Көркем мәтін талдаудың лингвистикалық ерекшеліктері

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Жазушылардың кез келгені ұлт тілінің әдеби үлгісіне әрдайым өз шығармаларының шұрайлы тілі арқылы «қолтаңбасын» қалдырады. Көркем дүние тілін танудың басты міндеті ˗ шығарма тілі автордың айтпақ идеясына сай келе ме дегенді анықтау, жазушы өрнегін, қолтаңбасын айқындау.

Қаламгер, сөз өнерінің бастауын жалпы халықтық тілден алатындығы ақиқат. Жазушының сөз өрнегін келісті сала білуі, қаламгердің даралық стилін, тіл өзгешелігін, шеберлігін танытады.

Көркем тіл стилі оқырманға эмоционалды, бейнелі, яғни эстетикалық әсер ету функциясын атқарады. Жазушылар өз шығармаларында троптың түрлерін құбылта қолдану және семантикалық категориялардың мағыналық реңктерін орнымен жұмсау, фразеологизмдерді тақырыптық мағыналық жағынан сұрыптап суреттеу тәсіліне енгізу ˗ міне, мұның барлығы суреткер үшін әрі шеберлік, әрі азаматтық міндет.

Балалар әдебиетінің классигі ˗ Б. Соқпақбаев шығармаларының тілі баланың жас ерекшелігі мен танымына сай. Қарапайым қазақ баласының танымын суреттеп, қазақ балаларының жиынтық образын жасап, кішкентай оқырмандарының жүректеріне жол таба білген қалам иесі. Шығарма жазуда әсерлі де айшықты тіл мен ұтымды тәсіл қолданған. Баланың қоршаған ортаны қабылдауын суреттеуде қаламгер үлкен шеберлік танытып, көркем тілмен сурет сала білген.

Әр жазушының қалыптасқан өзіндік даралығы болады. Ірі қаламгерлердің атақты шығармаларын қолға алсақ, кімнің шығармасы екендігін бірден айта аламыз. Қаламгер Б. Соқпақбаевтың даралығы нақтылы жазу, ұтымды жазу деп тартынбай-ақ айтуға әбден болады. Шыншылдықты табиғаттан үйренген, жоқтан бар етпеген қаламгер өзгелерден сонысымен дараланады.

Жұмыстың өзектілігі. Зерттеу жұмысы балалар әдебиетінің классик жазушысы Б. Соқпақбаев шығармалары негізінде сөз болады. Жазушы шығармашылығы жөнінде сөз қозғаулар балалар прозасына арналған шығармалар негізінде әдебиетші ғалымдар тарапынан ғана көрініс табуда. Жазушының шеберлігі, балалар әдебиетіндегі орны туралы әдебиетші

Ә. Кекілбаев, С. Қирабаев, Қ. Ергөбек, Т. Ахтанов, С. Шаймерденов, А. Нұрқатов, Р. Нұрғалиев сынды ғалымдар сөз еткен болатын. Қаламгер шығармашылығына тілші зерттеушілер тарапынан Саткенова Ж. «Кейіпкер тілінің когнитивтік аспектісі (Б. Соқпақбаев шығармалары барысында) » атты диссертациялық жұмыс жазылған.

Жазушы шығармаларының тілдік, стильдік ерекшеліктерін, көркемдеу тәсілдерін қолдану шеберлігін сөз етуіміз жұмыстың өзектілігін танытады.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.

Жұмыстың басты мақсаты Б. Соқпақбаев шығармаларының тілін: көркемдеу тәсілдері мен баяндау стиліне, кейіпкерлер тіліне талдау жасай отырып, олардың жазушы қолданысындағы ерекшеліктерін анықтау.

Аталған мақсатты орындау үшін мынадай міндеттерді жүзеге асыру көзделеді:

- қаламгер шығармаларындағы мақал-мәтелдер мен фразеологиялық тіркестерді тақырыптық топтарға жіктеп, олардың авторлық қолданыстағы ерекшеліктерін көрсету;

- көркем туындыдағы көркемдеу амал-тәсілдерін саралау;

- Б. Соқпақбаев шығармаларындағы баяндау стилін анықтау;

- жазушы шығармаларындағы: диалог, монолог, полилогтың авторлық қолданыстағы ерекшеліктерін айқындау.

Зерттеу нысаны: Б. Соқпақбаев шығармаларының тілі.

Жұмысты жазуда басшылыққа алынған теориялық еңбектер мен дереккөздері : Жұмысты жазу барысында қазақ ғалымдарының Р. Сыздықованың, М. Балақаевтың, Ғ. Қалиұлының, Ә. Болғанбайұлының, Х. Кәрімовтың, Т. Қоңыровтың, З. Қабдоловтың, Б. Шалабаевтың, Г. Смағұлованың, А. Сыбанбаеваның еңбектерін және Ж. Саткенованың жұмысын басшылыққа алдық.

А. К. Шаяхметова, В. Г. Гак, В. Н. Телия, Н. Д. Арутюнова сынды ғалымдардың негізгі теориялық тұжырымдарын да зерттеуімізге негіз еттік.

«Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі», «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі», «Мағыналас фразеологизмдер сөздігі», «Әдебиеттану. Терминдер сөздігі», Б. Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді», «Балалық шаққа саяхат», «Менің атым Қожа», «Қайдасың, Гауһар?», «Аяжан», «Алыстағы ауылда» атты роман, повестері мен отыз шақты әңгімелері пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.

КӨРКЕМ МӘТІН ТАЛДАУДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІМәтіннің зерттелуі және ерекшеліктері

Көркем мәтінді лингвистикалық талдау - тіл мен әдебиеттің кешенді нысаны. Көркем мәтін материалдарын лингвистикалық талдау түрлері лингвистикалық принциптер мен әдістер арқылы жүзеге асырылады.

ХХ ғасырда мәтін жеке ғылым саласы ретінде лингвистиканың кешенді зерттеу нысанына айналып, мәтін теориясы қалыптасты. Мәтін теориясының пәнаралық мәртебесі басқа ғылымдармен байланыстыра қарастыруды талап етті. Мәтін тек лингвистикалық қана емес, әдебиеттану, семиотика, психология, тарих және заң әдебиеттері, теология, этнографияның да зерттеу нысанына айналды. Зерттеушілердің айтуына қарағанда мәтінге үш жүздей берілген анықтама бар екен. « Мәтін - аяқталған тілдік шығармашылық процесс ретінде тақырыптан тұратын және ерекше бірліктері бар (күрделі синтаксистік тұтастық) лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилдік өзара байланысы бар оқушыға (адресатқа) бағытталған прагматикаға негізделген таңбалар әлемі. Бұл орыс тіл білімінде алғашқы мәтінтанушы - И. Г. Гальперин берген анықтама» [1, 9] .

Мәтінге қатысты ерекшеліктердің ең бастысы - оның қатысымдық, яғни коммуникативтік сипаты. Мәтін тілдің динамикалық қарым қатысына қарай ғана пайда болды. Екі жақтың өзара қатысы - мәтін аспектісі.

Мәтін ерте кезден-ақ түрлі ғылым салаларының зерттеу нысаны болған. О баста діни сакральдық мәтіндер (астарлы, құпия мәні бар), бертін келе, заң және әдеби мәтіндер ғалымдардың ерекше назарын аудартқан. 19-ғ. соңында этнологтардың ерекше шұғылданған саласы да осы мәтін болды. Ең алғаш мәтін құрылымы туралы зерттеу орыс фольклорисі В. Я. Пропптың атымен байланысты. Оның 1928 ж. «Морфология сказки» деген кітабында ертегілердің кейіпкерлері, тұрақты түрде қайталанатын орны, оқиғасы т. б. айтқан ойлары ағылшын, француз тілдеріне аударылған. Тіпті ғылыми бестсселерге айналды. Кейінгі кезде пайда болған семиотика мен мәтін лингвистикасына ғылыми бағдар берген еңбек болды. Әсіресе, француз структуралистері мен семиологтары пайдаланған. Олар: К. Леви-Стросс, Р. Барт, Ц. Тодоров,

А. Греймас т. б.

Батыс еуропалық мәтін лингвистикасы үшін басқа, мәселен, чех лингвистикалық мектебі негіз болды. Олардың тура және жанама тигізген әсерінен батыс Еуропада 1960 ж. мәтін лингвистикалық теориясының негізі қалана бастады. Олар: П. Хартман, Р. Харвег, З. Шмид, Т. ван Дейк, В. Дресслер т. б. Олардың еңбектерінде мәтін құрылымдық жағынан қарастырылды. Таксономдық әдіспен, мысалы Р. Харвег лексикалық единицалардың мәтіннің басы ен соңына қарай орналасатыны туралы талдау жасаған.

1970 ж. ортасында мәтін қатысымдық /коммуникативтік/ процесс ретінде қайта жандана бастады. Мәтін лингвистикасының негізін салушылардың бірі әрі бұл мәселемен көбірек шұғылданған атақты голландиялық тілші Т. ван Дейк 70-жылдардың 2- жартысында мәтін терминінен дискурстық терминологияға көшіп, мәтінді статикалық қалыптан динамикалық қалыпқа айналдырып, өзгеше зерттеуді қолға алды. Осы тұста Р. А. да Богранд пен В. Дресслердің «Введение в лингвистику текста» деген монографиясы үлкен рөл атқарды.

Кеңестік тіл білімі сөйлемге қарағанда мұндай тілдік объектіге ерекше қызығушылықпен барлау жасап, күрделі фразалық тұтасым (Л. А. Булаховский), күрделі синтаксистік тұтастық деп (Н. С. Поспелова) айтып жүрді. Бұл ойларға негіз болған А. М. Пешковскийдің ірі синтаксистік тұтастық туралы термин ойластыру керек деген сөзі еді.

1950-60 ж. мәтін құрылымымен Н. Ю. Шведов, Т. Г. Винокур, Е. В. Падчуева т. б. айналысты. Абзац құрылымы және фразалық семантиканың мәтінге қатысы сияқты мәселелер көтерілді. Мәтінді лингвистикалық зерттеу 1970-80 ж. өте қарқынды дамып, Т. М. Николаева, С. И. Гиндин, И. И. Резвин, М. И. Откупщикова, И. Р. Гальперин, В. Г. Гак, Б. М. Гаспаров, О. И. Москальская, З. Я. Тураева т. б еңбектері жарыққа шықты. Олардың еңбектерінде: мәтіндегі просодия, интонация, мәтін құрылымында көмекші сөздердің ерекше қолданылуы (маркерленген), мәтіндегі ұсақ тілдік единицалардың жұмсалуы (фонема, морфема т. б. ) мәтіннің жалпы құрылымы, мәтін референциясы, мәтіндер типологиясы деген зерттеу салалары мәтін лингвистикасының дамуы мен қалыптасуына үлкен үлес қосқан ғылыми еңбектер болды. Әсіресе, мәтін лингвистикасы туралы зерттеулердің тұтас жиынтығы сияқты М. И. Откупщикованың «Синтаксис связного текста» деген еңбегі. Мұнда мәтін көлемі және единицасы, байланыс заңдылықтары, мәтіндегі сөйлем және оның актуальді мүшеленуі, т. б. қарастырылады.

Қазақ тіл білімінде жалпы мәтінге қатысты біршама зерттеу еңбектері әр жылдары жарық көрген. Мәселен, мәтін түзуші тілдік бірліктердің ерекшеліктеріне қатысты: Е. Жанпейісов. Қазақ прозасының тілі. (1968) ; Р. Сыздықова. Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы. (1970) ; Х. Кәрімов. Көркем әдебиет тілін зерттеудің мәселелері. (1986) ; Р. Сыздықова, Б. Шалабаев. Көркем тексті лингвистикалық талдау (1989) ; М. Серғалиев. Көркем мәтіннің тілі. (1996) ; Б. Шалабай. Қазақ көркем прозасының тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері. (1997) ; Г. Смағұлова. Көркем мәтін лингвистикасы (2010) ; т. б. кітаптар шықты.

Көркем мәтінді талдау жолдары

Тіл білімінде мәтін туралы, мәтін талдау мәселелері ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап лингвистика тарихында елеулі жетістіктерге жетті. Мәтіннің ақпараттық құндылығына, оның таңбалық, тілдік және қатысымдық, мәдениеттанымдық, когнитивтік ерекшеліктеріне қарай зерттеу бағыттары да сан қырлы болып келеді.

«Орыс тіл білімінде мәтінге қатысты зерттеулер ХХ ғасырдың соңғы ширегінде жан-жақты көріне бастады. Мәтінді лингвистика пәні деп қарастыру мақсатында И. О. Москальскаяның пікірі:

Аяқталған айтылымды білдіретін сөздің негізгі бірлігі сөйлем емес, -

мәтін; мәтін синтаксис деңгейінің жоғары бірлігі.

Нақты сөз (речь) туындылары - мәтіннің негізінде мәтінді құрудың

жалпы принциптері жатыр; олар сөз саласына емес, тіл жүйесіне немесе тілдің құзырына жатады. Сонымен мәтінді сөздің бірлігі ғана емес, тілдің бірлігі деп қарау керек.

Мәтін тілдің басқа да бірліктері сияқты таңба жүйесінің бөлігі болып

табылады.

Мәтінді ерекше деңгейдегі тіл және сөз бірліктері ретінде жан-жақты

қарастыру ерекше лингвистикалық пән - мәтін лингвистикасының құрылуын талап етеді. Сондай-ақ, мәтін лингвистикасының пайда болуына 40-50 жылдары барлық лексикалық және грамматикалық феномендерді сөйлемнің шеңберінде толық түсіндіру, толық ашу мүмкін емес, деген пікірлерден кейін мәтін линвгистикасы бастауын алды» [1, 5] .

Қазақ тіл білімінің негізін салған А. Байтұрсынов, Қ. Жұбановтың ғылыми ойларынан мәтінтанудың әлемдік проблемаларымен ұштасып жатқан пікірлері байқалады. Олардың зерттеу еңбектеріне аңыз-әңгімелер, мақал-мәтелдер, өлең жырлардың мәтіні арқау болып, дыбыс, сөз, сөйлемдерден де күрделі құрылымдар бар екендігін айтқан. Қазіргі қазақ тіл білімінде сол ғалымдардың мәтінге қатысты алғашқы ұшқын ойлары ары қарай дамытылды.

Мәтіннің тұтастығын зерттеу оның элементтерінің қызмет ауқымын айқындау тұрғысынан жүзеге асады. Мәтіннің мазмұнын ашу мәтіндегі қандай да болмасын зерттеулердің түпкі мақсаты. Сондықтан тіл тұлғаларының ашық та, жабық-жасырын келетін көркем мәтіндерді зерттеуде бұл әсіресе, үлкен мәнге ие. Өзінің айтайын деген ойын, белгілі бір мазмұнды беру үшін автор қандай бейнелеу құралдарын таңдаймын десе де ерікті. Мәтіннің жасырын мағыналарын ашуда тіл таңбаларының екі жақты болмысына ден қойылады: тілдік тұлғалар (таңбалар) сол мәтіндегі не басқа мәтіндегі өзі сияқты тұлғалармен мағыналары сыртқы тұлғалары бойынша үндесе отырып, мәтіннің басқа да компоненттерімен өзара байланысқа түседі. Сондықтан мәтін теориясының жетістіктері көркем мәтінді талдауда кең пайдаланылады.

Көркем шығарма - эстетикалық категория. Оған тілдің поэтикалық қуаты ғана қызмет ете алатындығын көркем әдебиет мысалдарымен жан-жақты ашудың басқа да көптеген амал-тәсілдердің қырлары бар. Мәселен, тілдің қатысымдық әрі лингвистикалық бірлік ретінде жанрлық ерекшеліктердің қалыптасуына әсерін анықтау мен мәтін түзетін тілдік единицалар қызметін айқындау - ең басты мәселе.

Қазақ әдеби тілінің негізін қалаушылардың белгілі бір еңбектерімен қоса, ежелден сөз өнерін пір тұтқан бабалар тіліндегі асыл мұра - тарихи жырлар, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдер, тұрақты тіркестер, шешендік сөздер, тілек-бата сөздері - көркем мәтіннің ажырамас құрамды бөліктері.

Көркем мәтінді лингвистикалық талдау мынадай талаптармен жүзеге асырылады.

Көркем мәтінді лингвистикалық талдаудың әдістері мен әдістемелері,

методологиясы мен басты аспектілерін анықтау.

Синхронды және диахронды талдау әдістерінің мәтіндегі бірлігі.
Мәтіндегі түрлі лексикалық және фразеологиялық қабаттардың

мәдениремаларын анықтау.

Поэтикалық сөз символдарының ішкі мағынасы.
Көркем мәтіндегі ескірген және окказионал перифраздар.
Қазіргі қазақ әдеби тілде қолданылып жүрген кейбір түсініксіз

диалектизмдер, кәсіби сөздер табиғаты, жаргондар мен терминдер.

Семантикалық жүйедегі жеке авторлық сөзжасам мен сөзтіркесім

үлгілерін анықтау.

Мәтін ішіндегі немесе көркем туындының мазмұндық тақырыбын ашу

үшін алынған фондық лексикалар табиғаты.

Фонетика, морфология және синтаксистегі норамадан ауытқушылық

факторларын айқындау.

Мәтін талдаудың стилистикалық ерекшеліктері.

1. 3 Б. Соқпақбаев шығармашылығы

Көркем әдебиет тілін зерттеудің алғашқы қадамы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезінде еуропалық тілшілер тарапынан жасалынған. Осы кезеңде көркем шығарма тілі теориясының негізі қаланды. Бұл мәселе өз кезеңінде әдеби тіл тарихымен бірлікте қаралған еді.

Қ. Жұмалиевтің «Стиль - өнер ерекшелігі» атты еңбегі дүниеге келді. Осы бағытта көркем әдебиет тілінің жалпы сипаты, ерекше белгілері, әдеби тілдегі орны жөніндегі жинақталған ой тұжырымдар, жеке жазушының даралық стилі, тіл өзгешелігі туралы ой-пікірлер кең өріс алды.

«Шығарма тілі автордың айтпақ идеясына сай келе ме дегенді алып, жазушы өрнегін, қолтаңбасын айқындау - көркем дүние тілін танудың басты міндеті» [2, 80] - дейді ғалым Р. Сыздықова. Көркем мәтінге талдау жасауда көркем шығарманы оқырманның түсінуіне жеңілдік жасайтын, мазмұн мен тілдік амалдар арасындағы тәуелділікті байқауға болады.

Профессор Г. Смағұлова: «Көркем әдебиет тілі - әдеби тілдің негізгі көрсеткіші. Ұлттық өнер дамыған әдебиет - әдеби тіл байлығы деп танылады. Қай кезде болмасын ұлт әдебиетінің ірі өкілдері сол ұлттың әдеби тілін дамытуға үлес қосады, өзіндік ізін қалдырады. Орыс әдеби тілі үшін Пушкин шығармашылығы бағдар болса, қазақ әдебиетінің классигі ұлы Абай, Мұхтарлардың қазақ әдеби тілін қалыптастырудағы орасан еңбектері ғылым зерттеушілерінің нысаны болды. Ақын, жазушылардың кез келгені ұлт тілінің әдеби үлгісіне әрдайым өз шығармаларының шұрайлы тілі арқылы «қолтаңбасын» қалдырады. Көркем тілдің ең дамыған жоғары сатысы сол ұлт тілінің жетістігі ретінде бағаланады» [1, 93] - дейді. Расымен де, жазушы образдармен қиялданады, бейнелейді, көрсетеді, сөзбен сурет салады. Ал, көркем әдебиет үшін сөзбен эстетикалық әсер беру басты нәрсе. Көркем сөз өнері жазушы қаламымен ұшталады. Оқушы қиялын шарықтатады. Тілдік мәнер әр суреткерде әр түрлі болып келеді. Мәтін көркемдігі суреткердің лексикалық тұлғаларды қандай мөлшерде қолданған сандық жағы емес, сөздердің орнын тауып сапалы қолданғандығымен көрінеді. Сөз шеберлерінің тілді жұмсау мәдениеті көп нәрсені аңғартады. Көркем әдебиет тілінде арнаулы лексикадан бастап, тілдегі барлық лексикалық қабаттар түрлі стильдік қызметімен тұтас көрінеді. Стильдік шектеулік деген ұғым болмайды.

Балалар әдебиетінің классигі - Бердібек Соқпақбаев қазақ әдебиетіне ХХ ғасырдың 50-60 жылдары өзіндік белесімен келген жазушы. Әдебиетке әуел баста ақын ретінде келген жазушының 1950 жылы «Бұлақ» деп аталатын өлең жинағы басылып шықты. Жазушы өз талантын проза әлемінде айқын танытып, шыңдай түсті.

Жазушының «Өзім туралы» деп аталған повесі, кейіннен «Менің атым Қожа» (1957) деп өзгертілді. Балалардың сүйіп оқитын шығармасына айналып, орыс, украин, француз, литва, латыш, өзбек тілдеріне аударылды. 1963 жылы "Қазақфильм" студиясы сол кітап бойынша жазылған киносценарийді экранға шығарды. "Менің атым Қожа" фильмі француздың Канн қаласындағы жастар мен балаларға арналған кинофильмдердің халықаралық фестивалінде (1967) арнайы сыйлыққа ие болды. Сонымен қатар «Балалық шаққа саяхат» (1960), «Өлгендер қайтып келмейді» (1963 ˗ 1 том, 1974 ˗ 2 том), «Алыстағы ауылда» (1953), «Жекпе˗жек» (1951), «Қайдасың, Гауһар?» (1966), «Аяжан» (1963) сынды шоқтығы биік, прозалық белді туындыларымен кішкентай оқырмандарының жүрегінен жол таба білді. «Менің атым Қожа», «Аяжан» повестері мен «Өлгендер қайтып келмейді» романы орыс тілдеріне аударылды.

Қаламгер шығармашылығы жайында ғалым С. Қирабаев: «Бердібек Соқпақбаев қазақ әдебиетінде өзіндік өрнегімен, шындықты қарапайым әңгімелеу арқылы мөлдіретіп, көз алдыңа жайып салатын, кейіпкерлерді даралау мен психологиялық бейнелеудің де өзгеше бір жолын тапқан талантты жазушыларымыздың бірі еді» [3, 355] - дейді.

Б. Соқпақбаевтың қалам тартқан шығармаларының тақырыбы - Ұлы Отан соғысы алдындағы, соғыс жылдары, соғыстан кейінгі ауыл өмірі. Қаламгер сол кездегі қоғамдық жағдайды қарапайым қазақ баласының танымы арқылы суреттеп, қазақ балаларының жиынтық образын жасаған. Қазақ балаларының қоршаған ортаны қабылдауын суреттеуде үлкен шеберлік танытты, көркем тілмен сурет сала отырып, ұтымды тәсіл, әсерлі де айшықты тіл таба білді.

2 ҚАЛАМГЕР ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КӨРКЕМДЕУ ТӘСІЛДЕРІ

2. 1 Мақал-мәтел, фразеологизмдерді қолдану ерекшеліктері

Жазушы ұлттық болмысты, менталдық дүниені танытуда да үлкен шеберлікпен көзге түседі. Б. Соқпақбаев паремиологиялық сөздік қорды молынан пайдаланады. Мақал-мәтелдер кейіпкердің танымы мен болмысына сай етіп беріледі.

Қазақ тілінің байлығын, көркемдігін ашып көрсететін тілдегі сөздер тобының бірі ˗ мақал-мәтелдер. Мақал мен мәтел ˗ өміршең поэтикалық жанр, қазақ халқының рухани қазынасы, философиялық пайымы, түсінігі. Ұрпақтан ұрпаққа ұмытылмай жаттала тараған өнегелі, өсиет сөздердің киелі түзілімі.

« Мақал ˗ сөз анасы. Әдемі ұйқасты, үйлесімді ырғақты, өлеңді өрнекпен не шешендік қара сөзбен айшықталған, қысқа да нұсқа айтылатын нақыл сөздің мәйегі. Мәтел ˗ мақалға ұқсас, өлеңде тұжырымы тұспалды, қара сөзде нұсқалы, қорытынды түйіндеуі тура айтылатын, қарама-қарсы шендестіруі жоқ, ықшам да кестелі нақыл сөз» [4, 3] .

«Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым ˗ Ш. Уәлиханов. Ш. Уәлиханов пен Н. Березин архивтерінде ХІХ ғасырдың елуінші жылдарында ел аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер сақталған. Сондай-ақ, қазақ ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ мақалдары мен мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен әдебиетінің, тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан Ы. Алтынсарин, Ә. Диваев, В. Радлов, М. Тереньтев сынды ағартушы, ғалымдардың еңбегі ерекше. Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне арналған іргелі монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық. Солардың ішінен ғалым Б. Шалабаев алғашқылардың бірі болып, аталмыш тұрақты тіркестер тобын арнайы қарастырып, олардың негізгі мағыналық топтарын, жанрлық ерекшеліктерін анықтады. М. Ғабдуллин өзінің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» деген еңбегінде қазақ халқының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс-тіршілігін сипаттайтын мақал-мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметін айқындаса, С. Нұрышев оларды даму тарихы тұрғысынан қарастырды. » [5, 1] .

Мақал-мәтелдер бірнеше ғасырлар бойында жасалған, құрамындағы сөздердің орны әбден қалыптасып, тұрақтанған. Мақал-мәтелдің негізгі белгілері: қалыптасқан дайын сөйлемдер қалпында жұмсалады; белгілі бір тұжырымды береді; өсиет, ақыл мақсатында айтылып, жақсылыққа, еңбекке, ерлікке, адамгершілікке үндейді. Мақалда ой неғұрлым ашық айтылады. Құрылысы жағынан екі, үш бөлімді болады. Мәтелде ой, мағына ишара, тұспал түрінде беріледі. Құрамы жағынан көбінесе бір бөлімді болып келеді. Эмоциялық реңк басым болады.

Жазушы шығармаларында кездесетін мақал-мәтелдерді тақырыптық топтарға бөлдік. Шығармаларда: Байлық, кедейлік, мұқтаждық; Батырлық, қайсарлық, тәуекелшілдік, жігерлілік; Ағайын-туыс; Жақсылық пен жамандық секілді тақырыптық топтағы мақал-мәтелдер көбірек кездесетіні анықталды.

Жақсылық пен жамандық: