Орта ғасырдағы Қалмақ пен Найман мемлекеті

Кіріспе

XVII ғасырдың басында Еділ-Жайық аралығына қалмақтардың көшіп келіп орналасуы Қазақ хандығының батыс өңірінде қалыптасқан саяси-әлеуметтік, экономикалық жағдайды шиеленістіріп жібереді. Оның негізгі себептері мыналар еді. Алдымен, Кіші жүз рулары, ноғайлар ғасырлар бойы ата-баба жері, мекені деп есептелген мал жайылымынан айырылды. Екіншіден, қалмақ-тар да қазақтар сияқты көшпелілер болатын. Сондықтан олар үнемі Жайықтың дала бетіне ұмтылды. Оның үстіне Н.Я.Бичуриннің "ойрат феодалдары қазақтардың тылынан шығып қоршауды көздеді"- дегенін еске алсақ, олардың қазақ хандығын жаулап алу мақсатын да ескермеске болмайды. Үшіншіден, орыс империясының қарқынды отарлау саясатына қалмақтар ерекше қызмет ете бастады. Бұл жайды К.Костенков үкімет (орыс үкіметі-Ә.М.) қалмақтарды "Кавказ таулықтары мен мемлекеттің оңтүстігіндегі халықтардың баса көктеп кіруіне қарсы тұратын "тірідей" қорғаныш ретінде пайдаланды", ал У.Э. Эрдниев "қалмақтар әрқашанда Ресейге адал болды" деп түсіндіреді. М.Шоқай 1933 жылы Хельсинкидегі конференцияға қатысып, түріктанушы Г.И. Рамстидтің Ресейдің оңтүстік өңірлеріне қоныстанған ойрат қалмақтары хақында оқыған дәрісінен соң "Ресейдің оңтүстік өңіріне орнығып хандық құрған қалмақтар Ресей империясының күшейіп, ұлғаюына ерекше қызмет көрсетіп, айрықша рөл атқарған… қалмақ хандығы Ресейдің тұрақты және адал сыбайласы болып, Ресеймен дүрдараз түрік халықтарына толассыз шапқыншы-лық жасап, Башқұртстанға дейін жетіп отырған" деген қорытындыға келеді.
Қазақ тарихында қалмақтармен қарым-қатынас, Еділ-Жайық үшін, халқымыз-дың тәуелсіздік үшін оларға қарсы күресі бүгінге дейін тиянақты зерттелді деу қиын. Олай дейтін себебіміз көп жағдайда бұл мәселелер қазақ-орыс қатынас-тары тарихында ғана айтылды. Тек соңғы жылдары қазақстандық тарихшылар мәселеге ден қоя бастады.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Орта ғасырдағы Қалмақтар мемлекеті
XVII ғасырдың басында Еділ-Жайық аралығына қалмақтардың көшіп келіп
орналасуы Қазақ хандығының батыс өңірінде қалыптасқан саяси-әлеуметтік,
экономикалық жағдайды шиеленістіріп жібереді. Оның негізгі себептері
мыналар еді. Алдымен, Кіші жүз рулары, ноғайлар ғасырлар бойы ата-баба
жері, мекені деп есептелген мал жайылымынан айырылды. Екіншіден, қалмақ-тар
да қазақтар сияқты көшпелілер болатын. Сондықтан олар үнемі Жайықтың дала
бетіне ұмтылды. Оның үстіне Н.Я.Бичуриннің "ойрат феодалдары қазақтардың
тылынан шығып қоршауды көздеді"- дегенін еске алсақ, олардың қазақ хандығын
жаулап алу мақсатын да ескермеске болмайды. Үшіншіден, орыс империясының
қарқынды отарлау саясатына қалмақтар ерекше қызмет ете бастады. Бұл жайды
К.Костенков үкімет (орыс үкіметі-Ә.М.) қалмақтарды "Кавказ таулықтары мен
мемлекеттің оңтүстігіндегі халықтардың баса көктеп кіруіне қарсы тұратын
"тірідей" қорғаныш ретінде пайдаланды", ал У.Э. Эрдниев
"қалмақтар әрқашанда Ресейге адал болды" деп түсіндіреді. М.Шоқай 1933 жылы
Хельсинкидегі конференцияға қатысып, түріктанушы Г.И. Рамстидтің Ресейдің
оңтүстік өңірлеріне қоныстанған ойрат қалмақтары хақында оқыған дәрісінен
соң "Ресейдің оңтүстік өңіріне орнығып хандық құрған қалмақтар Ресей
империясының күшейіп, ұлғаюына ерекше қызмет көрсетіп, айрықша рөл
атқарған... қалмақ хандығы Ресейдің тұрақты және адал сыбайласы болып,
Ресеймен дүрдараз түрік халықтарына толассыз шапқыншы-лық жасап,
Башқұртстанға дейін жетіп отырған" деген қорытындыға келеді.
Қазақ тарихында қалмақтармен қарым-қатынас, Еділ-Жайық үшін, халқымыз-
дың тәуелсіздік үшін оларға қарсы күресі бүгінге дейін тиянақты зерттелді
деу қиын. Олай дейтін себебіміз көп жағдайда бұл мәселелер қазақ-орыс
қатынас-тары тарихында ғана айтылды. Тек соңғы жылдары қазақстандық
тарихшылар мәселеге ден қоя бастады.
Қазақ-қалмақ қарым-қатынасының шиеленіскен күрделі кезеңі 1771 жылғы
қалмақ көшу немесе Шаңды жорықпен аяқталды деуге болады. 150 жылдай қазақ
жерін Ресей жағынан отарлауға белсене қатысқан қалмақ енді өз отаны
Жоңғарияға көшуге бел буады. Зерттеушілер арасында оның себептері туралы
әртүрлі пікірлер алға тартылады. Мысалы, А.И. Левшин "Шерен әлсіз, сенгіш
Убашаны "орыс үкіметі бүкіл қалмақтарға қарсы жауыздық ниетте деген сияқты
түрлі әңгімелермен сендіріп, оның жақын орыс әкімшілігімен келіспес-
тіктерін пайдаланып көшуге көндірді" десе, енді бір зерттеушілер "әскери
коллегия, оны басқарған Чернышев пен Орынбор әкімшілігінің қысымшы-
лығынан", ал кеңестік тарихшы - қалмақтанушылар Т.К. Борисов,И. Беликовтар
"Кіші халықтарға деген ұлы шовинистік саясат", "тәуелсіздігі жоғалды",
А.Каппелер "Қытай шақыруымен" деп көрсетеді.
1999 жылы бұл тақырыпқа арнайы кандидаттық диссертация қорғаған.
Е.В.Дорджиеваның анықтауынша қалмақтардың Ресейден Жоңғарияға көшуінің
объективті себептері империяның отарлауы, мал шаруашылығы жайылымының
тарылуы, әскери соғыстарға қатыстыру болса, субъективті себептері қатарында
ата мекенді армандау, қалмақ-ойрат қоғамының бірлестігін көздеу, Далай-
ламаның шақыруы аталады. Тарихи деректерді негізге алған зерттеуші көшудің
5 кезеңін бөліп көрсетеді.

I. 1771 жылдың 5-20 қаңтары. Қалмақтардың Жайықтан өтуі, бастапқы кезең.
II. 21-қаңтардан – 18-ақпан аралығы. Жем өзеніне жету кезеңі.
III. 18-ақпаннан – 1-сәуірге дейінгі аялдау және қазақтармен алғашқы
қақтығысулар.
IV. 1-сәуірден – 10-маусымға дейінгі кезең - Жемнен Балқашқа жету, Нұралы
ханмен елшілік алмасу кезеңі.
V. 10-мауысымнан 1771 жылдың тамыз айының басына дейінгі Балқаштан Қытай
шекарасына жету кезеңі.
Сонымен қалмақ көшу 1770 жылы қарашада Нарын құмында шешіліп, 1771 жылы
5 қаңтарда Жайық өзенінен өтумен жүзеге аса бастайды. Қалмақтар жағынан
Еділдің сол жағалауын- дағы торғауыттар мен батыс бағытындағы, яғни оң
жағалауды мекендеген дүрбіт және хошауттар өзара келісім нәтиже-сінде ата
мекенге жетуді мақсат етеді. Наместник Убашаға еріп, Жайықтан өткен
қалмақтар саны жөнінде нақты пікір жоқ деуге болады. Мәселен, Е.В.
Дорджиева 40000 түтін немесе 200000 адам десе, Т.К. Борисов дерегін негізге
алған Е. Әбіл 30909 түтін немесе 170000-180000 адам деген пікірлерін
ұсынады. Қалмақ көшу туралы қызықты дерек 1993 жылы Е. Калинкиннің "Как
наши предки богатели" деген мақаласынан табылып отыр. Оның анықтауынша
75000 түтін көшіп кеткен. Е. Калинкин көшу себебін Астрахань жаяу әскер
полкінің подпоручигі Кишенский әрекеттерінен көреді. Ерекше байып алған
подпоручик қалмақтардан мал тартып алумен қатар оларды әскер қатарына
шақыруды ұйымдастырып отырған. Кишенский 1770 жылы екінші рет рекрут
жариялап, мол пайда табуды көздеген. Подпоручик әрекетінен хабардар болған
Қытай богдыханы оны Петербургке хабарлап, қалмақтарды отанына қайтаруды
сұраған. Iле-шала тексеру басталғанымен, Кишенский сотта ақталып, кейін
генерал-майор атағын алып, Петербургте тұрып қалған. Жалпы бұл кезеңде
мемлекеттік шенеуніктер Кіші халықтарды отарлау арқылы ерекше қор жинаған.
Орыс жазушы-тарихшысы Е.П. Карнович (1823-1885) қалмақ көшу тұсында II
Екатерина фавориті Г. Потемкиннің ерекше байығандығын көрсетеді. Олай болса
ұлы шовинистік саясат пен отарлау, қалмақтардың тәуелсіздікті аңсауы басты
себептер қатарында болса керек.
Қалмақтар арасында басталған Отанды аңсау жөніндегі әңгімелер немесе
хабарлар жөнінде орыс үкіметі алдын-ала хабарданған. Жайық бойындағы
империя жандайшабы казактар бұл сәтте толқу үстінде болып, өзіндік
құқықтары мен артықшылықтарын орнықтыру мақсатында үкіметпен қаты-насты
шиеленістірген. Сол кезеңде Орынбор әкімшілігі қалмақтардың Жайықтан өтуіне
казактар кедергі болмайтынына көздері жеткендіктен Нұралы хан бастаған Кіші
жүз руларын оларға қарсы көтеруге ұмтылады. Бұл арада Орынбор губернаторы
И.А. Рейнсдроп И.И. Неплюевтің кезінде башқұрттарды талқандап, қазақ
даласына қашқандарды кері қайтаруға пайдаланған тәжіри-бесін қолдануды жөн
көрген. Содан 1771 жылы 21, 27 қаңтарда губернатор Нұралы ханға жазған
хатында қалмақтарды тонап, мал, мүліктерін толық тартып алуға, ал өздерін
Ресейге қайтаруға үгіттейді. Хан 30-қаңтардағы жауап хатында біріншіден,
қазақтарды алдын-ала ескертіп, дайындалудамыз; екіншіден, 300-дей әскери
сарбазбен зеңбірек қажет, үшіншіден, Орта жүз, Абылайға хабар салу;
төртіншіден, Орынборда қамауда жатқан байбақты мен таздарды босату сияқты
мәселелердің шешілуін сұраған.
1771 жылы ақпан айы басында қалмақ ұлысының алды Ойыл өзеніне жетсе,
арты Кулагино қорғаны тұсындағы Қаракөл мекеніне дейін созылған.
10 ақпанда Нұралы хан өзін бас қолбасшылыққа тағайындап, бауырларымен
бірге қалмақтарға қарсы аттанған. Хан үкіметтен осы айда тағы да
зеңбірекпен қамтамасыз етуді сұрайды. Қазақ сарбаздарының бір бөлігін
басқарған Айшуақ сұлтан 13-ақпанда қалмақтар қазір Ойыл өзенін бойлай
жүруде, сондықтан мен "айналып өтіп ту сыртынан не жанынан соққы берем,
сіздер Ор өзенінен әскер жіберіңіздер" деген хабар салады. Орынбор
губернаторы қысылған сәтте тұтқындағы қазақтарды босата бастайды.
Губернатор патшаға 15-ақпанда Нұралы хан, Айшуақ сұлтан және біздің
әскерлер Елек түбінде үш жақтан соққы береміз деп сенімді түрде хабарлайды.
Нұралы хан ақпан айында қалмаққа қарсы соғысуға келген орыс әскерінің жайын
көзімен көріп, губер-наторға олардың дайындығының төмендігін жеткізеді.
Сөйтіп орыс әскерлері жүруге жарамай қалып қойған. Содан соң Айшуақ сұлтан
Сағыз өзенінде, Нұралы хан Ор өзені маңында қалмақтардың бөлімдеріне соққы
береді. Сәл кейін хан Мұғажар тауы мен Жем өзендерінде де қалмақ қолдарын
талқандаған.
Міне, осыдан кейінгі жағдай капитан Н.П. Рычковтың күнделігінде
баяндалады. Н.П. Рычков қалмақтардың көшу себебін өзінше талдайды. Ал
өзінің қазақ даласына келуі мақсатын қалмақтардың жолын кесетін оңтайлы
жолды табу үшін "онша таныс емес елді сипаттап жазып келу" болды деп
түсіндіреді. Ол генерал-майор Траубенберг басқарған әскери қолмен бірге
жүріп, Кіші, Орта жүздер жерімен қалмақтардың артынан қуғанымен жете
алмайды. Қазақ сарбаздарын Нұралы, Айшуақтан басқа Қайып хан, Әділ, Орыс
сұлтандар басқарған. Ал көшіп бара жатқан қалмақтар Н.П.Рычковта 30000, ал
бүгінгі Қазақстан тарихында 40000 жауынгермен қорғанған делінеді.
Қазақтар қалмақтарға әр тұстан соққы бере отырып, біздіңше, оларды Еділ-
Жайық аралығына ешқашан да кері қайтаруды жөн көрмеген. Оны оқиғаға куә
болған Н.П. Рычков, зерттеушілер А.И. Левшин, А.И. Макшеевтер ашық
мойындайды. Н.П. Рычков "бізді құр босқа алға ілгерілете беруге тырысқан
қазақтарға бұдан әрі иланбаймын" деп сенімсіздік танытса, А.И. Макшеев
қазақтар қалмақтарға айтарлықтай соққы бергенімен оларды кері қайтармады
дегенді алға тартады. Соған қарағанда Нұралы т.б. бастаған қазақ қолдары не
болғанда да олардың соңынан ере отырып, ойсыратып, ата кекті қайтарып, енді
қазақты шаппайтындай қылып әлсіретіп жерімізден шығарып салған. Орыс
әскерлері, алдымен Орскіден 12-сәуірде шыққан Траубенберг 797 шақырым,
кейін Тройцкіден 7-мамырда подполковник Титов бастауымен шыққан 2000
жауынгер 463 шақырым жүріп нәтижесіз кейін қайтқан.

Бұдан шығатын қорытынды қалың қалмақ қолымен, Қырым мен Кавказда, М.
Шоқай айтуынша шведтермен соғыста шыныққан қалмақ әскерімен қазақтар өздері
шайқасты. Қазақтар жағынан шайқастарға 50000 астам ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.