Ұлт-азаттық күрес
Торғай облысындағы көтеріліс ең бұқаралық, ең ұзаққа созылған ен табанды және ұйымдасқан көтеріліс болды. Көтеріліс барлық уездерді: Торғай, Ырғыз, Ақтөбе және Қостанай уездерін қамтыды. Облыста көтеріліс қамтылмаған ауыл немесе елді мекен болмады. Бұл кездейсоқ емес еді. Істің мәні мұнда жұрттың көп жері тартып алынып, аграрлық мәселенің шиеленісуі өте күшті болғандығында еді.
Барлық жерлердегідей көтеріліске түрткі болған 1916 жылғы 25 июньдегі указ болатын. Торғайдың әскери губернаторы М.М.Эверсмин «құрметті ақсақалдармен» бірге старшындарды арнайы шақырып алдырды: олар патшалық өкімет орындарын қолдайтынын білдіріп, патша указы орындалады деп сендірді. Либералдық феодалдық-бай интелегенция патшаның отаршылдық әкімшілігінің жетегінде кетті де, патша указын орындауға шақырып ауыл-аулдарды аралап кетті. Алайда олардың әрекетінен ештеңе өнбеді. Еңбекшілердің наразылығы мен ашу-ызасы күннен-күнге ұлғая түсті.
Торғай облысының әскери губенаторы М.М.Эвераменға қазақ еңбекшілерінің қару алып, жаппай көтерілгендігі туралы хабарлар күнбе-күн түсіп жатты. Көтерілісшілер почтаға шабуыл жасады, темір жол табанын бұзып, болыс басқармаларын ойрамдады, болыстарды өлтірді. Көтеріліс бүкіл облысты қамтыды. Оған жұрт арасында танымал халық батыры Аманкелді Иманов басшылық етті. Ол 1873 жылы Торғай уезінің Қайдауыл батысындағы ауылдардың бірінде, кедей шаруаның семьясында туған еді. Әкесінен ерте айрылған Аманкелді байлардың етегінде жүріп, бала күнінен-ақ жоқшылық пен мұқтаждық көрді.
Аманкелді Имановтың ұйымдастырушылық қабілеті халық көтерілісінің алғашқы күндерінен бастап-ақ айқын көрінді. Ұшы-қиырсыз Торғай даласының барлық түкпірлерінде көтерілісшілер отрядтары құрылып, барлық түкпірлерінде көтерілісшілер отрядтары құрылып, оларға Байқоңыр руднигінің Шоқпаркөл тас көмір кен орындарының және Орынбор – Ташкент темір жолының жұмысшылары келіп қосылып жатты. Аманкелді Имановты жақтаушылардың қатары күннен-күнге өсе берді. Оған Торғай облысындағы жақын жатқан Қостанай, Ырғыз және Ақтөбе уездерінен ғана емес сонымен бірге Сырдария, Ақмола, Семей облыстарынан көтерілістер ағылып келіп жатты. Егер октябрьдің бас кезінде Аманкелді Имановтың отрядтарында 5 мыңдай адам болса, 15-20 күннен кейін ақ олардың қатары 50 мың адам шамасында болды. Көтерілісшілердің арасында жоспар көп болатын. Көтерілісшілер армиясының штабы Торғай даласының қиыр түкпірінде, Батпаққара маңында болды.
Барлық жерлердегідей көтеріліске түрткі болған 1916 жылғы 25 июньдегі указ болатын. Торғайдың әскери губернаторы М.М.Эверсмин «құрметті ақсақалдармен» бірге старшындарды арнайы шақырып алдырды: олар патшалық өкімет орындарын қолдайтынын білдіріп, патша указы орындалады деп сендірді. Либералдық феодалдық-бай интелегенция патшаның отаршылдық әкімшілігінің жетегінде кетті де, патша указын орындауға шақырып ауыл-аулдарды аралап кетті. Алайда олардың әрекетінен ештеңе өнбеді. Еңбекшілердің наразылығы мен ашу-ызасы күннен-күнге ұлғая түсті.
Торғай облысының әскери губенаторы М.М.Эвераменға қазақ еңбекшілерінің қару алып, жаппай көтерілгендігі туралы хабарлар күнбе-күн түсіп жатты. Көтерілісшілер почтаға шабуыл жасады, темір жол табанын бұзып, болыс басқармаларын ойрамдады, болыстарды өлтірді. Көтеріліс бүкіл облысты қамтыды. Оған жұрт арасында танымал халық батыры Аманкелді Иманов басшылық етті. Ол 1873 жылы Торғай уезінің Қайдауыл батысындағы ауылдардың бірінде, кедей шаруаның семьясында туған еді. Әкесінен ерте айрылған Аманкелді байлардың етегінде жүріп, бала күнінен-ақ жоқшылық пен мұқтаждық көрді.
Аманкелді Имановтың ұйымдастырушылық қабілеті халық көтерілісінің алғашқы күндерінен бастап-ақ айқын көрінді. Ұшы-қиырсыз Торғай даласының барлық түкпірлерінде көтерілісшілер отрядтары құрылып, барлық түкпірлерінде көтерілісшілер отрядтары құрылып, оларға Байқоңыр руднигінің Шоқпаркөл тас көмір кен орындарының және Орынбор – Ташкент темір жолының жұмысшылары келіп қосылып жатты. Аманкелді Имановты жақтаушылардың қатары күннен-күнге өсе берді. Оған Торғай облысындағы жақын жатқан Қостанай, Ырғыз және Ақтөбе уездерінен ғана емес сонымен бірге Сырдария, Ақмола, Семей облыстарынан көтерілістер ағылып келіп жатты. Егер октябрьдің бас кезінде Аманкелді Имановтың отрядтарында 5 мыңдай адам болса, 15-20 күннен кейін ақ олардың қатары 50 мың адам шамасында болды. Көтерілісшілердің арасында жоспар көп болатын. Көтерілісшілер армиясының штабы Торғай даласының қиыр түкпірінде, Батпаққара маңында болды.
1. Ермұханова Х.К. «Қазақстан тарихы»
2. Мусин Ч. «Қазақстан тарихы»
3. 5 томдық Қазақстан тарихы энциклопедиясы
4. Мұқанов С. «Ботагөз» романы
2. Мусин Ч. «Қазақстан тарихы»
3. 5 томдық Қазақстан тарихы энциклопедиясы
4. Мұқанов С. «Ботагөз» романы
Торғай облысындағы 1916 жылғы
Ұлт-азаттық күрес.
Торғай облысындағы көтеріліс ең бұқаралық, ең ұзаққа созылған
ен табанды және ұйымдасқан көтеріліс болды. Көтеріліс барлық
уездерді: Торғай, Ырғыз, Ақтөбе және Қостанай уездерін қамтыды.
Облыста көтеріліс қамтылмаған ауыл немесе елді мекен
болмады. Бұл кездейсоқ емес еді. Істің мәні мұнда жұрттың көп
жері тартып алынып, аграрлық мәселенің шиеленісуі өте күшті
болғандығында еді.
Барлық жерлердегідей көтеріліске түрткі болған 1916 жылғы 25
июньдегі указ болатын. Торғайдың әскери губернаторы
М.М.Эверсмин құрметті ақсақалдармен бірге старшындарды арнайы
шақырып алдырды: олар патшалық өкімет орындарын қолдайтынын
білдіріп, патша указы орындалады деп сендірді. Либералдық
феодалдық-бай интелегенция патшаның отаршылдық әкімшілігінің
жетегінде кетті де, патша указын орындауға шақырып ауыл-аулдарды
аралап кетті. Алайда олардың әрекетінен ештеңе өнбеді.
Еңбекшілердің наразылығы мен ашу-ызасы күннен-күнге ұлғая
түсті.
Торғай облысының әскери губенаторы М.М.Эвераменға қазақ
еңбекшілерінің қару алып, жаппай көтерілгендігі туралы хабарлар
күнбе-күн түсіп жатты. Көтерілісшілер почтаға шабуыл жасады,
темір жол табанын бұзып, болыс басқармаларын ойрамдады,
болыстарды өлтірді. Көтеріліс бүкіл облысты қамтыды. Оған
жұрт арасында танымал халық батыры Аманкелді Иманов басшылық
етті. Ол 1873 жылы Торғай уезінің Қайдауыл батысындағы ауылдардың
бірінде, кедей шаруаның семьясында туған еді. Әкесінен
ерте айрылған Аманкелді байлардың етегінде жүріп, бала күнінен-
ақ жоқшылық пен мұқтаждық көрді.
Аманкелді Имановтың ұйымдастырушылық қабілеті халық
көтерілісінің алғашқы күндерінен бастап-ақ айқын көрінді. Ұшы-
қиырсыз Торғай даласының барлық түкпірлерінде көтерілісшілер
отрядтары құрылып, барлық түкпірлерінде көтерілісшілер отрядтары
құрылып, оларға Байқоңыр руднигінің Шоқпаркөл тас көмір кен
орындарының және Орынбор – Ташкент темір жолының жұмысшылары
келіп қосылып жатты. Аманкелді Имановты жақтаушылардың қатары
күннен-күнге өсе берді. Оған Торғай облысындағы жақын
жатқан Қостанай, Ырғыз және Ақтөбе уездерінен ғана емес сонымен
бірге Сырдария, Ақмола, Семей облыстарынан көтерілістер ағылып
келіп жатты. Егер октябрьдің бас кезінде Аманкелді Имановтың
отрядтарында 5 мыңдай адам болса, 15-20 күннен кейін ақ
олардың қатары 50 мың адам шамасында болды. Көтерілісшілердің
арасында жоспар көп болатын. Көтерілісшілер армиясының штабы
Торғай даласының қиыр түкпірінде, Батпаққара маңында болды.
Көтерілісшілер армиясының ішкі ұйымдасуы мыңдай болды: отрядтар
10, 50, 100 және мың адамнан құралған бөлімдерге бөлінді,
олардың әрқайсысын командирлер – онбасы, елубасы, жүзбасы, мыңбасы
басқарды. Аманкелдінің өзін Сардарбек (бас қолбасшы) деп атады.
Аманкелдінің көтерілісшілер отрядтары бақылайтын аудандарда
бұрынғы ауыл-болыс әкімшілігі басқарудан шеттетіліп, өкімет
билігі іс жүзінде көтерілісшілердің қолына көшті.
1916 жылғы октябрьге қарай Торғай және Ырғыз уездерінде 20-ға
тарта көтерілісшілер оряды болды. Олардың кейбіреулерінде 2-3
мың адам болатын. Торғайдың көтерілісті отрядтары 3 топқа
бірікті. Қазақстанның басқа да облыстарындағы сияқты, Торғай
облысының феодал-бай элементтері көтерілістің басшылығын өз
қолдарына алып, оны ұлтшылыдық арнаға түсіруге тырысты. Мұның
өзі, мәселен, Ырғыз және Торғай уездерінде хандар сайлаудан
көрінді. Алайда еңбекті шаруалар байлар мен молдалардың бұл
инициативасын қолдамай, Аманкелді Имановтың төңірегіне топтасты.
Курстық барысында хандар іс жүзінде бұқарадан оқшау қалды.
Ол былай тұрсын, олар іс жүзінде патша өкіметі жағына шығып
кетті. Олармен бірге 400 қызық байы көтерілісті шаруаларға қарсы
жазалаушыларды қолдап шықты.
13 октябрьде Ырғыз уезіндегі Қызылжар болысының
көтерілісшілері Жаманқұл деген жерде патша әскеріне көмекке
жіберілген байлардың отрядын талқандады. 17 октябрьде Ақтөбе
уезінің көтерілісшілері Қарабұтақ селосын қоршап алды, келесі
күні 2500 адамннан құралған көтерілісшілер отряды Көжекөл
көлінің маңында (Ырғыздан 70 км жерде) жазалаушылар отрядына
шабуыл әскерлерін шегінуге мәжбүр етті. 21 октябрьде 4 мың
көтерілісті татар көлі маңында қазақ жүздігімен және полиция
отрядымен шайқасқа түсті. Көтерілісшілермен қақтығысуларда
жазалаушылар өлгені, жараланғаны бар көптеген адамдарынан
айырылып, Торғай қаласына әрең жетті.
23 октябрьде Аманкелді Иманов бастаған 15 мың көтерілісті
Торғай қаласы қоршап алды. Қазан әскери округінің
қомандашысы әскери министрге Торғай және Ырғыз уездеріндегі
жағдай жедел нашарлай түсуде. Торғаймен арадағы телеграф
байланысы ғана емес, қатынас атаулының бәрі үзілді... Торғай
қоршалды, Ырғыз қоршалып жатыр деп телеграмма жіберді.
Сонымен бірге көтерілісшілер Торғай және Ырғызды басып алып,
Орынбор - Ташкент жолы бойындағы темір жол қатынасын үзіп
тастамақ ниетке екені де хабарланды.
Қозғалыстың кең қанат жаюынан қауіптенген Торғай облысының
әскери губернаторы М.М.Эверсман әскери министрден Аманкелді
Иманов бастаған көтерілісті басып – жаншу үшін жазалаушы
экспедиция жіберуді өтінді.
Патша армиясы Бас штабының бұйрығы бойынша Қазан әскери
округі майдандардан алынып, көтеріліс болып жатқан жерге
жіберілген, генерал А.Д.Лавреньтев бастаған экспедициялық корпусты
жасақтады. Оған 17 жаяу әскер ротасы, 18 қазақ жүздігі,
18 зеңбірегі мен 17 пулеметші бар 11 атты әскер эскадроны
кірді. Патша үкіметі экспедициялық әскерлерді авомобильдермен
аэропландармен жабдықтап, шалқар станциясы мен Торғай қаласы
арасындағы этаптық пункттерді қоршау үшін 5 мың тұт тікенекті
сым бөлмек те болды.
А.Д.Лавреньтевтің Орынборда жасақталған экспедициялық корпусы
арнайы мақсатты поездарға отырып топ-тобымен Шалқарға,
Ақтөбеге, Қостанайға түсірілді.
Аманкелдінің көтерілісшілері Торғайға жақындап келді, бірақ
оны ала алмай, 22 октябрьде халықты қоршауға алды да, қоршау
бірнеше күнге созылды.
Бұл кезде Торғайға үш бағыт (Шалқар – Ырғыз – Торғай, Ақтөбе –
Қарабұлақ – Ырғыз – Торғай, Қостанай – Торғай бағыттары) бойынша
А.Д.Лаврентьевтің жазалаушы корпусы ентелеп келе жатты. Корпустың
келе жатқаны туралы деректер аоғананнан кейін көтерілісшілер
Торғайды қоршауды қойып, оған қарсы аттанды. 16 ноябрьде Тосын
және шұбалап болыстарының Аманкелді Иманов бастаған жалпы саны 10-
12 мың адамдық көтерілісшілер Түпқойма почта станциясы маңында
подпалковник Котониннің отрядына шабуыл жасады. Жазалаушылар көп
шығынға ұшырап, көтерілісшілер қатарын әрең бұзып өтіп, 16
ноябрьде Торғай қаласына келіп кірді.
Ноябрьдің екінші жартысында көтерілісшілердің негізгі
бұқарасы Торғайдан 150 км жерге қашықтап шегініп, Батпаққараның
төңірегіне жиналуға мәжбүр болды; мұнда соғыс қимылдарына
басшылық ететін және алынған аудандарды басқаратын кеңес
құрылды. Аманкелді Имановтың басшылығының осы жерде
жазалаушыларға қарсы партизан жорықтары жасалып, ұйымдасқан
барлау ісі жолға қойылды.
Негізінен алғанда аңшы мылтығымен, найзамен және қолдан
жасалған басқа да қарушы жарақтанған көтерілісшілер генерал-
лейтенант Лаврентьев корпусының негізгі күштерін өзіне бағыттап,
Торғай қаласын 100 км шеңберінде қоршау қыспағында ұстады.
Көтерілісшілер партизандық күрес әдістерін кеңінен пайдаланды.
22 ноябрьде Ырғыз уезіндегі Ұлпан станциясында 4 мың
көтерілісші есауыл Фроловтың отрядымен соқтығысып қалды.
Хабарламада қырғыздар әскери сап құрып колонналар сатылынып
алды да, лап беріп шабуыл жасады; тытығу кезінде 25
шақырымға дейінгі жерге шалғыншылар мен тосқауылдар жіберіп
қорғалады деп көрсетілген. Слғыс қақтығыстары сондай-ақ 21-
23 ноябрьде Ырғыз бен Торғай арасындағы почта жолдарында да
болды.
30 ноябрьде Ырғыз уезіндегі Тәуіп, Аманкөл және Қызылжар
болыстарының 6 мың көтерілісшілері подполковник Фон Резеннің
отряды келе жатыр деп хабар алғаннан кейін оларға қарсы
аттанды. Артиллериядан, пулеметтен және мылтықтан қарша бораған
оққа қарамай, қырғыздар шабуыл жасай берді, олардың қатары
тым сиреп қалғаннан кейін ғана кейін ығысты, бірақ дөңнің
сыртына шығып, күш жинап алып, тағы да шабуылға шықты - деп
баяндады патшаға осы ұрыс жөнінде бас штабтың бастығы.
Қыстың ерте түсуі көтерілісшілердің қимылын қиындатты.
Аманкелді Иманов өз отрядтарын жазалаушы отрядтардың жетуі қиын
жерлерге жинақтады. Көтерілісшілер өздерін азық-түлікпен және
жеммен қамтамасыз етті, жертөлелер салып, киіз үйлер тікті. 1917
жылдың басынан бастап А.Иманов күресті қыста бастамақта болды.
Қазақстанның басқа облыстарында көтеріліс 1916 жылдың аяғына
қарай болып жиналған болса, Торғай облысында біршама жақсы
ұйымдастырылуышылық арқасында ол 1917 жылы да жалғасып, фераль
буржуазиялық-демократиялық революциясына ұласты.
Қостанайдан Батпаққараға қарай беттеген бірінші жазалаушы
отрядтың толып Наурызымның екі болысының А.Иманов бастаған 2
мыңдай көтерілісшілері бөгеді. 1917 жылғы 13 январьда Шотқалықопа
деген жерде, ал 14 январьда Күйікқопа деген жерде болған
ұрыстардан кейін жазалаушы отряд шегінуге мәжбүр болды.
18-19 февральда Құлақ-бай отрядтары қолдаған полковник
Тургеневтің мықты қаруланған отряды (төрт зеңбірегі және алты
пулеметі бар 6 жүздік) мен Аманкелді сарбаздары арасында шайқас
болды.
24-26 февральда көтерілісшілер Доғалүрпек маңында патша
әскерлеріне қарсы соңғы рет шайқасты. Барынша күш сала
шайқаса оырып, көтерілісшілер қырға қарай баяулап шегіле берді:
шақырылу жасындағы еркектердің дені олармен бірге кетті. 27
февральда жазалаушы отряд Доғалүрпек пен Бетпаққараны
көтерілісшілердің қолында қалдырып Торғай қаласына шегінді.
Патша жазалаушылары мен Аманкелді Имановтың көтерілісшілері
арасындағы соғыс қимылдары февраль буржуазиялық – демократиялық
революциясынан кейін де жалғаса берді. Толық емес мәліметтерге
қарағанда, Уақытша үкімет ұлт-азаттық қозғалысына қатысқаны үшін
Торғай облысында 3 мың адамды жауапқа тартты, олардың ішінде
201 адам өлім жазасына кесілді, 162 адам каторгаға айдалды.
Аманкелді Иманов қазақ халқының атақты батырына айналды.
Оның есімі, қаһармандық ерлік істері аздап ауызға таралып, халық
әдебиетінде кеңінен бейнеленді. Ұшы-қиырсыз қазақ даласының жер-
жерінің бәрінде халық ақындары оны сеескенуді білмейтін батыр,
правосыздар мен жарлы-жақыбайлардың қорғаушысы ретінде жырға
қосты.
Торғай облысында Аманкелді Имановпен бірге көтеріліске
Аманкелді Имановтың дүниетанымн қалыптастыруға зор ықпал
жасаған большевик Әліби Жангелдин басшылық етті.
Әліби Жанкелдин 1884 жылы Торғай уезінің Қайдауы болысындағы
Қабдайыл деген жерде кедейдің семьясында туған. 1902 жылы орыс-
қазақ мектебін бітіргеннен кейін ол Қазан семинариясына оқуға
түсті. 1905 жылы Қазақ студенттерінің революциялық қозғалысына
қатысып, бұл үшін семинариядан шығарылды. 1906 жылы
революциялық қияметі үшін осының алдында ғана оқуға түскен
Москва семинариясынан шығарды. 1915 жылы большевиктердің
Петроград ұйымы оны партия мүшелігіне қабылдады.
Бұратаналарды мобилизациялау туралы патша указы
жарияланысымен-ақ А.Имановтан хат алған Жанкелдин өзінің большевик
достарымен ақылдасып Қазақстанға аттанды да, Торғай
даласындағы көтерілісшілерге келіп қосылды. Көтерілісшілердің
жиналыстарында Аманкелді Имановпен бірге Жангелдин көтерілісшілер
қозғалысының, Торғай қаласына тіке шабуыл жасаудың және патша
жазалаушыларына қарсы бұдан былайғы күрестің жоспарларын жасады.
Кейінірек Петроградта болған кезінде Ә.Жангелдин Петроград
Советінің мәжілісінде сөз сөйлеп, жазалаушы отрядтарды торғай
даласынан алдыруға күш салды.
Меньшевинтердің қарсы болуына қарамай большевиктердің талап
етуі бойынша Петроград советі генерал-лейтенант А.Д.Лаврентьев
бастаған экспедицияны Торғай облысынан алдыру туралы Уақытша
үкіметке советтің шешімін орындаудан басқа амал қалмады.
Алайда буржуазиялық уақытша үкіметтің жергілікті органдары
Аманкелді Имановтың көтерілістерін қуғындауын тоқтатпады.
Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс қазақ халқының азаттық
қозғалысының шежіресіндегі ең бір жарқын белес болып табылады.
Көтерілістің тәжірибесі қазақ шаруаларын орыс жұмысшы
табымен одақтасқанда ғана, оның көмегімен және басшылығымен
ғана ұлттық және әлеуметтік азаматтыққа жетуге болатынын
үйретті.
Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысын - Россия
империализмнің жалпы дағдарысының бір көрінісі.
Патшалық Ресейдің ХХ ғасырдың басында Орта Азияның шығыс аудандарын
оратлауын өте күшті қарқынмен жүргізілді. Тек 1907-1912 жылдары империяның
Еуропалық бөліктерінен бұл жаққа 2 млн 400 мың адам келіп қоныстанды.
Әсіресе, Қазақстанда отарлау кең ауқымда жүргізілді. Қазақтардың жерлерінде
патша өкіметі шаруаларды қоныстандыру үшін жер қорын жасап, 1916 жылға
дейін олардың 45 млн десятина ең шұрайлы жерлерін тартып алды, сөйтіп
жергілікті халықтар таулар мен шөл далаларға ығысуғы мәжбүр болды. Бұл
жерлерде не су, не мал жаятын жергілікті шабындық болмады. XIX ғасырдың
аяғы ХХ ғасырдың басында бұрынғы Түркістан аймағында 941 жаңадан
қоныстанған поселкелер пайда болды. Бұл кезде Түкістанда орыс
поселкелерінің әрбір тұрғынына 3,17 десятина егетін жерден келсе,
жергілікті тұғындарға 0,21 десятинадан ғана жер келді. Сөйтіп ешқандай
жері жоқ қазақ-қырғыз тақыр кедейлерінің ұлкен тобы құрылды. Жетісу
губерниясында көшіп келгенорыс кулак шаруашылықтарының 90 проценттен астамы
қазақ кедейлерінің жалдамалы еңбегін пайдаланды. Қазақ жерлерін күштеп
тартып алужергілікті халықтар мен орыс-украин қоныстанушыларының
арасындағы қайшылықтарды шиеленстірді, жер мәселесі жөніндегі күштеу
саясаты шеткі аймақтарда да кеңінен тарады.
1914 жылы патшалық Ресей дүниежүзілік соғысқа тартылды. Бұл бірінші
дүниежүзілілк империалистік соғыс барлық халықтарға, соның ішінде
Қазақстанға да аса ауыр зардаптарын тигізді. Ол патшы чинониктері мен
жергілікті әкімдердің және байлардың зорлық-зомбылығы мен озбырлығы
күшейетті. Соғыс қажетіне Қазақстаннан орасан көп жылқы, ауыл шарушылық
өнімдері жөнелтілді. Жергілікті халықтан алынатын салық 3-4 есе
көбейді,шарулардың ірі қара малы мен мал азығын соғыс қажетіне алу күшейді.
Осының бәрі егістік жердің қысқаруына, ірі қара мал басының азаюына әкеп
соқты. Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шауашылығының күйзелуі
Қазақстан экономиясын құлдыратты. Қалалар мен ауылдардағы еңбекші бұқараның
жағдайы күрт төмендеді.
Соғыс жылдары тек Түрістаннан майдандағы әскерлердің қажеті үшін
40,899,044 пұт мақта, 38 мың шаршы метр киіз, 3 млн пұт мақта майы, 229 мың
пұт сабын, 300 мың пұт ет,ғ 473,928 пұт балық, 70 мың жылқы, 12797 түйе
күштеп алынып, майдан аймақтарына жіберілді. Қазақ шаруаларын
кәсіпорындарға, кулак шаруашылықтарына жалдап жұмыс істету
күшейді.Дүниежүзілік империалистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауына, ауыл
шаруашылығының тоқырауына, халық арасындағы аштыққы алып келді. Жергілікті
жерлерде шенеуіктер мен әкімшіліктердің зорлап алым-салық жинауы өсті,
халықтар арасындағы ұлтттық бөлінушілік күшейді. Қазақ даласында жалпы
ұлттық дағдарыс пісіп жетілді.
Соғыс ауыртпалығы Қазақстанда жұмысшылар мен шаруалар қозғалысының өсуіне
түрткі болды. 1915 жылы маусым айында Екібастұз, Байқоңыр көмір кенденінде,
Спасск мыс кен руднигінде, Орынбор – ташкент темір жолында жұмысшылардың
қозғалысы бой көтерді.
Соғысқа қарсы, қымбатшылыққа және етек алып келе жатқан аштыққа қарсы
қалалар мен деревняларда қала кедейлері мен мйданға кеткен солдаттардың
әйелдері ереулге шықты. 1916 жылы қаңтар айында мұндай толқулар Верный,
Семей қалаларында болды. Орынбор облысы Ақ бұлақ поселкісінің, Жетісу
облысы Лепсі уезінің бірқатар селоларының кедейлері мен майданға кеткен
әскерлердің әйелдері жергілікті саудагерелер мен көпестердің дүкендерін
талқандады. Сөйтіп, қоғамдағы қанаушы және қаналушы таптар арасындағы
қарама-қарсылақ, бір-біріне қарсы шығу жалпы бұқаралық сипат алды.
Кәсіпорын иелерінің, жергілікті буржуазия мен феодалдық зорлық зомбылығы
1916 жылы 25 маусымда патша өкіметінің Бұратана халықты мемлекеттік
қорғаныс жүмыстарына пайдалану тәртібі туралы ереже қабылдауына байланысты
тіпті күшейе түсті. Жұмыстан немесеәкімшілік ережелері мен талаптарын
орындаудан бас тартқан жұмысшыларды түрмеге отырғызуға, немесе үш ай
мерзімге тұтқынға алуға, болмаса айып ретінде ақша өндіріп алуға кесетін
болды. Азық-түліктің екі-үш есе қымбаттауы да халықтың наразылығын өршіте
түсті.
Қазақ жастарын майдандағы тыл жұмысына алу жөніндегі патшаның 1916 жылғы
25 маусымдағы жарлығы халықтың шыдамын тауысып, олардың отарлау езгісі мен
орта ғасырлық қанауға қарсы көтерілуіне себеп болды. Жарлық бойынша
Түркістан мен Дала өлкесінен майданға окоп қазуға 400 мың, соның ішінде
Қазақстанның далалық облыстарынан – 100 мыңнан астам, Жетісудан 87 мың адам
жәберу көзделді. Қазақтардың туу туралы куәлігінің жоғын пайдаланып,
болыстық басқармалар мен ауыл старшындары жастарының асқандығына қарамастан
кедей жігіттерді майданға жұмысқа алынатын қара тізімге қосты, ал
феодалдар балаларының жасын өз бетінше үлкейтіп, немесе кішірейтіп
көрсетіп, әскерге жібермеудің амалын жасап бақты. Мәселен, 60 жастағы кедей
шалдары 30 жаста болып, 25-30 жастағы бай балалары 50 жастағы болып
жазылды.
Майдан жүмысыа қазақ жастарын алу туралы жарлық қазақ халқының зор
наразылығын тудырды. Елде болыстық басқармаларды талқандау, ауыл
старшындарын, катігез байларды өлтіру, ірі феодалдардың иеліктеріне шабуыл
жасау, жер сату жөніндегі құжаттарды, алым-салық қағаздарын т.б. жойып
жіберу секілді ашу-ыза әрекеттері кең орын алды. Сойфл, кетпен, шалғы,
мылтық, қылышпен қаруланған ел адамлдары байлардың ауылдарын өртеп,
малдарын әкету жиілей түсті.
Қазақстандағы бұл қозғалыс көпшілік аудандарда ұлт-азаттық сипатта болып,
патша өкіметіне, отаршылдыққа, империалистік соғысқа және жергілікті
жерлерде патша өкіметінің сүйеніш болып отырған феодал-байларға қарсы
бағытталды. Бұл қозғалысты еңбекші халықтың өкілдері басқарды. Торғай
даласында қазақ жастарын Ә.Жангелдин мен А.Иманов, орал облысы мен Бөкей
ордасында С.Меңдешев,Ә.Әйтиев, Маңғыстауда – Ж.Мыңбаев, Ақтөбе даласыда -
Ә.Майкөтев, Жетісуда – Т.Бокин, Б.Әшекеев, Ұ.Сауырықов, Т. Рысқұлов т.б.
басқарды.
Бұл арада тағы бір мәселенің бетін ашып кету қажет. Ол 1916 жылы қазақ
интеллегенциасының көсемдері, яғни ұлт-азаттық қозғалысты бастаушылар,
халық көтерілісіне қалай қарады? Олар патшаға қарсы қарулы көтерілісті
жақтаған жоқ. Өйткені құр қол халық патшаның талай жыл үйретілген, мұздай
қаруланған әскерңне қарсылық көрсете алмай, тағыда қырынға үшырайтынын
сезді. Б ірақ оларға тасқын тау суындай дүркіреген стихияны – халық
көтерілісін тоқтату болмады. Қазақ газетінің ашық көтерілу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұлт-азаттық күрес.
Торғай облысындағы көтеріліс ең бұқаралық, ең ұзаққа созылған
ен табанды және ұйымдасқан көтеріліс болды. Көтеріліс барлық
уездерді: Торғай, Ырғыз, Ақтөбе және Қостанай уездерін қамтыды.
Облыста көтеріліс қамтылмаған ауыл немесе елді мекен
болмады. Бұл кездейсоқ емес еді. Істің мәні мұнда жұрттың көп
жері тартып алынып, аграрлық мәселенің шиеленісуі өте күшті
болғандығында еді.
Барлық жерлердегідей көтеріліске түрткі болған 1916 жылғы 25
июньдегі указ болатын. Торғайдың әскери губернаторы
М.М.Эверсмин құрметті ақсақалдармен бірге старшындарды арнайы
шақырып алдырды: олар патшалық өкімет орындарын қолдайтынын
білдіріп, патша указы орындалады деп сендірді. Либералдық
феодалдық-бай интелегенция патшаның отаршылдық әкімшілігінің
жетегінде кетті де, патша указын орындауға шақырып ауыл-аулдарды
аралап кетті. Алайда олардың әрекетінен ештеңе өнбеді.
Еңбекшілердің наразылығы мен ашу-ызасы күннен-күнге ұлғая
түсті.
Торғай облысының әскери губенаторы М.М.Эвераменға қазақ
еңбекшілерінің қару алып, жаппай көтерілгендігі туралы хабарлар
күнбе-күн түсіп жатты. Көтерілісшілер почтаға шабуыл жасады,
темір жол табанын бұзып, болыс басқармаларын ойрамдады,
болыстарды өлтірді. Көтеріліс бүкіл облысты қамтыды. Оған
жұрт арасында танымал халық батыры Аманкелді Иманов басшылық
етті. Ол 1873 жылы Торғай уезінің Қайдауыл батысындағы ауылдардың
бірінде, кедей шаруаның семьясында туған еді. Әкесінен
ерте айрылған Аманкелді байлардың етегінде жүріп, бала күнінен-
ақ жоқшылық пен мұқтаждық көрді.
Аманкелді Имановтың ұйымдастырушылық қабілеті халық
көтерілісінің алғашқы күндерінен бастап-ақ айқын көрінді. Ұшы-
қиырсыз Торғай даласының барлық түкпірлерінде көтерілісшілер
отрядтары құрылып, барлық түкпірлерінде көтерілісшілер отрядтары
құрылып, оларға Байқоңыр руднигінің Шоқпаркөл тас көмір кен
орындарының және Орынбор – Ташкент темір жолының жұмысшылары
келіп қосылып жатты. Аманкелді Имановты жақтаушылардың қатары
күннен-күнге өсе берді. Оған Торғай облысындағы жақын
жатқан Қостанай, Ырғыз және Ақтөбе уездерінен ғана емес сонымен
бірге Сырдария, Ақмола, Семей облыстарынан көтерілістер ағылып
келіп жатты. Егер октябрьдің бас кезінде Аманкелді Имановтың
отрядтарында 5 мыңдай адам болса, 15-20 күннен кейін ақ
олардың қатары 50 мың адам шамасында болды. Көтерілісшілердің
арасында жоспар көп болатын. Көтерілісшілер армиясының штабы
Торғай даласының қиыр түкпірінде, Батпаққара маңында болды.
Көтерілісшілер армиясының ішкі ұйымдасуы мыңдай болды: отрядтар
10, 50, 100 және мың адамнан құралған бөлімдерге бөлінді,
олардың әрқайсысын командирлер – онбасы, елубасы, жүзбасы, мыңбасы
басқарды. Аманкелдінің өзін Сардарбек (бас қолбасшы) деп атады.
Аманкелдінің көтерілісшілер отрядтары бақылайтын аудандарда
бұрынғы ауыл-болыс әкімшілігі басқарудан шеттетіліп, өкімет
билігі іс жүзінде көтерілісшілердің қолына көшті.
1916 жылғы октябрьге қарай Торғай және Ырғыз уездерінде 20-ға
тарта көтерілісшілер оряды болды. Олардың кейбіреулерінде 2-3
мың адам болатын. Торғайдың көтерілісті отрядтары 3 топқа
бірікті. Қазақстанның басқа да облыстарындағы сияқты, Торғай
облысының феодал-бай элементтері көтерілістің басшылығын өз
қолдарына алып, оны ұлтшылыдық арнаға түсіруге тырысты. Мұның
өзі, мәселен, Ырғыз және Торғай уездерінде хандар сайлаудан
көрінді. Алайда еңбекті шаруалар байлар мен молдалардың бұл
инициативасын қолдамай, Аманкелді Имановтың төңірегіне топтасты.
Курстық барысында хандар іс жүзінде бұқарадан оқшау қалды.
Ол былай тұрсын, олар іс жүзінде патша өкіметі жағына шығып
кетті. Олармен бірге 400 қызық байы көтерілісті шаруаларға қарсы
жазалаушыларды қолдап шықты.
13 октябрьде Ырғыз уезіндегі Қызылжар болысының
көтерілісшілері Жаманқұл деген жерде патша әскеріне көмекке
жіберілген байлардың отрядын талқандады. 17 октябрьде Ақтөбе
уезінің көтерілісшілері Қарабұтақ селосын қоршап алды, келесі
күні 2500 адамннан құралған көтерілісшілер отряды Көжекөл
көлінің маңында (Ырғыздан 70 км жерде) жазалаушылар отрядына
шабуыл әскерлерін шегінуге мәжбүр етті. 21 октябрьде 4 мың
көтерілісті татар көлі маңында қазақ жүздігімен және полиция
отрядымен шайқасқа түсті. Көтерілісшілермен қақтығысуларда
жазалаушылар өлгені, жараланғаны бар көптеген адамдарынан
айырылып, Торғай қаласына әрең жетті.
23 октябрьде Аманкелді Иманов бастаған 15 мың көтерілісті
Торғай қаласы қоршап алды. Қазан әскери округінің
қомандашысы әскери министрге Торғай және Ырғыз уездеріндегі
жағдай жедел нашарлай түсуде. Торғаймен арадағы телеграф
байланысы ғана емес, қатынас атаулының бәрі үзілді... Торғай
қоршалды, Ырғыз қоршалып жатыр деп телеграмма жіберді.
Сонымен бірге көтерілісшілер Торғай және Ырғызды басып алып,
Орынбор - Ташкент жолы бойындағы темір жол қатынасын үзіп
тастамақ ниетке екені де хабарланды.
Қозғалыстың кең қанат жаюынан қауіптенген Торғай облысының
әскери губернаторы М.М.Эверсман әскери министрден Аманкелді
Иманов бастаған көтерілісті басып – жаншу үшін жазалаушы
экспедиция жіберуді өтінді.
Патша армиясы Бас штабының бұйрығы бойынша Қазан әскери
округі майдандардан алынып, көтеріліс болып жатқан жерге
жіберілген, генерал А.Д.Лавреньтев бастаған экспедициялық корпусты
жасақтады. Оған 17 жаяу әскер ротасы, 18 қазақ жүздігі,
18 зеңбірегі мен 17 пулеметші бар 11 атты әскер эскадроны
кірді. Патша үкіметі экспедициялық әскерлерді авомобильдермен
аэропландармен жабдықтап, шалқар станциясы мен Торғай қаласы
арасындағы этаптық пункттерді қоршау үшін 5 мың тұт тікенекті
сым бөлмек те болды.
А.Д.Лавреньтевтің Орынборда жасақталған экспедициялық корпусы
арнайы мақсатты поездарға отырып топ-тобымен Шалқарға,
Ақтөбеге, Қостанайға түсірілді.
Аманкелдінің көтерілісшілері Торғайға жақындап келді, бірақ
оны ала алмай, 22 октябрьде халықты қоршауға алды да, қоршау
бірнеше күнге созылды.
Бұл кезде Торғайға үш бағыт (Шалқар – Ырғыз – Торғай, Ақтөбе –
Қарабұлақ – Ырғыз – Торғай, Қостанай – Торғай бағыттары) бойынша
А.Д.Лаврентьевтің жазалаушы корпусы ентелеп келе жатты. Корпустың
келе жатқаны туралы деректер аоғананнан кейін көтерілісшілер
Торғайды қоршауды қойып, оған қарсы аттанды. 16 ноябрьде Тосын
және шұбалап болыстарының Аманкелді Иманов бастаған жалпы саны 10-
12 мың адамдық көтерілісшілер Түпқойма почта станциясы маңында
подпалковник Котониннің отрядына шабуыл жасады. Жазалаушылар көп
шығынға ұшырап, көтерілісшілер қатарын әрең бұзып өтіп, 16
ноябрьде Торғай қаласына келіп кірді.
Ноябрьдің екінші жартысында көтерілісшілердің негізгі
бұқарасы Торғайдан 150 км жерге қашықтап шегініп, Батпаққараның
төңірегіне жиналуға мәжбүр болды; мұнда соғыс қимылдарына
басшылық ететін және алынған аудандарды басқаратын кеңес
құрылды. Аманкелді Имановтың басшылығының осы жерде
жазалаушыларға қарсы партизан жорықтары жасалып, ұйымдасқан
барлау ісі жолға қойылды.
Негізінен алғанда аңшы мылтығымен, найзамен және қолдан
жасалған басқа да қарушы жарақтанған көтерілісшілер генерал-
лейтенант Лаврентьев корпусының негізгі күштерін өзіне бағыттап,
Торғай қаласын 100 км шеңберінде қоршау қыспағында ұстады.
Көтерілісшілер партизандық күрес әдістерін кеңінен пайдаланды.
22 ноябрьде Ырғыз уезіндегі Ұлпан станциясында 4 мың
көтерілісші есауыл Фроловтың отрядымен соқтығысып қалды.
Хабарламада қырғыздар әскери сап құрып колонналар сатылынып
алды да, лап беріп шабуыл жасады; тытығу кезінде 25
шақырымға дейінгі жерге шалғыншылар мен тосқауылдар жіберіп
қорғалады деп көрсетілген. Слғыс қақтығыстары сондай-ақ 21-
23 ноябрьде Ырғыз бен Торғай арасындағы почта жолдарында да
болды.
30 ноябрьде Ырғыз уезіндегі Тәуіп, Аманкөл және Қызылжар
болыстарының 6 мың көтерілісшілері подполковник Фон Резеннің
отряды келе жатыр деп хабар алғаннан кейін оларға қарсы
аттанды. Артиллериядан, пулеметтен және мылтықтан қарша бораған
оққа қарамай, қырғыздар шабуыл жасай берді, олардың қатары
тым сиреп қалғаннан кейін ғана кейін ығысты, бірақ дөңнің
сыртына шығып, күш жинап алып, тағы да шабуылға шықты - деп
баяндады патшаға осы ұрыс жөнінде бас штабтың бастығы.
Қыстың ерте түсуі көтерілісшілердің қимылын қиындатты.
Аманкелді Иманов өз отрядтарын жазалаушы отрядтардың жетуі қиын
жерлерге жинақтады. Көтерілісшілер өздерін азық-түлікпен және
жеммен қамтамасыз етті, жертөлелер салып, киіз үйлер тікті. 1917
жылдың басынан бастап А.Иманов күресті қыста бастамақта болды.
Қазақстанның басқа облыстарында көтеріліс 1916 жылдың аяғына
қарай болып жиналған болса, Торғай облысында біршама жақсы
ұйымдастырылуышылық арқасында ол 1917 жылы да жалғасып, фераль
буржуазиялық-демократиялық революциясына ұласты.
Қостанайдан Батпаққараға қарай беттеген бірінші жазалаушы
отрядтың толып Наурызымның екі болысының А.Иманов бастаған 2
мыңдай көтерілісшілері бөгеді. 1917 жылғы 13 январьда Шотқалықопа
деген жерде, ал 14 январьда Күйікқопа деген жерде болған
ұрыстардан кейін жазалаушы отряд шегінуге мәжбүр болды.
18-19 февральда Құлақ-бай отрядтары қолдаған полковник
Тургеневтің мықты қаруланған отряды (төрт зеңбірегі және алты
пулеметі бар 6 жүздік) мен Аманкелді сарбаздары арасында шайқас
болды.
24-26 февральда көтерілісшілер Доғалүрпек маңында патша
әскерлеріне қарсы соңғы рет шайқасты. Барынша күш сала
шайқаса оырып, көтерілісшілер қырға қарай баяулап шегіле берді:
шақырылу жасындағы еркектердің дені олармен бірге кетті. 27
февральда жазалаушы отряд Доғалүрпек пен Бетпаққараны
көтерілісшілердің қолында қалдырып Торғай қаласына шегінді.
Патша жазалаушылары мен Аманкелді Имановтың көтерілісшілері
арасындағы соғыс қимылдары февраль буржуазиялық – демократиялық
революциясынан кейін де жалғаса берді. Толық емес мәліметтерге
қарағанда, Уақытша үкімет ұлт-азаттық қозғалысына қатысқаны үшін
Торғай облысында 3 мың адамды жауапқа тартты, олардың ішінде
201 адам өлім жазасына кесілді, 162 адам каторгаға айдалды.
Аманкелді Иманов қазақ халқының атақты батырына айналды.
Оның есімі, қаһармандық ерлік істері аздап ауызға таралып, халық
әдебиетінде кеңінен бейнеленді. Ұшы-қиырсыз қазақ даласының жер-
жерінің бәрінде халық ақындары оны сеескенуді білмейтін батыр,
правосыздар мен жарлы-жақыбайлардың қорғаушысы ретінде жырға
қосты.
Торғай облысында Аманкелді Имановпен бірге көтеріліске
Аманкелді Имановтың дүниетанымн қалыптастыруға зор ықпал
жасаған большевик Әліби Жангелдин басшылық етті.
Әліби Жанкелдин 1884 жылы Торғай уезінің Қайдауы болысындағы
Қабдайыл деген жерде кедейдің семьясында туған. 1902 жылы орыс-
қазақ мектебін бітіргеннен кейін ол Қазан семинариясына оқуға
түсті. 1905 жылы Қазақ студенттерінің революциялық қозғалысына
қатысып, бұл үшін семинариядан шығарылды. 1906 жылы
революциялық қияметі үшін осының алдында ғана оқуға түскен
Москва семинариясынан шығарды. 1915 жылы большевиктердің
Петроград ұйымы оны партия мүшелігіне қабылдады.
Бұратаналарды мобилизациялау туралы патша указы
жарияланысымен-ақ А.Имановтан хат алған Жанкелдин өзінің большевик
достарымен ақылдасып Қазақстанға аттанды да, Торғай
даласындағы көтерілісшілерге келіп қосылды. Көтерілісшілердің
жиналыстарында Аманкелді Имановпен бірге Жангелдин көтерілісшілер
қозғалысының, Торғай қаласына тіке шабуыл жасаудың және патша
жазалаушыларына қарсы бұдан былайғы күрестің жоспарларын жасады.
Кейінірек Петроградта болған кезінде Ә.Жангелдин Петроград
Советінің мәжілісінде сөз сөйлеп, жазалаушы отрядтарды торғай
даласынан алдыруға күш салды.
Меньшевинтердің қарсы болуына қарамай большевиктердің талап
етуі бойынша Петроград советі генерал-лейтенант А.Д.Лаврентьев
бастаған экспедицияны Торғай облысынан алдыру туралы Уақытша
үкіметке советтің шешімін орындаудан басқа амал қалмады.
Алайда буржуазиялық уақытша үкіметтің жергілікті органдары
Аманкелді Имановтың көтерілістерін қуғындауын тоқтатпады.
Қазақстандағы 1916 жылғы көтеріліс қазақ халқының азаттық
қозғалысының шежіресіндегі ең бір жарқын белес болып табылады.
Көтерілістің тәжірибесі қазақ шаруаларын орыс жұмысшы
табымен одақтасқанда ғана, оның көмегімен және басшылығымен
ғана ұлттық және әлеуметтік азаматтыққа жетуге болатынын
үйретті.
Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысын - Россия
империализмнің жалпы дағдарысының бір көрінісі.
Патшалық Ресейдің ХХ ғасырдың басында Орта Азияның шығыс аудандарын
оратлауын өте күшті қарқынмен жүргізілді. Тек 1907-1912 жылдары империяның
Еуропалық бөліктерінен бұл жаққа 2 млн 400 мың адам келіп қоныстанды.
Әсіресе, Қазақстанда отарлау кең ауқымда жүргізілді. Қазақтардың жерлерінде
патша өкіметі шаруаларды қоныстандыру үшін жер қорын жасап, 1916 жылға
дейін олардың 45 млн десятина ең шұрайлы жерлерін тартып алды, сөйтіп
жергілікті халықтар таулар мен шөл далаларға ығысуғы мәжбүр болды. Бұл
жерлерде не су, не мал жаятын жергілікті шабындық болмады. XIX ғасырдың
аяғы ХХ ғасырдың басында бұрынғы Түркістан аймағында 941 жаңадан
қоныстанған поселкелер пайда болды. Бұл кезде Түкістанда орыс
поселкелерінің әрбір тұрғынына 3,17 десятина егетін жерден келсе,
жергілікті тұғындарға 0,21 десятинадан ғана жер келді. Сөйтіп ешқандай
жері жоқ қазақ-қырғыз тақыр кедейлерінің ұлкен тобы құрылды. Жетісу
губерниясында көшіп келгенорыс кулак шаруашылықтарының 90 проценттен астамы
қазақ кедейлерінің жалдамалы еңбегін пайдаланды. Қазақ жерлерін күштеп
тартып алужергілікті халықтар мен орыс-украин қоныстанушыларының
арасындағы қайшылықтарды шиеленстірді, жер мәселесі жөніндегі күштеу
саясаты шеткі аймақтарда да кеңінен тарады.
1914 жылы патшалық Ресей дүниежүзілік соғысқа тартылды. Бұл бірінші
дүниежүзілілк империалистік соғыс барлық халықтарға, соның ішінде
Қазақстанға да аса ауыр зардаптарын тигізді. Ол патшы чинониктері мен
жергілікті әкімдердің және байлардың зорлық-зомбылығы мен озбырлығы
күшейетті. Соғыс қажетіне Қазақстаннан орасан көп жылқы, ауыл шарушылық
өнімдері жөнелтілді. Жергілікті халықтан алынатын салық 3-4 есе
көбейді,шарулардың ірі қара малы мен мал азығын соғыс қажетіне алу күшейді.
Осының бәрі егістік жердің қысқаруына, ірі қара мал басының азаюына әкеп
соқты. Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шауашылығының күйзелуі
Қазақстан экономиясын құлдыратты. Қалалар мен ауылдардағы еңбекші бұқараның
жағдайы күрт төмендеді.
Соғыс жылдары тек Түрістаннан майдандағы әскерлердің қажеті үшін
40,899,044 пұт мақта, 38 мың шаршы метр киіз, 3 млн пұт мақта майы, 229 мың
пұт сабын, 300 мың пұт ет,ғ 473,928 пұт балық, 70 мың жылқы, 12797 түйе
күштеп алынып, майдан аймақтарына жіберілді. Қазақ шаруаларын
кәсіпорындарға, кулак шаруашылықтарына жалдап жұмыс істету
күшейді.Дүниежүзілік империалистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауына, ауыл
шаруашылығының тоқырауына, халық арасындағы аштыққы алып келді. Жергілікті
жерлерде шенеуіктер мен әкімшіліктердің зорлап алым-салық жинауы өсті,
халықтар арасындағы ұлтттық бөлінушілік күшейді. Қазақ даласында жалпы
ұлттық дағдарыс пісіп жетілді.
Соғыс ауыртпалығы Қазақстанда жұмысшылар мен шаруалар қозғалысының өсуіне
түрткі болды. 1915 жылы маусым айында Екібастұз, Байқоңыр көмір кенденінде,
Спасск мыс кен руднигінде, Орынбор – ташкент темір жолында жұмысшылардың
қозғалысы бой көтерді.
Соғысқа қарсы, қымбатшылыққа және етек алып келе жатқан аштыққа қарсы
қалалар мен деревняларда қала кедейлері мен мйданға кеткен солдаттардың
әйелдері ереулге шықты. 1916 жылы қаңтар айында мұндай толқулар Верный,
Семей қалаларында болды. Орынбор облысы Ақ бұлақ поселкісінің, Жетісу
облысы Лепсі уезінің бірқатар селоларының кедейлері мен майданға кеткен
әскерлердің әйелдері жергілікті саудагерелер мен көпестердің дүкендерін
талқандады. Сөйтіп, қоғамдағы қанаушы және қаналушы таптар арасындағы
қарама-қарсылақ, бір-біріне қарсы шығу жалпы бұқаралық сипат алды.
Кәсіпорын иелерінің, жергілікті буржуазия мен феодалдық зорлық зомбылығы
1916 жылы 25 маусымда патша өкіметінің Бұратана халықты мемлекеттік
қорғаныс жүмыстарына пайдалану тәртібі туралы ереже қабылдауына байланысты
тіпті күшейе түсті. Жұмыстан немесеәкімшілік ережелері мен талаптарын
орындаудан бас тартқан жұмысшыларды түрмеге отырғызуға, немесе үш ай
мерзімге тұтқынға алуға, болмаса айып ретінде ақша өндіріп алуға кесетін
болды. Азық-түліктің екі-үш есе қымбаттауы да халықтың наразылығын өршіте
түсті.
Қазақ жастарын майдандағы тыл жұмысына алу жөніндегі патшаның 1916 жылғы
25 маусымдағы жарлығы халықтың шыдамын тауысып, олардың отарлау езгісі мен
орта ғасырлық қанауға қарсы көтерілуіне себеп болды. Жарлық бойынша
Түркістан мен Дала өлкесінен майданға окоп қазуға 400 мың, соның ішінде
Қазақстанның далалық облыстарынан – 100 мыңнан астам, Жетісудан 87 мың адам
жәберу көзделді. Қазақтардың туу туралы куәлігінің жоғын пайдаланып,
болыстық басқармалар мен ауыл старшындары жастарының асқандығына қарамастан
кедей жігіттерді майданға жұмысқа алынатын қара тізімге қосты, ал
феодалдар балаларының жасын өз бетінше үлкейтіп, немесе кішірейтіп
көрсетіп, әскерге жібермеудің амалын жасап бақты. Мәселен, 60 жастағы кедей
шалдары 30 жаста болып, 25-30 жастағы бай балалары 50 жастағы болып
жазылды.
Майдан жүмысыа қазақ жастарын алу туралы жарлық қазақ халқының зор
наразылығын тудырды. Елде болыстық басқармаларды талқандау, ауыл
старшындарын, катігез байларды өлтіру, ірі феодалдардың иеліктеріне шабуыл
жасау, жер сату жөніндегі құжаттарды, алым-салық қағаздарын т.б. жойып
жіберу секілді ашу-ыза әрекеттері кең орын алды. Сойфл, кетпен, шалғы,
мылтық, қылышпен қаруланған ел адамлдары байлардың ауылдарын өртеп,
малдарын әкету жиілей түсті.
Қазақстандағы бұл қозғалыс көпшілік аудандарда ұлт-азаттық сипатта болып,
патша өкіметіне, отаршылдыққа, империалистік соғысқа және жергілікті
жерлерде патша өкіметінің сүйеніш болып отырған феодал-байларға қарсы
бағытталды. Бұл қозғалысты еңбекші халықтың өкілдері басқарды. Торғай
даласында қазақ жастарын Ә.Жангелдин мен А.Иманов, орал облысы мен Бөкей
ордасында С.Меңдешев,Ә.Әйтиев, Маңғыстауда – Ж.Мыңбаев, Ақтөбе даласыда -
Ә.Майкөтев, Жетісуда – Т.Бокин, Б.Әшекеев, Ұ.Сауырықов, Т. Рысқұлов т.б.
басқарды.
Бұл арада тағы бір мәселенің бетін ашып кету қажет. Ол 1916 жылы қазақ
интеллегенциасының көсемдері, яғни ұлт-азаттық қозғалысты бастаушылар,
халық көтерілісіне қалай қарады? Олар патшаға қарсы қарулы көтерілісті
жақтаған жоқ. Өйткені құр қол халық патшаның талай жыл үйретілген, мұздай
қаруланған әскерңне қарсылық көрсете алмай, тағыда қырынға үшырайтынын
сезді. Б ірақ оларға тасқын тау суындай дүркіреген стихияны – халық
көтерілісін тоқтату болмады. Қазақ газетінің ашық көтерілу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz