдар, қашанда үлкен
ілтипатқа бөленеді. Олай болса сол балғындар сусындайтын айдын, нәр алатын
бұлағымыз таза болғаны жөн. Адамгершілік тәрбиесі-үзіліссіз процесс. Ол
адам туғаннан бастап, бүкіл өмір бойы жалғаса береді. Тәрбиенің барысы үшін
оның нәтижесін білудің маңызы зор, оны өмірдің белгілі бір кезеңде
шығармаға адамның қолы жеткен білі мен есепке алу алдағы уақытта оның
адамгершілік өсуін жобалауға көмектеседі. Жеке адамның адамгершілік жағынан
қалыптастыру процесінде адамгершілік өсуін жобалауға көмектеседі. Жеке
адамның адамгершілік жағынан қалыптастыру процесінде адамгершілік сезімдері
ерекше орын алады. Адамгершілік сезімді тәрбиелеу көп қырлы процесс. Сезім
баланың мінез-құлқына керемет әсер етеді. Тәрбиеде сезімге сүйену тәрбиенің
тиімділігін арттырады. Баланың сезіміне әсер ету шексіз және тәрбие
жұмысының неғұрылым күрделі саласы болып табылады.
Сезім дегеніміз әлеуметтік және табиғи өмірдің сан алуан жақтарын
эмоциялық қатынас. Жоғары сезімдер арасында адамгершілік сезімдері ерекше
орын алады. Бұл туралы Н.Д.Ушинский Адам тәрбие жемісің деген еңбегінде:
Біздің өзімізді, біздің дүниеге қалыптасуымызды, біздің сезіміміз де,
ойымыз да тіпті қылығымыз да сезімдеріміз де жеке дұрыс білдіре алмайды,
біздің сезімдерімізде жеке ой ғана, жеке шешімдер ғана емес, адам жанының
мазмұны, оның жүйесі түгелдей көрініп тұрады[1]- деп сипаттама берген.
Сондай-ақ адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін анықтайды. Сананың қалыптасуы ұзақ та күрделі процесс, ол мектепке
бармаған баланың қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасуынан жақын
адамдардың өзара қатынастарынан басталады. Біздің балаларымыз үшін күшті
сезім туғызарлық, мінез-құлқы мен ісіне көрінетін терең идеялы сенім керек.
Ондай сенім ойлағанда, сезінгенде ғана емес, адам өз басынан кешкен
жағдайда өзінің жеке тәжірибесінде дәлелденген жағдайда тууы мүмкін.
Сондықтан тәрбие жұмысында тек қана белгілі бір мінез-құлық нормалары жайлы
түсіндіріп қоймай, балалар өз көзқарастарын тексеріп көре алатындай,
практикада олардың дұрыстығына көз жеткізетіндей жағдай жасау керек.
Адамгершілік сенім, адамгершілік сананы, адамгершілік талаптары білу,
түсіну және соған сай қарым-қатынаста болуды қамтиды. Ол өзінің сенімін
қандай бір жағдай болмасын оны қорғауға және өзінің сенімінен таймауға,
қарым-қатынас жасуға тырысады. Сенім әрбір іс-әрекетте, мінез-құлықта,
адамның бағыт-бағдарын принциптілігін айқындайды. Алайда, күнделікті
тәжірибеде сенім мен мінез-құлық іс-әрекет арасында алшақтық кездесіп
отырады. Бала моральдық талаптарды ережелерді түсініп, оған енгендігін
қарамастан мінез-құлқына, адамдармен араласу барысында адамгершілікке
жатпайтын теріс әрекеттер жасайтын жағдайлар кездеседі.
Сондықтан адамгершілік тәрбиесінде моральдық ереже нормалары туралы
білім түсінік ұғымдарының негізіндегі адамгершілік сенімнің алатын орны
ерекше. Тәрбиенің пәрменділігі мектептің балаға мінез-құлықтың пайдалы
дағдылары мен әрекеттерін қалыптастыру туралы қаншалықты қамқорлық жасауына
байланысты. Балаларға адамгершілік дағдыларын қалыптастыру ұзақ уақытқа
созылумен, күрделі де көп қырлы процесс. Ол баланың сана-сезіміне ықпал
етуді, олардың жақсы әдеті мен мінез-құлқы, адамгершілік сезімі мен
қасиеттерді қалыптастыруды және олардың еркі мен тілегін бағыттай білуді,
т.б. талап етеді. Сонымен, адамгершілікке тәрбиелеу А.С. Макаренконың
сөзімен айтқанда: Өмірге жаттықтыру болып табылады.
Адамзат тарихында пайда болған адамгершілік адамгершілікке байланысты
көптеген категориялар жомарттық, батылдық, шыншылдық сыпайыгершілікке, ар
мен намыс тағы басқалары сонау көне дәуірден басталып, күні бүгінге дейін
өз маңызын жоғалтпаған деп Әбжанов Қ, Нысанбаев ғалымдары адамгершіліктің
категориялары деп көрсеткен. Осы айтқандарына сүйене отырып адамгершілік
қасиеттеріне ар-ұят, намыс-абырой, әділдік, адалдық, кішіпейілдік,
жауапкершілік, парасат-сатбыр, нысан-қанағат, қарапайымдылық, бауырмалдық
т.б. жататынын көреміз. Сондықтан қазіргі кезде оқушылар, ұстаздар,
тәбиешілер ең алдымен жас жеткіншектерді, оқушыларды жан-жақты халқының
қамын ойлап азамат етіп өсіру қажет. Мақсатында тығырықтан шығар жол іздеп,
тың бағыттарда ізденіп, бала жүрегінде жол табатындай етіп,осы адамгершілік
қасиеттерді сабақ уақытында, сабақтан тыс уақыттарда дұрыс тиімді
пайдаланып үйретуді керек етеді. Қазақ халқының тәрбие жүйесінде жас
ұрпақты, қоғам мүшелерін Отанға, халқына, елге жерге деген сүйіспеншілікке
тәрбиелеп, мұны олардың бойына сіңіріп, қалыптастыру жетекші орын алады.
Өйткені отан, халық, ел, жер деген ұғым ауқымды. Бұған шын мәнінде адамның
бүкіл болмысының қатысы бар. Өзінің бүкіл халық болып, мемлекет болып
құрылуы тарихында талай тар жол, тайғақ кешуді басынан кешіріп, үнемі
шапқыншылардың шабуылына төтеп берумен өмірін өткізген халқымыз елді, жерді
қорғаудың қадірін ерте түсініп, баласын ана сүтімен бірге отанын сүюге және
найзаның ұшымен, білектің күшімен қорғаған ата-бабаларымыз сан ғасыр бойы
қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай аман сақтап келді. Құрып кету
қаупі төніп тұрған кезде бір жағадан бас, бір жеңінен қол шығарып жауға
қарсы тұру нағыз отан сүйгіштікке қасиет болып табылады. Қазақстан
Республикасының Президенті Қазақстанның болашағы-қоғамның идеялық
бірлігінде атты еңбегінде Біздің тағы бір аса маңызды идеологиялық
міндетіміз-қазақстандық отан сүйгіштікке тәрбиелеу, әрбір азамат өзін-өзі
айқын билеуін қалыптастыру[2] деп жазды. Көп ұлтты Қазақстан халқы үшін
отан сүйгіштік өзіміздің рухани саладағы тату-тәтті тірлік азаматтық
келісімге ғана емес, мемлекеттің материалдық негізін нығайтуға да тікелей
ықпалы бар. Отан сүйгіштік рухы қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер
көшіне қосылып, дүние жүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкіндік
беретін бірден-бір күш.
Бүгінгі таңда жас ұрпақты ұлттық тәрбие ауадай қажет болып отырғанда,
бұл жалған мәңгі өмірдің де құпия сырларын оқытып, үйрету-дүниеге келген
әрбір ұрпақтың жан-дүниесіне адамгершілік-имандылық қасиетті сыйлау болып
табылады. Олай болса, дін-ғылым, дін-білі екенін ескере отырып, жас
ұрпақтың жан дүниесіне рухани азық беруді кешіктірмей, іске батыл
кірісуіміз керек. Тәрбие жалпы халықтық іс екендігін еш уақытта естен
шығармауымыз қажет. Сондықтан жастар тәрбиесі дұрыс жолға қойылса, әрбір
отбасы мен елді мекен, жалпы бүкіл еліміз дамыған, мәдениетті жоғары елдің
азаматын тәрбиелеп, болашаққа зор үмітпен қарайтын болады.
Ахлаққа түсінік.
1. Ахлақтың анықтамасы мен мақсаты.
Ахлақ сөзі араб тілінедгі ха лә қа етістігінен шыққан Хулуқ
сөзінің көпше түрі. "Хулк" дегеніміз адамның жаратылысынан бері пайда
болған әрі тәрбие жолымен қол жеткізген рухани сезім. Біз мұндай халді -
мінез-құлық, әдеп сияқты сөздермен түсіндіруге тырысамыз.
"Ахлақ" сөзінің терминдік мағынасы - қимыл іс-әрекеттер ешқандай ойды
немесе пікірді кажет етпей орналасқан жаттандылык хал.
Хал деп - адам бойында толығымен орнықпаған іс-әрекетті айтамыз.
Мысалы, бір адамның анда-санда күлуі, қорқуы, абыржуы т.б. сияқты. Ал, мына
бір тұрғыдан қарағанда тағы бір ерекшелік байқалады. Ол адам бойынан
оңайлықпен ажырата алмайтын әдеттенген мінез-құлық. Мысалы, жомарттық,
шыншылдық немесе олардың антонимі сараң, өтірікші сияқты.
Егер мән беріп карасақ жомарт адам оңайлыкпен бұл мінезін тастай
алмайды. Мұндай кісіге ешкім еш нәрсе демесе де қолындағы бар затын
қасындағыларға таратып бере салады. Яғни, жомарт кісі қолында беретін еш
нәрсесі болмаса да бұл мінезінен ажырай алмайды. Әрдайым бір нәрсеге ие
болып, соларды өзгелерге беруге ынтығып жүреді. Шыншылдық та осы тәрізді.
Мысалы, бір кісі сот алдында жазаланатындығын білсе де ақиқаттан жалтармай,
жазадан қорыкпай шындықты айтады. Өйткені, оған шындықты айту ішкі жан
дүниесіне орныққандықтан сол әдетінен құтыла алмайды. Міне осындай ішкі жан
дүниеге негізделген ерекшеліктерді жаттандылық десек жаңылмас едік. Ал егер
өзінің пайдасы үшін біреуге жақсылық жасаса ол жомарттыққа жатпайды. Себебі
бұл тірлікке оны итермелеген басқа бір себеп.
Басқа бір тұрғыдан қарастырғанда біздің жан дүниемізде орныққан
мұндай жаратылыс жаттандылығы нәтижесінде ортаға шыққан мінез-
құлықтарымызды дін солай ұстануымызды әмір еткендей тыйым да салуы мүмкін.
Сондықтан мінез құлықтарымыз жақсы, ұнамды болса, жақсы ахлақ болып,
керісінше ұнамсыз ерекшеліктері болса онда ол сүйкімсіз ахлақ болып
табылады.
Ахлақ саласын ғылыми түрғыдан алғанда, қаншама ғасырдан бері білім
саласы ретінде қарастырылып келеді. Көптеген ғылым саласына зерттеулер
жүргізіп, сол ғылымдармен айналысып жүргендер бір шама анықтамалар берсе,
ахлақ саласын зерттеушілер де ахлақтың анықтамасын беруге тырысқан.
Солардан бір-екеуін алатын болсақ:
Ахлақ адам баласын жоғары дәрежеге жетелейтін ілім.
1. Ахлақ жақсылық жасауға шақырып, жамандықтан тыйатын ілім.
Міне осы айтылғандар ахлақтың мақсаты жақсы және жаман мінездерге ие,
болған адам. Бірақ ахлақ ілімі адамды материалдық тұрғыдан алып
қарастырмайды. Керісінше адамның өз қалауы мен таңдауы арқылы істеген
әрекетгерін, жақсы және жаман мінездерін қолға алып, ненің жақсы, ненің
жаман екендігін анықтап, рухани жетістікке апаратын жолды көрсетіп,
жамандықтан құтылудың жолын үйретеді.
Ахлақтың басты мақсаты адамдарды екі дүниенің бақытына, қуанышына
кенелту. Екі дүниеде де жақсы бір жағдайда болуын қалайды. Құрандағы мына
аят муминдердің осы кейіптерін бейнелеуде: "Және олардан кім. "Раббымыз!
Бізге дүниеде де жақсылық бер әрі ахиретте де жақсылық бер. Және тозақ
отының азабынан сақта!"- дейді, (2. Бақара - 201).
Ахлақ ілімі негізінен теориялық және практикалық болып екіге
бөлінеді. Теориялық ахлақ ахлақтың негізгі қағидалары, үлгі алатын
әрекеттер және де ішкі дүниемізді басқару жолын үйретеді. Практикалық
ахлақ; адамға жақсы мен жаманды, дұрыс пен бұрысты, жанұядағы, қоғамдағы
міндеттерімізді үйретумен қатар олардың дұрыс жағын алып, іске асыруымызда
бағыт бағдар береді. Жақсымен шындыққа бет бұрған адам материялдық және
рухани тұлғасын белгілі бір жүйемен тәрбиелейді. Нәпсісін жамандықтан
арылтып, өзгелермен тату-тәтті өмір сүруге бейімдейді. Осындай кейіптен
айрылмағанша он екі мүшесі сияқты жан дүниесі де сау болады. Міне осы
тәріздегі адам осы дүниеде тіпті ахиретте де бақытқа бөленеді. Осылайша
ахлақтың көздеген мақсатына қол жеткізеді.
Ойшылдар ахлақтың не екендігін, ахлақи қағидалардың қайдан
шыққандығын, бұл қағидаларды койған бір күштің бар екендігі үшін әрдайым
тартысқан. Бұлардың кейбіреуі ахлақтың коғам жағынан ортаға шыққандығын,
яғни қоғамның жақсы дегені жақсы, жаман дегені жаман ретінде қарауы тиіс.
Себебі, ахлақи түсініктердің кейде өзгеріске ұшырауы осы дәлелдің айғағы
екендігін білдіруде. Ал кейбір ойшылдар ахлақтың түбірін "ар-ождан" десе,
кейбіреулері ақылдың тәжірбиесі арқылы пайда болғандығын айтуда. Сөйтіп,
осыған байланысты кейбір ахлақи қағидаларды қоюға тырысқан. Өкінішке орай,
бул қағидалар іске аспай тек кітагп;арда жазылып калудан баска пайдасы
болмады. Түптеп келгенде, барлық діндердің және сол дінге сенген
адамдардың, діннің әкелген ахлақи жүйесін қоғам болып ұстанғандығы олардың
сенген ұлы жаратушыларына деген сезімдерінің адамзат қойған ахлақи жүйеден
жоғары екендігін көрсетеді. Осы айтылғандар бізге ахлақтың шыққан түбірі
дін екендігін көрсетуде. Себебі, діни негізге сүйенбеген ахлақ түсінігінін
қазіргі таңға дейін ешқандай жетістікке жетпегені анық. Ахлақи негіздердің
ең мықты жағы Аллаһ ақырет күні құлдарының істеген амалдарына сай есепке
алатындығы, бұның нәтижесінде біреулерді сыйға бөлеп, кейбіреулерді
жазалайтындығы жайында сенім бар. Мұндай сенім болмаса ахлақ та болмайды.
Өйткені, діни сенім мен сезімнің төмендеген немесе жойылған қоғамдарда
адамдардың этикасының төмендегенін байқаймыз. Мемлекеттің қойған заңы
немесе қатаң шаралар еш уақытта дінсіз бір адамды яки қоғамды тәрбиелі,
ахлақты (әдепті) ете алмайды.
Ислам дінінің ахлағы (әдебі) Құран мен хадисті негізге ала. отырып
соның белгілеген ережелеріне сүйенеді.
2. Ахлақтың жеке тұлға мен қоғамға әсері.
а) Ахлақтың жеке тұлғаға әсері.
Әрбір кісі бүкіл өмірін адамдармен бірге өткізеді. Әлемде жалғыз бас
үшін өмір сүрген адам жоқ. Осылай бірте өмір сүру тәртібі табиғат
заңдылығы. Сондықтан, адамдар бірге өмір сүретіндіктен өз араларында
әлеуметтік қатынас құруы тиіс. Ахлақ осындай қатынастарды ретке келтіреді.
Айналамыздағы адамдарға назар салатын болсақ әркімнің мінезі әр түрлі
екендігін байқаймыз. Кейбір адамдар туа біткеннен жақсы мінезді болса, ал
кейбіреулер жаман кейіпте көбінесе зұлымдық жасап, жамандық істеумен
болады. Осы аталмыш екі кейіптегі адамдардан басқа да мынандай үшінші
топтағы адамдарды кездестіреміз. Бұлар жазадан қорқып бақылаудың күшімен
жүргендер. Мұндай адамдар көзден таса болысымен өзгелерге зұлымдық,
қастандық етуден тайынбайтын болады.
Адам баласы жаратылыс бойынша менменшіл (егоист) келеді. Жеке басының
қамы үшін өзгелердің ақысын жеуден тайынбайды. Сондықтан әлеуметтік өмірдін
бір қалыпты өтуі үшін жеке тұлғалардың шексіз қалауларын тежейтін,
менменшілдікті белгілі бір деңгейде ұстайтын рухани құндылыққа өте мұқтаж.
Міне осы рухани құндылықтар дін мен ахлақи қағидалардан тұрады. Бұл
қағидалар адамға үйретілгеннен кейін, оның жамандық істеуіне кедергі
болады.
Ахлақ ілімі адамға дұрыс жолды көрсетеді және осыларды істеуін
қалайды. Жаман, сүйкімсіз әрекеттерден тыйып, олардан бойын аулақ ұстауды
үгіттейді. Ахлақи тәрбиені алған кісілер адамдар арасында өзгеше болып
тұрады. Мына төмендегідей ерекшелікке ие болады:
Ахлақтың бастауы дін болғандықтан ахлақты кісілер діндар, тақуа болады.
Мұндай кісілер өз сеніміне берік, құлшылықтарын да кемшіліксіз уақытында
орындайды.
Ахлақты кісілерде жауапкершілік сезімі басым болады.
3. Ахлақты кісі Аллаһтан қорыққандықтан жаманшылық жасамай,
керісінше жарлыларға қол ұшын беруге тырысады. Қазақ халқында да мынандай
нақыл сөз бекерден бекер айтылмаса керек: "Құдайдан қорыққаннан қорықпа,
Құдайдан қорықпағаннан қорық ".
4. Ахлақ адам бойына хақ пен әділеттік сезімін орнықтырады.
Біреуге хақсыздық ету немесс зұлымдық етуден тыйады.
5. Ахлақ сүйіспеншіліктің, ынтымақтастықтың, сондай-ақ
мейірімділіктің негізгі көзі. Осы сияқты мінез-құлықты Адам өзгелерге
бауырмашыл, дінге, елге, жерге және отанға жанашыр болады.
6. Ахлақты, тәрбиелі кісілер жұмысында тиянақты, тірлігін мінсіз
таза істеуді, ұрлық-қарлықтан алыс тұруды мақсат тұтады.
б) Ахлақтың қоғамға әсері
Адамдардың бірге өмір сүруі белгілі бір қоғамды құрайтындығы рас.
Делік осы қоғамда бір адамның бойында әдептілік нышаны болса, ол толығымен
қоғамға ықпалын тигізеді. Ахлақ ілімінің мақсаты да жеке түлғамен қатар
қоғамды қуанышқа кенелту болғандықтан, жеке кісілердің әдепті, парасатты
болуы коғамның әдептілігін біддіреді. Ислам дінінің ахлақи негіздері мен
заңдылықтары қоғамды қарастыратын ерекшеліктерге толы. Мысалы, жетім-
жесірлерге, жарлыларға көмек көрсету, басқаларға зұлымдық жасамау секілді
әмір мен тыйымдар адамдардың бір-бірімен қарым-қатынастарын жақсартып,
ретке келтіреді. Әдептілік пен имандылықты меңгерген қоғамдардан ахлақтың
төмендегідей әсер алғандығын байқауға болады:
1. Ахлақты қоғамдарда бірлік, ынтымақ болады. Өз араларында мейірімді, бір-
біріне жанашыр болса ондай жандардан тәртіпсіздік пен дұшпандықты
кездестіре алмайсың.
2. Әркім өзіне тиісті міндетін біліп, халық еңбекқор болып, ырысын да
ысырап етпейді. Бір-біріне көмектесіп, қоғамның күшті, мықты, бақытты
болуына себепші болады.
3. Жанұядан басталған әдептілік тәрбиесі қоғам ішінде орныққаннан
кейін сүйіспеншілік пен құрмет орнығады да адамдар заң мен ережелерге
бағынуды міндет деп есептейді. Әрине мұндай қоғамда тәртіп орнары анық.
4. Мұндай қоғамда хаксыздық етілмей, әділетсіздікке бұғау салады.
Сөйтіп, жеке тұлға сияқты қоғамда толығымен діндар болып шығады. Нәтижеде
әрбір қоғам мүшесі Аллаһ Тағаладан да қорқа бастайды.[3]
ИСЛАМ АХЛАҒЫ (ӘДЕБІ).
1. Исламнан бұрынғы арабтардың әдеп түсінігі.
Соңғы пайғамбар Әз. Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбар болып жіберілместен
бұрын араб түбегіндегі түрғындардың өмірі тарихта "жаһилия дәуірі" деп
аталады. Бұл жаһилия дәуіріндегі арабтарды мәдениет шыңына жеткізген-Ислам.
Исламнан алдын араб түбегінде ешқандай мәдениет, әдептілік нормалар болмады
деп те айта алмаймыз. Себебі, Аллаһ Тағала адам баласының тура жолдан
шығуынан кейін оларды дұрыс жолға салушы ретінде пайғамбарларды жіберіп
отырған. Өкінішке орай, пайғамбарлар дүниеден өткен соң, артында қалған
үмметі заманның ағымына төтеп бере алмай, білгендерін ұмытып, адам айтқысыз
өзгеріске ұшырап отырған. Бұл жағдай тек араб түбегінде ғана емес бүкіл
әлемде, шығыста, батыста т.б. сияқты әрбір аймақта болып жатты. Мысалы,
христиандардың өзі бұл шаққа дейін өз араларында ағымға бөлініп қырық пышақ
болып жанжалдасып келуде.
Ал, араб халқы исламнан бұрын надандық дәуірін өткерді. Аллаһқа деген
сенімнен жұрдай болып пұтқа табынды. Пайғамбарлардың үйреткен таухиді
(Аллаһқа деген сенім) ұмытылып, оның орнын пұтқа табыну жайлаған соң
Қағбаның іші пұтқа толды. Бұнымен қоймай әр үйдің әр бөлмесінде бір-бір пұт
тұратын жағдайды өткерді. Жолға шыққанда 4 үлкендеу тас алып, жолда
үшеуінен ошақ жасаса біреуін пұт еткен. Сондай-ақ аты шыққан әйгілі
кісілердің атынан пұт жасап соған табынды.
Әз. Омар былай деген екен: "Жаһилия дәуірінде жасаған екі ісіміз
болатын. Сол екеуі есіме түскенде біреуі үшін күлетінмін, екіншісі үшін
жылайтынмын. Мені күлдіретін нәрсе, сол кездегі үйлерімізде пұтымыз
болатын. Сапарға шығатын кезде өзімізбен бірге пұтты тасып жүру үшін сол
пұттарға ұқсастырып қолымызбен ұннан, халуадан жасап, алып шығатынбыз. Жол
жөнекей сол пұттарымызға табынатынбыз. Азық таусылып қарнымыз ашқанда сол
пұттарды жейтінбіз. Сөйтіп жол-жөнекей табынып келген пұттарды асқазанға
жолдайтын едік. Міне, бұдан артық күлетін нәрсе бар мекен? Осыларды есіме
түсірген сайын соншама ақымактық тірлік жасағанымызға күлемін.
Екінші мені жылататын қайғылы нәрсе болса: қыз балаларымызды тірідсй
жерге көміп тастайтынбыз. Еш нәрседен хабары жоқ сол күнәсіз сәбилерді
қалайша батылымыз барып айуандықпен өлтіргенімізді білмеймін. Осы
істегендерімізді еске алған сайын жүрегім сыздап жылаймын".
Аллаһтан корықпаған бұл надан адамдардың қыз балаларына жасаған
қаскүнемдіктері Құранда былай келтіріледі: "Егер олардың біреуі қызбен
сүйіншіленсе (әйелінің қыз тапқанын естісе) оны ашу қысып, беті қап-қара
бола бастайды. Өзіне берілген жаман хабардың салдарынан, елден жасырынады.
Оны қорлыққа шыдап ұстау немесе топыраққа көміп тастау керек пе? Ал олар
нендей жаман үкім береді", (16.Нахл, 58-59).
Негізінде қыз балаларын немес әйел затын исламнан бұрын арабтар ғана
төмен ұстаған жоқ, өзге ұлттарда да осындай сенім болғаны байқалады.
Мысалы, Индияда әйел заты құйыннан, өлімнен, удан және жыланнан бетер жаман
бір кейіпте болған. Оған ешқандай құқық бермеген. Тұрмысқа шыққан әйелді
өлген күйеуімен бірге тірідей жағып жіберетін. Парсы патшалығы болған
Иранда анасымсн қарындасына құрмет көрсетілмейтін. Керек десеңіз
қарындасымен үйлену олар үшін абыройлы болғандықтан осы тірлікке дейін
барған. Ежелгі Рим мен Грецияда әйел тек төсек қатынасы үшін қолданылып,
үйде қарауылдық ететін. Оның міндеті күйеуіне ұл тауып беру. Ал ежелгі
қытайлықтар болса қыз баласына ат қоймайтын. Оларды шақырғанда "шошқа" деп
айқайлайтын. Тіпті христиандардың өзі әйелді шайтан деп, Інжілді
ұстатпаған. Себебі, Адам атаны жәннәттан қуылуына Хауа ана себепші болды.
"Көршің соқыр болса, бір көзіңді қысып жүр" демекшідей әйел затын "шайтан"
деп айту мұсылмандар арасында да кеңінен жайылған тусінік. Түптеп келгенде
ислам әйел затына шайтан деп атамағандығын көбіміз білмейміз. Ислам қалайша
әйел затын шайтан десін? Егер олай дейтін болса неге әйелдер үшін соншалық
құқық берілген. Керек десеңіз, Құранда "Ниса" (әйелдер) сүресі бар. Бұған
не дейсіз? Ал Пайғамбарымыз (с.а.у.) болса: "Жәннәт аналардың аяқтары
астында", "Кімнің үш қызы болып соларды жақсылап иманды, әдепті етіп
тәрбиелеп өсірсе, оның ата-анасына жәннәт уәжіб болады",- деген.
Сонда қалайша біз өз анамызды, қарындасымызды, әпкемізді шайтан деп
айта аламыз? Немесе кім өз анасын яки әпкесін шайтан деп атағанды жақсы
көреді? Әлбетте ешкім бұны ұнатпайды. Олай болса ислам бізгс мұндай сөзді
айтуды әмір етпеді, біз де бұлай айтудан аулақ болайық. Бұл сөздің төркіні
христиандардан келгендігін ұмытпауымыз керек.
Жаһилия арабтарында жанұяның маңызы онша болмағандықтан зинақорлық
кеңінен жайылған-ды. Тіпті қожайыны өз күндерін ақша табу үшін зина
(жезөкшелік) жасатқан. Әйел заты мал сияқты алынып сатылатын. Неке дегенің
ешкандай рол ойнамайтын. Байлар қалауынша әйел алатын. Әкелері өлген соң
олардың балалары өгей шешесімен үйленуден тайынбайтын. Сол сияқты жаһилия
арабтары ішкілікпен құмарға өте әуес болатын. Олар үшін ең маңызды оқиға
екі ру арасындағы жанжал, соғыс еді. Араб түбегінде заң орнататын оны іске
асыратын ешқандай ұйым, мемлекет болмады. Ол мекенде орман заңы жүретін.
Яғни күшті болған өмір сүріп, әлсіздер жемтік кейпінде қалатын. Адам
өлтіру, тонау, құл ету олар үшін түк емес.
Аллаһтан қорқпаған бұл адамдар тек күштіні ғана тындайтын. Мақтануда
алдына жан салмайтын қасиеттерінде айта кету жөн. Олар қонағын күтсе де,
біреуді тонаса да, өлтірсе де мақтанатын.
Ислам дінінің әкелген әдеп (ахлақ) түсінігі
а) Құран әдебі (ахлағы)
Ислам дінінің сенімі, құлшылықпен байланысты өмірлері және тыйымдары
Құран Кәрімге сүйенеді. Өйткені, Құранда жақсы және жаман іс-әрекеттер
баяндалып, олардан тыйылған яки істеген кезде осы дүниемен ақыретте
берілетін сый мен жазасы айтылады. Сол үшін Құран әдебін ислам дінінің
сенім және құлшылық негіздерінен бөлек алып қарастыру дұрыс болмайды. Құран
ахлағы Аллаһ Тағаланың қасиетті кітабында мұсылмандарға үйреткен және Әз.
Пайғамбарымыздың (с.а.у.) тікелей орындаған, оны үлғі ретінде алуымыз қажет
болған ахлақ. Аллаһ Тағала Қүранда: "Жүздеріңді шығысқа, батысқа жөнелту
игілік емес. Бірақ кім Аллаға, ахирет күніне, періштелерге, кітаптарға,
пайғамбарларға иман келтірсе және жақындарына, жетімдерге, міскіндерге,
жолда қалғандарға, қайыршыларға және құл азат етуге жақсы көре отырып, мал
сарып қылса әрі намазды толық орындап зекет берсе, өзара байласқан уәдесін
орындаушы, таршылықта, қиыншылықта және соғыс кезінде сабыр етуші болса,
міне солар шыншылдар әрі солар тақуалар " деп келтіреді. (2. Бақара -177).
Міне, осы аят бізге ислам дінінің сенімін, құлшылық түрін және ахлақ
негіздерін жалпылама түрде көрсетуде. Бүған үқсас басқа да аяттар бар. Олай
болса, біз бұл аяттан исламның сеніммен құлшылықты, құлшылық пен ахлақты
бір-бірінен бөліп қарастырмағандығын байқаймыз. Сол үшін Құранның адамзатқа
беретін әдеп негіздерінің түбінде, төркінінде таухид сенімі бар екендігі
байқалады. Аллаһқа сенбеген адам ислам ахлақын түсініп оны орындауы мүмкін
емес. Өйткені бұған Пайғамбарымыздың (с.а.у.) мына хадисі дәлел болады
"Муминдердің иман тұрғысынан ең тамашасы ахлақы ең жақсы болғаны", (Әбу
Дауд, 4682; Тирмизи, иман 2612).
Құрандағы әдеппен байланысты өзге аяттарға токталсақ: "Аллаға
құлшылық қылыңдар. Оған еш нәрсені ортақ қоспаңдар. Әке-шешеге, жақындарға,
жетімдерге, міскіндерге, жақын көршіге, бөгде көршіге, жан жолдасқа, жолда
қалғандарға және қол астарыңдағыларға жақсылық қылыңдар. Негізінен Аллаһ
тәкәппар, мақтаншақты жақсы көрмейді", (4. Ниса - 36).
"Раббың өзіне ғана ғибадат етулеріңді, әке-шешеге жақсылық
қылуларыңды әмір етті. Ал егер ол екеуінің бірі немесе екеуі де жандарыңда
кәрілікке жетсе: "туһ " деме. Сондай-ақ ол екеуін жекіме де, ол екеуіне
сыпайы жаксы сөз сөйле. Ол екеуіне кішірейіп мейірім құшағын жай да:
"Раббым! Ол екеуі мені кішкентайымда тәрбиелегендей, Сен де оларды
мәрхаметіңе бөлей көр!" - де. Раббыларың іштеріңдегі нәрсені жақсы біледі.
Егер игілерден болсаңдар, негізінде Аллаһ бой ұсынушшарды жарылқайды. Туысы
жақындарға, міскіндерге, жолда қалғандарға міндетті түрде қарайласыңдар.
Ысырап қылмаңдар. Шынында, ысырапшылдар шайтанның туысы. Ал шайтан, Раббыңа
өте қарсы ", (17.Исра, 22-27).
"Әй адам баласы! Күмәнсіз сендерді бір ер, бір әйелден (Адам ата-Хауа
анадан) жараттық. Сондай-ақ бір-біріңді тануларың үшін сендерді әр түрлі
ұлттар, рулар қылдық. Шынында Алланың қасында ең ардақтыларың тақуаларың.
Шексіз Аллаһ толық білуші, әр нәрседен хабар алушы", (49. Хужурат-13).
"Шын мәнінде мүміндер туыс қой. Сондықтан екі туыстарыңның арасын
жарастырыңдар ", (49 Хужурат-10).
"Әй мүміндер! Өз үйлеріңнен тыс басқа үйге рұқсат алмайынша әрі үй
иесіне сәлем бермейінше кірмеңдер. Бұл сендер үшін хайырлы. Әриие,
тусінерсіңдер ", (24. Нүр-27).
Міне осыған ұқсас аягтарды көптеп кездестіруге болады. Бұл аяттардың
бәрі жақсы мен жаманның арасын көрсетіп беру арқылы мұсылмандарға әдептілік
қағидаларын егжей тегжейіне дейін түсіндіруде. Сол себептсн, Пайғамбарымыз
(с.а.у.) Құран ахлағын (әдебін) тікелей өзі бастап орындап біздерге үлгі
қалдырып былай деген: "Мен жақсы әдетті толықтыру үшін жіберілдім" (Муатта,
Хуснул хулк 1).
б) Әз. Мұхаммед пайғамбардың (с.а.у.) үлгі тұтар әдебі.
Әз. Пайғамбарымыз (с.а.у.) пайғамбар болмастан алдын Мекккелік
тұрғындар арасында өте жоғары әдептілігімен танылатын.
Оның өтірік айтпайгын, шыншыл мінезі үшін Меккеліктер "әл-Әмин"
(сенімді адам) деп атайтын.
Пайғамбарымызға (с.а.у.) Хира үңгірінде алғаш уахи келген кезінде бұл
окиғадан қатты қорқып, әбіржіп келіп сүйікті жары Әз. Хадишаға болған жайды
айтып: "Өзімнен қорқа бастадым"- дейді. Сонда Хадиша анамыз: "Олай айтпа.
Ант етемін, Аллаһ Тағала сені ешқашан ұялтпайды. Өйткені, сен туысыңа
қарайсың, қарызы болғандардың қарызын төлейсің, жарлыларға көмектесесің,
қонақты күтесің, жәбір шеккендерге қол ұшын беруге тырысасың",- деп Әз.
Пайғамбарымыздың (с.а.у.) әдебін айтып өтеді.
Сондай-ақ Әз. Айша анамызға бір мұсылман кісі келіп: "Маған
Расулуллаһтың (с.а.у.) әдебінен айтасыз ба?- деп сұрағанда; "Сен Құран
оқымайсың ба? Расулуллаһтың әдебі Құраннан турады"- деп жауап береді.
(Муслим, Салатул Мусафирин, 139).
Пайғамбардың ахлағы Құран болғандықтан Аллаһ бұл жайында біздерге
тағы жол көрсетіп былай дейді:
"Әй Муміндер! Аллаға әрі Елшісіне бой ұсыныңдар. Құранды ести тұра
Пайғамбардан бет бұрмаңдар", (8. Әнфал-20).
Бұл аят біздерге Пайғамбарға бағынуды бұйырса, мына аят Оның әмірі
мен тыйымдарын орындауымызды әмір етеді: "Сендерге Пайғамбар не берсе
алыңдар да, неден тыйса, одан тыйлыңдар!", (59. Хашыр - 7).
Яғни, бір мұсылман қалайша иман мен ғибадат мәселесінде Пайғамбардың
әмірлерін орындап, оның жолымен жүруге мәжбүр болса, әдеп мәселесінде оны
үлгі тұтуы керек. Өйткені, мына аят осыған дәлел: "Расында сендер үшін,
Алланы да ахирет күнін де, үміт еткендер және Алланы көп еске алған кісілер
үшін; Алланың Елшісінде көркем өнегелер бар", (33. Ахзаб - 21).
"Шын мәнінде сен әлбетте ұлы мінезге иесің " , (68. Қалам - 4).
Бұған қоса Пайғамбардың (с.а.у.) өзі де былай деген: "Мен жақсы
әдепті толықтыру үшін жіберілдім", (Муслим, Салатул Мусафирин 139).
Осы айтылған аят пен хадис бойынша Әз. Пайғамбарымыз (с.а.у.) Құран
әдебін жақсы біліп, оны орындаған кісі болғаны үшін, мұсылмандар да оның
жолымен жүруді басты міндет деп білуі тиіс. Бірақ бұл міндетті орындамас
бұрын Пайғамбарымыздың (с.а.у.) үлгі тұтарлық әдебін жақсы білуі қажет.
Бір күні Әз. Хусейн әкесінс келіп, атасы Әз. Пайғамбардың (с.а.у.)
ахлақын сұрағанда, Әз. Али былай деп сипаттайды: "Әз. Пайғамбар (с.а.у.)
күлімсіреген, жақсы мінезді, нәзік жүректі еді. Оның аузынан ешқандай жаман
сөз шықпайтын. Өзгелердің әрекетін сынамайтын, айыптамайтын. Ұнатпаған бір
әрекетті көргенде еш нәрсе деместен көрмегенсіп өтетін ".
Шынында да, Пайғамбарымыз (с.а.у.) ұрсу, салғыласу, артық сөйлеу,
өзіне тиісті болмаған іске араласудан алыс тұратын. Ешкімді сынамай,
өзгелердің сырын білуді құмар тұтпайтын. Мақтануды ұнатпайтын. Сөйлеп
жатқан адамның әңгімесін бөлмей сөзді соңына дейін тыңдайтын. Әз. Пайғамбар
(с.а.у.) өте қарапайым болып өмірін де қарапайым түрде өткерген. Өз
тірлігін өзі істеуді ұнататын. Ішіп жегенде астың таза және халал болуын
қалайды. Өтірік іш бауырға кіруді жек көретін. Үй тірлігінде де,
жұбайларына көмектесетін, кейде ешкі сауатын, өз киімін өзі жамап, аяқ
киімін жөндеп, үй сыпырып, түйелерін байлап қызмет ететін. Ешқашан өзін
жоғары санамайтын. Яғни, өзге патшалар секілді әрекет етуден аулақ тұрды.
Қарапайымдылығы соншалықты жолдастарының қасына барғанда олардын өзін
сыйлап тұруына разы болмайтын. Бір күні сахабалар оны құрметтеу бабымен ол
кірген кезде орындарынан тұрады. Сонда Пайғамбарымыз оларға енді бұлай
етпеулерін ескертеді де: "Ажемилердің (араб болмағандар) істегеніндей
сіздер де мен үшін орындарыңнан тұрмаңдар",- дейді.
Әйгілі сахаба Әз. Әнәс (р.а.)-тың айтуы бойынша Расулуллаһ (с.а.у.)
адамдардың ең мейірімдісі. Суық бір күнде болсын бір құлдың, күңнің немесе
бір баланың әкелген суымен дәрет алып оларды кері қайтармайтын. Біреу келіп
сұрақ сұрағанда шын пейілімен тыңдап жауап беретін. Қасындағы кісі
кетпегенше Расулуллаһ (с.а.у.) оның қасынан кетпейтін. Әлдекім
Расулуллаһтың (с.а.у.) қолынан ұстап жетектеп кетсе жүре беретін. Қашан
жібермейінше жүре беретін, бармаймын демейтін.
Әз. Айша (р.а.) Пайғамбарымызды былай деп түсіндіреді: "Аллаһтың
Елшісі соғыстан басқа уақытта ешкімді тіпті қызметшісіне яки әйеліне қол
жұмсаған емес. Егер де бір мәселе шығып қалса, істелуі күнә болмаса оңай
жолын қарастыратын. Егер күнә болса ешқашан ол іске жақындамайтын. Өзіне
жасалған қастандық үшін өш алмайды. Сондай-ақ Аллаһтың әмірлерін аяқ асты
еткендерді Аллаһтың разылығы үшін жазалайтын".[4] Әбу Хурайраның (р.а.)
айтуы бойынша бір күні Ақра есімді сахаба Пайғамбарымыздың (с.а.у.) Әз.
Хасанды сүйіп еркелетіп жатқанын к*реді де:
Менің 10 балам бар, олардың ешқайсысын сүйген емеспін деді.
Сонда Пайғамбарымыз (с.а.у.): Мейірімді болмағанға мейірім етілмейді, деді,
(Муслим, Фәдайл 65).
Пайғамбарымыз (с.а.у.) жас балаларды жақсы көргеніндей пакырларды,
ешкімі жоқ жетім-жесірді, жесір әйелді, құл мен күндерді де, жақсы көріп
мейірімдік жасайтын. Мадинадағы күң немесе құлдардың әлде біреуі келіп: "Я
Расулуллаһ! Мен мынандай жұмыс істеп жатырмын" десе, оған барып
көмектесетін. Ешқашан әділетсіздік етпейтін. Хунайн жорығынан кейін қолға
түскен олжаларды тарату кезінде біреулер: Бұл бөліс әділ болмады",-дегенде
Расулуллаһ (с.а.у.): "Аллаһ пен Елшісі де әділдік ете алмаса енді кім
әділдік ете алады ",- деп жауап қатады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей Пайғамбарымыз (с.а.у.) өш алуды
қаламайтындығы мына оқиғадан айқын байқалады. Мадинаның сыртында Хайбар
деген елді мекенде Яхудилер (еврейлер) тұратын. Сол жерге Пайғамбарымыз
барған кезде яхуди бір әйел қуырылған қойдың етін әкеліп құрмет жасайды.
Негізгі мақсаты Пайғамбарымызды өлтіру болғандықтан етті улап әкеліп
жегізбекші болады. Пайғамбарымыз (с.а.у.) еттің улы екенін біліп қойып
жанындағыларға жемеуін бұйырады. Әйел де етті улағанын мойындағанда
қасындағы сахабалар: "Я Расулаллаһ, бұл әйелді өлтірейік пе? деген де; Жоқ,
өлтірмеңдер'",- деп оны кешіреді. Осыған ұқсас кешіріммен мейірімін Тайф
халқы үшін, Меккеде өзіне, туыстарына және мұсылмандарға зұлымдық жасаған
Меккелік мүшіріктерге де көрсетеді. Оларға кек алуды ұстанбастан керісінше
олар үшін Аллаһтан кешірім сұрап, дұға етеді.
Осы жайлы мына мысалды келтіруге болады:
Әз. Пайғамбарымыз (с.а.у.) Тайф қаласына исламды жаю мақсатында сапар
шегеді: Бірақ Меккелік мүшриктердің Тайфтіктерді арандатуы нәтижесінде,
Пайғамбарымызды қала ішінде таспен ұрып, қан-жоса күйінде қалдырады.
Қаладан әрең дегенде шыққан Пайғамбар қала шетіндегі бауға келіп тынығады.
Үсті басы қан болып, әбден қиналған Пайғамбар біраз уақыт тынығып алғаннан
кейін Меккеге қайта оралады. Меккеге жетпей жатып жол бойында қасына
Жәбрәйіл періште келіп; "Әй Мұхаммед! Қандастарыңның саған айтқандарын
Аллаһ естіді. Сол үшін тау періштелерін сенің жәрдеміңе жіберді. Сен әмір
етсең мына тау періштелері ана екі тауды алады да Тайфтің үстіне бастыра
салады. Тек сен әмір етсең болды",-дегенде Пайғамбарымыз (с.а.у.): "Мен
әлемге қарғыс айту, өш алу үшін емес мейірім үшін жіберілдім. Мен халімнен
разымын, ешқандай шағымым жоқ. Менің айтарым Аллаһ ол мушриктердің
нәсілінен Аллаһқа серік қоспай өзіне ғана ғибадат ететін ұрпақ (нәсіл)
шығаруын тілеймін",- деп, көмекке келген періштелерді қайтарып жібереді[5].
Сөйтіп былай деп дұға жасаған болатын: "Аллаһым бұлар білмейді ғой. Егер
ақиқатты білсе бұлай істемейтін еді. Тек саған ғана шағынамын, Саған ғана
арызданамын ".
Екі дүниенің гүлі атанған Әз. Мұхаммед (с.а.у.) өте жомарт еді. Бір
нәрсе сұрап келген кісінің қолын еш қайтармаған. Пайғамбарымыздың
жомарттығын әйгілі ғүлама Абдуллаһ ибн Аббас былай деп түсіндіреді:
"Аллаһтың Елшісі адамдарбың ең жомарты еді. Әсіресе Рамазан айында
Жәбрәйлмен бірге болып, қолындағы барлық затын өзгеге тарататын. Жәбрәйл
рамазанның әрбір түні Расулуллаһтың қасына келіп оған Құран үйрететін.
Сөйтіп былай дейтін: Аллаһтың Елшісі береке әкелетін желден де жомарт",
(Бухари, Уәдиул уаһи, 1; Муслим, Фәдәйл, 50). Өйткені, Пайғамбар өзі аш
болғандығына қарамастан өзге аш жандарды ішкізіп-жегізетін. Осындай
қасиетті бойында ұстаған ол құл мен күңдерге ешқашан "құлым", "күңім"
демеген, керісінше "балам", "қызым" деп, олардың ар-ожданына тиетін сөз
айтудан абай болған.[6]
Қорыта айтқанда, Әз. Пайғамбар (с.а.у.) барлық жағынан мұсылмандарды
ең жоғарғы дәрежелі ахлақта болуларын айтып кеткен. Сондай-ақ ахлақты ең
әдемі түрде жасап, үлгі ретінде қалдырды. Оның мұншалықты қасиетпен әдепке
ие болуының басты себебі, Аллаһтың тәрбиесінде болуы. Пайғамбарымыз да
(с.а.у.) бұл турасында былай деп айтқан: "Мені Раббым тәрбиеледі әрі қандай
әдемі тәрбиеледі", ( Жамиус Сағир I, 14).
А х л а қ и м і н д е т т е р
А. Жеке тұлға ретіндегі міндеттеріміз.
Жалпылама алғанда міндетке барлық жаратылыстың бағынуы қажет зандылық
десек қателеспес едік. Ислам діні бойынша міндет, діннін әкелген
заңдылықтарын орындау немесе діннің әмір еткен жақсы амалдарын орындау,
тыйым салған жаман амалдарынан тыйылу. Себебі, адам баласы бостан-босқа
жаратылмады. Құранда: "Адам баласы бос қоя берілеміз деп ойлай ма?", (75.
Киямет-36) деп айтылуының сыры да осында жатыр. Яғни, жауапкершілігіміз мол
жандар екенімізді білдіреді. Сондай-ақ тағы да бір аятта: "Мен жындар мен
адамдарды тек қана маған құлшылық ету үшін жараттым" (51. Зарият-56) деуде.
Бұл да біздің құлшылык етумен міндетті екендігіміздің айғағы.
Адам өмір сүрген қоғамында басы бос ешқандай жауапкершіліксіз жүруі
қоғам өмірін апатқа ұшыратады. Себебі, ондай кісі үшін жақсылық, жамандық
жасау маңызды болмай қалады. Бұның соңы түрлі бәлекетке алып барары анық.
Ақын Абай атамыз да мына өлең жолын. босқа айтпаса керек: "Жұмысы
жоқтық тамағы тоқтық, Азғырар адам баласын".
Сондықтан дініміз адамзат үшін белгілі бір міндеттерді алға қоюда.
Мысалы: иман келтіру, құлшылық ету, амал ету және әдепті болу. Енді осы
жеке басымызға тиісті міндеттерімізге тоқталар болсақ:
1. Аллаһ алдындағы міндеттеріміз.
Бізді адам ретінде жаратқан, есіркеп қорғаған, рызық беріп өсірген,
шексіз нығмет берген Аллаһ Тағала алдында біздің көптеген міндеттеріміз бар
екенін ұмытпауымыз керек.
а) Аллаһ Тағала алдындағы басты міндеттеріміз итиқади (сенім)
міндеттер болып келеді. Себебі, Аллаһ Құранда былай дейді: "Әй мумиидер!
Аллаға, Пайғамбарына және Оған түсірген Құранға сондай-ақ одан бұрын
тусірген кітапқа иман келтіріңдер. Ал, кім Аллаға, періштелеріне,
кітаптарына, елшілеріне және ахирет күніне қарсы шықса, сонда тым ұзақ
адасты", (4 Ниса -136).
Осы мағынада айтылған аят пен хадистер коп кездеседі. Бұл да біздің
Аллаһ алдындағы иман келтіру міндетіміздің дәлслі. Яғни "әмәнту билләһ"
деген Аллаға, пайғамбарларға, періштелерге, қасиетті кітаптарға, ақірет
күніне және тағдырға сену әр бір мұсылманның басты міндеті болып табылады.
б) Құлшылық ету міндетімізді Аллаһ Құранда былай келтіреді: "Мен
жындар мен адамдарды тек қана маган қулшылық ету ушін жараттым", (51.
Зарият-56). Бұл аят біздің құлшылықпен міндетті екендігімізді білдіреді.
Бұл құлшылық намаз оқу, зекет беру, ораза ұстау, хажылыққа бару арқылы
өтеледі. Осы Аллаһқа қарсы құлдық міндетіміздің шегін: "Саған өлім келгенге
дейін Раббыңа құлшылық ет "(15. Хижр-99) деген аят баян етеді.
в) Әр бір мұсылманның басты міндеті Аллаһтан қорқу. Аллаһтан
қорыққанда да оның тозағынан қорқу емес, Аллаһтың аты аталғанда жүрегінің
қобалжуы. Аллаһтың аты аталғанда жүрегі алып-ұшып тұрмаған кісінің иманы
кәміл дәрежеде емсс екенін айта аламыз. Себебі, Аллаһ өзіне кәміл дәрежеде
иман еткен құлдарының кейпін былай деп суреттейді: "Сөзсіз мүминдер, Алла
еске алынса жүректері қобалжиды да оларға Алланың аяттары оқылса сенімдері
күшейіп, Раббыларына тәуекел қылады", (8. Әнфал-2).
Осыған ұқсас Құранда Аллаһтан қорқу туралы көптеген аяттар бар.
Мысалы: "Әй мүминдер! Алладан шынайы түрде қорқыңдар да тек мұсылман болған
күйде ғана өліңдер", (3. Али Имран-102).
"Шынында Алланың қасында ең ардақтыларың тақуаларың", (49. Хужурат-
13).
г) Бізді жоқтан бар еткен ұлы жаратушымыз Аллаһ болғандықтан тілек
пен жәрдемді тек Аллаһтан ғана сұрау біздің міндетіміз болып табылады. Ұлы
жаратушымыз тұрғанда өзге жаратылғандардан тілеуіміз ең кешірілмес күнә
болатындығын ұмытпауымыз керек. Аятта: "Раббыларың: "Маған жалбарыныңдар!
тілектеріңді қабылдаймын. Расында маған құлшылық қылудан паңсығандар олар
қор болып тозаққа кіреді" дейді, (40. Ғафыр- 60). Әрбір мұсылман егер мән
беріп қарайтын болса күніне 5 уақыт намазында 32 рет Фатиха сүресін оқиды.
Фатиха сүресінің "Ииәкә нағбуду уә ииякә нәстағин"-"Саған ғана құлшшық
қыламыз, әрі сенен ғана жәрдем тілейміз" деген 5-аятын оқиды. Осыншама рет
бұл уәдемізді айтып тұрып, Аллаһтан басқа тәңірге сенудің ешқандай пайдасы
жоқ нәрселерден медет, жәрдем сұрау барып тұрған күнә. Мұндай жағдайда біз
міндетімізді орындай алмаған боламыз.
ғ) Аллаһтың қасиетті есімі аталғанда "Жәллә Жәләлуһу" немесе Тағала"
деп Оны ұлықтауымыз керек. Сондай-ақ біреуді жақсы көрсек Аллаһ үшін жақсы
көріп, ұнатпасақ Аллаһ үшін ұнатпауымыз қажет. Яғни, Аллаһты дос тұтқан
жандармен дос болып, дұшпанымен дедұшпан болуымыз тиіс.
д) Аллаһ Тағала біздерді жаратып өмір сүруіміз үшін сансыз
нығметтер берді. Міне сол нығметтерді еске алып, Раббымызға көбірек хамд
етіп, ұлықтау біздің борышымыз. Қайшы жағдайда арам тамақ кейпіне түсеміз.
Себебі, Аллаһ Құранда көптеген жерде осы нығметтері үшін шүкір етуімізді
бұйырады: "Әй адам баласы! Алланың сендерге берген ырысын еске алыңдар.
Сендерге көктен жерден несібе беретін бір жаратушы бар ма? Одан басқа еш
бір тәңір жоқ. Сонда біле тұра қайда тентіреп бара жатырсыңдар ?", (25.
Фатыр - 3).
"Енді, Мені еске алыңдар, Мен де сендерді еске аламын және Маған
шүкірлік қылыңдар да қарсы болмаңдар", (2. Бақара- 152).
аӘй муминдер! Алланы өте көп зікір етіңдер. Оны ертелі-кеш
пәктеңдер", (33. Ахзаб- 4142).
е) Жер бетіндегі барлық жан иелері Аллаһтың әмірімен
жаратылғандықтан біздер де осы жандыларды жаратушының құрметі үшін жақсы
көруіміз керек. Әр қайсымыздың жүрегімізде Аллаһқа деген сүйіспеншіліктің
орын алуы басты міндеттерімізге жатады. Қандай да бір жаратылған жанды,
затты көргенде "Аллаһ бұны қандай тамаша етіп жаратқан" деп, Оны яғни
жаратқанды еске алғанымыз жөн болар. Егерде бір кемістігі үшін мұқатсақ,
кемітсек, әлде менсінбесек онда Аллаһқа қарсы келген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 2
1 – бөлім Ахлаққа түсініктеме
1.1. Ахлақтың анықтамасы мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Ахлақтың жеке тұлға мен қоғамға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .10
2 – бөлім Ислам ахлағы
2.1. Исламнан бұрынғы әдеп
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2. Ислам дінінің әкелген әдеп
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
3 – бөлім Ахлақи міндеттер
3.1. Жеке тұлға ретіндегі
міндеттеріміз ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 24
3.2. Рухани
міндеттеріміз ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...35
3.3. Жанұядағы
міндеттеріміз ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 37.
3.4. Қоғамдағы
міндеттеріміз ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..92
Кіріспе
Қазіргі таңда адамгершілік тәрбиесінің өзекті мәселесі қоғам алдында
тұрған мақсат-мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу.
Адамгершілік қасиеттер ата-бабадан қалған салт-дәстүрлерінен ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болып келе жатқан тәрбие жөніндегі іс-тәжірибесіне имандылық
тәрбие мүмкіндіктерінен көрінеді. Бала тәрбиесі қай заманның, қай қоғамның
болсын ойшылдары мен зерделі зиялыларын толассыз толғанысқа, үздіксіз
ізденіске түсірген ізгі мұрат екені даусыз. Бүгінгі таңда тәуелсіздігін
алып өзінің сыртқы және ішкі жағдайларын анықтап жатқан қазақ елі үшін
өркениетке жеткізер тәрбие жолдарын саралап, жүйелеп, өмірге енгізудің орны
ерекше екені белгілі. Бұл ретте бала дүниеге келгеннен кейін ең алдымен
отбасында, онан кейін қоғамдық ортада және оны тұлға ретінде
қалыптастыруға, тәрбиелеуге қатысты халқымыздың ғасырлар бойы жинақтап,
іріктеп келген оның тәрбиесін қолданудың маңызы зор. Өз тарихының
бастауынан-ақ адамзат ұрпақ тәрбиелеуге ерекше мән берген. Отбасындағы бала
тәрбиесі нәрестенің ана құрсағында жатқан балаға тәрбие анасының көңіл-
күйі, мінез-құлқы арқылы дариды деген пікірлер бекер айтылмаған. Ал,
нәресте шыр етіп дүниеге келгеннен-ақ ата-ананың мейірімді жүзі, жылы
жүрегі, ыстық құшағынан балаға дүние есігі ашылады, оның дүниетанымы,
өмірді білуі басталады. Бала кезден не әдет етсең соның шырмауында
қаласың деген мақалдан жас кезінен отбасында алған тәрбиесі дұрыс еңбек
етуді адамгершілігі мол, ар ұятты, ақыл-ойды адамдармен жақсы қарым-
қатынаста боласың дегенді білдіреді.
Қаныш Сәтбаев: Ісіңізге, еңбегіңізге, оқуыңызға нағыз адамгершілікпен
кіріссеңіз сөз жоқ жеңіске жетесіздер. Сіздердің мінез қасиетіңізге
адамгершілік бірінші болып орын алса, шыншыл, батыл, тиянақты, жігерлі және
кішіпейіл адам болған болар едіңіздер. Жеткен жетістік пен табысқа мақтану,
масаттану сіздер үшін қасиет емес деген. Жалпы, адамгершілік тәрбиесі
дегеніміз – жастар бойында мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын
қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа
адамдарға, мемлекетке, отанға деген қатынасын анықтайтын мінез нормалары
мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат көздеген
қызметі. Адамгершілік тәрбиесі жан-жақты тәрбиенің аса маңызды бөлігі болып
табылады. Адамгершілік идеялары және оны тәрбиелеу өте мағыналы ұғым. Ол –
адамның ішкі жан-дүниесінен, әсемділігінен бастап оның сыртқы қабілеті, ой-
әсемдігі мәселелерін қамтиды. Адамгершілікке тәрбиелеу адамның дүниеге,
адамдарға деген көзқарасын анықтайды, оның ықпалымен жеке адамның
адамгершілік құқығын қалыптастырады. Адалдық пен шыншылдық адамгершілік,
қарапайымдылық пен сыпайылық үлкендерді сыйлау сияқты мінездегі моральдық
ерікті саналарды тәрбиелеудің негізі болып табылады. Баланы шыншыл, адал
азамат етіп тәрбиелеу-әр отбасының қоғам алдындағы міндеті. Отбасы
мүшелерінің басқа адамдармен қарым-қатынасы жас буынның бойына адамгершілік
қасиеттерін егеді. Халқымыз ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің деп
бекер айтпаса керек. Жастайынан баланы неге баулысаң, олар өскен соң соған
лайық жемісін береді. Тәрбиелі ортада өскен адамдар, қашанда үлкен
ілтипатқа бөленеді. Олай болса сол балғындар сусындайтын айдын, нәр алатын
бұлағымыз таза болғаны жөн. Адамгершілік тәрбиесі-үзіліссіз процесс. Ол
адам туғаннан бастап, бүкіл өмір бойы жалғаса береді. Тәрбиенің барысы үшін
оның нәтижесін білудің маңызы зор, оны өмірдің белгілі бір кезеңде
шығармаға адамның қолы жеткен білі мен есепке алу алдағы уақытта оның
адамгершілік өсуін жобалауға көмектеседі. Жеке адамның адамгершілік жағынан
қалыптастыру процесінде адамгершілік өсуін жобалауға көмектеседі. Жеке
адамның адамгершілік жағынан қалыптастыру процесінде адамгершілік сезімдері
ерекше орын алады. Адамгершілік сезімді тәрбиелеу көп қырлы процесс. Сезім
баланың мінез-құлқына керемет әсер етеді. Тәрбиеде сезімге сүйену тәрбиенің
тиімділігін арттырады. Баланың сезіміне әсер ету шексіз және тәрбие
жұмысының неғұрылым күрделі саласы болып табылады.
Сезім дегеніміз әлеуметтік және табиғи өмірдің сан алуан жақтарын
эмоциялық қатынас. Жоғары сезімдер арасында адамгершілік сезімдері ерекше
орын алады. Бұл туралы Н.Д.Ушинский Адам тәрбие жемісің деген еңбегінде:
Біздің өзімізді, біздің дүниеге қалыптасуымызды, біздің сезіміміз де,
ойымыз да тіпті қылығымыз да сезімдеріміз де жеке дұрыс білдіре алмайды,
біздің сезімдерімізде жеке ой ғана, жеке шешімдер ғана емес, адам жанының
мазмұны, оның жүйесі түгелдей көрініп тұрады[1]- деп сипаттама берген.
Сондай-ақ адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін анықтайды. Сананың қалыптасуы ұзақ та күрделі процесс, ол мектепке
бармаған баланың қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасуынан жақын
адамдардың өзара қатынастарынан басталады. Біздің балаларымыз үшін күшті
сезім туғызарлық, мінез-құлқы мен ісіне көрінетін терең идеялы сенім керек.
Ондай сенім ойлағанда, сезінгенде ғана емес, адам өз басынан кешкен
жағдайда өзінің жеке тәжірибесінде дәлелденген жағдайда тууы мүмкін.
Сондықтан тәрбие жұмысында тек қана белгілі бір мінез-құлық нормалары жайлы
түсіндіріп қоймай, балалар өз көзқарастарын тексеріп көре алатындай,
практикада олардың дұрыстығына көз жеткізетіндей жағдай жасау керек.
Адамгершілік сенім, адамгершілік сананы, адамгершілік талаптары білу,
түсіну және соған сай қарым-қатынаста болуды қамтиды. Ол өзінің сенімін
қандай бір жағдай болмасын оны қорғауға және өзінің сенімінен таймауға,
қарым-қатынас жасуға тырысады. Сенім әрбір іс-әрекетте, мінез-құлықта,
адамның бағыт-бағдарын принциптілігін айқындайды. Алайда, күнделікті
тәжірибеде сенім мен мінез-құлық іс-әрекет арасында алшақтық кездесіп
отырады. Бала моральдық талаптарды ережелерді түсініп, оған енгендігін
қарамастан мінез-құлқына, адамдармен араласу барысында адамгершілікке
жатпайтын теріс әрекеттер жасайтын жағдайлар кездеседі.
Сондықтан адамгершілік тәрбиесінде моральдық ереже нормалары туралы
білім түсінік ұғымдарының негізіндегі адамгершілік сенімнің алатын орны
ерекше. Тәрбиенің пәрменділігі мектептің балаға мінез-құлықтың пайдалы
дағдылары мен әрекеттерін қалыптастыру туралы қаншалықты қамқорлық жасауына
байланысты. Балаларға адамгершілік дағдыларын қалыптастыру ұзақ уақытқа
созылумен, күрделі де көп қырлы процесс. Ол баланың сана-сезіміне ықпал
етуді, олардың жақсы әдеті мен мінез-құлқы, адамгершілік сезімі мен
қасиеттерді қалыптастыруды және олардың еркі мен тілегін бағыттай білуді,
т.б. талап етеді. Сонымен, адамгершілікке тәрбиелеу А.С. Макаренконың
сөзімен айтқанда: Өмірге жаттықтыру болып табылады.
Адамзат тарихында пайда болған адамгершілік адамгершілікке байланысты
көптеген категориялар жомарттық, батылдық, шыншылдық сыпайыгершілікке, ар
мен намыс тағы басқалары сонау көне дәуірден басталып, күні бүгінге дейін
өз маңызын жоғалтпаған деп Әбжанов Қ, Нысанбаев ғалымдары адамгершіліктің
категориялары деп көрсеткен. Осы айтқандарына сүйене отырып адамгершілік
қасиеттеріне ар-ұят, намыс-абырой, әділдік, адалдық, кішіпейілдік,
жауапкершілік, парасат-сатбыр, нысан-қанағат, қарапайымдылық, бауырмалдық
т.б. жататынын көреміз. Сондықтан қазіргі кезде оқушылар, ұстаздар,
тәбиешілер ең алдымен жас жеткіншектерді, оқушыларды жан-жақты халқының
қамын ойлап азамат етіп өсіру қажет. Мақсатында тығырықтан шығар жол іздеп,
тың бағыттарда ізденіп, бала жүрегінде жол табатындай етіп,осы адамгершілік
қасиеттерді сабақ уақытында, сабақтан тыс уақыттарда дұрыс тиімді
пайдаланып үйретуді керек етеді. Қазақ халқының тәрбие жүйесінде жас
ұрпақты, қоғам мүшелерін Отанға, халқына, елге жерге деген сүйіспеншілікке
тәрбиелеп, мұны олардың бойына сіңіріп, қалыптастыру жетекші орын алады.
Өйткені отан, халық, ел, жер деген ұғым ауқымды. Бұған шын мәнінде адамның
бүкіл болмысының қатысы бар. Өзінің бүкіл халық болып, мемлекет болып
құрылуы тарихында талай тар жол, тайғақ кешуді басынан кешіріп, үнемі
шапқыншылардың шабуылына төтеп берумен өмірін өткізген халқымыз елді, жерді
қорғаудың қадірін ерте түсініп, баласын ана сүтімен бірге отанын сүюге және
найзаның ұшымен, білектің күшімен қорғаған ата-бабаларымыз сан ғасыр бойы
қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай аман сақтап келді. Құрып кету
қаупі төніп тұрған кезде бір жағадан бас, бір жеңінен қол шығарып жауға
қарсы тұру нағыз отан сүйгіштікке қасиет болып табылады. Қазақстан
Республикасының Президенті Қазақстанның болашағы-қоғамның идеялық
бірлігінде атты еңбегінде Біздің тағы бір аса маңызды идеологиялық
міндетіміз-қазақстандық отан сүйгіштікке тәрбиелеу, әрбір азамат өзін-өзі
айқын билеуін қалыптастыру[2] деп жазды. Көп ұлтты Қазақстан халқы үшін
отан сүйгіштік өзіміздің рухани саладағы тату-тәтті тірлік азаматтық
келісімге ғана емес, мемлекеттің материалдық негізін нығайтуға да тікелей
ықпалы бар. Отан сүйгіштік рухы қазақ елінің әлемдік өркениетті елдер
көшіне қосылып, дүние жүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкіндік
беретін бірден-бір күш.
Бүгінгі таңда жас ұрпақты ұлттық тәрбие ауадай қажет болып отырғанда,
бұл жалған мәңгі өмірдің де құпия сырларын оқытып, үйрету-дүниеге келген
әрбір ұрпақтың жан-дүниесіне адамгершілік-имандылық қасиетті сыйлау болып
табылады. Олай болса, дін-ғылым, дін-білі екенін ескере отырып, жас
ұрпақтың жан дүниесіне рухани азық беруді кешіктірмей, іске батыл
кірісуіміз керек. Тәрбие жалпы халықтық іс екендігін еш уақытта естен
шығармауымыз қажет. Сондықтан жастар тәрбиесі дұрыс жолға қойылса, әрбір
отбасы мен елді мекен, жалпы бүкіл еліміз дамыған, мәдениетті жоғары елдің
азаматын тәрбиелеп, болашаққа зор үмітпен қарайтын болады.
Ахлаққа түсінік.
1. Ахлақтың анықтамасы мен мақсаты.
Ахлақ сөзі араб тілінедгі ха лә қа етістігінен шыққан Хулуқ
сөзінің көпше түрі. "Хулк" дегеніміз адамның жаратылысынан бері пайда
болған әрі тәрбие жолымен қол жеткізген рухани сезім. Біз мұндай халді -
мінез-құлық, әдеп сияқты сөздермен түсіндіруге тырысамыз.
"Ахлақ" сөзінің терминдік мағынасы - қимыл іс-әрекеттер ешқандай ойды
немесе пікірді кажет етпей орналасқан жаттандылык хал.
Хал деп - адам бойында толығымен орнықпаған іс-әрекетті айтамыз.
Мысалы, бір адамның анда-санда күлуі, қорқуы, абыржуы т.б. сияқты. Ал, мына
бір тұрғыдан қарағанда тағы бір ерекшелік байқалады. Ол адам бойынан
оңайлықпен ажырата алмайтын әдеттенген мінез-құлық. Мысалы, жомарттық,
шыншылдық немесе олардың антонимі сараң, өтірікші сияқты.
Егер мән беріп карасақ жомарт адам оңайлыкпен бұл мінезін тастай
алмайды. Мұндай кісіге ешкім еш нәрсе демесе де қолындағы бар затын
қасындағыларға таратып бере салады. Яғни, жомарт кісі қолында беретін еш
нәрсесі болмаса да бұл мінезінен ажырай алмайды. Әрдайым бір нәрсеге ие
болып, соларды өзгелерге беруге ынтығып жүреді. Шыншылдық та осы тәрізді.
Мысалы, бір кісі сот алдында жазаланатындығын білсе де ақиқаттан жалтармай,
жазадан қорыкпай шындықты айтады. Өйткені, оған шындықты айту ішкі жан
дүниесіне орныққандықтан сол әдетінен құтыла алмайды. Міне осындай ішкі жан
дүниеге негізделген ерекшеліктерді жаттандылық десек жаңылмас едік. Ал егер
өзінің пайдасы үшін біреуге жақсылық жасаса ол жомарттыққа жатпайды. Себебі
бұл тірлікке оны итермелеген басқа бір себеп.
Басқа бір тұрғыдан қарастырғанда біздің жан дүниемізде орныққан
мұндай жаратылыс жаттандылығы нәтижесінде ортаға шыққан мінез-
құлықтарымызды дін солай ұстануымызды әмір еткендей тыйым да салуы мүмкін.
Сондықтан мінез құлықтарымыз жақсы, ұнамды болса, жақсы ахлақ болып,
керісінше ұнамсыз ерекшеліктері болса онда ол сүйкімсіз ахлақ болып
табылады.
Ахлақ саласын ғылыми түрғыдан алғанда, қаншама ғасырдан бері білім
саласы ретінде қарастырылып келеді. Көптеген ғылым саласына зерттеулер
жүргізіп, сол ғылымдармен айналысып жүргендер бір шама анықтамалар берсе,
ахлақ саласын зерттеушілер де ахлақтың анықтамасын беруге тырысқан.
Солардан бір-екеуін алатын болсақ:
Ахлақ адам баласын жоғары дәрежеге жетелейтін ілім.
1. Ахлақ жақсылық жасауға шақырып, жамандықтан тыйатын ілім.
Міне осы айтылғандар ахлақтың мақсаты жақсы және жаман мінездерге ие,
болған адам. Бірақ ахлақ ілімі адамды материалдық тұрғыдан алып
қарастырмайды. Керісінше адамның өз қалауы мен таңдауы арқылы істеген
әрекетгерін, жақсы және жаман мінездерін қолға алып, ненің жақсы, ненің
жаман екендігін анықтап, рухани жетістікке апаратын жолды көрсетіп,
жамандықтан құтылудың жолын үйретеді.
Ахлақтың басты мақсаты адамдарды екі дүниенің бақытына, қуанышына
кенелту. Екі дүниеде де жақсы бір жағдайда болуын қалайды. Құрандағы мына
аят муминдердің осы кейіптерін бейнелеуде: "Және олардан кім. "Раббымыз!
Бізге дүниеде де жақсылық бер әрі ахиретте де жақсылық бер. Және тозақ
отының азабынан сақта!"- дейді, (2. Бақара - 201).
Ахлақ ілімі негізінен теориялық және практикалық болып екіге
бөлінеді. Теориялық ахлақ ахлақтың негізгі қағидалары, үлгі алатын
әрекеттер және де ішкі дүниемізді басқару жолын үйретеді. Практикалық
ахлақ; адамға жақсы мен жаманды, дұрыс пен бұрысты, жанұядағы, қоғамдағы
міндеттерімізді үйретумен қатар олардың дұрыс жағын алып, іске асыруымызда
бағыт бағдар береді. Жақсымен шындыққа бет бұрған адам материялдық және
рухани тұлғасын белгілі бір жүйемен тәрбиелейді. Нәпсісін жамандықтан
арылтып, өзгелермен тату-тәтті өмір сүруге бейімдейді. Осындай кейіптен
айрылмағанша он екі мүшесі сияқты жан дүниесі де сау болады. Міне осы
тәріздегі адам осы дүниеде тіпті ахиретте де бақытқа бөленеді. Осылайша
ахлақтың көздеген мақсатына қол жеткізеді.
Ойшылдар ахлақтың не екендігін, ахлақи қағидалардың қайдан
шыққандығын, бұл қағидаларды койған бір күштің бар екендігі үшін әрдайым
тартысқан. Бұлардың кейбіреуі ахлақтың коғам жағынан ортаға шыққандығын,
яғни қоғамның жақсы дегені жақсы, жаман дегені жаман ретінде қарауы тиіс.
Себебі, ахлақи түсініктердің кейде өзгеріске ұшырауы осы дәлелдің айғағы
екендігін білдіруде. Ал кейбір ойшылдар ахлақтың түбірін "ар-ождан" десе,
кейбіреулері ақылдың тәжірбиесі арқылы пайда болғандығын айтуда. Сөйтіп,
осыған байланысты кейбір ахлақи қағидаларды қоюға тырысқан. Өкінішке орай,
бул қағидалар іске аспай тек кітагп;арда жазылып калудан баска пайдасы
болмады. Түптеп келгенде, барлық діндердің және сол дінге сенген
адамдардың, діннің әкелген ахлақи жүйесін қоғам болып ұстанғандығы олардың
сенген ұлы жаратушыларына деген сезімдерінің адамзат қойған ахлақи жүйеден
жоғары екендігін көрсетеді. Осы айтылғандар бізге ахлақтың шыққан түбірі
дін екендігін көрсетуде. Себебі, діни негізге сүйенбеген ахлақ түсінігінін
қазіргі таңға дейін ешқандай жетістікке жетпегені анық. Ахлақи негіздердің
ең мықты жағы Аллаһ ақырет күні құлдарының істеген амалдарына сай есепке
алатындығы, бұның нәтижесінде біреулерді сыйға бөлеп, кейбіреулерді
жазалайтындығы жайында сенім бар. Мұндай сенім болмаса ахлақ та болмайды.
Өйткені, діни сенім мен сезімнің төмендеген немесе жойылған қоғамдарда
адамдардың этикасының төмендегенін байқаймыз. Мемлекеттің қойған заңы
немесе қатаң шаралар еш уақытта дінсіз бір адамды яки қоғамды тәрбиелі,
ахлақты (әдепті) ете алмайды.
Ислам дінінің ахлағы (әдебі) Құран мен хадисті негізге ала. отырып
соның белгілеген ережелеріне сүйенеді.
2. Ахлақтың жеке тұлға мен қоғамға әсері.
а) Ахлақтың жеке тұлғаға әсері.
Әрбір кісі бүкіл өмірін адамдармен бірге өткізеді. Әлемде жалғыз бас
үшін өмір сүрген адам жоқ. Осылай бірте өмір сүру тәртібі табиғат
заңдылығы. Сондықтан, адамдар бірге өмір сүретіндіктен өз араларында
әлеуметтік қатынас құруы тиіс. Ахлақ осындай қатынастарды ретке келтіреді.
Айналамыздағы адамдарға назар салатын болсақ әркімнің мінезі әр түрлі
екендігін байқаймыз. Кейбір адамдар туа біткеннен жақсы мінезді болса, ал
кейбіреулер жаман кейіпте көбінесе зұлымдық жасап, жамандық істеумен
болады. Осы аталмыш екі кейіптегі адамдардан басқа да мынандай үшінші
топтағы адамдарды кездестіреміз. Бұлар жазадан қорқып бақылаудың күшімен
жүргендер. Мұндай адамдар көзден таса болысымен өзгелерге зұлымдық,
қастандық етуден тайынбайтын болады.
Адам баласы жаратылыс бойынша менменшіл (егоист) келеді. Жеке басының
қамы үшін өзгелердің ақысын жеуден тайынбайды. Сондықтан әлеуметтік өмірдін
бір қалыпты өтуі үшін жеке тұлғалардың шексіз қалауларын тежейтін,
менменшілдікті белгілі бір деңгейде ұстайтын рухани құндылыққа өте мұқтаж.
Міне осы рухани құндылықтар дін мен ахлақи қағидалардан тұрады. Бұл
қағидалар адамға үйретілгеннен кейін, оның жамандық істеуіне кедергі
болады.
Ахлақ ілімі адамға дұрыс жолды көрсетеді және осыларды істеуін
қалайды. Жаман, сүйкімсіз әрекеттерден тыйып, олардан бойын аулақ ұстауды
үгіттейді. Ахлақи тәрбиені алған кісілер адамдар арасында өзгеше болып
тұрады. Мына төмендегідей ерекшелікке ие болады:
Ахлақтың бастауы дін болғандықтан ахлақты кісілер діндар, тақуа болады.
Мұндай кісілер өз сеніміне берік, құлшылықтарын да кемшіліксіз уақытында
орындайды.
Ахлақты кісілерде жауапкершілік сезімі басым болады.
3. Ахлақты кісі Аллаһтан қорыққандықтан жаманшылық жасамай,
керісінше жарлыларға қол ұшын беруге тырысады. Қазақ халқында да мынандай
нақыл сөз бекерден бекер айтылмаса керек: "Құдайдан қорыққаннан қорықпа,
Құдайдан қорықпағаннан қорық ".
4. Ахлақ адам бойына хақ пен әділеттік сезімін орнықтырады.
Біреуге хақсыздық ету немесс зұлымдық етуден тыйады.
5. Ахлақ сүйіспеншіліктің, ынтымақтастықтың, сондай-ақ
мейірімділіктің негізгі көзі. Осы сияқты мінез-құлықты Адам өзгелерге
бауырмашыл, дінге, елге, жерге және отанға жанашыр болады.
6. Ахлақты, тәрбиелі кісілер жұмысында тиянақты, тірлігін мінсіз
таза істеуді, ұрлық-қарлықтан алыс тұруды мақсат тұтады.
б) Ахлақтың қоғамға әсері
Адамдардың бірге өмір сүруі белгілі бір қоғамды құрайтындығы рас.
Делік осы қоғамда бір адамның бойында әдептілік нышаны болса, ол толығымен
қоғамға ықпалын тигізеді. Ахлақ ілімінің мақсаты да жеке түлғамен қатар
қоғамды қуанышқа кенелту болғандықтан, жеке кісілердің әдепті, парасатты
болуы коғамның әдептілігін біддіреді. Ислам дінінің ахлақи негіздері мен
заңдылықтары қоғамды қарастыратын ерекшеліктерге толы. Мысалы, жетім-
жесірлерге, жарлыларға көмек көрсету, басқаларға зұлымдық жасамау секілді
әмір мен тыйымдар адамдардың бір-бірімен қарым-қатынастарын жақсартып,
ретке келтіреді. Әдептілік пен имандылықты меңгерген қоғамдардан ахлақтың
төмендегідей әсер алғандығын байқауға болады:
1. Ахлақты қоғамдарда бірлік, ынтымақ болады. Өз араларында мейірімді, бір-
біріне жанашыр болса ондай жандардан тәртіпсіздік пен дұшпандықты
кездестіре алмайсың.
2. Әркім өзіне тиісті міндетін біліп, халық еңбекқор болып, ырысын да
ысырап етпейді. Бір-біріне көмектесіп, қоғамның күшті, мықты, бақытты
болуына себепші болады.
3. Жанұядан басталған әдептілік тәрбиесі қоғам ішінде орныққаннан
кейін сүйіспеншілік пен құрмет орнығады да адамдар заң мен ережелерге
бағынуды міндет деп есептейді. Әрине мұндай қоғамда тәртіп орнары анық.
4. Мұндай қоғамда хаксыздық етілмей, әділетсіздікке бұғау салады.
Сөйтіп, жеке тұлға сияқты қоғамда толығымен діндар болып шығады. Нәтижеде
әрбір қоғам мүшесі Аллаһ Тағаладан да қорқа бастайды.[3]
ИСЛАМ АХЛАҒЫ (ӘДЕБІ).
1. Исламнан бұрынғы арабтардың әдеп түсінігі.
Соңғы пайғамбар Әз. Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбар болып жіберілместен
бұрын араб түбегіндегі түрғындардың өмірі тарихта "жаһилия дәуірі" деп
аталады. Бұл жаһилия дәуіріндегі арабтарды мәдениет шыңына жеткізген-Ислам.
Исламнан алдын араб түбегінде ешқандай мәдениет, әдептілік нормалар болмады
деп те айта алмаймыз. Себебі, Аллаһ Тағала адам баласының тура жолдан
шығуынан кейін оларды дұрыс жолға салушы ретінде пайғамбарларды жіберіп
отырған. Өкінішке орай, пайғамбарлар дүниеден өткен соң, артында қалған
үмметі заманның ағымына төтеп бере алмай, білгендерін ұмытып, адам айтқысыз
өзгеріске ұшырап отырған. Бұл жағдай тек араб түбегінде ғана емес бүкіл
әлемде, шығыста, батыста т.б. сияқты әрбір аймақта болып жатты. Мысалы,
христиандардың өзі бұл шаққа дейін өз араларында ағымға бөлініп қырық пышақ
болып жанжалдасып келуде.
Ал, араб халқы исламнан бұрын надандық дәуірін өткерді. Аллаһқа деген
сенімнен жұрдай болып пұтқа табынды. Пайғамбарлардың үйреткен таухиді
(Аллаһқа деген сенім) ұмытылып, оның орнын пұтқа табыну жайлаған соң
Қағбаның іші пұтқа толды. Бұнымен қоймай әр үйдің әр бөлмесінде бір-бір пұт
тұратын жағдайды өткерді. Жолға шыққанда 4 үлкендеу тас алып, жолда
үшеуінен ошақ жасаса біреуін пұт еткен. Сондай-ақ аты шыққан әйгілі
кісілердің атынан пұт жасап соған табынды.
Әз. Омар былай деген екен: "Жаһилия дәуірінде жасаған екі ісіміз
болатын. Сол екеуі есіме түскенде біреуі үшін күлетінмін, екіншісі үшін
жылайтынмын. Мені күлдіретін нәрсе, сол кездегі үйлерімізде пұтымыз
болатын. Сапарға шығатын кезде өзімізбен бірге пұтты тасып жүру үшін сол
пұттарға ұқсастырып қолымызбен ұннан, халуадан жасап, алып шығатынбыз. Жол
жөнекей сол пұттарымызға табынатынбыз. Азық таусылып қарнымыз ашқанда сол
пұттарды жейтінбіз. Сөйтіп жол-жөнекей табынып келген пұттарды асқазанға
жолдайтын едік. Міне, бұдан артық күлетін нәрсе бар мекен? Осыларды есіме
түсірген сайын соншама ақымактық тірлік жасағанымызға күлемін.
Екінші мені жылататын қайғылы нәрсе болса: қыз балаларымызды тірідсй
жерге көміп тастайтынбыз. Еш нәрседен хабары жоқ сол күнәсіз сәбилерді
қалайша батылымыз барып айуандықпен өлтіргенімізді білмеймін. Осы
істегендерімізді еске алған сайын жүрегім сыздап жылаймын".
Аллаһтан корықпаған бұл надан адамдардың қыз балаларына жасаған
қаскүнемдіктері Құранда былай келтіріледі: "Егер олардың біреуі қызбен
сүйіншіленсе (әйелінің қыз тапқанын естісе) оны ашу қысып, беті қап-қара
бола бастайды. Өзіне берілген жаман хабардың салдарынан, елден жасырынады.
Оны қорлыққа шыдап ұстау немесе топыраққа көміп тастау керек пе? Ал олар
нендей жаман үкім береді", (16.Нахл, 58-59).
Негізінде қыз балаларын немес әйел затын исламнан бұрын арабтар ғана
төмен ұстаған жоқ, өзге ұлттарда да осындай сенім болғаны байқалады.
Мысалы, Индияда әйел заты құйыннан, өлімнен, удан және жыланнан бетер жаман
бір кейіпте болған. Оған ешқандай құқық бермеген. Тұрмысқа шыққан әйелді
өлген күйеуімен бірге тірідей жағып жіберетін. Парсы патшалығы болған
Иранда анасымсн қарындасына құрмет көрсетілмейтін. Керек десеңіз
қарындасымен үйлену олар үшін абыройлы болғандықтан осы тірлікке дейін
барған. Ежелгі Рим мен Грецияда әйел тек төсек қатынасы үшін қолданылып,
үйде қарауылдық ететін. Оның міндеті күйеуіне ұл тауып беру. Ал ежелгі
қытайлықтар болса қыз баласына ат қоймайтын. Оларды шақырғанда "шошқа" деп
айқайлайтын. Тіпті христиандардың өзі әйелді шайтан деп, Інжілді
ұстатпаған. Себебі, Адам атаны жәннәттан қуылуына Хауа ана себепші болды.
"Көршің соқыр болса, бір көзіңді қысып жүр" демекшідей әйел затын "шайтан"
деп айту мұсылмандар арасында да кеңінен жайылған тусінік. Түптеп келгенде
ислам әйел затына шайтан деп атамағандығын көбіміз білмейміз. Ислам қалайша
әйел затын шайтан десін? Егер олай дейтін болса неге әйелдер үшін соншалық
құқық берілген. Керек десеңіз, Құранда "Ниса" (әйелдер) сүресі бар. Бұған
не дейсіз? Ал Пайғамбарымыз (с.а.у.) болса: "Жәннәт аналардың аяқтары
астында", "Кімнің үш қызы болып соларды жақсылап иманды, әдепті етіп
тәрбиелеп өсірсе, оның ата-анасына жәннәт уәжіб болады",- деген.
Сонда қалайша біз өз анамызды, қарындасымызды, әпкемізді шайтан деп
айта аламыз? Немесе кім өз анасын яки әпкесін шайтан деп атағанды жақсы
көреді? Әлбетте ешкім бұны ұнатпайды. Олай болса ислам бізгс мұндай сөзді
айтуды әмір етпеді, біз де бұлай айтудан аулақ болайық. Бұл сөздің төркіні
христиандардан келгендігін ұмытпауымыз керек.
Жаһилия арабтарында жанұяның маңызы онша болмағандықтан зинақорлық
кеңінен жайылған-ды. Тіпті қожайыны өз күндерін ақша табу үшін зина
(жезөкшелік) жасатқан. Әйел заты мал сияқты алынып сатылатын. Неке дегенің
ешкандай рол ойнамайтын. Байлар қалауынша әйел алатын. Әкелері өлген соң
олардың балалары өгей шешесімен үйленуден тайынбайтын. Сол сияқты жаһилия
арабтары ішкілікпен құмарға өте әуес болатын. Олар үшін ең маңызды оқиға
екі ру арасындағы жанжал, соғыс еді. Араб түбегінде заң орнататын оны іске
асыратын ешқандай ұйым, мемлекет болмады. Ол мекенде орман заңы жүретін.
Яғни күшті болған өмір сүріп, әлсіздер жемтік кейпінде қалатын. Адам
өлтіру, тонау, құл ету олар үшін түк емес.
Аллаһтан қорқпаған бұл адамдар тек күштіні ғана тындайтын. Мақтануда
алдына жан салмайтын қасиеттерінде айта кету жөн. Олар қонағын күтсе де,
біреуді тонаса да, өлтірсе де мақтанатын.
Ислам дінінің әкелген әдеп (ахлақ) түсінігі
а) Құран әдебі (ахлағы)
Ислам дінінің сенімі, құлшылықпен байланысты өмірлері және тыйымдары
Құран Кәрімге сүйенеді. Өйткені, Құранда жақсы және жаман іс-әрекеттер
баяндалып, олардан тыйылған яки істеген кезде осы дүниемен ақыретте
берілетін сый мен жазасы айтылады. Сол үшін Құран әдебін ислам дінінің
сенім және құлшылық негіздерінен бөлек алып қарастыру дұрыс болмайды. Құран
ахлағы Аллаһ Тағаланың қасиетті кітабында мұсылмандарға үйреткен және Әз.
Пайғамбарымыздың (с.а.у.) тікелей орындаған, оны үлғі ретінде алуымыз қажет
болған ахлақ. Аллаһ Тағала Қүранда: "Жүздеріңді шығысқа, батысқа жөнелту
игілік емес. Бірақ кім Аллаға, ахирет күніне, періштелерге, кітаптарға,
пайғамбарларға иман келтірсе және жақындарына, жетімдерге, міскіндерге,
жолда қалғандарға, қайыршыларға және құл азат етуге жақсы көре отырып, мал
сарып қылса әрі намазды толық орындап зекет берсе, өзара байласқан уәдесін
орындаушы, таршылықта, қиыншылықта және соғыс кезінде сабыр етуші болса,
міне солар шыншылдар әрі солар тақуалар " деп келтіреді. (2. Бақара -177).
Міне, осы аят бізге ислам дінінің сенімін, құлшылық түрін және ахлақ
негіздерін жалпылама түрде көрсетуде. Бүған үқсас басқа да аяттар бар. Олай
болса, біз бұл аяттан исламның сеніммен құлшылықты, құлшылық пен ахлақты
бір-бірінен бөліп қарастырмағандығын байқаймыз. Сол үшін Құранның адамзатқа
беретін әдеп негіздерінің түбінде, төркінінде таухид сенімі бар екендігі
байқалады. Аллаһқа сенбеген адам ислам ахлақын түсініп оны орындауы мүмкін
емес. Өйткені бұған Пайғамбарымыздың (с.а.у.) мына хадисі дәлел болады
"Муминдердің иман тұрғысынан ең тамашасы ахлақы ең жақсы болғаны", (Әбу
Дауд, 4682; Тирмизи, иман 2612).
Құрандағы әдеппен байланысты өзге аяттарға токталсақ: "Аллаға
құлшылық қылыңдар. Оған еш нәрсені ортақ қоспаңдар. Әке-шешеге, жақындарға,
жетімдерге, міскіндерге, жақын көршіге, бөгде көршіге, жан жолдасқа, жолда
қалғандарға және қол астарыңдағыларға жақсылық қылыңдар. Негізінен Аллаһ
тәкәппар, мақтаншақты жақсы көрмейді", (4. Ниса - 36).
"Раббың өзіне ғана ғибадат етулеріңді, әке-шешеге жақсылық
қылуларыңды әмір етті. Ал егер ол екеуінің бірі немесе екеуі де жандарыңда
кәрілікке жетсе: "туһ " деме. Сондай-ақ ол екеуін жекіме де, ол екеуіне
сыпайы жаксы сөз сөйле. Ол екеуіне кішірейіп мейірім құшағын жай да:
"Раббым! Ол екеуі мені кішкентайымда тәрбиелегендей, Сен де оларды
мәрхаметіңе бөлей көр!" - де. Раббыларың іштеріңдегі нәрсені жақсы біледі.
Егер игілерден болсаңдар, негізінде Аллаһ бой ұсынушшарды жарылқайды. Туысы
жақындарға, міскіндерге, жолда қалғандарға міндетті түрде қарайласыңдар.
Ысырап қылмаңдар. Шынында, ысырапшылдар шайтанның туысы. Ал шайтан, Раббыңа
өте қарсы ", (17.Исра, 22-27).
"Әй адам баласы! Күмәнсіз сендерді бір ер, бір әйелден (Адам ата-Хауа
анадан) жараттық. Сондай-ақ бір-біріңді тануларың үшін сендерді әр түрлі
ұлттар, рулар қылдық. Шынында Алланың қасында ең ардақтыларың тақуаларың.
Шексіз Аллаһ толық білуші, әр нәрседен хабар алушы", (49. Хужурат-13).
"Шын мәнінде мүміндер туыс қой. Сондықтан екі туыстарыңның арасын
жарастырыңдар ", (49 Хужурат-10).
"Әй мүміндер! Өз үйлеріңнен тыс басқа үйге рұқсат алмайынша әрі үй
иесіне сәлем бермейінше кірмеңдер. Бұл сендер үшін хайырлы. Әриие,
тусінерсіңдер ", (24. Нүр-27).
Міне осыған ұқсас аягтарды көптеп кездестіруге болады. Бұл аяттардың
бәрі жақсы мен жаманның арасын көрсетіп беру арқылы мұсылмандарға әдептілік
қағидаларын егжей тегжейіне дейін түсіндіруде. Сол себептсн, Пайғамбарымыз
(с.а.у.) Құран ахлағын (әдебін) тікелей өзі бастап орындап біздерге үлгі
қалдырып былай деген: "Мен жақсы әдетті толықтыру үшін жіберілдім" (Муатта,
Хуснул хулк 1).
б) Әз. Мұхаммед пайғамбардың (с.а.у.) үлгі тұтар әдебі.
Әз. Пайғамбарымыз (с.а.у.) пайғамбар болмастан алдын Мекккелік
тұрғындар арасында өте жоғары әдептілігімен танылатын.
Оның өтірік айтпайгын, шыншыл мінезі үшін Меккеліктер "әл-Әмин"
(сенімді адам) деп атайтын.
Пайғамбарымызға (с.а.у.) Хира үңгірінде алғаш уахи келген кезінде бұл
окиғадан қатты қорқып, әбіржіп келіп сүйікті жары Әз. Хадишаға болған жайды
айтып: "Өзімнен қорқа бастадым"- дейді. Сонда Хадиша анамыз: "Олай айтпа.
Ант етемін, Аллаһ Тағала сені ешқашан ұялтпайды. Өйткені, сен туысыңа
қарайсың, қарызы болғандардың қарызын төлейсің, жарлыларға көмектесесің,
қонақты күтесің, жәбір шеккендерге қол ұшын беруге тырысасың",- деп Әз.
Пайғамбарымыздың (с.а.у.) әдебін айтып өтеді.
Сондай-ақ Әз. Айша анамызға бір мұсылман кісі келіп: "Маған
Расулуллаһтың (с.а.у.) әдебінен айтасыз ба?- деп сұрағанда; "Сен Құран
оқымайсың ба? Расулуллаһтың әдебі Құраннан турады"- деп жауап береді.
(Муслим, Салатул Мусафирин, 139).
Пайғамбардың ахлағы Құран болғандықтан Аллаһ бұл жайында біздерге
тағы жол көрсетіп былай дейді:
"Әй Муміндер! Аллаға әрі Елшісіне бой ұсыныңдар. Құранды ести тұра
Пайғамбардан бет бұрмаңдар", (8. Әнфал-20).
Бұл аят біздерге Пайғамбарға бағынуды бұйырса, мына аят Оның әмірі
мен тыйымдарын орындауымызды әмір етеді: "Сендерге Пайғамбар не берсе
алыңдар да, неден тыйса, одан тыйлыңдар!", (59. Хашыр - 7).
Яғни, бір мұсылман қалайша иман мен ғибадат мәселесінде Пайғамбардың
әмірлерін орындап, оның жолымен жүруге мәжбүр болса, әдеп мәселесінде оны
үлгі тұтуы керек. Өйткені, мына аят осыған дәлел: "Расында сендер үшін,
Алланы да ахирет күнін де, үміт еткендер және Алланы көп еске алған кісілер
үшін; Алланың Елшісінде көркем өнегелер бар", (33. Ахзаб - 21).
"Шын мәнінде сен әлбетте ұлы мінезге иесің " , (68. Қалам - 4).
Бұған қоса Пайғамбардың (с.а.у.) өзі де былай деген: "Мен жақсы
әдепті толықтыру үшін жіберілдім", (Муслим, Салатул Мусафирин 139).
Осы айтылған аят пен хадис бойынша Әз. Пайғамбарымыз (с.а.у.) Құран
әдебін жақсы біліп, оны орындаған кісі болғаны үшін, мұсылмандар да оның
жолымен жүруді басты міндет деп білуі тиіс. Бірақ бұл міндетті орындамас
бұрын Пайғамбарымыздың (с.а.у.) үлгі тұтарлық әдебін жақсы білуі қажет.
Бір күні Әз. Хусейн әкесінс келіп, атасы Әз. Пайғамбардың (с.а.у.)
ахлақын сұрағанда, Әз. Али былай деп сипаттайды: "Әз. Пайғамбар (с.а.у.)
күлімсіреген, жақсы мінезді, нәзік жүректі еді. Оның аузынан ешқандай жаман
сөз шықпайтын. Өзгелердің әрекетін сынамайтын, айыптамайтын. Ұнатпаған бір
әрекетті көргенде еш нәрсе деместен көрмегенсіп өтетін ".
Шынында да, Пайғамбарымыз (с.а.у.) ұрсу, салғыласу, артық сөйлеу,
өзіне тиісті болмаған іске араласудан алыс тұратын. Ешкімді сынамай,
өзгелердің сырын білуді құмар тұтпайтын. Мақтануды ұнатпайтын. Сөйлеп
жатқан адамның әңгімесін бөлмей сөзді соңына дейін тыңдайтын. Әз. Пайғамбар
(с.а.у.) өте қарапайым болып өмірін де қарапайым түрде өткерген. Өз
тірлігін өзі істеуді ұнататын. Ішіп жегенде астың таза және халал болуын
қалайды. Өтірік іш бауырға кіруді жек көретін. Үй тірлігінде де,
жұбайларына көмектесетін, кейде ешкі сауатын, өз киімін өзі жамап, аяқ
киімін жөндеп, үй сыпырып, түйелерін байлап қызмет ететін. Ешқашан өзін
жоғары санамайтын. Яғни, өзге патшалар секілді әрекет етуден аулақ тұрды.
Қарапайымдылығы соншалықты жолдастарының қасына барғанда олардын өзін
сыйлап тұруына разы болмайтын. Бір күні сахабалар оны құрметтеу бабымен ол
кірген кезде орындарынан тұрады. Сонда Пайғамбарымыз оларға енді бұлай
етпеулерін ескертеді де: "Ажемилердің (араб болмағандар) істегеніндей
сіздер де мен үшін орындарыңнан тұрмаңдар",- дейді.
Әйгілі сахаба Әз. Әнәс (р.а.)-тың айтуы бойынша Расулуллаһ (с.а.у.)
адамдардың ең мейірімдісі. Суық бір күнде болсын бір құлдың, күңнің немесе
бір баланың әкелген суымен дәрет алып оларды кері қайтармайтын. Біреу келіп
сұрақ сұрағанда шын пейілімен тыңдап жауап беретін. Қасындағы кісі
кетпегенше Расулуллаһ (с.а.у.) оның қасынан кетпейтін. Әлдекім
Расулуллаһтың (с.а.у.) қолынан ұстап жетектеп кетсе жүре беретін. Қашан
жібермейінше жүре беретін, бармаймын демейтін.
Әз. Айша (р.а.) Пайғамбарымызды былай деп түсіндіреді: "Аллаһтың
Елшісі соғыстан басқа уақытта ешкімді тіпті қызметшісіне яки әйеліне қол
жұмсаған емес. Егер де бір мәселе шығып қалса, істелуі күнә болмаса оңай
жолын қарастыратын. Егер күнә болса ешқашан ол іске жақындамайтын. Өзіне
жасалған қастандық үшін өш алмайды. Сондай-ақ Аллаһтың әмірлерін аяқ асты
еткендерді Аллаһтың разылығы үшін жазалайтын".[4] Әбу Хурайраның (р.а.)
айтуы бойынша бір күні Ақра есімді сахаба Пайғамбарымыздың (с.а.у.) Әз.
Хасанды сүйіп еркелетіп жатқанын к*реді де:
Менің 10 балам бар, олардың ешқайсысын сүйген емеспін деді.
Сонда Пайғамбарымыз (с.а.у.): Мейірімді болмағанға мейірім етілмейді, деді,
(Муслим, Фәдайл 65).
Пайғамбарымыз (с.а.у.) жас балаларды жақсы көргеніндей пакырларды,
ешкімі жоқ жетім-жесірді, жесір әйелді, құл мен күндерді де, жақсы көріп
мейірімдік жасайтын. Мадинадағы күң немесе құлдардың әлде біреуі келіп: "Я
Расулуллаһ! Мен мынандай жұмыс істеп жатырмын" десе, оған барып
көмектесетін. Ешқашан әділетсіздік етпейтін. Хунайн жорығынан кейін қолға
түскен олжаларды тарату кезінде біреулер: Бұл бөліс әділ болмады",-дегенде
Расулуллаһ (с.а.у.): "Аллаһ пен Елшісі де әділдік ете алмаса енді кім
әділдік ете алады ",- деп жауап қатады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей Пайғамбарымыз (с.а.у.) өш алуды
қаламайтындығы мына оқиғадан айқын байқалады. Мадинаның сыртында Хайбар
деген елді мекенде Яхудилер (еврейлер) тұратын. Сол жерге Пайғамбарымыз
барған кезде яхуди бір әйел қуырылған қойдың етін әкеліп құрмет жасайды.
Негізгі мақсаты Пайғамбарымызды өлтіру болғандықтан етті улап әкеліп
жегізбекші болады. Пайғамбарымыз (с.а.у.) еттің улы екенін біліп қойып
жанындағыларға жемеуін бұйырады. Әйел де етті улағанын мойындағанда
қасындағы сахабалар: "Я Расулаллаһ, бұл әйелді өлтірейік пе? деген де; Жоқ,
өлтірмеңдер'",- деп оны кешіреді. Осыған ұқсас кешіріммен мейірімін Тайф
халқы үшін, Меккеде өзіне, туыстарына және мұсылмандарға зұлымдық жасаған
Меккелік мүшіріктерге де көрсетеді. Оларға кек алуды ұстанбастан керісінше
олар үшін Аллаһтан кешірім сұрап, дұға етеді.
Осы жайлы мына мысалды келтіруге болады:
Әз. Пайғамбарымыз (с.а.у.) Тайф қаласына исламды жаю мақсатында сапар
шегеді: Бірақ Меккелік мүшриктердің Тайфтіктерді арандатуы нәтижесінде,
Пайғамбарымызды қала ішінде таспен ұрып, қан-жоса күйінде қалдырады.
Қаладан әрең дегенде шыққан Пайғамбар қала шетіндегі бауға келіп тынығады.
Үсті басы қан болып, әбден қиналған Пайғамбар біраз уақыт тынығып алғаннан
кейін Меккеге қайта оралады. Меккеге жетпей жатып жол бойында қасына
Жәбрәйіл періште келіп; "Әй Мұхаммед! Қандастарыңның саған айтқандарын
Аллаһ естіді. Сол үшін тау періштелерін сенің жәрдеміңе жіберді. Сен әмір
етсең мына тау періштелері ана екі тауды алады да Тайфтің үстіне бастыра
салады. Тек сен әмір етсең болды",-дегенде Пайғамбарымыз (с.а.у.): "Мен
әлемге қарғыс айту, өш алу үшін емес мейірім үшін жіберілдім. Мен халімнен
разымын, ешқандай шағымым жоқ. Менің айтарым Аллаһ ол мушриктердің
нәсілінен Аллаһқа серік қоспай өзіне ғана ғибадат ететін ұрпақ (нәсіл)
шығаруын тілеймін",- деп, көмекке келген періштелерді қайтарып жібереді[5].
Сөйтіп былай деп дұға жасаған болатын: "Аллаһым бұлар білмейді ғой. Егер
ақиқатты білсе бұлай істемейтін еді. Тек саған ғана шағынамын, Саған ғана
арызданамын ".
Екі дүниенің гүлі атанған Әз. Мұхаммед (с.а.у.) өте жомарт еді. Бір
нәрсе сұрап келген кісінің қолын еш қайтармаған. Пайғамбарымыздың
жомарттығын әйгілі ғүлама Абдуллаһ ибн Аббас былай деп түсіндіреді:
"Аллаһтың Елшісі адамдарбың ең жомарты еді. Әсіресе Рамазан айында
Жәбрәйлмен бірге болып, қолындағы барлық затын өзгеге тарататын. Жәбрәйл
рамазанның әрбір түні Расулуллаһтың қасына келіп оған Құран үйрететін.
Сөйтіп былай дейтін: Аллаһтың Елшісі береке әкелетін желден де жомарт",
(Бухари, Уәдиул уаһи, 1; Муслим, Фәдәйл, 50). Өйткені, Пайғамбар өзі аш
болғандығына қарамастан өзге аш жандарды ішкізіп-жегізетін. Осындай
қасиетті бойында ұстаған ол құл мен күңдерге ешқашан "құлым", "күңім"
демеген, керісінше "балам", "қызым" деп, олардың ар-ожданына тиетін сөз
айтудан абай болған.[6]
Қорыта айтқанда, Әз. Пайғамбар (с.а.у.) барлық жағынан мұсылмандарды
ең жоғарғы дәрежелі ахлақта болуларын айтып кеткен. Сондай-ақ ахлақты ең
әдемі түрде жасап, үлгі ретінде қалдырды. Оның мұншалықты қасиетпен әдепке
ие болуының басты себебі, Аллаһтың тәрбиесінде болуы. Пайғамбарымыз да
(с.а.у.) бұл турасында былай деп айтқан: "Мені Раббым тәрбиеледі әрі қандай
әдемі тәрбиеледі", ( Жамиус Сағир I, 14).
А х л а қ и м і н д е т т е р
А. Жеке тұлға ретіндегі міндеттеріміз.
Жалпылама алғанда міндетке барлық жаратылыстың бағынуы қажет зандылық
десек қателеспес едік. Ислам діні бойынша міндет, діннін әкелген
заңдылықтарын орындау немесе діннің әмір еткен жақсы амалдарын орындау,
тыйым салған жаман амалдарынан тыйылу. Себебі, адам баласы бостан-босқа
жаратылмады. Құранда: "Адам баласы бос қоя берілеміз деп ойлай ма?", (75.
Киямет-36) деп айтылуының сыры да осында жатыр. Яғни, жауапкершілігіміз мол
жандар екенімізді білдіреді. Сондай-ақ тағы да бір аятта: "Мен жындар мен
адамдарды тек қана маған құлшылық ету үшін жараттым" (51. Зарият-56) деуде.
Бұл да біздің құлшылык етумен міндетті екендігіміздің айғағы.
Адам өмір сүрген қоғамында басы бос ешқандай жауапкершіліксіз жүруі
қоғам өмірін апатқа ұшыратады. Себебі, ондай кісі үшін жақсылық, жамандық
жасау маңызды болмай қалады. Бұның соңы түрлі бәлекетке алып барары анық.
Ақын Абай атамыз да мына өлең жолын. босқа айтпаса керек: "Жұмысы
жоқтық тамағы тоқтық, Азғырар адам баласын".
Сондықтан дініміз адамзат үшін белгілі бір міндеттерді алға қоюда.
Мысалы: иман келтіру, құлшылық ету, амал ету және әдепті болу. Енді осы
жеке басымызға тиісті міндеттерімізге тоқталар болсақ:
1. Аллаһ алдындағы міндеттеріміз.
Бізді адам ретінде жаратқан, есіркеп қорғаған, рызық беріп өсірген,
шексіз нығмет берген Аллаһ Тағала алдында біздің көптеген міндеттеріміз бар
екенін ұмытпауымыз керек.
а) Аллаһ Тағала алдындағы басты міндеттеріміз итиқади (сенім)
міндеттер болып келеді. Себебі, Аллаһ Құранда былай дейді: "Әй мумиидер!
Аллаға, Пайғамбарына және Оған түсірген Құранға сондай-ақ одан бұрын
тусірген кітапқа иман келтіріңдер. Ал, кім Аллаға, періштелеріне,
кітаптарына, елшілеріне және ахирет күніне қарсы шықса, сонда тым ұзақ
адасты", (4 Ниса -136).
Осы мағынада айтылған аят пен хадистер коп кездеседі. Бұл да біздің
Аллаһ алдындағы иман келтіру міндетіміздің дәлслі. Яғни "әмәнту билләһ"
деген Аллаға, пайғамбарларға, періштелерге, қасиетті кітаптарға, ақірет
күніне және тағдырға сену әр бір мұсылманның басты міндеті болып табылады.
б) Құлшылық ету міндетімізді Аллаһ Құранда былай келтіреді: "Мен
жындар мен адамдарды тек қана маган қулшылық ету ушін жараттым", (51.
Зарият-56). Бұл аят біздің құлшылықпен міндетті екендігімізді білдіреді.
Бұл құлшылық намаз оқу, зекет беру, ораза ұстау, хажылыққа бару арқылы
өтеледі. Осы Аллаһқа қарсы құлдық міндетіміздің шегін: "Саған өлім келгенге
дейін Раббыңа құлшылық ет "(15. Хижр-99) деген аят баян етеді.
в) Әр бір мұсылманның басты міндеті Аллаһтан қорқу. Аллаһтан
қорыққанда да оның тозағынан қорқу емес, Аллаһтың аты аталғанда жүрегінің
қобалжуы. Аллаһтың аты аталғанда жүрегі алып-ұшып тұрмаған кісінің иманы
кәміл дәрежеде емсс екенін айта аламыз. Себебі, Аллаһ өзіне кәміл дәрежеде
иман еткен құлдарының кейпін былай деп суреттейді: "Сөзсіз мүминдер, Алла
еске алынса жүректері қобалжиды да оларға Алланың аяттары оқылса сенімдері
күшейіп, Раббыларына тәуекел қылады", (8. Әнфал-2).
Осыған ұқсас Құранда Аллаһтан қорқу туралы көптеген аяттар бар.
Мысалы: "Әй мүминдер! Алладан шынайы түрде қорқыңдар да тек мұсылман болған
күйде ғана өліңдер", (3. Али Имран-102).
"Шынында Алланың қасында ең ардақтыларың тақуаларың", (49. Хужурат-
13).
г) Бізді жоқтан бар еткен ұлы жаратушымыз Аллаһ болғандықтан тілек
пен жәрдемді тек Аллаһтан ғана сұрау біздің міндетіміз болып табылады. Ұлы
жаратушымыз тұрғанда өзге жаратылғандардан тілеуіміз ең кешірілмес күнә
болатындығын ұмытпауымыз керек. Аятта: "Раббыларың: "Маған жалбарыныңдар!
тілектеріңді қабылдаймын. Расында маған құлшылық қылудан паңсығандар олар
қор болып тозаққа кіреді" дейді, (40. Ғафыр- 60). Әрбір мұсылман егер мән
беріп қарайтын болса күніне 5 уақыт намазында 32 рет Фатиха сүресін оқиды.
Фатиха сүресінің "Ииәкә нағбуду уә ииякә нәстағин"-"Саған ғана құлшшық
қыламыз, әрі сенен ғана жәрдем тілейміз" деген 5-аятын оқиды. Осыншама рет
бұл уәдемізді айтып тұрып, Аллаһтан басқа тәңірге сенудің ешқандай пайдасы
жоқ нәрселерден медет, жәрдем сұрау барып тұрған күнә. Мұндай жағдайда біз
міндетімізді орындай алмаған боламыз.
ғ) Аллаһтың қасиетті есімі аталғанда "Жәллә Жәләлуһу" немесе Тағала"
деп Оны ұлықтауымыз керек. Сондай-ақ біреуді жақсы көрсек Аллаһ үшін жақсы
көріп, ұнатпасақ Аллаһ үшін ұнатпауымыз қажет. Яғни, Аллаһты дос тұтқан
жандармен дос болып, дұшпанымен дедұшпан болуымыз тиіс.
д) Аллаһ Тағала біздерді жаратып өмір сүруіміз үшін сансыз
нығметтер берді. Міне сол нығметтерді еске алып, Раббымызға көбірек хамд
етіп, ұлықтау біздің борышымыз. Қайшы жағдайда арам тамақ кейпіне түсеміз.
Себебі, Аллаһ Құранда көптеген жерде осы нығметтері үшін шүкір етуімізді
бұйырады: "Әй адам баласы! Алланың сендерге берген ырысын еске алыңдар.
Сендерге көктен жерден несібе беретін бір жаратушы бар ма? Одан басқа еш
бір тәңір жоқ. Сонда біле тұра қайда тентіреп бара жатырсыңдар ?", (25.
Фатыр - 3).
"Енді, Мені еске алыңдар, Мен де сендерді еске аламын және Маған
шүкірлік қылыңдар да қарсы болмаңдар", (2. Бақара- 152).
аӘй муминдер! Алланы өте көп зікір етіңдер. Оны ертелі-кеш
пәктеңдер", (33. Ахзаб- 4142).
е) Жер бетіндегі барлық жан иелері Аллаһтың әмірімен
жаратылғандықтан біздер де осы жандыларды жаратушының құрметі үшін жақсы
көруіміз керек. Әр қайсымыздың жүрегімізде Аллаһқа деген сүйіспеншіліктің
орын алуы басты міндеттерімізге жатады. Қандай да бір жаратылған жанды,
затты көргенде "Аллаһ бұны қандай тамаша етіп жаратқан" деп, Оны яғни
жаратқанды еске алғанымыз жөн болар. Егерде бір кемістігі үшін мұқатсақ,
кемітсек, әлде менсінбесек онда Аллаһқа қарсы келген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz