Қаңлы мемлекеті. (б.з.д. 3 – 1-ғасыр)

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қаңлы мемлекеті. (б.з.д. 3 . 1.ғасыр) ... ... ... ... ...4
2. Археологиялық ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... .10
3. ІІІаруашылығы, кәсібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
4. Қаңлылардың ауыл шаруашылығы ... ... ... ... ... .14
5. Қаңлылар туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
6. Қаңлылар мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25

Үйсіндсрмен қатар бір кезенде көрші болып Қаңлы мемлекеті өмір сүрді. Каңлыларды қытай деректерінде "Кангюй", "Қаңғар", "Кенріс" деп те атаған.
Қытайдың "Сұй патшалығының тарихы. Батыс өңір шежіресі. Қаңлы тарауында". Олардың ханы ұлы иозылардың уын руынан шыққан. Оның бұрынғы мекені Чилан тауының солтүстігіндегі Жаұу қаласында еді. Бұларды ғұндар талқандаған, осыдан соң батысқа қоныс аударған" делінген.
Осылай б.э.д. III ғасырдан бастап қанлылар Сырдарияның орта алқабы Қаратау өңірін мекендейді. Қаңлыларға Ташкенттсн Хорезмгс дейінгі өлкелер қараған.
Б.э.д. ІІ-І ғасырларда қанлылар үлкен мемлскетке айналады. "Хан патшалығы шежіресі. Батыс өңірі шежіресінде: "Каңлы елінің 200 мың үй, 600 мыңжан саны, 120 мың әскері барын" жазады. Онан кейінгі кезде қаңлылар тіпті күшейіп, оның қасындағы көптеген елдердің қаңлыларға бағынғандығы айтылады қытай деректеріндс.
Қытай патшалығы Каңлы елімен елші алысып, сауда-саттық, мәдени, дипломатиялық қарым-катыста болған.
Осы кезендерде қаңлылар ғұндармен, онан соң үйсіндермен тағы басқа көршілермен соғысып сонан соң бітісіп тұрған.
Қаңлылардың шаруашылығының негізі көшпелі мал шаруашылығы болды. Азын-аулақ егін екті. Қанлылардың қалалары болған. Қаңлы мемлекетінің астанасы Битян қаласы Сырдарияның орта шсніндс орналасқан.
Қаңлы елінің басшысын хан деп атаған. Кейбір деректерде оны "ябғу", "жабғу" дсп атайды. Ханның билігі азаматтық істерге де әскерге де жүрген. Қаңлы мсмлекеті өз ішінде бес иелікке бөлінгсн, оларды ханның өкілдері басқарған. Бұл иеліктер өздерінің орталық қалаларының атымен аталған.
Деректердс қаңлылардың жазба заңы болғаны туралы айтылады. "Олардың заңы хан сарайында сақталады. Осы заң бойынша қылмыстыларды жазалайды. Өрескел ауыр қылмыс жасағандардың тұқымы құртылады. Одан соңғылары олім жазасына үкім етіледі. Ұрлық істегеңдердің қолы кесіледі" делінген олардың заңында.
Қаңлылар мемлекеті тарихымызда ұлкен орын алады. Олар Қазақстан жерінде алғашқы мемлекеттік құрылым құрып, мәдениет пен өнердің, шаруашылықтың дамуына үлес қосты.

1. Архив К. Маркса и Ф. Энгельса. Т. VI. М., 1940.
2. Маркс К. Вынужденная эмиграция. — Маркс К., Энгельс Ф. Соч., т. 8.
3. Маркс К. Наброски ответа на письмо В. И. Засулич. Первый набросок. — Маркс К-, Энгельс Ф., Соч., т. 19.
4. Маркс К. Капитал. I том. — Каз. мемл. баспасы, 1963.
5. Маркс К. Конспект книги Льюиса Г. Моргана «Древнее общество» — Архив К. Маркса и Ф. Энгельса, Т. IX. М., 1941.
6. Энгельс Ф. Диалектика природы. — Маркс К.., Энгельс Ф. Соч., т. 20.
7. Энгельс Ф. Семьялық, жеке меншіктік және мемлекеттің шығуы. «Қазақстан» баспасы, 1967.
8. Ленин В. И. Бақытсыз бітім туралы мәселенің тарихы жөнінде. Таңдамалы шығармалар үш томдығы, 2-том.
9. Маркс К. Формы, предшествующие капиталистическому производству. М., Госполитиздат, 1940.
10. Лепин В. И. Жұмысшы, солдат және шаруа депутаттары Советтерінің Бүкілроссиялық үшінші съезі. Шығармалар. 26-том.
11. Энгельс Ф. Анти-Дюринг. — Қаз. мемл. баспасы, 1957.
12. Ленин В. И, Міндетті мемлекеттік тіл қажетпе? — Шығармалар толық жинағы, 24-том.
13. Ленин В. И. Философиялык, дәптерлер. Шығармалар толық жинағы, 29-том.
14. Ленин В. И. Мемлекет туралы. Шығармалар толық жинағы, 29-том.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..3
1. Қаңлы мемлекеті. (б.з.д. 3 – 1-ғасыр) ... ... ... ... ...4
2. Археологиялық ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ...10
3. ІІІаруашылығы, кәсібі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..12
4. Қаңлылардың ауыл шаруашылығы ... ... ... ... ... .14
5. Қаңлылар туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
6. Қаңлылар мәдениеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..24
Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 25

КІРІСПЕ

Үйсіндсрмен қатар бір кезенде көрші болып Қаңлы мемлекеті өмір сүрді.
Каңлыларды қытай деректерінде "Кангюй", "Қаңғар", "Кенріс" деп те атаған.
Қытайдың "Сұй патшалығының тарихы. Батыс өңір шежіресі. Қаңлы
тарауында". Олардың ханы ұлы иозылардың уын руынан шыққан. Оның бұрынғы
мекені Чилан тауының солтүстігіндегі Жаұу қаласында еді. Бұларды ғұндар
талқандаған, осыдан соң батысқа қоныс аударған" делінген.
Осылай б.э.д. III ғасырдан бастап қанлылар Сырдарияның орта алқабы
Қаратау өңірін мекендейді. Қаңлыларға Ташкенттсн Хорезмгс дейінгі өлкелер
қараған.
Б.э.д. ІІ-І ғасырларда қанлылар үлкен мемлскетке айналады. "Хан
патшалығы шежіресі. Батыс өңірі шежіресінде: "Каңлы елінің 200 мың үй, 600
мыңжан саны, 120 мың әскері барын" жазады. Онан кейінгі кезде қаңлылар
тіпті күшейіп, оның қасындағы көптеген елдердің қаңлыларға бағынғандығы
айтылады қытай деректеріндс.
Қытай патшалығы Каңлы елімен елші алысып, сауда-саттық, мәдени,
дипломатиялық қарым-катыста болған.
Осы кезендерде қаңлылар ғұндармен, онан соң үйсіндермен тағы басқа
көршілермен соғысып сонан соң бітісіп тұрған.
Қаңлылардың шаруашылығының негізі көшпелі мал шаруашылығы болды. Азын-
аулақ егін екті. Қанлылардың қалалары болған. Қаңлы мемлекетінің астанасы
Битян қаласы Сырдарияның орта шсніндс орналасқан.
Қаңлы елінің басшысын хан деп атаған. Кейбір деректерде оны "ябғу",
"жабғу" дсп атайды. Ханның билігі азаматтық істерге де әскерге де жүрген.
Қаңлы мсмлекеті өз ішінде бес иелікке бөлінгсн, оларды ханның өкілдері
басқарған. Бұл иеліктер өздерінің орталық қалаларының атымен аталған.
Деректердс қаңлылардың жазба заңы болғаны туралы айтылады. "Олардың
заңы хан сарайында сақталады. Осы заң бойынша қылмыстыларды жазалайды.
Өрескел ауыр қылмыс жасағандардың тұқымы құртылады. Одан соңғылары олім
жазасына үкім етіледі. Ұрлық істегеңдердің қолы кесіледі" делінген олардың
заңында.
Қаңлылар мемлекеті тарихымызда ұлкен орын алады. Олар Қазақстан
жерінде алғашқы мемлекеттік құрылым құрып, мәдениет пен өнердің,
шаруашылықтың дамуына үлес қосты.

1. Қаңлы мемлекеті. (б.з.д. 3 – 1-ғасыр)

Қаңлы, Қытайша Канцзюй жазба деректерде б.з. дейінгі 2 ғ. Айтылады.
138 ж. Қытай императоры Уди Батыс елдеріне Чжан Цянді бас етіп сауда
елшілігін жібереді. 13 жылдан кейін талай қиыншылықтардан өтіп, Чжан Цянь
қайта оралады. Ол бастырған жазбаларда бұрын Қытайға беймәлім болып келген
мемлекеттерге сипаттама беріледі. Солардың арасында Қаңлы мемлекеті де
аталады, оның билеушісінің ордасында Чжан Цяннің өзі болған екен.
Қытай елшісінің мәліметіне қарағанда, Қаңлы Дауанның (Ферғана)
солтүстік-батысында 200 ли жерде. Осынау көшпелі иелік әдет-ғұрпы жағынан
юечжисылармен өте ұқсас; 90 мың әскері бар, бірақ өзі әлсіз болғандықтан,
түскейінде юечжисылардың, батысында хұндардың өкіметін мойындайды.
Яньцай, Қаңлының тік-батысында мың ли жерде жатыр. Осы бір көшпелі
иелік те жай қарағанда Қаңлыдан айнымайды. 100 мыңнан асатын әскері жайпақ
жағалы үлкен көл жағасында жатады екен. Солтүстік теңізі дейтіні соның
өзі. Батыс өлке туралы хикаятта және Хань үлкен үйінің тарихында
қаңлылар жайлы көбірек айтылады. Мәселен, қаңлы билеушісінің мекенжайы
Люени еліндегі Битэн шаһарында. Билеушінің жазғы мекенжайы Люениден жеті
күндік жерде. Оның халқы 120 мың отбасынан, 600 мың жаннан құралады:
саптағы әскері 120 мың адам-деп жазады. Осынау деректен қаңлы сыртқы
саясатының кейбір жәйттары белгілі болды, сонда ол б.з. дейінгі 46 – 36
жылдары Чжичи бастаған ғұндарды қолдайды, кейін үйсін және қытайлармен
бірігіп, оларға қарсы шығады. 85 ж. қаңлылар Қашғардағы қытай уәлиі Бань
Чаоға қарсы көтерілген ферғаналықтарды жақтайды. Сол сияқты Қаңлы...
менмен және қияңқы келеді, үлкендерге сәлем беріп, тәжім етуге қырсығып
илікпейді. Оған уәлилер жіберген шенеуніктерді үйсін елшілерінен төменге
отырғызады. Билері мен ағамандарына ауқатты алдымен береді, уәли жіберген
кісіге содан кейін ғана қояды - деп хабарлайды.
Қаңлының билік құрған кезеңдегі сыртқы саясатының жалпы бағыты Жібек
жолының Сырдария бойымен жүретін бөлігіндегі Ферғанадан Арал өңіріне
дейінгі учаскесін өз бақылауында қайтсе де сақтап қалуға ұмытылушылығы еді.
Олар оны уысынан шығармады да.Жібек жолының Сырдария бойымен жоғары
Солтүстік Батысқа- Кавказ бен Қаратеңіз өңіріне, сол сияқты түскиге – Иран
мен Таяу Шығысқа, Үндістанға мігірсіз жүріп, белсенді әрекет істегеніне
қаңлылардың қала жұрты мен обаларын, Яньңай-Алань тұрғын үйлерін қазған
кезде табылған олжалар:Үндістанның маржан моншақтары, Қытай теңгелері мен
айналары, Европаның қола фибулдары-қаптырмалары, Иранның беделері тасы-
инталио куә бола алады.
Қаңылы халқының этникалық сипаты жөніндегі мәселе күрделі де
қиын.Қаңлылардың қай тілде сөйлегені жөнінде де бірыңғай пікір
жоқ.А.М.Бернштаммның пікірінше, қаңлылар түрік тілді халық болған. Басқа
зерттеушілер қаңлылар Солтүстік Иранның мал өсіруші тайпалары қатарына
жатады, олар б. З. бірінші мыңжылдығы ортасында Сырдария бойына түрік
тайпаларының қоныс аударуына байланысты өзінің этникалық бейнесі мен тілін
өзгерткен деп болжам жасайды. Б. А. Литвинский қаңлылар ирантілді сақтардың
ұрпағы деп есептейді. Оның пікірінше, Қаңлы атын сақ тайпаларының бірі,
былғары киімді әлде (сауытты) адамдар деп айтуға болады.
Соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулерге жүгінсек, қаңлы
замандастары салған суреттер қаңлылардың сыртқы бет бейнесін көз алдымызға
елестетуге мүмкіндік береді. Олар бізге бір кездері былғарыға тігілген
сүйек пластинкаларға салынған гравюра бейнелері күйінде жеткен.
Пластинкалар Самарқан облысындағы Қорған төбе қалашығы маңындағы б.з.
бірінші ғасырларындағы қаңлы обасын бірінші қазған кезде-ақ табылды.
Олардың біреуінде атты және жаяу батырлардың айқасы, екіншісінде – атпен аң
аулау көріністері бейнеленген. Айқас пен аң аулауға қатысушылар түгелдей
бір этникалық тұрпатқа жатады. Олардың бәрінің де маңдайы тиқиып, төбесі
қушиып қалған. Шаштарын жоғары қарата тарап, самайдағысын кейін, құлағының
сыртына қарай жатқыза салған. Көздері ромбы тәрізді, мұрындары дөңестеу,
иектері жалпақ, ұзын мұрт, шоқта сақалмен бітеді. Жауынгерлер шекпендердің
сыртына қорғану үшін сопақша немесе қабыршақ секілді пластиндерден жасалған
сауыттар киген, бастарында домалақтау дулығалары болған, мойындарын сауытты
жағалармен жауып алады екен, бұттарына жабыстыра шалбар киіп, көтерілмес
үшін балақбауын табанына іліп қойған.
Қару-жарақтардан: ұшы үшкілденіп келетін ұзын найзалар, қынабы
белдікке қос таспамен бекілетін екі жүзді ұзын семсерлер, жебесі үш қырлы
оқтары бар құрама садақтар, кең бөлігі садақтың өзіне, екі бөлігі оқтарға
арналған үш бөлімді қорамсақтары болған. Сопақ қалқан сырты пластиндармен
қапталған. Бір жауынгердің айбалтасы бар. Сауытты жауынгерлер сауытсыз
аттарға мінген. Аттардың жалы күзелген, құлақтарының арасындағы кекілін
күлтелендіріп жинап қойған.
Қаңлылар – қазақтың халық болып қалыптасуына өзекті ұйтқы болған
негізгі тайпалардың бірі, қазақтың тарихи аңыз, шежіре деректері қаңлыны
ұлы жүзден таратады. Сырдария бойындағы қаңлылар мен Жетісу өлкесіндегі
қаңлылар негізінен қара қаңлы, сары қаңлы болып екі арыс елге айрылады.
Олар ұлы жүз Төбейдің немересі Бәйтеректен таратылады. Бәйтеректен Қаңлы,
Қаңлыдан Қанкөжек, одан Келдібек, Келдібектің бірінші әйелі сары бәйбішеден
сары қаңлы, екінші әйелі хан қызынан қара қаңлы ұрпақтары тарайды. Сыр
бойындағы қаңлылар сары қаңлының бес баласы (Ақбота, Ақынқожа, Телқожа,
Омыртқа, Миам) мен қара қаңлының алты баласынан (Тоғызбай, Онбай, Тоғанай,
Бақа, Бадырақ, Қара) өрбіген ұрпақ деп есептесе, Жетісу қаңлылары өздерін
Сары қаңлының бес баласы (Әлсейіт, Түрке, Шоқпар, Құйысқансыз, Шанышқылы)
мен қара қаңлының алты баласынан (Ерезен, Қаспан, Еңке, Тайта, Оразымбет,
Бақа) таратды. Шежіре деректерін салыстырып көрсек, Сыр бойы қаңлыларының
арғы әулеттері Жетісу қаңлыларының арғы атасы болып шығады.
Тарихи аңыздар мен рауаяттарда қаңлы деген аттың шығу тегі Оғыз
ханмен байланыстырылады. Оғызнама дастанында: Оғыз хан бір соғыста
жеңіске жетіп, ырғын олжа алады. Мұны алып жүре алмайтын болғанда, Оғыз
ханның шеріктері ішіндегі асқан кемеңгер әрі шебер Бармақылық Иөсін (үйсін)
білігі деген адам арба жасап, осы олжаларды алып жүреді. Арбадан қаң-қаң
деген үн шыққандықтан, арба қанға деп аталады да, оны жасған қартқа
Қанғалы (қаңлы) деген ат беріледі. Бұл аңыз парсы тарихшысы Рашиденнің
Жамих ат-тауарих атты еңбегінде және тарихшы Әбілғазының Шежіреии түрік
атты шығармасында да бар. Рашиденнің еңбегінде Оғыз ханның жорығында арбаны
олжаға түсірген тайпа қаңлы деп аталса, Әбілғазының шығармасында осы
арбаны жасаған адам қаңлы деп аталады, ал Оғызнама дастанында осы
арбаны жасаушы Бармақылық Иөсін білігі деген данышпан шебер, ол арбаны
тұңғыш рет жарыққа шығарушы адам ретінде суреттеледі. Бірақ бұл аңыздарды
тарихи жазба деректерге салыстырсақ, арасы тым шалғай жатқандығы байқалады.
Оғыз тайпалары 8-ғасырдың ортасынан бастап Сырдарияның төменгі алқабы мен
Қаратау өңіріне келе бастаған. Орхон ескерткіштерінде шығыс түрік қағандығы
құрамына енген оғыз тайпалары Шығыс Монғолияда еді, олар тоғыз-оғыздар
болатын. 9-ғасырдың соңы, 10-ғасырдың ортасында Арал теңізі және Каспий
теңізі маңындағы территориялпрда Оғыз одағы құрылды, 10-ғасырда Сырдарияның
төменгі бойындағы алқаптарда оғыз мемлекеті ұйымдасты, мемлекет орталығы
Жаңакент (Янгикент) болды. Ал қаңлылардың Сырдарияның орта ағысы мен
Қаратау өңірін мекендеуі бұдан мың жыл бұрынғы іс. Еліміздің жазба
деректеріне қарағанда, олар біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырдан бастап
әйгілі болған. Бұл қаңлы деген ат біздің заманымыздан бұрынғы зороастризм
дін кітабы Абеста деректері мен үнді халқының эпосы Махабхарата
қолжазбаларының деректерінде де әйгілі болған. Бұл деректерде Ханға
түрінде берілген. 8-ғасырда орхон жазуымен жазылған Күл тегін, Белгі
қазан ескерткіштерінде Қаңғу-Тарбан түрінде кездеседі. Тарбан деп
Отырар қаласын айтқан.
Жапон ғалымы Сиратори бірсыпыра дәлелдерді келтіре отырып, ерте
замандағы қаңлылардың түркі тілдес ұлыс болғанын дәлелдейді. Ол: Жин
патшалығы тарихының 97-тарауындағы Қаңлылар шежіресінде: Қаңлы елінің
ханы Най би Жин патшалығының ордасына елші жіберді деген деректегі Най би
мен үйсін елі туралы деректегі Най би деген сөзді салыстыры отырып,
қаңлылар өздерінің бастықтарын би деп атаған. Қазіргі кезде Тянь-Шань
алабын мекендеген қазақтар да бастықтарын би деп атайды, дейді. Бұдан
басқа да бірсыпыра дәлелдер келтіреді.
Тарихи генеалогиялық (шежірелік) зерттеулерде қаңлылардың шығу тегі,
оның таралу өрісі, даму-өркендеу кезеңдері, түркі халықтарының тарихындағы
рөлі туралы талас пікір көп. Алайда қаңлы тарихын зеттеушілердің көпшілігі-
ақ Жұңго жылнамалары мен Авеста тарихынан белгілі біздің заманымыздан
бұрынғы 3 – 1-ғасырларда Сыр бойы мен Қаратау алқабын мекендеген, өзінің
дербес мемлекеті болған Кангүй, қаңға тайпалары бірлестігі мен одан кейінгі
дәуірлерде де дәл сол өлкені қоныстанып, көрші түркі тайпаларының саяси-
әлеуметтік өміріне әр кезде түрлі ықпал жасап келген қаңлылар, сайып
келгенде біртұтас этностық қауымның негізі екенін мойындайды.
Еліміздің ханзу ғалымы Уи Иуан: Үш ордаға бөлінген қазақтар...
ежелгі қаңлылар дейді. Чи Иұншы: Қазақ дегеніміз – ежелгі қаңлы елі
деген. Жапон ғалымы Сиратори: Ежелгі қаңлылар тұрмысы, ғұрып-әдет және тіл
жағынан қазіргі қазақтар еді деп дәлелдейді.
Қаңлы елінің жағырафиялық орны жөнінде: Тарихи жазбалар, Дуан
шежіресінде былай дейді: Қаңлылар – дауандардың батыс солтүстігінде екі
мың шақырым жердегі көшпелі ел. Олардың ғұрып-әдеттері ұлы иозыларға ұқсас.
Қару ұстаған әскерлері 80 – 90 мың. Дауандармен көрші отырады. Кішкене ел
болғандықтан, оңтүстікте ұлы иозылардың, шығысында һұндердің тізгіндеуінде
болды.
Жазба деректердің айтуына қарағанда, қаңлы елі өз ішінен бес иелікке
бөлінген. Әр иеліктің кіші хандары болған. Олар ұлы ханға бағынған. Бұл
иеліктер өздерінің орталық қалаларының атымен аталған. Ол иеліктердің
аттары және тұрған орындары мынадай:

1) Сусе иелігі.
2) Фуһу иелігі.
3) Ионе иелігі.
4) Жи иелігі.
5) Иоған иелігі.

Қаңлының билік құрған кезеңдегі сыртқы саясатының жалпы бағыты Жібск
жолының Сырдария бойымсн жүрстін болігіндсгі Фсрғанадан Арал өңірінс
дейінгі учаскесін өз бақылауында қайтсе дс сақтап қалута ұмтылушылығы еді.
Олар оны уысынан шығырмады да. Жібск жолының Сырдария бойымсн жоғары
Солтүстік Батысқа - Кавказ бсн Қаратеңіз өңіріне, сол сияқты түсксйгс —
Иран мси Таяу Шығысқа, Үндістанға мігірсіз жүріп, белсснді әрскст етті
қаңлылардың қала жұрты мсн обаларын, Яньңай- үйлсрін қазған кездс табылған
олжалар: Үндістанн маржан моншақтары. Қытай теңгслсрі мен айналары,
Европаның булдары-қаптырмалары, Иранның бедерлі тасы-инталио куә бола
алады.
Қаңлы халқының этникалық сипаты жөніндсгі мәселе күрделі де қиын.
Қаңлылардың қай тілде сейлегені жөнінде де бірыңғай пікір жоқ. А. М.
Бернштамның пікірінше, қанлылар түрік тілді халық болған. Басқа
зерттеушілер қаңлылар Солтүстік Иранның мал есіруші тайпалары қатарына
жатады, олар б. з. бірінші мыңжылдығы ортасында Сырдария бойына түрік
тайпаларының қоныс аударуына байланысты өзінің этникалық бейнесі мен тілін
өзгерткен деп болжам жасайды. Б. А. Литвинский қаңлылар ирантікді сақтардың
ұрпағы деп ссептейді. Оның пікірінше, Каңлы атын сақ тайпаларының бірі,
былғары киімді олдс (сауытты) адамдар13 деп айтуға болады.
Соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулсргс жүгінсек, қаңлы
замандастары салған суреттер қаңлылардың сыртқы бет бейнесін көз алдымызға
елестстуге мүмкіндік береді. Олар бізге бір ксздері былғарыға тігілген
сүйек пластинкаларға салынған гравюра бейнелері күйінде жетксн.
Пластинкалар Самарқан облысындағы Қорған тебс қалашығы маңындағы б. з.
бірінші ғасырларындағы қаңлы обасын бірінші қазған кездс-ақ табылды.
Олардың бірсуінде атты және жаяу батырлардың айқасы, екіншісінде — атпен аң
аулау көріністері бейнеленген. Айқас пен аң аулауға қатысушылар түгелдей
бір этникалық тұрпатқа жатады. Олардың бәрінің дс мандайы тықиып, төбесі
құшиып қалған. Шаштарын жоғары қарата тарап, самайдағысын кейін, құлағынын,
сыртына карай жатқыза салған. Кездсрі ромбы тәрізді, мұрындары дөңестеу,
исктсрі жалпақ, ұзын мұрт, шоқта сақалмсн бітеді. Жауынгерлср шскпендсрінің
сыртына қорғану үшін сопақша немесс қабыршақ секілді пластиндерден жасалған
сауыттар кигсн, бастарында домалақтау дулығалары болған, мойындарын сауытты
жағалармен жауып алады екен, бұттарына жабыстыра шалбар киіп, көтерілмес
үшін балақбауын табанына іліп қойған.

Қару-жарақтардан: ұшы ұшкілденіп келетін ұзын найзалар, қынабы
белдікке қос таспамен бскітілетін екі жүзді ұзын семсерлер, жебесі үш қырлы
оқтары бар құрама садақтар, кең бөлігі садақтың өзінс, екі бөлігі оқтарға
арналған үш бөлімді қорамсақтары болған. Сопақ қалқан сырты пластиндармен
қапталған. Бір жауынгердін. айбалтасы бар. Сауытты жауынгсрлер сауытсыз
аттарға мінгсн. Аттардың жалы күзелген, құлақтарының арасындағы кекілін
күлтелендіріп жинап қойған.

2. Археологиялық ескерткіштері.

Бір кездері қанлылар ектемдік еткен аудандардан археологтар
ескерткіштердің үлксн бір тобын тауып, оны Қауыншы және Отырау-Қаратау
мәдснистінс жатқызды (мәдсниет дегсніміз белгіті есксрткіштердің,
заттардың, мекемелердің, идсялар мсн жүріс-тұрыс образдарынын. т. б.
жиынтығы). Бұлардын, біріншісі Ташкент кегалды аймағында скіншісі
Сырдарияның, орта ағысы мсн Қаратау сілсмдсрінсн Таласқа дсйінгі аудан-
дарда тараған.
Кауыншы мәдениетінің езгесінен гөрі тәуірірск зсрттслгсні Шардараға
таяу, Сырдарияның оң жағалауына қоныстанған Ақтөбс мсксні. Қазбалардың бірі
жобасы тік бұрышты, көлсмі 28x18,5 м. Орда сарайын толық аршыды. Сарай
крест іспсттес етіп салынган бес үйден, кірмелік кешені мен қүрылымды батыс-
шығысынан орап жатқан екі дәлізден тұрады екен. Оның дәл ортасында (көлемі
3,6x3,6 м) төртбұрышты зал бар, ол басқа үй-жайлармен доғалап иіп салған
арқа өткелдермен жалғасып жатыр. Зал бір кездері тсгіс шатырмсн жабылыпты.
Залдың айналасына орналасқан үйжайлар қорап шатырлармсн жабылған,
олардың бірсуі — күмбсзді, тсгі ол Орта Азия мсн Казақстандағы күмбезді
шатырлардың ертедегі түрінің бірі болса керек. Үй құралымында шатыр маңызды
рөл атқарған, оған басқышпсн тобсдегі қақпалы саңлау арқылы шыққан.
Сарайдың қабырғалары, арқалық өткелектсрі тік және төрт бұрышты қамкесектсн
қаланған.
Қаңлылардың мекенжайлары әдетте оба қорымдарымен коршалған, олардың
ішінен Жаушықұм, Жамантоғай, Терсбай-Тұмсық қорымдары қазылды. Кабырлар
жерасты үңгірлерінс кесе көлденең жасалған. Қабырларда мәйіттср қосар
нсмесс сыңар жерлснгсн, олармен бірге бір-екілі не көбірск құмыралар,
моншақтар. темір тоғалар, сұрмстас (қас пен көзді бояйтын құрал) қойылған.
Отырар-қаратау мәденистіне жататын ескерткіштер өтс көп шоғырланган
ірі орталықтын, бірі — Отырар көгалді аймағы. Арыс өзенінін, сол
жағалауындағы шағын ғана жсрдс (100 шар. м шамасы) аумағы әртүрлі: Пұшық-
Мардан, Қостөбе, Шаштөбс, Сейітман төбс, Ақайтөбе, Шалтөбе сияқты жиырма
шақты тебс бар.
Олардың ең үлксні — Көкмардан ссксрткіштердің басым көпшілігі
жинақталған жерді тап осылай атайды. Жәдігерлік екі бөлімнен: нсгізгі тебс
мен онын. қасындағы тебешіктерден құралады. Қалажұртының орталық бөлігі —
негізгі төбс Арыстың екі тармағының қосылуы нәтижесіндс пайда болған
аратда. Тәбснін. көлсмі екі гсктардан асады, оның ең биік жері 15 м. Оның
тсріскей бстіндсгі жарты шақырымдай жерден қала қорымы кездесті, ол
биіктігін 2—2,5 жәнс диаметрі 15 мстрге жететін ондаған обалардан тұрады.
Қазба жұмыстары бір мезгілдс қала жұрты мсн оба қорымында қатар
жүргізілді. Әдстте, үйлер бір бөлмслі болып келеді (екінші бөлмесі — қойма
болган), олардың іргесі жартылай жсрге, мәдсни қатпарына қазылып салынған,
сол себепті дс көшс жақтан оларга үш-бсс тепкішекті басқышпен кірген.
Үйлердің ссіктсрі бұрыштардың біріне жақын стіп салынатыны байқалған.
Есіккс қарама-қарсы, белменің ортасына таяу тікбұрышты жер ошақ жасалады.
Бөлмені қуалай қабырғаларға тақап аласа сәкі-төссктср қойылған. Есікке
таяу бұрыштарда су мен тамаққа арналған ыдыс-аяқтар -хұмалар, су таситын
құмыралар мсн көзслср тұратын болган.
Ошаққа таяу жерді сдсндс дәнүккіштер мсн диірмсндср жатқан. Олардың
бүтіндсрі нсмесс сынықтары әрбір үйдсн табылды десе де болады. Кейбір
үйлерде диірменге әдсйі тұғыр жасайды сксн.

3. ІІІаруашылығы, кәсібі.

Ежслгі қалалар мен мекснжайларды қазған кезде архсологтар табатын
нсгізгі матсриал, әдсттс, керамика: ас әзірлсутс ксеректі ыдыс-аяқтар-
қазандар, қақпалы құмыралар. табалар, тағанды ошақгар: су таситын ыдыстар —
аузы ксң, бір не скі тұтқалы көзслср, көлдннең тұтқалы көзслср, өкі тұтқалы
құмыралар. Бұрын айтқанымыздай-ақ, азық-түлік жерге көміліп қоятын үлкен
ыдыстарда — хұмаларда сақталған және асхана заттары: әсемделіп жасалған
саптыаяқтар, құмыралар, кеселер кездеседі. Қаңлылар темірді балқытып, одан
күнделікті тұтыныс заттарын жасауды білген. Ұсталар орақ, пышақ, жебе
ұштарын жасайтын темірдің дөңгелек бөлектері табылған.
Сүйектен құранды садақтар жасауга қажетті бөлшектер, пышақ саптары,
түйреуіштср, қаптырмалар, әртүрлі бойтұмарлар істелген. Қасқыр мен иттің,
бүркіттің буын сүйектерінен жасалған бойтұмарлар әсем-ақ. Сүйектен ойып
жасалған, басы бедерлі түйреуіштері де қарауға қызықты. Зсргерлік бұйымдар
мен әшекейлер алтын мен қоладан жасалған. Мәселен, кақ-алтыннан жасалып.
көзіне қызылтас орнатылып, жалган інжумен жиектелгсн қапсырма табылды.
Лағыл мен қызғылт ақықтан, ферузадан, түрлі-түсті шыныдан моншақтар
жасаған.
Кару-жарақ түрлерінен үш қырлы темір жебслер, сүйектелген құранды
садақтар, қысқа темір семсерлер мен сыңар жүзді қанжарлар болған. Былғары
белдіктсрдсн қалған қола, тсмір тоғалар көп ұшырасады. Әшексйлердсн — тас,
металл, шыны моншақтар, түсті тастан кездсрі бар, қола және алтын бүрме
моншақтар, сырғалар мен ілгектер, сымнан есілген өңіржиектер мен
шаштүйреуіштер бар.
Дәнді дақылдар дәндері мсн астық қамбаларының табылғанына, еден
сылағы мен қамкесектен сабан-топан қалдықтарының болғанына, дәнүккіштер мен
астық сақтайтын хұмдардың көп кездескеніне қарағанда, егіншілік мықтап
дамыған тәрізді. Жерді тас кетпендермсн өндеген, олар көрінген мскеннен
табылады. Жер өңдеуге сүйектен жасалған құралдар да қолданылған.
Б. з. алғашқы ғасырларында егінді суғару шектсулі көлемде
жүргізілген. Әдетте, суды пайдалануга сңбектің ең қарапайым әдістері
қолданылады. Көкмардандағы жер суландыру ісін алдын ала зерттеуден Арыстын,
опырылып құлап біткен көне арнасы мен тарамдарын бегеп, олардаң жарма,
арықтар тартып, егін мен бақшаларды суарғанын көрдік.
Шаруашылықтың маңызды бір саласы — мал өсіру болған. Егіншілігі біраз
дамыған ежелгі қоныстардан жылқы, қой, ешкі, сиыр сияқты үй жануарлары
сүйектерінің көп кездесетінінс қарап, қаңлылар тіршілігінде мал шаруашылығы
едәуір орын алғанын байқаймыз.
Қоныстанушылар өмірінде аң аулау ісі де үлксн орын алған. Казбалардан
еліктің, таутскенің, арқар мсн ақбокеннің сүйсктсрі табылған. Арқар мен
марал мүйіздері де жиі ксздеседі, ісмерлер олардан әртүрлі бұйымдар
жасаган. Қаңлылар су құстары — үйректср мен қаздарды да, бірқазандарды да
аулаған. Батық қылтанақтары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.