Мұрагерлiк құқық жайлы
Кiрiспе.
I . Тарау. Мұрагерлiк құқықтың жалпы сипаттамасы.
1.1. Мұрагерлiктiң түсiнiгi мен мәнi.
1.2. Мұрагерлiк құқықтың негiздерi мен мұраның ашылуы.
II . Тарау. Заң бойынша мұраға ие болу құқықтық қатынастарының субьектiлерiн классификациалау негiздерi.
2.1. Заңды мұрагерлiк туралы түсiнiк.
2.2. Заң бойынша мұрагерлiктiң бiрiншi кезегi.
2.3. Заң бойынша мұрагерлiктiң екiншi кезегi.
2.4. Заң бойынша мұрагерлiктiң үшiншi кезегi.
2.5. Заң бойынша мұрагерлiктiң төртiншi кезегi.
2.6. Заң бойынша мұрагерлiктiң бесiншi кезегi.
2.7. Заң бойынша мұрагерлiктiң алтыншы кезегi.
III . Тарау. Заңды мұрагерлiкке қалатын мұраны қорғаудың құқықтық режимi.
3.1 Мұраның құрамына кiретiн мүлiктi анықтап алу тәртiбi.
3.2 Құқықтық қатынастағы мұрагерлiк арқылы берiлетiн мүлiктiк құқықты тану мәселесi.
3.3 Мұраны бөлу, заңды мұрагерлердiң оны қабылдауы немесе одан бас тарту құқығы.
3.4 Мұраға ие болу құқығы туралы куәлiк беру және заң бойынша мұраға ие болу құқықтық қатынастары ерекшелiгiнiң тиiмдiлiгiн арттыру аспектiлерi.
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер тізімі
I . Тарау. Мұрагерлiк құқықтың жалпы сипаттамасы.
1.1. Мұрагерлiктiң түсiнiгi мен мәнi.
1.2. Мұрагерлiк құқықтың негiздерi мен мұраның ашылуы.
II . Тарау. Заң бойынша мұраға ие болу құқықтық қатынастарының субьектiлерiн классификациалау негiздерi.
2.1. Заңды мұрагерлiк туралы түсiнiк.
2.2. Заң бойынша мұрагерлiктiң бiрiншi кезегi.
2.3. Заң бойынша мұрагерлiктiң екiншi кезегi.
2.4. Заң бойынша мұрагерлiктiң үшiншi кезегi.
2.5. Заң бойынша мұрагерлiктiң төртiншi кезегi.
2.6. Заң бойынша мұрагерлiктiң бесiншi кезегi.
2.7. Заң бойынша мұрагерлiктiң алтыншы кезегi.
III . Тарау. Заңды мұрагерлiкке қалатын мұраны қорғаудың құқықтық режимi.
3.1 Мұраның құрамына кiретiн мүлiктi анықтап алу тәртiбi.
3.2 Құқықтық қатынастағы мұрагерлiк арқылы берiлетiн мүлiктiк құқықты тану мәселесi.
3.3 Мұраны бөлу, заңды мұрагерлердiң оны қабылдауы немесе одан бас тарту құқығы.
3.4 Мұраға ие болу құқығы туралы куәлiк беру және заң бойынша мұраға ие болу құқықтық қатынастары ерекшелiгiнiң тиiмдiлiгiн арттыру аспектiлерi.
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасы барлық уақытта өз халқының тұрмыс халін жақсарту үшін үлкен қамқорлық көрсетуде. Ол әсіресе егемендік алғаннан соң 10 жылдан астам уақыт ішінде үлкен жетістіктерге жетуімен дәлелденеді. Осыған орай, мемлекет көрсеткен қамқорлық әртүрлі тәсілдермен, соның ішінде азаматтарға мүлікті жеке меншікке беру, оны үлестіру және ортақ мүлікті бөліп беру, азаматтың өзіне тиесілі болатын мүлкін кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдыру құқығының жоғарғы сатыда жүзеге асырылуымен айқындалады. Бұл жағдай жыл сайын халықтың кірісі жоғарлағандығынан және азаматтардың жеке меншік обьектілері шеңберінің ұлғаюынан көрінеді.
Бұл тақырыптың өзектілігі азаматтың жеке меншіктік құқығының өсуін анықтау және оларды қазіргі қоғамдағы мұрагерлік құқық шартымен байланыстыру қажеттілігінен көрінеді.
Мұрагерлік мирасқор заңда қарастырылған ережелерге сәйкес өсиет және заңды мұрагерлікке негізделіп жүзеге асырылады.
Егеменді ел болып, өз тәуелсіздігімізді алғаннан соң, ҚазССР-нан қалған заңдарды демократиялық мемлекетімізге сәйкестендіруге бағытталған бірқатар жаңа заңдар қабылданып, Ата заңымызға және түрлі құқық салаларына қатысты заңдарға, соның ішінде мұрагерлікті реттейтін заңдарға да жаңа ережелер енгізілген. Айта кететін жайт, бұрын ҚазССР-ң 1963 жылғы Азаматтық кодексі мұрагерлікке қатысты 35 бапты қамтыса, ал қазіргі 1999 жылдың шілде айының 1-ші жұлдызында заң күшіне енген Қазақстан Республиқасының Азаматтық кодексі 46 бапты қарастырған.
Қазіргі танда Азаматтық заңдар бойынша әкеден қалған мал-мүліктің балаға, ұрпағына заңды негіздерге сәйкес, құқықтық тәртіптермен ауысуы қарастырылады. Осыған орай, мұрагерлік құқық жан-жақты үлкен мәселенің маңыздылығына ие, ол бірінші кезекте нарық қатынасының енгізілуі нәтижесінде азаматтардың мүлікке жеке меншік құқығы бекітілді. Аталған жағдайға сәйкес мұрагерлік құқық бойынша ауысатын мүліктік обьектілер шеңберінің саны едәуір ұлғайды. Мәселен, бұрын мұрагерлік бойынша ауысатын құнды мүліктердің қатарында автокөлік, саябақ, жинақ қоры (азаматтардың көбісі мұндай мүлікке ие бола алмаған) табылса, ал қазір мұрагерлік құқықтың обьектісі ретінде пәтер, тұрғын үй, жер учаскелері, акция пайыздары және т.б. мүліктің түрлері табылады. Осыған байланысты Азаматтық кодексте мұрагерлік құқықты реттейтін нормалардың қатары кеңейген. Бұл нормаларды дұрыс бағытта реттеу және қолдану қазіргі кезде ауқымды мәселенің біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi мұрагерлік құқық үшін негіз болатын жаңа қағидалар мен ережелерді енгізді, олар: мұрагерлік құқық мирасқорлығының әмбебаптылығын, ұсыну құқығы бойынша мұрагерлікті, мұрагерді қосымша тағайындау, өсиеттік бас тарту, өсиетті жүктеу, мұрадағы міндетті үлеске құқық және т.б.
Бұл тақырыптың өзектілігі азаматтың жеке меншіктік құқығының өсуін анықтау және оларды қазіргі қоғамдағы мұрагерлік құқық шартымен байланыстыру қажеттілігінен көрінеді.
Мұрагерлік мирасқор заңда қарастырылған ережелерге сәйкес өсиет және заңды мұрагерлікке негізделіп жүзеге асырылады.
Егеменді ел болып, өз тәуелсіздігімізді алғаннан соң, ҚазССР-нан қалған заңдарды демократиялық мемлекетімізге сәйкестендіруге бағытталған бірқатар жаңа заңдар қабылданып, Ата заңымызға және түрлі құқық салаларына қатысты заңдарға, соның ішінде мұрагерлікті реттейтін заңдарға да жаңа ережелер енгізілген. Айта кететін жайт, бұрын ҚазССР-ң 1963 жылғы Азаматтық кодексі мұрагерлікке қатысты 35 бапты қамтыса, ал қазіргі 1999 жылдың шілде айының 1-ші жұлдызында заң күшіне енген Қазақстан Республиқасының Азаматтық кодексі 46 бапты қарастырған.
Қазіргі танда Азаматтық заңдар бойынша әкеден қалған мал-мүліктің балаға, ұрпағына заңды негіздерге сәйкес, құқықтық тәртіптермен ауысуы қарастырылады. Осыған орай, мұрагерлік құқық жан-жақты үлкен мәселенің маңыздылығына ие, ол бірінші кезекте нарық қатынасының енгізілуі нәтижесінде азаматтардың мүлікке жеке меншік құқығы бекітілді. Аталған жағдайға сәйкес мұрагерлік құқық бойынша ауысатын мүліктік обьектілер шеңберінің саны едәуір ұлғайды. Мәселен, бұрын мұрагерлік бойынша ауысатын құнды мүліктердің қатарында автокөлік, саябақ, жинақ қоры (азаматтардың көбісі мұндай мүлікке ие бола алмаған) табылса, ал қазір мұрагерлік құқықтың обьектісі ретінде пәтер, тұрғын үй, жер учаскелері, акция пайыздары және т.б. мүліктің түрлері табылады. Осыған байланысты Азаматтық кодексте мұрагерлік құқықты реттейтін нормалардың қатары кеңейген. Бұл нормаларды дұрыс бағытта реттеу және қолдану қазіргі кезде ауқымды мәселенің біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi мұрагерлік құқық үшін негіз болатын жаңа қағидалар мен ережелерді енгізді, олар: мұрагерлік құқық мирасқорлығының әмбебаптылығын, ұсыну құқығы бойынша мұрагерлікті, мұрагерді қосымша тағайындау, өсиеттік бас тарту, өсиетті жүктеу, мұрадағы міндетті үлеске құқық және т.б.
1. Конституция Республики Казахстан, от 30 августа 1995 года с изменениями и дополнениями, внесенными Законом Республики Казахстан “О внесении изменений и.// дополнений в Конституцию Республики Казахстан” от 7 октября 1998 года Юридическая газета. 1998г. 14 октября;
2. Гражданский кодекс Республики Казахстан/ общая часть/ от 27 декабря 1994 г / с изменениями и дополнениями от 18.12.2000 год.
3. Гражданский кодекс Республики Казахстан /особенная
часть/ от 1 июля 1999 г с изменениями и дополнениями от 18.12.2000 год./
4. Закон Республики Казахстан «О браке и семьең от 17 декабря 1998 г.
5 .Постановление Пленума Верховного суда Республики Казахстан от 18 декабря 1992 г/О некоторых вопросах применения судами законодательства о наследовании/
Литература
1. Амфитеатров.П.Н. Право наследования личной
собственности.М 1996 г.
2.Антимонов.Б.С.,Советское наследственное право.М,1955 г.
3. БарщевскийМ.Ю. Наследственное право: учебное
пособие,М.1996 г.
4. БаллюзекЛ.Ф. Народные обычаи в книге: Материалы по казахскому обычному праву.Алматы 1998 г.
5.Братусь С.Н. Советское гражданское право М.1984 г.
6. Баймолдина. З.Х.Гражданское прцессуальное право РК. Учебник.1 кнга Алматы,2001 г.
7. Власов Ю.Н.Наследование по закону и по завещанию.М.2001 г.
8.Власов Ю. Н., Калинин В. В. Наследование по закону и по завещанию. - М.: Юрайт.-М. 2001.-С. 9.
9.Гражданский Кодекс Республики Казахстан /Особенная часть/
Комментарии . ответ.ред.М.К.Сулейменов, 2-х томах.
Ю.Г.Басин.Алматы,2000 г.
10. Гражданское право // Под ред. А.П. Сергеева и Ю.К. Толстого.
М., 2000 г. Т. 3. с. 143.
11.Токмамбетова И. Ш. К вопросу об объектах наследственного преемства // Субъекты гражданского права. Т.1. Алматы, 2001. 12.Мейер Д. И. Русское гражданское право. Ч. 2. М. 1997.
13. Материалы Международной научно- теоретической конференции. «Актуальные проблемы современного гражданского праваң Том 2. Алматы.2001 год.
14. . Материалы Международной научно- теоретической конференции. «Субъекты гражданского праваң Том 1. Алматы.2001 год.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Нормативтiк актiлер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жыл, 30 тамыз.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi 27 желтоқсан 1994 ж.
(жалпы бөлiм)// “Заң” газетi 29 желтоқсан 1994 ж
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi. 1999 жыл. 1 шiлде (ерекше бөлiм) // “Заң” газетi 1999 жыл. 3 шiлде
4. Қазақстан Республикасының “Жер кодексi” 20 маусым 2003 ж.// Егемен Қазақстан 23 маусым 2003 ж.
5. Қазақстан Республикасының “Неке және отбасы туралы” Заңы 17 желтоқсан 1998ж.
6. Қазақстан Республикасының “Нотариат туралы” Заңы 14 шiлдеде 1997 ж.
7. Қазақстан Республикасының “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңы 10 маусым 1996 ж. // Заң газетi 15 маусым 1996 ж.
8. Қазақстан Республикасының “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңы 16
сәуiр 1997 ж. // Егемен Қазақстан 19 сәуiр 1997 ж.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Гражданское право: В 2 т. Том I: Учебник / Отв. ред. проф. Е.А. Суханов. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство БЕК, 1998.
2. Ильясова К.М. гл.57. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: “Жеті жарғы”, 2000.
3. Токмамбетова И. Ш. К вопросу об объектах наследственного преемства // Субъекты гражданского права. Том 1. Материалы международной научно – практической конференции, посвященной 10-летию Независимости Республики Казахстан, (в рамках ежегодных цивилистических чтений)./ Отв. ред. М.К. Сулейменов.- Алматы: КазГЮА, 2001
4. Туткарина А.Б. Завещательный отказ в наследственном праве. Актуальные проблемы современного гражданского права. Выпуск II Том II. Материалы ежегодной республиканской научно –теоретической конференции аспирантов и соискателей. –Алматы, 20-21 февраля 2002 г. /Отв. ред. М.К. Сулейменов.-Алматы: КазГЮУ, 2002.
5. Толстой Ю.К. Наследственное право - М.: “Проспект”, 1999 г.
6. Эйдинова Э.Б. Наследование по закону и завещанию. М. Юридическая литерату¬ра, 1985.
2. Гражданский кодекс Республики Казахстан/ общая часть/ от 27 декабря 1994 г / с изменениями и дополнениями от 18.12.2000 год.
3. Гражданский кодекс Республики Казахстан /особенная
часть/ от 1 июля 1999 г с изменениями и дополнениями от 18.12.2000 год./
4. Закон Республики Казахстан «О браке и семьең от 17 декабря 1998 г.
5 .Постановление Пленума Верховного суда Республики Казахстан от 18 декабря 1992 г/О некоторых вопросах применения судами законодательства о наследовании/
Литература
1. Амфитеатров.П.Н. Право наследования личной
собственности.М 1996 г.
2.Антимонов.Б.С.,Советское наследственное право.М,1955 г.
3. БарщевскийМ.Ю. Наследственное право: учебное
пособие,М.1996 г.
4. БаллюзекЛ.Ф. Народные обычаи в книге: Материалы по казахскому обычному праву.Алматы 1998 г.
5.Братусь С.Н. Советское гражданское право М.1984 г.
6. Баймолдина. З.Х.Гражданское прцессуальное право РК. Учебник.1 кнга Алматы,2001 г.
7. Власов Ю.Н.Наследование по закону и по завещанию.М.2001 г.
8.Власов Ю. Н., Калинин В. В. Наследование по закону и по завещанию. - М.: Юрайт.-М. 2001.-С. 9.
9.Гражданский Кодекс Республики Казахстан /Особенная часть/
Комментарии . ответ.ред.М.К.Сулейменов, 2-х томах.
Ю.Г.Басин.Алматы,2000 г.
10. Гражданское право // Под ред. А.П. Сергеева и Ю.К. Толстого.
М., 2000 г. Т. 3. с. 143.
11.Токмамбетова И. Ш. К вопросу об объектах наследственного преемства // Субъекты гражданского права. Т.1. Алматы, 2001. 12.Мейер Д. И. Русское гражданское право. Ч. 2. М. 1997.
13. Материалы Международной научно- теоретической конференции. «Актуальные проблемы современного гражданского праваң Том 2. Алматы.2001 год.
14. . Материалы Международной научно- теоретической конференции. «Субъекты гражданского праваң Том 1. Алматы.2001 год.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Нормативтiк актiлер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жыл, 30 тамыз.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi 27 желтоқсан 1994 ж.
(жалпы бөлiм)// “Заң” газетi 29 желтоқсан 1994 ж
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi. 1999 жыл. 1 шiлде (ерекше бөлiм) // “Заң” газетi 1999 жыл. 3 шiлде
4. Қазақстан Республикасының “Жер кодексi” 20 маусым 2003 ж.// Егемен Қазақстан 23 маусым 2003 ж.
5. Қазақстан Республикасының “Неке және отбасы туралы” Заңы 17 желтоқсан 1998ж.
6. Қазақстан Республикасының “Нотариат туралы” Заңы 14 шiлдеде 1997 ж.
7. Қазақстан Республикасының “Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы” Заңы 10 маусым 1996 ж. // Заң газетi 15 маусым 1996 ж.
8. Қазақстан Республикасының “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңы 16
сәуiр 1997 ж. // Егемен Қазақстан 19 сәуiр 1997 ж.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Гражданское право: В 2 т. Том I: Учебник / Отв. ред. проф. Е.А. Суханов. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство БЕК, 1998.
2. Ильясова К.М. гл.57. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: “Жеті жарғы”, 2000.
3. Токмамбетова И. Ш. К вопросу об объектах наследственного преемства // Субъекты гражданского права. Том 1. Материалы международной научно – практической конференции, посвященной 10-летию Независимости Республики Казахстан, (в рамках ежегодных цивилистических чтений)./ Отв. ред. М.К. Сулейменов.- Алматы: КазГЮА, 2001
4. Туткарина А.Б. Завещательный отказ в наследственном праве. Актуальные проблемы современного гражданского права. Выпуск II Том II. Материалы ежегодной республиканской научно –теоретической конференции аспирантов и соискателей. –Алматы, 20-21 февраля 2002 г. /Отв. ред. М.К. Сулейменов.-Алматы: КазГЮУ, 2002.
5. Толстой Ю.К. Наследственное право - М.: “Проспект”, 1999 г.
6. Эйдинова Э.Б. Наследование по закону и завещанию. М. Юридическая литерату¬ра, 1985.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны.
Кiрiспе.
I – Тарау. Мұрагерлiк құқықтың жалпы сипаттамасы.
1. Мұрагерлiктiң түсiнiгi мен мәнi.
2. Мұрагерлiк құқықтың негiздерi мен мұраның ашылуы.
II – Тарау. Заң бойынша мұраға ие болу құқықтық қатынастарының
субьектiлерiн классификациалау негiздерi.
1. Заңды мұрагерлiк туралы түсiнiк.
2. Заң бойынша мұрагерлiктiң бiрiншi кезегi.
3. Заң бойынша мұрагерлiктiң екiншi кезегi.
4. Заң бойынша мұрагерлiктiң үшiншi кезегi.
5. Заң бойынша мұрагерлiктiң төртiншi кезегi.
6. Заң бойынша мұрагерлiктiң бесiншi кезегi.
7. Заң бойынша мұрагерлiктiң алтыншы кезегi.
III - Тарау. Заңды мұрагерлiкке қалатын мұраны қорғаудың құқықтық режимi.
1. Мұраның құрамына кiретiн мүлiктi анықтап алу тәртiбi.
2. Құқықтық қатынастағы мұрагерлiк арқылы берiлетiн мүлiктiк
құқықты тану мәселесi.
3. Мұраны бөлу, заңды мұрагерлердiң оны қабылдауы немесе одан бас
тарту құқығы.
4. Мұраға ие болу құқығы туралы куәлiк беру және заң бойынша мұраға
ие болу құқықтық қатынастары ерекшелiгiнiң тиiмдiлiгiн арттыру
аспектiлерi.
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы барлық уақытта өз халқының тұрмыс халін
жақсарту үшін үлкен қамқорлық көрсетуде. Ол әсіресе егемендік алғаннан соң
10 жылдан астам уақыт ішінде үлкен жетістіктерге жетуімен дәлелденеді.
Осыған орай, мемлекет көрсеткен қамқорлық әртүрлі тәсілдермен, соның ішінде
азаматтарға мүлікті жеке меншікке беру, оны үлестіру және ортақ мүлікті
бөліп беру, азаматтың өзіне тиесілі болатын мүлкін кейінгі ұрпаққа мұра
етіп қалдыру құқығының жоғарғы сатыда жүзеге асырылуымен айқындалады. Бұл
жағдай жыл сайын халықтың кірісі жоғарлағандығынан және азаматтардың жеке
меншік обьектілері шеңберінің ұлғаюынан көрінеді.
Бұл тақырыптың өзектілігі азаматтың жеке меншіктік құқығының өсуін
анықтау және оларды қазіргі қоғамдағы мұрагерлік құқық шартымен
байланыстыру қажеттілігінен көрінеді.
Мұрагерлік мирасқор заңда қарастырылған ережелерге сәйкес өсиет және
заңды мұрагерлікке негізделіп жүзеге асырылады.
Егеменді ел болып, өз тәуелсіздігімізді алғаннан соң, ҚазССР-нан
қалған заңдарды демократиялық мемлекетімізге сәйкестендіруге бағытталған
бірқатар жаңа заңдар қабылданып, Ата заңымызға және түрлі құқық салаларына
қатысты заңдарға, соның ішінде мұрагерлікті реттейтін заңдарға да жаңа
ережелер енгізілген. Айта кететін жайт, бұрын ҚазССР-ң 1963 жылғы Азаматтық
кодексі мұрагерлікке қатысты 35 бапты қамтыса, ал қазіргі 1999 жылдың шілде
айының 1-ші жұлдызында заң күшіне енген Қазақстан Республиқасының Азаматтық
кодексі 46 бапты қарастырған.
Қазіргі танда Азаматтық заңдар бойынша әкеден қалған мал-мүліктің
балаға, ұрпағына заңды негіздерге сәйкес, құқықтық тәртіптермен ауысуы
қарастырылады. Осыған орай, мұрагерлік құқық жан-жақты үлкен мәселенің
маңыздылығына ие, ол бірінші кезекте нарық қатынасының енгізілуі
нәтижесінде азаматтардың мүлікке жеке меншік құқығы бекітілді. Аталған
жағдайға сәйкес мұрагерлік құқық бойынша ауысатын мүліктік обьектілер
шеңберінің саны едәуір ұлғайды. Мәселен, бұрын мұрагерлік бойынша ауысатын
құнды мүліктердің қатарында автокөлік, саябақ, жинақ қоры (азаматтардың
көбісі мұндай мүлікке ие бола алмаған) табылса, ал қазір мұрагерлік
құқықтың обьектісі ретінде пәтер, тұрғын үй, жер учаскелері, акция
пайыздары және т.б. мүліктің түрлері табылады. Осыған байланысты Азаматтық
кодексте мұрагерлік құқықты реттейтін нормалардың қатары кеңейген. Бұл
нормаларды дұрыс бағытта реттеу және қолдану қазіргі кезде ауқымды
мәселенің біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi
мұрагерлік құқық үшін негіз болатын жаңа қағидалар мен ережелерді енгізді,
олар: мұрагерлік құқық мирасқорлығының әмбебаптылығын, ұсыну құқығы бойынша
мұрагерлікті, мұрагерді қосымша тағайындау, өсиеттік бас тарту, өсиетті
жүктеу, мұрадағы міндетті үлеске құқық және т.б.
Осы кезге дейін бұрын-соңды мұрагерлікке қатысты кейбір ұғымдар мен
терминдерге нақты түсінік берілмеген (мұра массасы, мұралық трансмиссия
және т.б.)
Мұагерлік құқық ұғымына түсінік беру барысында көптеген
авторлардың көзқарасы әртүрлі, яғни бірі азаматтың қайтыс болғаннан кейін
оның мүлкі бірнеше субьектілердің қатысуы нәтижесінде күрделі комплекстік
құқықтық қатынастарды тудырады десе, екінші көзқарас мұрагерлік құқықтық
қатынастағы күрделі комплекс көбінесе мұрагерлік құқықтың терминологиясына
сәйкес еместігін ескертеді. Қорыта айтқанда, цивилистердің мұрагерлік
мирасқорды әртүрлі түсінуінде екенін байқаймыз.
Жалпы мұрагерлік құқықта қайтыс болған азаматтардың мүлкі
көптеген күрделі құқықтық қатынастар туғызады және де бұл бірнеше
субьектілердің қатысуы нәтижесінде туындайды. Мұрагерлік құқық мәселелерін
зерттеуде методологиялық мағына бар және оның дәрежесін дұрыс анықтауымыз
керек. Олар: мұралық масса, мұралық мүлік, мұраның құрамы, мұра
мирасқорларының объектілері, мұрагерлік құқықтық қатынас, мұрагерлік
мирасқорлар.
Менiң дипломдық жұмысымның көздеген негiзгi мақсаты ол- осы
мұрагерлiк құқыққа және Қазақстанның азаматтық заңдарына,яғни заң бойынша
мұра қабылдауға байланысты кейбiр теориялық және құқықтық мәселелердi
қарастырып олардың мәнiн ашыуды болып табылады.
---------КІРІСПЕГЕ ҚОСУ КЕРЕК----------
Сонымен Қазақстан Республикасының азаматтық Кодексi бойынша мұрагерлiк
болып тұлғаның мұраға шақырылу тәртібі, сонымен қатар оның мұраны қабылдау
кезіндегі жалпы құқықтары танылады.
Мұрагерлік бойынша өтетін мүлік – ол азаматтың материалдық және рухани
қажеттіліктерін қамтамасыз ететін меншігі. Егер азамат қайтыс болу
жағдайына өз мүлкіне байланысты ешқандай билік жасамаса (еркін білдірме-се)
заң, мұрагерлікке оның балаларын, жұбайын, ата-анасын, жақын туыс-тарын
шақырады. Осылайша мұрагерлік құқық мүліктің қайтыс болған адам отбасында
сақталынуына және пайдалануына мүмкіндік туғызады, сонымен қатар бұл
отбасының мүддесін қамтамасыз етеді. Бұл азаматтың меншік құ-қықтарын
елеулі түрде толықтырады және нығайтып, оның қорғалуын қам-тамасыз етеді.
Мұрагерлік құқық, мұра қабылдау құқығы бойынша, қайтыс болғандар мүлкінің
мемлекетке өту мүмкіндігін бекіте отырып, тек азаматтардың ғана емес,
сонымен қатар мемлекеттің де мүддесін қамтамасыз етеді.
Мұрагерлік – ол қайтыс болған адамның мүліктік құқықтары мен
міндеттерінің, сонымен қатар кейбір мүліктік емес құқықтың заңда белгілен-
ген тәртіппен басқа тұлғаларға өтуі.
Қайтыс болған жағдайда, құқықтары басқа тұлғаларға өткен адам мұра
қалдырушы деп аталады. Ал мұрагерлік тәртіппен, қайтыс болған адамның мүлкі
және басқа да құқықтары өткен тұлға мұрагер деп аталады. Кез келген азамат,
сонымен қатар ҚР территориясында өмір сүрген шетел азаматы (бі-рақ ұйым
емес) мұра қалдырушы бола алады. Өсиет тастау жолымен өз мүл-кін өзі
билеуді тек әрекет қабілеттілігі бар азамат қана жүзеге асыра алады. Ал
мұрагер болып, әрекет қабілеттілігіне қарамастан кез келген азамат бола
алады
Заң бойынша мұрагерлік өсиетпен өзгертілмеген жағдайда орын алады.
Егер азамат өсиет қалдырмаса мұрагерлік заң бойынша жүзеге асырылады.
Бұлжағдайда оның бар мүлкі заңда көзделген мұрагерлерге өтеді. Егер ол
мүлкінің бір бөлігін ғана өсиет етсе, онда заң бойынша мұрагерлерге мүлік-
тің өсиет етілмеген бөлігі өтеді. ҚР-ң Азаматтық кодексінің 1061, 1062,
1063, 1064, 1065, 1066 – баптарын-да көрсетілген адамдар заң бойынша
мұрагерлер болып табылады. Олар от-басы мүшелері, жақын туыстар және қайтыс
болған азаматтың асырауында-ғы адамдар. Бұл адамдар мұра қалдырушының
қайтыс болғанында тірі жүруі керек. Сонымен қатар заң осы уақытта әлі
тумаған тұлғаларды да мұрагер-лер ретінде таныды.
Заң мұрагерлікке шақырудың кезектерін анықтады. Өйткені заңда
көрсетілген мұрагерлер бір уақытта мұраны қабылдауы мүмкін емес.
----------------------------------- --------------
I - ТАРАУ
МҰРАГЕРЛIК ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Мұрагерлiк түсiнiгi мен мәнi.
Мұрагерлiк дегенiмiз - қайтыс болған адамның (мұра қалдырушының)
мүлiгiнiң мұраға ие болатын азаматтардың (мұрагерлердiң) иелiгiне өтуi.
"Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңының" 2 - тарауында
былай деп атап көрсетiлген: "Республика азаматтары өздерiнiң ұлтына,
ұстайтын дiнiне, қандай қоғамдық бiрлестiкке жататынына, тегiне, әлеуметтiк
және мүлiктiк жағдайына, шұғылданатын қызметiне, тұрғылықты орнына
қарамастан бiрдей құқықтар иеленiп, бiрдей мiндеткерлiкте болады." [1]
Сондықтан Қазақстан Республикасындағы барлық азаматтар шыққан тегiне,
әлеуметтiк жағдайына, ұлтына, нәсiлiне, бiлiмiне, тiлiне, дiни нанымына,
тұрағына, атқаратын қызметiне қарамастан мұрагерлiк құқына ие бола алады.
Мұрагерлiк - азаматтық құқық қабiлеттiгiнiң бiр көрiнiсi. Заңда
көрсетiлген реттер мен тәртiптерден басқа жағдайда, ешкiмнiң де құқық
қабiлеттiгiне немесе әрекет қабiлеттiгiне шек қоюға болмайды.
Қайтыс болған азаматтың азаматтық құқылары мен мiндеттерiнiң мұрагер
бола алатын азаматтарға өтуi мынадай белгiлермен анықталады:
- мұраға ие болу негiздерi мұрагерлiк құқығының
ережелерiнде қарастырылған күрделi негiзгi құбылыс;
- мұра арқылы берiлетiн құқықтар мен мiндеттер
мұра деп аталатын негiздi құрайды;
- құқықтар мен мiндiттердi қабылдап алушы
мұрагерлер мұраға заң бойынша ие болуға болады. [2]
Мұрагерлiк - мұра қалдырушының мүлiк құқығы мен мiндеттерiнiң заң
бойынша басқа адамдарға (мұрагерге) өтуiн реттейдi. Мұнда айта кететiн
жағдай мүлiк немесе заттар жиынтығы емес, керiсiнше мүлiк құқығы мен
мiндеттердiң жиынтығы. Сондықтан бiз мұраның құрамына үй жөнiндегi меншiк
құқығы, автомобиль емес, автомобиль жөнiндегi меншiк құқы, сый емес, сыйға
деген құқық т.с.с. кiретiндiгiн айтамыз.
Мұрагерлiк бойынша қайтыс болған адамның жеке басымен байланысты
құқықтары немесе өзiндiк меншiк құқығы заң бойынша заңды мұрагерлерiне
өтедi. Мысалы: жалақы, авторлық төлемақы, жинақ банкiсiндегi қаражаты және
тұрғын үй кооперативтерiндегi пайлар.
Сондай-ақ, бұл жерде айта кететiн нәрсе - мұралық құқық бойынша
мұрагерлерге мұра қалдырушының борыштары ауысады. Мұраны қабылдап алған
мұрагер мұра қабылдаушының борыштарына өзiне ауысқан мұралық мүлiктiң нақты
құны шектерiнде жауап бередi.
Мұраға ие болу негiздерi заң бойынша жүзеге асырылады. Мұра қалдырушы
өзiнiң мүлкiн немесе оның бiр бөлiгiн кез-келген адамға, мемлекетке,
мемлекеттiк, кооперативтiк және басқа да қоғамдық ұйымдарға өсиет бойынша
қалдыра алады. Сондай-ақ, ол мұрагерiнiң кенет дүние салуының немесе оны
алмайтындай жағдайға тап болуын ескерiп, өсиетiнде басқа мұрагерiн
көрсетуге де құқылы. Мұра қалдырушы өз өсиетiнде өсиеттiк парыз дегендi
жазып көрсете алады.
Өсиет бойынша мұрагерiне бiр немесе бiрнеше адамның пайдасын
көздейтiн мiндеттi орындауды - мысалы, оның меншiгiне бiр затты берудi,
үйдi немесе оның бiр бөлiгiн өмiр бойы пайдалануды, белгiлi соманы төлеудi
тапсыра алады.
2. МҰРАГЕРЛIК ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГIЗДЕРI МЕН МҰРАНЫҢ АШЫЛУЫ.
Мұраның ашылуы - мұрагерлiк құқықтың жүзеге асырылуын және орындалуын
реттейдi. Мұраның ашылуына себеп болатын фактiлер:
- мұра қалдырушының қайтыс болуы,
- мұра қалдырушыны өлдi деп жариялағанда
соттың шешiмiнде көрсетiлген күн (Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексiнiң 1042 - бабы).
Мұраның ашылуы - мұраның ашылған уақытымен мұраның ашылған жерiне
сәйкес келедi. Мұраның ашылған уақыты - заңды түрде мұраға ие болу
негiздерiн реттейдi. Мұраның ашылған уақытына байланысты мұрагерлiк
құқықтар мен мiндеттердi заң бойынша мұраға ие болатын мұрагерлер қабыл
алады. Бұл мерзiм өткенше мұрагер мұрадан бас тарта алады.
Бұл жағдайда мұра басқа адамдар арасында тең бөлiнедi. Мұрагер
мұрадан басқа адамның, қоғамдық ұйымның немесе мемлекет пайдасына өту
мақсатында да бас тарта алады.
Сондай-ақ, егер мұра қалдырушының заң бойынша да, өсиет бойынша да
мұрагерлерi жоқ болса, онда Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң
1082 - бабына сәйкес, өлген адамның мүлiгi мұрагерлiк құқық бойынша
мемлекетке өтедi.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1042 - бабына сәйкес
мұраның ашылған уақыты - мұра қылдырушы өлген күнi болып саналады. Мұндай
жағдайда, егер бiрiнен кейiн бiрi мұрегер болатын азаматтардың өлiмi бiр
күнде, бiрақ тәулiктiң әр уақытында болса, онда олар бiр-бiрiнен кейiн
мұрагер бола алмайды, олардың әрқайсысынан кейiн мұра ашылады.
Мысалы: ерлi-зайыпты адам бiр күнде автомобиль апатынан қайтыс болды.
Бiреуiнiң артында ата-аналары, ал екiншiсiнiң артында ағасы мен апасы
қалды. Бұл жағдайда мұраға ие болатын мұрагерлер бiрiншiден ата-анасы,
екiншiден - ағасы мен апасы болып табылады да, мұраға ие болу заң бойынша
жүзеге асырылады.
Тағы бiр мысалды алып қарайық, автомобиль апатынан баласы қайтыс
болды. Бұл жерде "мұралық мүлiктi қорғауға шаралар қолдану, мұраға
мұрагерлiк құқық туралы куәлiк беру " Нотариаттың негiзгi қызметi
болғандықтан, Түркiстан мемлекеттiк Нотариалдық кеңсесiне екi қайтыс болған
адамның өлгендiгi туралы куәлiгi әкелiндi.
Бұл жағдайда нотариус екi адамды бiр күнде қайтыс болған деп тауып,
әр қайсысының мүлкiн мұраға ие болу құқығы бойынша олардың заңды
мұрагерлерiне аударады.[3]
Мұраның ашылған уақыты жергiлiктi азаматтық хал актiлiрiн жазатын
бөлiмдерiнiң (АХАЖ) өлгендiгi туралы берген куәлiгiмен Қазақстан
Республикасы "Неке және отбасы" Заңының 197 - бабына сай, жергiлiктi АХАЖ
бөлiмiне қайтыс болу туралы мәлiмдеменi өлген адаммен бiрге тұрған адамдар,
ал ондай адамдар болмаған жағдайда көршiлерi, тұрғын үй пайдалану
ұйымдарының қызметкерлерi немесе адам қайтыс болған жердегi мекеменiң
әкiмшiлiгi немесе өлiктi тапқан iшкi iстер органы жазбаша немесе ауызша
түрде хабарлайды.
Қайтыс болу туралы мәлiмдеменi жетi тәулiктен кешiктiрмей, ал адам
зорлықпен өлтiрiлсе, өзiн-өзi өлтiрсе, жазатайым жағдайдан өлсе, сондай-ақ,
өлiк табылған жағдайда өлген немесе өлiк табылған кезден бес күннен
кешiктiрмей берiлуге тиiс. [4]
Егер мұра қалдырушының өлген күнi Қазақстан Республикасының
Азаматтық Iстер жүргiзу Кодексiнiң
244 - бап 3 тармағына сәйкес көрсетiлетiн болса, онда мұраның ашылған күнi
соттың шешiмiнде көрсетiлген мұра қалдырушының өлген күнi болып есептеледi.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 31 - бабына сәйкес,
егер азаматтың тұрғылықты жерiнде ол туралы үш жыл бойы деректер болмаса,
ал егер ол өлiм қатерi төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты деп
жорамалдауға негiз болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз жоғалып
кетсе, мүдделi адамдардың арызы бойынша сот оны өлдi деп жариялауы мүмкiн.
Ал, егер соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен
әскери қызметшi немесе өзге адам соғыс қимылдары аяқталған күннен бастап
кемiнде екi жыл өткеннен кейiн өлдi деп жариялануы мүмкiн.
Өлдi деп жариялау туралы сот шешiмi заңды күшiне енген сот шешiмiнiң
негiзiнде азаматтық хал актiлерiн жазу кiтаптарына оның өлгенi туралы
жазылады.
Мысалы, азамат С. Каршин шалғайдағы ауылда тұрады. Оның ешкiмге
жұғымы жоқ және өзiнiң туысқандары мен көршi-қолаңдарымен араласпайтын, әрi
қарым-қатынас жасамайтын. Соңғы жылдары ол туралы ешкiм ештеңе естiмеген,
ештеңе бiлмеген.
Ол өзi туған ұлына ең соңғы хатын 1984 жылы жiберген. 1988 жылы
қараша айында оның ұлы А. Каршин әкесiнiң ауылына келiп, мұнда көп уақыттан
берi адам тұрмағаның байқады. Бiрақ әкесiнiң төлқұжаты, барлық құжаттары
мен ақшалары үй-iшiнен табылды. Мұнсыз оның алыс сапарға кетуi мүмкiн емес.
Сондықтан ол әкесiн iздей бастады, бiрақ ешқандай дерек табылмады.
Көршi ауылдың тұрғындары оны соңғы үш жылдың iшiнде бiрде-бiр рет
көрмегенi және ол туралы ештеңе естiмегендерi анықталды. А. Каршин сотқа
арыз жазып, әкесiн өлдi деп жариялауын негiздеудi өтiндi. Бұл туралы шешiм
1989 жылдың 11 қаңтарында қабылданып, С. Каршиндi сот өлдi
деп жариялады және бұл шешiм 21 қаңтар күнi күшiне ендi.
Соттың азамат С. Каршиндi өлдi деп жариялаған шешiмiнiң негiзiнде осы
адамның өлгенi туралы азаматтық хал актiлерiн жазатын кiтаптарға тiркелiп,
өлген уақыты сот шешiмiнiң күшiне енген күннен, яғни 21 қаңтар 1989 жылдан
бастап есептелдi де, оған өлгендiгi туралы куәлiк берiлдi. [5]
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң
31 - бабының 3 - тармағына мысал келтiрсек: 2000 жылдың тамыз айында
Қызылорда қаласына қарасты "Майдантал" кеңшарының Сызған жайлауында қатты
нөсер болып, соңы су тасқынына айналды. Дәл осы күнi кеңшардың шопаны Т.
Ысқақов Сызған жайлауында отар малды бағып жүргенде хабар-ошарсыз кеттi.
Алты ай өткен соң Т. Ысқақовтың тұңғыш ұлы
А. Ысқақов сотқа әкесi хабар-ошарсыз кетуiне байланысты оны өлдi деп
тану туралы арыз бердi. Қызылорда қалалық сотының 15 қаңтар 2001 жылғы
шешiмi бойынша азамат
Т. Ысқақовты 31 тамыз 2000 жылы өлдi деп жариялады. [6] Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексiнiң
32 - бабына сәйкес, өлдi деп жарияланған адам тiрi оралған немесе оның
тұрған жерi мәлiм болған жағдайда сот тиiстi шешiмнiң күшiн жояды. Азамат
өзiнiң қай уақытта оралғанына қарамастан, кез-келген адамнан азамат өлдi
деп жарияланғаннан кейiн сол адамға тегiн көшiп, сақталып қалған мүлiк
қайтарып берудi талап ете алады.
Егер өлдi деп жарияланған адамның мүлкiн оның заңды мұрагерi үшiншi
бiр адамдарға берiп, олардың мүлiктiң сатып алу бағасын адам тiрi оралған
кезге дейiн толық төлемеген болса, төленбеген соманы талап ету құқығы тiрi
оралған адамға көшедi.
Ал, егер өлдi деп жарияланған адамның мүлкi мұрагерлiк құқық бойынша
мемлекетке өтiп, сатылып кеткен болса, адамды өлдi деп жариялау туралы
шешiмнiң күшi жойылғаннан кейiн оған мүлiктiң құн төленетiн күнгi нарықтық
бағасы ескерiле отырып, оны сатудан түскен сома қайтарылады.
Мұрагерлiк құқықта мұраның ашылған жерiн анықтау үлкен роль атқарады.
Мұраның ашылған жерi - мұра қалдырушының соңғы түпкiлiктi тұрған жерi, ал
егер оның түпкiлiктi тұрағы белгiсiз болған жағдайда, мүлiктiң несһмесе
оның негiзгi бөлiгiнiң тұрған жерi - мұраның ашылған жерi деп танылады.
Азамат тұрақты немесе көбiнесе тұратын елдi мекен оның тұрғылықты
жерi деп табылып, ал 14 жасқа толмаған адамдардың немесе қорғаншылықтағы
азаматтардың тұрғылықты жерi олардың ата-анасының, асырап алушыларының
немесе қорғаншыларының тұрғылықты жерi болып саналады.
Мұра қалдырушының тұрақты мекен-жайынан уақытша кетуiне байланысты:
мысалы, әскери қызметiне, оқуға, жұмыс жағдайына байланысты iс сапарына
кеткенiне, емдеу мекемесiне орналасуына, бас бостандығынан айыру орнына
қамалуына байланысты және тағы басқа жағдайларда - мұраның ашылған жерi
болып оның соңғы түпкiлiктi тұрағы болып есептеледi.
Мұраның ашылған жерi мұраны қалдырушының түпкiлiктi тұрағымен сәйкес
келмеуi мүмкiн, егер мұраны қалдырушы уақытша басқа тұрақта тұратын болса,
онда уақытша тұрақ мұраның ашылған жерi болып танылмайды.
Мысалы: азамат Д. Серiкбаев 2000 жылы Шымкент қаласы мемлекеттiк
нотариалдық кеңсесiне мұрагерлiк құқық туралы куәлiк беруге арыз жасады.
Оның қайтыс болған ұлы Ғ. Серiкбаев Тәжiкстанда келiсiм шартпен азаматтық
борышын өтеп жүрген, ал оның тұрақты тұрағы Шымкент қаласы болатын.
Мемлекеттiк нотариус Д. Серiкбаевты қанағаттандырып, азамат Д. Серiкбаевқа
қайтыс болған ұлының мұралық мүлкiне мұрагерлiк құқық туралы куәлiк
берiлдi. [7]
Мұралық мүлiк әр қалада болса, мысалы, мұраға кiретiн теңге жиынтығы
Алматы қаласында, ал тұрғын үй Түркiстан қаласында болса, онда мұраның
ашылған жерi мүлiктiң негiзгi бөлiгi қайсысында болса, онда мұраның ашылған
жерi сол жер болып табылады.
Егер тұрғын үйдiң бағасы теңге жиынтығынан мөлшерi үлкен болса, онда
мұраның ашылған жерi Қазақстан Республикасының "Тұрғын үй қатынастары
туралы" заңында көрсетiлгендей оның соңғы түпкiлiктi тұрағы болып саналады.
Жоғарыда көрсетiлген азаматтардың әскери борышын өтеу немесе оқу
орындарында оқыған уақыттарында тұрғын үйдi пайдалану құқығы сақталады.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 16 - бабына
сәйкес бұл азаматтардың ұдайы тұрағы болып табылады.
Егер азамат шетелде қайтыс болатын болса, онда мұраның ашылған жерi
Қазақстан территориясындағы мүлiктiң тұрған жерi болып табылады.
Мысалы: азамат М. Сәрсенов 1997 жылы әскери борышын өтеп жүрiп
Тәжiкстанда қайтыс болған. Оның артында М.Сәрсеновтың атына жазылған ВАЗ -
2103 маркалы жеңiл автокөлiгi Түркiстан қаласында болған. Азамат М.
Сәрсеновтың жұбайы Б. Төлеповаға Түркiстан қаласы Мемлекеттiк нотариалдық
кеңсесi мұрагерлiк құқық туралы куәлiк бердi. [8]
Егер азамат бас бостандығынан айырылып, бас бостандығынан айыратын
орындарда отырған болса және сол жерде қайтыс болған болса, онда мұраның
ашылған жерi болып, сол азаматтың соңғы түпкiлiктi тұрағы болып есептеледi.
Ал, егер мұра қалдырушы қарттар үйiнде қайтыс болса, онда мұраның ашылған
жерi - қарттар үйi тұрған елдi мекен болып табылады.
Мұрагерлердiң жазбаша арызы бойынша мұра ашылған жердегi Мемлекеттiк
нотариалдық кеңселер мұрагерлiк құқық туралы куәлiктер бередi. Мұраны
қабылдау туралы, одан бас тарту туралы немесе мұраға құқық жөнiндегi
куәлiктi беру туралы арыздар жазбаша түрде жасалуға тиiс.
Мұраның ашылған жерi тұрған орнының анықтамасы бойынша дәлелденедi.
Ол үшiн мынадай құжаттар қажет: үй кiтапшасының көшiрмесi, мекен-жай
бюросынан анықтама, әскери комиссариаттың анықтамасы, мұра қалдырушының
өлiмi туралы хал актiлер жазатын бөлiмнiң берген куәлiгiнiң көшiрмесi. Бұл
көшiрмеде қайтыс болған адамның соңғы түпкiлiктi тұрағы төлқұжат бойынша
арнайы бөлiгiнде көрсетiледi. [9]
II - ТАРАУ.
ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАҒА ИЕ БОЛУ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ СУБЪЕКТIЛЕРIН КЛАССИФИКАЦИЯЛАУ НЕГIЗДЕРI.
2.1. ЗАҢДЫ МҰРАГЕРЛIК ТУРАЛЫ ТҮСIНIК.
Мұра қалдырушы қайтыс болар алдында мүлкi жайлы
ешкiмге өсиет немесе өсиет еткеннен кейiн де мүлiк иесiз қалса ғана
мұрагерлер - заң бойынша мұраға ие болуға шақырылады. Яғни, заң бойынша
мұрагер болу дегенiмiз - заң арқылы тағайындалған адамдардың мұрагерлiкке
алынуы. Заң бойынша мұраға ие болу да мұра қалдырушының еркi емес, ол
мемлекет белгiлеген ережелер бойынша қатаң жүзеге асырылады.
Заң бойынша мұраға ие болу мына жағдайларда жүзеге асырылады:
- мұра өсиет бойынша қалдырылмағанда;
- өсиет бойынша танылған мұрагер мұрадан бас
тартса немесе оны алмаса;
- өсиет бойынша танылған мұрагердi мұра алудан шеттеткенде;
- мүлiктiң жартысы ғана өсиет бойынша мұраға
қалдырылса;
- егер өсиет толық немесе жартылай негiзсiз болса,
яғни өсиет жарамсыз болып табылса;
- егер өсиет бойынша танылатын мұрагер мұра қалдырушыдан бұрын қайтыс
болып кетсе;
- егер өсиет қалдырушы өзiнiң өсиетiн жойғанда.
Азаматтық құқық бойынша мұрагер болып мұра
қалдырушы қайтыс болғанда тiрi қалған азаматтар заңды ұйымдар және мемлекет
болып табылады.
Барлық азаматтар туылған кезiнен бастап қайтыс болғанына дейiн
мұрагер бола алады. Есi ауысу немесе ақылын кемдiгi салдарынан өзiнiң
әрекеттерiне жауап бере алмайтын азаматтар да мұрагер болып танылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 26 - бабына сәйкес әркет
қабiлеттiгi жоқ деп танылған есi ауысқан немесе ақылы кем адамның атынан
келiсiмдердi оның қамқоршысы жасайды.
Сондай-ақ, мұрагерлiк құқық бойынша кез-келген азамат өзiнiң шыққан
тегiне, әлеуметтiк және мүлiктiк жағдайына, ұлтына және нәсiлiне, жынысына
бiлiмiне, тiлiне, дiни нанымына, атқарылатын қызметiне, тұратын орнына және
басқа да жағдайларға қарамастан мұрагер бола алады.
Мұрагер - заң бойынша және өсиет бойынша мұралық мүлiкке ие болатын
азамат. Мұрагер бола алатын азаматтардың заң бойынша мұраға ие болу құқығы
азаматтық заңдармен бекiтiлген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1044 - бабына сәйкес,
мұра қалдырушы өлер қарсаңында тiрi қалған азаматтар, сондай-ақ мұра
қалдырушының қайтыс болғаннан кейiн туған баласы мұрагер бола алады. Ал,
Азаматтық Кодексiнiң 1082 - бабына сәйкес мұралық мүлiктер мынадай
жағдайларда мемлекетке өтедi:
- егер мұралық мүлiктi мұрагерлердiң ешқайсысы
қабылдамаса;
- егер өсиет қалдырушы мұрагерлердi мұраға ие болу
құқығынан айырған болса.
Егер мұрагерлердiң бiреуi ғана мемлекеттiк пайдасы үшiн мұрадан бас
тартса, мұралық мүлiктiң бұл мұрагерге тиесiлi үлесi мемлекетке өтедi. Бұл
бiр жақты мұрагерлiк бас тарту деп танылады.
Ал, егер заң бойынша мұрагерлер болмаса және мұра қалдырушының
мүлкiнiң бiр бөлiгiне ғана өсиет қалдырса, онда мүлiктiң қалған бөлiгi
мемлекетке өтедi. Сонымен қатар, азаматтық заңдарда мұраға ие болу құқығы
жоқ азаматтардың болатындығы көрсетiлген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1045 - бабының 1 -
тармағына сәйкес, мұра қалдырушыға қарсы, мұрагерлердi әлде бiреуiне өзарсы
немесе мұра қалдырушының өсиетiне бiлдiрiлген еркiн жүзеге асыруға қарсы
бағытталған өздерiнiң қылмыстық әрекеттерi арқылы олар мұраға ие болуға жол
беретiн себептерi сот тәртiбi бойынша расталса, заң бойынша да, өсиет
бойынша да мұраға ие болу құқығынан айырылады.
Азамат К. қасақана, әдейi әкесiн өлтiргенi үшiн Қызылорда қалалық
сотының үкiмiмен Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексiнде қасақана
кiсi өлтiруге көрсетiлген бап бойынша 10 жыл бас бостандығынан айырылды.
Әкесi тiрi кезiнде мемлекеттiк қауiпсiздендiру инспекциясымен
сақтандыру туралы шарт жасасқан. Бұл шарт бойынша азамат К. сақтандыру
сомасын алушы болып тағайындалған. Сондықтан соттың шығарған үкiмiнiң
негiзiнде Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1045 - бабының 1
- тармағына сәйкес, азамат К. сақтандыру сомасын алуға құқы жоқ болып
табылады. [10]
Сондай-ақ, балаларынан мұра ашылар кезде, бұл балалары жөнiндегi ата-
аналық құқыларынан айырылған ата-аналар және мұра қалдырушыны асырау
жөнiндегi заң бойынша өздерiне жүктелген мiндеттердi орындауға қасақана
бұлтарып жүрген ата-аналары, жасы толған балалар, егер бұл жағдай сот
тәртiбi бойынша расталған болса, онда олардың заң бойынша мұраға ие болу
құқы жоқ.
Мысалы: Қызылорда қалалық сотына азаматша А.-дан арыз түстi. Ол
арызда былай деп көрсетiлген: азаматша А.-ның қызы қайтыс болып, мұра
ашылды. Мұрагерлiк құқық туралы куәлiк алуға әкесi де арыз бердi. Азаматша
А. қайтыс болған қыз әкесiнiң арызының негiзсiз деп табуды сұрайды, өйткенi
қызының тiрi кезiнде ол алимент төлемеген, ақша және материалдық көмек
көрсетуден әдейi жалтарып отырған.
Сонымен қатар, сот құжаттарына қайтыс болған қыздың күнделiгi айғақты
зат ретiнде берiлдi. Өйткенi қайтыс болған қыз өзiнiң күнделiгiнде әкесiнiң
өзiне қарамағанын, әкесiмен араласпағанын жазды. Сондықтан Қызылорда
қалалық соты Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1045 - бабының
2 - тармағын басшылыққа ала отырып, қайтыс болған қыздың әкесiн заң бойынша
мұрагер болу құқығынан айырды.
Жоғарыда көрсетiлген жағдай тек қана заң бойынша мұраға ие болу құқық
бермейдi. Егер мұра қалдырушы өсиет қалдыратын болса, жоғарыда айтылған
азаматтардың өсиет бойынша мұраға ие болу құқығы бар.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1060 - бабына сәйкес,
заң бойынша мұраға ие болатын мұрагерлердiң алты кезегi көрсетiлген.
2.2. БIРIНШI КЕЗЕКТЕГI МҰРАГЕРЛЕР
Заң бойынша мұраға тең үлеспен ие болатын мұрагерлер мыналар болып
табылады: бiрiншi кезекте - қайтыс болған адамның балалары (оның iшiнде
асырап алған балалары да), жұбайы және ата-аналары (бала асырап алушылары),
сондай-ақ, қайтыс болған адамның ол қайтыс болғаннан кейiн туған нәрестесi.
Заң бойынша балалары ата-анасының қайтыс болғаннан кейiн заңды мұргерi
болып табылады. Бұл жерде "баласы" деп - мұра қалдырушының ұлдары мен
қыздары, яғни некеден туған және соған теңестiрiлген ұл-қыздарын айтамыз.
Жанұя құқығының негiзi бойынша егер ата-анасы заңды некеде болса, онда
балалары екеуiнен кейiн де заңды мұрагер болады. Ал, егер балалары некесiз
туған болса, онда ол тек қана анасының өлiмiнен кейiн оның заңды мұрагерi
болып табылады.
Алайда бұл ереженiң кейбiр ерекшелiктерi бар. Бiрiншiден, егер балалар
КСРО Жоғарғы Кеңесiнiң 8 - шiлде 1944 жылғы қаулысында, осы қаулы шыққанға
дейiн туған болса, анасы заңды некеге тұрмаса да, баланың әкесi азаматтық
хал актiлерiн жазу кiтабында әкесi болып жазылса, онда бұл бала тек қана
анасының емес, әкесiнiң де қайтыс болғаннан кейiнгi заң бойынша мұрагерi
болып табылады.
Екiншiден, егер баланың әкесi азаматтық хал актiлерiн жазу бөлiмiнде
өз еркiмен баланың әкесi екенiң бiлдiрсе,онда бұл бала әкесi қайтыс
болғаннан кейiн заң бойынша мұрагер болып табылады.
Қазақстан Республикасы "Неке және отбасы туралы" Заңының 40 - бабына
сәйкес, бала - неке бұзылған, оны жарамсыз деп табылған кезден бастап
немесе бала анасының жұбайы қайтыс болған кезден бастап екi жүз жетпiс күн
iшiнде туған жағдайда, егер өзгеше дәлелденбесе, анасының бұрынғы жұбайы
баланың әкесi болып табылады.
Баланың анасы мен некеде тұрмайтын адамның әке болуы баланың әкесiмен
анасының азаматтық хал актiлерiн жазу бөлiмiне бiрлесiп арыз беру жолымен,
ал анасы қайтыс болған, ол әрекетке қабiлетсiз деп танылған, анасының
тұратын жерiн анықтау мүмкiн болмаған жағдайларда немесе ол ата-ана
құқығынан айырылған жағдайда - қорғаншы және қамқоршы органның келiсiмiмен
бала әкесiнiң арызы бойынша, мұндай келiсiм болмаған жағдайда - сот
шешiмiмен белгiленедi.
Әке болуды анықтау туралы бiрлесiп арыз беру бала туғаннан кейiн
мүмкiн емес немесе қиын деп ұйғаруға негiз болатын мән-жайлар болған кезде
болашақ баланың бiр-бiрiмен некеде тұрмайтын ата-анасы, анасы жүктi болған
кезде азаматтық хал актiлерiн жазу органына сондай арыз беруге құқылы.
Бiр-бiрiмен некеге тұрмайтын ата-аналардан бала туған жағдайда және
ата-ананың бiрлескен арызы немесе бала әкесiнiң арызы болған кезде баланың
нақты адамнан туу тегi ата-аналарының бiреуiнiң, бала қорғаншысының арызы
бойынша, сондай-ақ, баланың кәмелетке толғаннан кейiнгi өз арызы бойынша
сот тәртiбiмен белгiленедi.
Сондықтан баланың тегiн анықтау үшiн мұра қалдырушы өлген күнi емес,
баланың туған күнi үлкен роль атқарады.
Мұрагер болып табылатын "асырап алынған балаларға" келсек, Қазақстан
Республикасының "Неке және отбасы туралы" Заңының 77 - бабы бойынша баланы
асырап алу тәртiбi заңды жүзеге асырылғанда, бұл балалар - асырап алушы ата-
анасының мұрагерi болып табылады.
Егер бала туған әкесi тiрi кезiнде асырап алса, ол өз әкесiнiң заңды
мұрагерi болу құқығынан айырылады. Ал, егер өз әкесi қайтыс болғаннан кейiн
асырап алынса, сонда ол өз әкесiнiң заңды мұрагерi болып қалады. [11]
Сонымен қатар тәжiрибеде мынадай жағдайларда кездесуi мүмкiн: қайтыс
болғаннан кейiн туған нәрестенi қайтыс болған әкесiнiң заңды мұрагерi деп
таниды.
Мысалы: азамат Н. Сабиров пен азаматша А. Қожабергенова 2001 жылдың
қыркүйек айынан бастап некеге тұрмай-ақ бiрге тұра бастады. Ал, 2002 жылдың
шiлде айынан Н. Сабиров құрылыс жұмысында, үстiне плита құлап қайтыс болды.
Осы жылдың тамыз айында А. Қожабергенова бала туды. Шымкент қалалық
соты А. Қожабергенованың арызы бойынша қайтыс болған Н. Сабировты туған
баланың әкесi деп тапты. [12]
Сонымен балаларды заңды мұрагер деп танудың негiзiнде баланың сол әке-
шешеден туғанын заңды түрде айғақтайтын дәлел негiзделедi. Осы жерде айта
кететiн нәрсе, азаматтық заң бойынша өгей балалар өгей әке-шешесiнiң, өгей
әке-шешесi өгей баласының заң бойынша мұрагерi бола алмайды.
Заң бойынша бiрiншi кезектегi мұрагерлер санатына қайтыс болған
адамның жұбайы да кiредi. Олар заңды мұрагер болу үшiн, бiр-бiрiмен заңды
некеге тұруы шарт. Қазақстан Республикасының "Неке және отбасы туралы"
Заңының 13 - бап 1 - тармағына сәйкес, некенi қию азаматтық хал актiлерiн
жазу органында жүргiзiледi. Некенi заңды түрде тiркеу - мемлекеттiк және
қоғамдық мүдделердi, сондай-ақ жұбайлар мен балалардың меншiк және мүлiктiк
құқылары мен мүдделерiн қорғау мақсатын көздейдi.
Сонымен қатар бiрiншi кезектегi мұрагер болып табылатын заңды некедегi
жұбайларға қоса, соған "теңестiрiлген" азаматтарды айта аламыз. Заңды
некеге "теңестiрiлген" деген түсiнiк дiни салт бойынша некесi қиылған
адамдарға байланысты айтылып отыр.
Бұл тұжырымда КСРО Жоғары Кеңесiнiң 1944 жыл 8- шiлдедегi Қаулысы
бойынша осы Қаулы шыққан уақытқа дейiн некелiк қарым-қатынаста болған,
некесi дiни салт бойынша қиылған жұбайларға негiзделген. Бiрақ бұл
жағдайдын растығы Қазақстан Республикасының Азаматтық Iстер жүргiзу
кодексiнiң 244 - бабының 4 - тармағына сәйкес жергiлiктi сот анықтап беруi
керек.
Мысалы: Қызылорда қаласы Мемлекеттiк нотариалдық кеңсесiне азаматша
Л.А. Тергина жазбаша арызбен мұрагерлiк құқық туралы куәлiк берудi өтiндi.
Оның жолдасы К.К. Тергин 2000 жылдың 16 мамырында қайтыс болды. Осындай
жазбаша арызбен азаматша Я.А.Должинова қайтыс болған адаммен үш жыл бiрге
тұрғанын көрсетiп нотариалдық кеңсеге келдi. Мемлекеттiк нотариус Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1061 бабын ескере отырып, Я.А.
Должинованы сотқа жiбердi.
Қызылорда қалалық соты өзiнiң 2000 жылғы 15 - қазандағы шешiмiмен
азаматша Я.А. Должинованың арызын қанағаттандырды. 2000 жылғы 30 -
қазандағы Қызылорда облыстық соты бұл iстi қарай отырып, қалалық соттың
шешiмiн мынандай жағдайларға байланысты өзгерттi: қайтыс болған азамат К.К.
Тергин 1943 жылдан берi азаматша Л.А. Тергинамен заңды некелiк қатынаста
тұрған, ал, азаматша Я.А. Должиновамен үш жылдай бiрге тұрып, ортақ
шарушылық жүргiзген.
Я.А. Должинованың айтуы бойынша, ол үш жыл бойына қайтыс болған
адаммен бiрге тұрып, ауырған кезiнде қарап, күтiп, көмек көрсеткен.
Сондықтан ол заңды мұрагермiн деп санайды. Соттың ұйғарымы бойынша, Я.А
Должинова Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1069 - бабына
сәйкес, мұра ашылған күннен бастап бiр жылдың iшiнде мұраны қабылдап алған
мұрагерге өзiнiң талаптарын қоюға құқылы. [13]
Егер неке заңды түрде бұзылған болса, онда заң бойынша бұрынғы жұбайы
неке бұзылған кезден бастап мұрагерлiк құқықтан айырылады. Соттың заңды
күшiне енген шешiмi негiзiнде некенi бұзу үшiн жұбайлардың бiреуiнiң немесе
екеуiнiң арызы бойынша ажырасу азаматтық хал актiлер жазатын бөлiмдерде
тiркелуi қажет,ол тiркелмеген болса, онда неке жойылған болып табылады.
Қайтыс болған адамның ата-аналары да заң бойынша бiрiншi кезектегi
мұрагер болып табылады. Бұл мұрагерлердiң мұра қалдырушымен туыстық
қатынастарының дәлелi мыналар болады: балалары, жұбайы жөнiндегi азаматтық
хал актiлерiн жазатын бөлiмдердiң куәлiктерi, туу туралы кiтаптан
үзiндiлер, төлқұжаттағы жазулар, сондай-ақ туыстық қатынастар (ата-анасы
екендiгi туралы) фактiсiн анықтау жөнiндегi соттың заңды күшiне енген
шешiмдерiнiң көшiрмесi.
Егер ата-аналардың мұрагер болуға тиiстi бiреуi мұра ашылған уақыт
қарсаңында тiрi болмаса, онда ұсыну құқығы бойынша мұра қалдырушының
немерелерi мен шөберелерi заң бойынша мұрагерлер болып табылады. Бұл
мұрагерлер болып табылады. Бұл мұрагерлер мұра қалдырушының ата-анасына
тиесiлi мұра мөлшерiне тең үлеске ие болады.
Түркiстан қаласы мемлекеттiк нотариалдық кеңсесiне азаматша Р.
Вахидова мен азамат Ә. Юсупов 2001 жылдың ақпан айында қайтыс болған шешесi
Д. Юсуповадан қалған мұраға мұрагерлiк құқық туралы куәлiк беру туралы
арызбен барды. Бұған қоса нотариалдық кеңсеге қайтыс болған адамның
немересi Л. Юсупов та арыз бердi. Өйткенi оның әкесi Е. Юсупов 1999 жылдың
наурыз айында қайтыс болған, яғни мұраның ашылған уақытына дейiн. Сондықтан
нотариус қайтыс болған адамның тұрғын үйi мен жинақ ақшасын үш мұрагерге
тең үлеспен бөлiп бердi.[14]
Егер мұраға қалдырылған мүлiктiң iшiнде басқаруды керек ететiн мүлiк
болса, мемлекеттiк нотариус ол мүлiкке сақтаушы тағайындайды.
2.4. ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛIКТIі ҮШIНШI КЕЗЕГI.
Заң бойынша мұрагер болу құқығын үшiншi кезекте тең үлеспен мұра
қалдырушының туған немере аға-iнiлерi мен апа-сiңлiлерi (қарындастары)
алады. Заң бойынша мұрагерлiктiң үшiншi кезегiне түсiнiк бермес бұрын,
туған немере аға-iнiлерi мен апа-сiңлiлерiне түсiнiк берiп өтетiн болсақ,
мұра қалдырушының ағасының немесе iнiсiнiң ұл-қыздарын айтамыз. Сонымен
қатар мұра қалдырушының әкесiнiң, ағасының немесе iнiсiнiң ұл-қыздары да
үшiншi кезектегi мұрагерлер болып табылады. Егер мұра қалдырушының өгей
ағасының немесе өгей iнiсiнiң ұл-қыздары болатын болса, онда олар үшiншi
кезектегi мұрагерлер болып табылмайды.
Заң бойынша үшiншi кезектегi мұрагерлер, мұралық мүлiкке тек бiрiншi
және екiншi кезектегi мұрагерлер болмағанда немесе олардың барлығы мұраны
алудан бас тартқанда, сондай-ақ бiрiншi және екiншi кезектегi мұрагерлердiң
мұрагерлiк құқығынан айрылғанда мұрагерлiкке шақырылады.
Мұра ашылғанна кейiн заңда көрсетiлген мерзiм iшiнде, яғни алты ай
мерзiм өткенге дейiн, мұрагер мұраны қабыл алады немесе осы мерзiм өткенше
бас тарта алады. Бұл жағдайда мұралық мүлiк басқа мұрагерлердiң арасында
тең бөлiнедi.
2.5. ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛIКТIҢ ТӨРТIНШI КЕЗЕГI.
1. Заң бойынша мұрагер болу құқығын төртiншi кезекте мұра
қалдырушының алтыншы атаға дейiнгiлерiн қосқанда басқа туыстары алады, бұл
ретте туыстық дәрежесi неғұрлым жақын туыстар туыстықтың неғұрлым алысырақ
дәрежедегi туыстарын мұрагерлiктен шеттетедi.
2. Туыстық дәрежесiнiң жақындығы ортақ ата-бабасынан туу саны
негiзiнде анықталады. Әрбiр дүниеге келу бiр ата (бiр туыстық) дәрежесi деп
аталады.
3. Мұрагерлiкке шақырылған төртiншi кезектегi мұрагерлер тең үлесте
мұрагер болады.
Осы айтылған азаматтық құқықтық заңдарға сәйкес мысал келтiре
кетейiн. Мысалы: Қызылорда қаласы
Ы. Жақайов көшесiнiң ғ49 үй тұрғыны 1970ж. туылған Баубеков Нұрғали
кенеттен қайтыс болуына байланысты оның үстiнен мұрагер туралы арыз
қаралады. Арызда 4-шi мұрагердiң кiм екендiгiн анықтауын талап еттi.
Сонымен арызды қараған кезде сот Баубеков Нұрғалидың әкесiнiң кiм екенiн
туу туралы куәлiгiн қарап шығып, әкесiнiң есiмi Талғат екенiн дәлелдеп және
ендiгi кезекте Талғаттың әкесiнiң туу туралы куәлiгiн қарап шығып Талғаттың
Қалыбай екендiгiн дәлелдедi және сонымен Қалыбайдың әкесiнiң аты Тұрғанбай
екенiн толық дәлелдеп шығып сот өз өндiрiсiне түскен талап арызды Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексiнiң 1064-бабын басшылыққа алып, төртiншi
кезектегi мұрагердiң Тұрғанбай екенiн iс жүзiнде дәлелдеп, арызды
қанағаттандырды. 16
2.6. ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛIКТIҢ БЕСIНШI КЕЗЕГI.
Заң бойынша мұрагер болу құқығын бесiншi кезекте, егер мұра
қалдырушымен бiр отбасында кемiнде он жыл бiрге тұрса, тең үлеспен оның
туыстас аға-iнiлерi мен апа-сiңлiлерi (қарындастары), өгей әкесi мен шешесi
ие болады.
Мысал келтiрер болсақ, Шымкент қаласында тұратын 1970 жылы туылған
Шынар деген азаматшамен туыстық қатынасы бар, апасы Роза екеуi бiр үйде он
екi жыл бiрге тұрады. Шынардың iнiсiнен басқа ешкiмi жоқ, яғни iнiсi Самат
өз әйелi және бала-шағасымен бiрге, бөлек отбасымен тұратындығы жайлы
көрсетiлген. Ал қасында тұратын туыстық қатынасы бар, апасы Розаның ешкiмi
жоқ, жалғыз басты екендiгi анықталады. Шынар кенеттен қатты ауырып қайтыс
болуына байланысты, Роза өзiнiң заң бойынша бесiншi кезектегi мұрагер
екендiгi туралы және мұраның өзiне тиiстi бөлiгiн сотқа арызданып, өз жеке
меншiгiне алуды сұрайды. Сот арызды өз қарауына алып, қарап шығып,
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодесiнiң 1065-бабын басшылыққа алып,
талапкер Розаның арызын қанағаттандырып, Розаны заң бойынша бесiншi
кезектегi мұрагер деп таниды. 17
Егер бiр отбасында он жыл бiрге тұрып, бiр-бiрiмен туыстық қатысы
болмаған адамдарға, егер мұра ашылған жағдайда, онда олар заң бойынша
бесiншi кезектегi мұрагер болып табылмайды.
2.7. ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛIКТIҢ АЛТЫНШЫ КЕЗЕГI.
Заң бойынша мұрагер болу құқығын алтыншы кезекте тең үлеспен мұра
қалдырушының асырауындағы еңбекке жарамсыз адамдар алады.
Мұра қалдырушының асырауындағы еңбекке жарамсыз адам дегенiмiз
мұрагерге ешқандай туыстық қатысы жоқ адамды айтамыз. Бұл әрекеттер әртүрлi
жағдайлар бойынша кездесуi мүмкiн. Мысалы: Қызылорда қаласы Жақаев
көшесiнiң ғ60 үй тұрғыны Амантай деген азамат өзiне ешқандай туыстық қатысы
жоқ асырауындағы еңбекке жарамсыз Бектұрған деген азаматты өз қарауында
ұстайды. Кенеттен Амантай жол оқиғасынан көз жұмады.
Мұра ашылған соң мұрагерлер мұраны өз үлестерi бойынша бөлiсуге
кiрiседi. Осы кезде Амантайдың асырауында болған, еңбекке жарамсыз
Бектұрған да, өзiн заң бойынша алтыншы кезектегi мұрагер деп тану туралы
және тиесiлi мұраны өз меншiгiне алу туралы сотқа арыз бередi.
Сот талапкер Бектұрғанның арызын қанағаттандырып, оны Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексiнiң 1066-бабын басшылыққа ала отырып, заң
бойынша алтыншы кезектегi мұрагер ретiнде шешiм шығарады. 18
Заң бойынша мұрагерлiктiң алтыншы кезегi өмiрде сирек кездесетiн
мұрагерлiктiң бiр түрi болып табылады.
Мұра қалдырушының асырауындағы еңбекке жарамсыз адамдарға, мұра
қалдырушы қайтыс болғанға дейiн кемiнде бiр жыл оның асырауында болған және
онымен бiрге тұрған адамдар еңбекке жарамсыз адамдар заң бойынша мұрагерлер
қатарына жатады. Басқа да заң бойынша мұрагерлер болған жағдайда олар
мұрагер болуға шақырылатын кезектегi мұрагерлермен бiрге мұра алады.
Егер мұра қалдырушымен бiрге тұрған-тұрмағанына қарамастан, мұра
қалдырушы қайтыс болғанға дейiн кем дегенде оның бiр жыл асырауында болса,
заң бойынша мұрагерлердiң бiрiншi және алтыншы кезегiндегi мұрагерлердiң
қатарына жататын, бiрақ мұрагерлiкке шақырылатын кезектегi мұрагерлердiң
тобына кiрмейтiн еңбекке жарамсыз адамдар, осы кезектегi мұрагерлермен
бiрге мұра алады.
Бұрынғы КСРО Жоғарғы Сотының 1966 жыл 1-шiлдедегi қаулысына сәйкес,
қайтыс болған адамның ол қайтыс болғанға дейiн кемiнде бiр жыл бойына
қарауында болған, еңбекке қабiлетсiз адамдар, басқа мұрагерлер бар болған
күнде мұраға ие болуға құқығы бар кезектегi мұрагерлермен тек үлестiк
мұраға ғана ие болады.
Азаматты қайтыс болған адамның қарауында болған деп тану үшiн мынадай
екi белгi болуы қажет:
1 - мұра ашылған күнi қайтыс болған адамның қарауында азамат еңбекке
қабiлетсiз болуы қажет.
2 - азамат қайтыс болған адамның қарауында кемiнде бiр жыл болса немесе
одан көмек алып тұрған болса.
Қарауында болу фактiсi ретiнде мына құжаттар танылады: жергiлiктi
әкiмшiлiктiң анықтамасы, мұра қалдырушының жұмыс орнының берген анықтамасы
және әлеуметтiк қамсыздандыру бөлiмiнiң асыраушысынан айырылу жөнiндегi
зейнетақы тағайындау туралы анықтамасы, сондай-ақ оның асырауында болғанын
анықтайтын сот шешiмi.
Мұра қалдырушының асырауындағы еңбекке жарамсыз адамдар, басқа да заң
бойынша мұрагерлер болған кезде мұраның төрттен бiрiнен аспайтын бөлiгiн
мұраға алады. Мысалы: Шымкент Қаласы мемлекеттiк нотариалдық кеңсесiне 1998
жылы 20 қазан күнi А. П. Сергеевпен бiрге тұрған азаматша А. Н. Николаева
өлген адамның қарауында болғандығы туралы мұрагерлiк құқық куәлiгiн берудi
өтiнiп арыз бердi. Арызға А П. Сергеевтiң жұмыс орнынан азаматша А.Н.
Николаева 1977 жылдан берi А.П. Сергеевтiң қарамағында тұрып келдi деген
анықтама қағаз қосып бердi.
Азаматша А.Н. Николаева жас келгендiгiне байланысты 2647 теңге
зейнетақы алатын, ал мұра қалдырушы А.П. Сергеев 2881 теңге көлемiнде
зейнетақы, жұмыс орнынан 3980 теңге жалақы алған.
Ал, 1997 жылдың наурыз айында нотариалдық кеңсе азаматша Николаеваға
қайтыс болған мұрагер ретiнде жинақ ақшасына мұрагерлiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе.
I – Тарау. Мұрагерлiк құқықтың жалпы сипаттамасы.
1. Мұрагерлiктiң түсiнiгi мен мәнi.
2. Мұрагерлiк құқықтың негiздерi мен мұраның ашылуы.
II – Тарау. Заң бойынша мұраға ие болу құқықтық қатынастарының
субьектiлерiн классификациалау негiздерi.
1. Заңды мұрагерлiк туралы түсiнiк.
2. Заң бойынша мұрагерлiктiң бiрiншi кезегi.
3. Заң бойынша мұрагерлiктiң екiншi кезегi.
4. Заң бойынша мұрагерлiктiң үшiншi кезегi.
5. Заң бойынша мұрагерлiктiң төртiншi кезегi.
6. Заң бойынша мұрагерлiктiң бесiншi кезегi.
7. Заң бойынша мұрагерлiктiң алтыншы кезегi.
III - Тарау. Заңды мұрагерлiкке қалатын мұраны қорғаудың құқықтық режимi.
1. Мұраның құрамына кiретiн мүлiктi анықтап алу тәртiбi.
2. Құқықтық қатынастағы мұрагерлiк арқылы берiлетiн мүлiктiк
құқықты тану мәселесi.
3. Мұраны бөлу, заңды мұрагерлердiң оны қабылдауы немесе одан бас
тарту құқығы.
4. Мұраға ие болу құқығы туралы куәлiк беру және заң бойынша мұраға
ие болу құқықтық қатынастары ерекшелiгiнiң тиiмдiлiгiн арттыру
аспектiлерi.
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы барлық уақытта өз халқының тұрмыс халін
жақсарту үшін үлкен қамқорлық көрсетуде. Ол әсіресе егемендік алғаннан соң
10 жылдан астам уақыт ішінде үлкен жетістіктерге жетуімен дәлелденеді.
Осыған орай, мемлекет көрсеткен қамқорлық әртүрлі тәсілдермен, соның ішінде
азаматтарға мүлікті жеке меншікке беру, оны үлестіру және ортақ мүлікті
бөліп беру, азаматтың өзіне тиесілі болатын мүлкін кейінгі ұрпаққа мұра
етіп қалдыру құқығының жоғарғы сатыда жүзеге асырылуымен айқындалады. Бұл
жағдай жыл сайын халықтың кірісі жоғарлағандығынан және азаматтардың жеке
меншік обьектілері шеңберінің ұлғаюынан көрінеді.
Бұл тақырыптың өзектілігі азаматтың жеке меншіктік құқығының өсуін
анықтау және оларды қазіргі қоғамдағы мұрагерлік құқық шартымен
байланыстыру қажеттілігінен көрінеді.
Мұрагерлік мирасқор заңда қарастырылған ережелерге сәйкес өсиет және
заңды мұрагерлікке негізделіп жүзеге асырылады.
Егеменді ел болып, өз тәуелсіздігімізді алғаннан соң, ҚазССР-нан
қалған заңдарды демократиялық мемлекетімізге сәйкестендіруге бағытталған
бірқатар жаңа заңдар қабылданып, Ата заңымызға және түрлі құқық салаларына
қатысты заңдарға, соның ішінде мұрагерлікті реттейтін заңдарға да жаңа
ережелер енгізілген. Айта кететін жайт, бұрын ҚазССР-ң 1963 жылғы Азаматтық
кодексі мұрагерлікке қатысты 35 бапты қамтыса, ал қазіргі 1999 жылдың шілде
айының 1-ші жұлдызында заң күшіне енген Қазақстан Республиқасының Азаматтық
кодексі 46 бапты қарастырған.
Қазіргі танда Азаматтық заңдар бойынша әкеден қалған мал-мүліктің
балаға, ұрпағына заңды негіздерге сәйкес, құқықтық тәртіптермен ауысуы
қарастырылады. Осыған орай, мұрагерлік құқық жан-жақты үлкен мәселенің
маңыздылығына ие, ол бірінші кезекте нарық қатынасының енгізілуі
нәтижесінде азаматтардың мүлікке жеке меншік құқығы бекітілді. Аталған
жағдайға сәйкес мұрагерлік құқық бойынша ауысатын мүліктік обьектілер
шеңберінің саны едәуір ұлғайды. Мәселен, бұрын мұрагерлік бойынша ауысатын
құнды мүліктердің қатарында автокөлік, саябақ, жинақ қоры (азаматтардың
көбісі мұндай мүлікке ие бола алмаған) табылса, ал қазір мұрагерлік
құқықтың обьектісі ретінде пәтер, тұрғын үй, жер учаскелері, акция
пайыздары және т.б. мүліктің түрлері табылады. Осыған байланысты Азаматтық
кодексте мұрагерлік құқықты реттейтін нормалардың қатары кеңейген. Бұл
нормаларды дұрыс бағытта реттеу және қолдану қазіргі кезде ауқымды
мәселенің біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi
мұрагерлік құқық үшін негіз болатын жаңа қағидалар мен ережелерді енгізді,
олар: мұрагерлік құқық мирасқорлығының әмбебаптылығын, ұсыну құқығы бойынша
мұрагерлікті, мұрагерді қосымша тағайындау, өсиеттік бас тарту, өсиетті
жүктеу, мұрадағы міндетті үлеске құқық және т.б.
Осы кезге дейін бұрын-соңды мұрагерлікке қатысты кейбір ұғымдар мен
терминдерге нақты түсінік берілмеген (мұра массасы, мұралық трансмиссия
және т.б.)
Мұагерлік құқық ұғымына түсінік беру барысында көптеген
авторлардың көзқарасы әртүрлі, яғни бірі азаматтың қайтыс болғаннан кейін
оның мүлкі бірнеше субьектілердің қатысуы нәтижесінде күрделі комплекстік
құқықтық қатынастарды тудырады десе, екінші көзқарас мұрагерлік құқықтық
қатынастағы күрделі комплекс көбінесе мұрагерлік құқықтың терминологиясына
сәйкес еместігін ескертеді. Қорыта айтқанда, цивилистердің мұрагерлік
мирасқорды әртүрлі түсінуінде екенін байқаймыз.
Жалпы мұрагерлік құқықта қайтыс болған азаматтардың мүлкі
көптеген күрделі құқықтық қатынастар туғызады және де бұл бірнеше
субьектілердің қатысуы нәтижесінде туындайды. Мұрагерлік құқық мәселелерін
зерттеуде методологиялық мағына бар және оның дәрежесін дұрыс анықтауымыз
керек. Олар: мұралық масса, мұралық мүлік, мұраның құрамы, мұра
мирасқорларының объектілері, мұрагерлік құқықтық қатынас, мұрагерлік
мирасқорлар.
Менiң дипломдық жұмысымның көздеген негiзгi мақсаты ол- осы
мұрагерлiк құқыққа және Қазақстанның азаматтық заңдарына,яғни заң бойынша
мұра қабылдауға байланысты кейбiр теориялық және құқықтық мәселелердi
қарастырып олардың мәнiн ашыуды болып табылады.
---------КІРІСПЕГЕ ҚОСУ КЕРЕК----------
Сонымен Қазақстан Республикасының азаматтық Кодексi бойынша мұрагерлiк
болып тұлғаның мұраға шақырылу тәртібі, сонымен қатар оның мұраны қабылдау
кезіндегі жалпы құқықтары танылады.
Мұрагерлік бойынша өтетін мүлік – ол азаматтың материалдық және рухани
қажеттіліктерін қамтамасыз ететін меншігі. Егер азамат қайтыс болу
жағдайына өз мүлкіне байланысты ешқандай билік жасамаса (еркін білдірме-се)
заң, мұрагерлікке оның балаларын, жұбайын, ата-анасын, жақын туыс-тарын
шақырады. Осылайша мұрагерлік құқық мүліктің қайтыс болған адам отбасында
сақталынуына және пайдалануына мүмкіндік туғызады, сонымен қатар бұл
отбасының мүддесін қамтамасыз етеді. Бұл азаматтың меншік құ-қықтарын
елеулі түрде толықтырады және нығайтып, оның қорғалуын қам-тамасыз етеді.
Мұрагерлік құқық, мұра қабылдау құқығы бойынша, қайтыс болғандар мүлкінің
мемлекетке өту мүмкіндігін бекіте отырып, тек азаматтардың ғана емес,
сонымен қатар мемлекеттің де мүддесін қамтамасыз етеді.
Мұрагерлік – ол қайтыс болған адамның мүліктік құқықтары мен
міндеттерінің, сонымен қатар кейбір мүліктік емес құқықтың заңда белгілен-
ген тәртіппен басқа тұлғаларға өтуі.
Қайтыс болған жағдайда, құқықтары басқа тұлғаларға өткен адам мұра
қалдырушы деп аталады. Ал мұрагерлік тәртіппен, қайтыс болған адамның мүлкі
және басқа да құқықтары өткен тұлға мұрагер деп аталады. Кез келген азамат,
сонымен қатар ҚР территориясында өмір сүрген шетел азаматы (бі-рақ ұйым
емес) мұра қалдырушы бола алады. Өсиет тастау жолымен өз мүл-кін өзі
билеуді тек әрекет қабілеттілігі бар азамат қана жүзеге асыра алады. Ал
мұрагер болып, әрекет қабілеттілігіне қарамастан кез келген азамат бола
алады
Заң бойынша мұрагерлік өсиетпен өзгертілмеген жағдайда орын алады.
Егер азамат өсиет қалдырмаса мұрагерлік заң бойынша жүзеге асырылады.
Бұлжағдайда оның бар мүлкі заңда көзделген мұрагерлерге өтеді. Егер ол
мүлкінің бір бөлігін ғана өсиет етсе, онда заң бойынша мұрагерлерге мүлік-
тің өсиет етілмеген бөлігі өтеді. ҚР-ң Азаматтық кодексінің 1061, 1062,
1063, 1064, 1065, 1066 – баптарын-да көрсетілген адамдар заң бойынша
мұрагерлер болып табылады. Олар от-басы мүшелері, жақын туыстар және қайтыс
болған азаматтың асырауында-ғы адамдар. Бұл адамдар мұра қалдырушының
қайтыс болғанында тірі жүруі керек. Сонымен қатар заң осы уақытта әлі
тумаған тұлғаларды да мұрагер-лер ретінде таныды.
Заң мұрагерлікке шақырудың кезектерін анықтады. Өйткені заңда
көрсетілген мұрагерлер бір уақытта мұраны қабылдауы мүмкін емес.
----------------------------------- --------------
I - ТАРАУ
МҰРАГЕРЛIК ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Мұрагерлiк түсiнiгi мен мәнi.
Мұрагерлiк дегенiмiз - қайтыс болған адамның (мұра қалдырушының)
мүлiгiнiң мұраға ие болатын азаматтардың (мұрагерлердiң) иелiгiне өтуi.
"Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңының" 2 - тарауында
былай деп атап көрсетiлген: "Республика азаматтары өздерiнiң ұлтына,
ұстайтын дiнiне, қандай қоғамдық бiрлестiкке жататынына, тегiне, әлеуметтiк
және мүлiктiк жағдайына, шұғылданатын қызметiне, тұрғылықты орнына
қарамастан бiрдей құқықтар иеленiп, бiрдей мiндеткерлiкте болады." [1]
Сондықтан Қазақстан Республикасындағы барлық азаматтар шыққан тегiне,
әлеуметтiк жағдайына, ұлтына, нәсiлiне, бiлiмiне, тiлiне, дiни нанымына,
тұрағына, атқаратын қызметiне қарамастан мұрагерлiк құқына ие бола алады.
Мұрагерлiк - азаматтық құқық қабiлеттiгiнiң бiр көрiнiсi. Заңда
көрсетiлген реттер мен тәртiптерден басқа жағдайда, ешкiмнiң де құқық
қабiлеттiгiне немесе әрекет қабiлеттiгiне шек қоюға болмайды.
Қайтыс болған азаматтың азаматтық құқылары мен мiндеттерiнiң мұрагер
бола алатын азаматтарға өтуi мынадай белгiлермен анықталады:
- мұраға ие болу негiздерi мұрагерлiк құқығының
ережелерiнде қарастырылған күрделi негiзгi құбылыс;
- мұра арқылы берiлетiн құқықтар мен мiндеттер
мұра деп аталатын негiздi құрайды;
- құқықтар мен мiндiттердi қабылдап алушы
мұрагерлер мұраға заң бойынша ие болуға болады. [2]
Мұрагерлiк - мұра қалдырушының мүлiк құқығы мен мiндеттерiнiң заң
бойынша басқа адамдарға (мұрагерге) өтуiн реттейдi. Мұнда айта кететiн
жағдай мүлiк немесе заттар жиынтығы емес, керiсiнше мүлiк құқығы мен
мiндеттердiң жиынтығы. Сондықтан бiз мұраның құрамына үй жөнiндегi меншiк
құқығы, автомобиль емес, автомобиль жөнiндегi меншiк құқы, сый емес, сыйға
деген құқық т.с.с. кiретiндiгiн айтамыз.
Мұрагерлiк бойынша қайтыс болған адамның жеке басымен байланысты
құқықтары немесе өзiндiк меншiк құқығы заң бойынша заңды мұрагерлерiне
өтедi. Мысалы: жалақы, авторлық төлемақы, жинақ банкiсiндегi қаражаты және
тұрғын үй кооперативтерiндегi пайлар.
Сондай-ақ, бұл жерде айта кететiн нәрсе - мұралық құқық бойынша
мұрагерлерге мұра қалдырушының борыштары ауысады. Мұраны қабылдап алған
мұрагер мұра қабылдаушының борыштарына өзiне ауысқан мұралық мүлiктiң нақты
құны шектерiнде жауап бередi.
Мұраға ие болу негiздерi заң бойынша жүзеге асырылады. Мұра қалдырушы
өзiнiң мүлкiн немесе оның бiр бөлiгiн кез-келген адамға, мемлекетке,
мемлекеттiк, кооперативтiк және басқа да қоғамдық ұйымдарға өсиет бойынша
қалдыра алады. Сондай-ақ, ол мұрагерiнiң кенет дүние салуының немесе оны
алмайтындай жағдайға тап болуын ескерiп, өсиетiнде басқа мұрагерiн
көрсетуге де құқылы. Мұра қалдырушы өз өсиетiнде өсиеттiк парыз дегендi
жазып көрсете алады.
Өсиет бойынша мұрагерiне бiр немесе бiрнеше адамның пайдасын
көздейтiн мiндеттi орындауды - мысалы, оның меншiгiне бiр затты берудi,
үйдi немесе оның бiр бөлiгiн өмiр бойы пайдалануды, белгiлi соманы төлеудi
тапсыра алады.
2. МҰРАГЕРЛIК ҚҰҚЫҚТЫҢ НЕГIЗДЕРI МЕН МҰРАНЫҢ АШЫЛУЫ.
Мұраның ашылуы - мұрагерлiк құқықтың жүзеге асырылуын және орындалуын
реттейдi. Мұраның ашылуына себеп болатын фактiлер:
- мұра қалдырушының қайтыс болуы,
- мұра қалдырушыны өлдi деп жариялағанда
соттың шешiмiнде көрсетiлген күн (Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексiнiң 1042 - бабы).
Мұраның ашылуы - мұраның ашылған уақытымен мұраның ашылған жерiне
сәйкес келедi. Мұраның ашылған уақыты - заңды түрде мұраға ие болу
негiздерiн реттейдi. Мұраның ашылған уақытына байланысты мұрагерлiк
құқықтар мен мiндеттердi заң бойынша мұраға ие болатын мұрагерлер қабыл
алады. Бұл мерзiм өткенше мұрагер мұрадан бас тарта алады.
Бұл жағдайда мұра басқа адамдар арасында тең бөлiнедi. Мұрагер
мұрадан басқа адамның, қоғамдық ұйымның немесе мемлекет пайдасына өту
мақсатында да бас тарта алады.
Сондай-ақ, егер мұра қалдырушының заң бойынша да, өсиет бойынша да
мұрагерлерi жоқ болса, онда Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң
1082 - бабына сәйкес, өлген адамның мүлiгi мұрагерлiк құқық бойынша
мемлекетке өтедi.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1042 - бабына сәйкес
мұраның ашылған уақыты - мұра қылдырушы өлген күнi болып саналады. Мұндай
жағдайда, егер бiрiнен кейiн бiрi мұрегер болатын азаматтардың өлiмi бiр
күнде, бiрақ тәулiктiң әр уақытында болса, онда олар бiр-бiрiнен кейiн
мұрагер бола алмайды, олардың әрқайсысынан кейiн мұра ашылады.
Мысалы: ерлi-зайыпты адам бiр күнде автомобиль апатынан қайтыс болды.
Бiреуiнiң артында ата-аналары, ал екiншiсiнiң артында ағасы мен апасы
қалды. Бұл жағдайда мұраға ие болатын мұрагерлер бiрiншiден ата-анасы,
екiншiден - ағасы мен апасы болып табылады да, мұраға ие болу заң бойынша
жүзеге асырылады.
Тағы бiр мысалды алып қарайық, автомобиль апатынан баласы қайтыс
болды. Бұл жерде "мұралық мүлiктi қорғауға шаралар қолдану, мұраға
мұрагерлiк құқық туралы куәлiк беру " Нотариаттың негiзгi қызметi
болғандықтан, Түркiстан мемлекеттiк Нотариалдық кеңсесiне екi қайтыс болған
адамның өлгендiгi туралы куәлiгi әкелiндi.
Бұл жағдайда нотариус екi адамды бiр күнде қайтыс болған деп тауып,
әр қайсысының мүлкiн мұраға ие болу құқығы бойынша олардың заңды
мұрагерлерiне аударады.[3]
Мұраның ашылған уақыты жергiлiктi азаматтық хал актiлiрiн жазатын
бөлiмдерiнiң (АХАЖ) өлгендiгi туралы берген куәлiгiмен Қазақстан
Республикасы "Неке және отбасы" Заңының 197 - бабына сай, жергiлiктi АХАЖ
бөлiмiне қайтыс болу туралы мәлiмдеменi өлген адаммен бiрге тұрған адамдар,
ал ондай адамдар болмаған жағдайда көршiлерi, тұрғын үй пайдалану
ұйымдарының қызметкерлерi немесе адам қайтыс болған жердегi мекеменiң
әкiмшiлiгi немесе өлiктi тапқан iшкi iстер органы жазбаша немесе ауызша
түрде хабарлайды.
Қайтыс болу туралы мәлiмдеменi жетi тәулiктен кешiктiрмей, ал адам
зорлықпен өлтiрiлсе, өзiн-өзi өлтiрсе, жазатайым жағдайдан өлсе, сондай-ақ,
өлiк табылған жағдайда өлген немесе өлiк табылған кезден бес күннен
кешiктiрмей берiлуге тиiс. [4]
Егер мұра қалдырушының өлген күнi Қазақстан Республикасының
Азаматтық Iстер жүргiзу Кодексiнiң
244 - бап 3 тармағына сәйкес көрсетiлетiн болса, онда мұраның ашылған күнi
соттың шешiмiнде көрсетiлген мұра қалдырушының өлген күнi болып есептеледi.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 31 - бабына сәйкес,
егер азаматтың тұрғылықты жерiнде ол туралы үш жыл бойы деректер болмаса,
ал егер ол өлiм қатерi төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты деп
жорамалдауға негiз болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз жоғалып
кетсе, мүдделi адамдардың арызы бойынша сот оны өлдi деп жариялауы мүмкiн.
Ал, егер соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен
әскери қызметшi немесе өзге адам соғыс қимылдары аяқталған күннен бастап
кемiнде екi жыл өткеннен кейiн өлдi деп жариялануы мүмкiн.
Өлдi деп жариялау туралы сот шешiмi заңды күшiне енген сот шешiмiнiң
негiзiнде азаматтық хал актiлерiн жазу кiтаптарына оның өлгенi туралы
жазылады.
Мысалы, азамат С. Каршин шалғайдағы ауылда тұрады. Оның ешкiмге
жұғымы жоқ және өзiнiң туысқандары мен көршi-қолаңдарымен араласпайтын, әрi
қарым-қатынас жасамайтын. Соңғы жылдары ол туралы ешкiм ештеңе естiмеген,
ештеңе бiлмеген.
Ол өзi туған ұлына ең соңғы хатын 1984 жылы жiберген. 1988 жылы
қараша айында оның ұлы А. Каршин әкесiнiң ауылына келiп, мұнда көп уақыттан
берi адам тұрмағаның байқады. Бiрақ әкесiнiң төлқұжаты, барлық құжаттары
мен ақшалары үй-iшiнен табылды. Мұнсыз оның алыс сапарға кетуi мүмкiн емес.
Сондықтан ол әкесiн iздей бастады, бiрақ ешқандай дерек табылмады.
Көршi ауылдың тұрғындары оны соңғы үш жылдың iшiнде бiрде-бiр рет
көрмегенi және ол туралы ештеңе естiмегендерi анықталды. А. Каршин сотқа
арыз жазып, әкесiн өлдi деп жариялауын негiздеудi өтiндi. Бұл туралы шешiм
1989 жылдың 11 қаңтарында қабылданып, С. Каршиндi сот өлдi
деп жариялады және бұл шешiм 21 қаңтар күнi күшiне ендi.
Соттың азамат С. Каршиндi өлдi деп жариялаған шешiмiнiң негiзiнде осы
адамның өлгенi туралы азаматтық хал актiлерiн жазатын кiтаптарға тiркелiп,
өлген уақыты сот шешiмiнiң күшiне енген күннен, яғни 21 қаңтар 1989 жылдан
бастап есептелдi де, оған өлгендiгi туралы куәлiк берiлдi. [5]
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң
31 - бабының 3 - тармағына мысал келтiрсек: 2000 жылдың тамыз айында
Қызылорда қаласына қарасты "Майдантал" кеңшарының Сызған жайлауында қатты
нөсер болып, соңы су тасқынына айналды. Дәл осы күнi кеңшардың шопаны Т.
Ысқақов Сызған жайлауында отар малды бағып жүргенде хабар-ошарсыз кеттi.
Алты ай өткен соң Т. Ысқақовтың тұңғыш ұлы
А. Ысқақов сотқа әкесi хабар-ошарсыз кетуiне байланысты оны өлдi деп
тану туралы арыз бердi. Қызылорда қалалық сотының 15 қаңтар 2001 жылғы
шешiмi бойынша азамат
Т. Ысқақовты 31 тамыз 2000 жылы өлдi деп жариялады. [6] Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексiнiң
32 - бабына сәйкес, өлдi деп жарияланған адам тiрi оралған немесе оның
тұрған жерi мәлiм болған жағдайда сот тиiстi шешiмнiң күшiн жояды. Азамат
өзiнiң қай уақытта оралғанына қарамастан, кез-келген адамнан азамат өлдi
деп жарияланғаннан кейiн сол адамға тегiн көшiп, сақталып қалған мүлiк
қайтарып берудi талап ете алады.
Егер өлдi деп жарияланған адамның мүлкiн оның заңды мұрагерi үшiншi
бiр адамдарға берiп, олардың мүлiктiң сатып алу бағасын адам тiрi оралған
кезге дейiн толық төлемеген болса, төленбеген соманы талап ету құқығы тiрi
оралған адамға көшедi.
Ал, егер өлдi деп жарияланған адамның мүлкi мұрагерлiк құқық бойынша
мемлекетке өтiп, сатылып кеткен болса, адамды өлдi деп жариялау туралы
шешiмнiң күшi жойылғаннан кейiн оған мүлiктiң құн төленетiн күнгi нарықтық
бағасы ескерiле отырып, оны сатудан түскен сома қайтарылады.
Мұрагерлiк құқықта мұраның ашылған жерiн анықтау үлкен роль атқарады.
Мұраның ашылған жерi - мұра қалдырушының соңғы түпкiлiктi тұрған жерi, ал
егер оның түпкiлiктi тұрағы белгiсiз болған жағдайда, мүлiктiң несһмесе
оның негiзгi бөлiгiнiң тұрған жерi - мұраның ашылған жерi деп танылады.
Азамат тұрақты немесе көбiнесе тұратын елдi мекен оның тұрғылықты
жерi деп табылып, ал 14 жасқа толмаған адамдардың немесе қорғаншылықтағы
азаматтардың тұрғылықты жерi олардың ата-анасының, асырап алушыларының
немесе қорғаншыларының тұрғылықты жерi болып саналады.
Мұра қалдырушының тұрақты мекен-жайынан уақытша кетуiне байланысты:
мысалы, әскери қызметiне, оқуға, жұмыс жағдайына байланысты iс сапарына
кеткенiне, емдеу мекемесiне орналасуына, бас бостандығынан айыру орнына
қамалуына байланысты және тағы басқа жағдайларда - мұраның ашылған жерi
болып оның соңғы түпкiлiктi тұрағы болып есептеледi.
Мұраның ашылған жерi мұраны қалдырушының түпкiлiктi тұрағымен сәйкес
келмеуi мүмкiн, егер мұраны қалдырушы уақытша басқа тұрақта тұратын болса,
онда уақытша тұрақ мұраның ашылған жерi болып танылмайды.
Мысалы: азамат Д. Серiкбаев 2000 жылы Шымкент қаласы мемлекеттiк
нотариалдық кеңсесiне мұрагерлiк құқық туралы куәлiк беруге арыз жасады.
Оның қайтыс болған ұлы Ғ. Серiкбаев Тәжiкстанда келiсiм шартпен азаматтық
борышын өтеп жүрген, ал оның тұрақты тұрағы Шымкент қаласы болатын.
Мемлекеттiк нотариус Д. Серiкбаевты қанағаттандырып, азамат Д. Серiкбаевқа
қайтыс болған ұлының мұралық мүлкiне мұрагерлiк құқық туралы куәлiк
берiлдi. [7]
Мұралық мүлiк әр қалада болса, мысалы, мұраға кiретiн теңге жиынтығы
Алматы қаласында, ал тұрғын үй Түркiстан қаласында болса, онда мұраның
ашылған жерi мүлiктiң негiзгi бөлiгi қайсысында болса, онда мұраның ашылған
жерi сол жер болып табылады.
Егер тұрғын үйдiң бағасы теңге жиынтығынан мөлшерi үлкен болса, онда
мұраның ашылған жерi Қазақстан Республикасының "Тұрғын үй қатынастары
туралы" заңында көрсетiлгендей оның соңғы түпкiлiктi тұрағы болып саналады.
Жоғарыда көрсетiлген азаматтардың әскери борышын өтеу немесе оқу
орындарында оқыған уақыттарында тұрғын үйдi пайдалану құқығы сақталады.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 16 - бабына
сәйкес бұл азаматтардың ұдайы тұрағы болып табылады.
Егер азамат шетелде қайтыс болатын болса, онда мұраның ашылған жерi
Қазақстан территориясындағы мүлiктiң тұрған жерi болып табылады.
Мысалы: азамат М. Сәрсенов 1997 жылы әскери борышын өтеп жүрiп
Тәжiкстанда қайтыс болған. Оның артында М.Сәрсеновтың атына жазылған ВАЗ -
2103 маркалы жеңiл автокөлiгi Түркiстан қаласында болған. Азамат М.
Сәрсеновтың жұбайы Б. Төлеповаға Түркiстан қаласы Мемлекеттiк нотариалдық
кеңсесi мұрагерлiк құқық туралы куәлiк бердi. [8]
Егер азамат бас бостандығынан айырылып, бас бостандығынан айыратын
орындарда отырған болса және сол жерде қайтыс болған болса, онда мұраның
ашылған жерi болып, сол азаматтың соңғы түпкiлiктi тұрағы болып есептеледi.
Ал, егер мұра қалдырушы қарттар үйiнде қайтыс болса, онда мұраның ашылған
жерi - қарттар үйi тұрған елдi мекен болып табылады.
Мұрагерлердiң жазбаша арызы бойынша мұра ашылған жердегi Мемлекеттiк
нотариалдық кеңселер мұрагерлiк құқық туралы куәлiктер бередi. Мұраны
қабылдау туралы, одан бас тарту туралы немесе мұраға құқық жөнiндегi
куәлiктi беру туралы арыздар жазбаша түрде жасалуға тиiс.
Мұраның ашылған жерi тұрған орнының анықтамасы бойынша дәлелденедi.
Ол үшiн мынадай құжаттар қажет: үй кiтапшасының көшiрмесi, мекен-жай
бюросынан анықтама, әскери комиссариаттың анықтамасы, мұра қалдырушының
өлiмi туралы хал актiлер жазатын бөлiмнiң берген куәлiгiнiң көшiрмесi. Бұл
көшiрмеде қайтыс болған адамның соңғы түпкiлiктi тұрағы төлқұжат бойынша
арнайы бөлiгiнде көрсетiледi. [9]
II - ТАРАУ.
ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАҒА ИЕ БОЛУ ҚҰҚЫҚТЫҚ
ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ СУБЪЕКТIЛЕРIН КЛАССИФИКАЦИЯЛАУ НЕГIЗДЕРI.
2.1. ЗАҢДЫ МҰРАГЕРЛIК ТУРАЛЫ ТҮСIНIК.
Мұра қалдырушы қайтыс болар алдында мүлкi жайлы
ешкiмге өсиет немесе өсиет еткеннен кейiн де мүлiк иесiз қалса ғана
мұрагерлер - заң бойынша мұраға ие болуға шақырылады. Яғни, заң бойынша
мұрагер болу дегенiмiз - заң арқылы тағайындалған адамдардың мұрагерлiкке
алынуы. Заң бойынша мұраға ие болу да мұра қалдырушының еркi емес, ол
мемлекет белгiлеген ережелер бойынша қатаң жүзеге асырылады.
Заң бойынша мұраға ие болу мына жағдайларда жүзеге асырылады:
- мұра өсиет бойынша қалдырылмағанда;
- өсиет бойынша танылған мұрагер мұрадан бас
тартса немесе оны алмаса;
- өсиет бойынша танылған мұрагердi мұра алудан шеттеткенде;
- мүлiктiң жартысы ғана өсиет бойынша мұраға
қалдырылса;
- егер өсиет толық немесе жартылай негiзсiз болса,
яғни өсиет жарамсыз болып табылса;
- егер өсиет бойынша танылатын мұрагер мұра қалдырушыдан бұрын қайтыс
болып кетсе;
- егер өсиет қалдырушы өзiнiң өсиетiн жойғанда.
Азаматтық құқық бойынша мұрагер болып мұра
қалдырушы қайтыс болғанда тiрi қалған азаматтар заңды ұйымдар және мемлекет
болып табылады.
Барлық азаматтар туылған кезiнен бастап қайтыс болғанына дейiн
мұрагер бола алады. Есi ауысу немесе ақылын кемдiгi салдарынан өзiнiң
әрекеттерiне жауап бере алмайтын азаматтар да мұрагер болып танылады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 26 - бабына сәйкес әркет
қабiлеттiгi жоқ деп танылған есi ауысқан немесе ақылы кем адамның атынан
келiсiмдердi оның қамқоршысы жасайды.
Сондай-ақ, мұрагерлiк құқық бойынша кез-келген азамат өзiнiң шыққан
тегiне, әлеуметтiк және мүлiктiк жағдайына, ұлтына және нәсiлiне, жынысына
бiлiмiне, тiлiне, дiни нанымына, атқарылатын қызметiне, тұратын орнына және
басқа да жағдайларға қарамастан мұрагер бола алады.
Мұрагер - заң бойынша және өсиет бойынша мұралық мүлiкке ие болатын
азамат. Мұрагер бола алатын азаматтардың заң бойынша мұраға ие болу құқығы
азаматтық заңдармен бекiтiлген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1044 - бабына сәйкес,
мұра қалдырушы өлер қарсаңында тiрi қалған азаматтар, сондай-ақ мұра
қалдырушының қайтыс болғаннан кейiн туған баласы мұрагер бола алады. Ал,
Азаматтық Кодексiнiң 1082 - бабына сәйкес мұралық мүлiктер мынадай
жағдайларда мемлекетке өтедi:
- егер мұралық мүлiктi мұрагерлердiң ешқайсысы
қабылдамаса;
- егер өсиет қалдырушы мұрагерлердi мұраға ие болу
құқығынан айырған болса.
Егер мұрагерлердiң бiреуi ғана мемлекеттiк пайдасы үшiн мұрадан бас
тартса, мұралық мүлiктiң бұл мұрагерге тиесiлi үлесi мемлекетке өтедi. Бұл
бiр жақты мұрагерлiк бас тарту деп танылады.
Ал, егер заң бойынша мұрагерлер болмаса және мұра қалдырушының
мүлкiнiң бiр бөлiгiне ғана өсиет қалдырса, онда мүлiктiң қалған бөлiгi
мемлекетке өтедi. Сонымен қатар, азаматтық заңдарда мұраға ие болу құқығы
жоқ азаматтардың болатындығы көрсетiлген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1045 - бабының 1 -
тармағына сәйкес, мұра қалдырушыға қарсы, мұрагерлердi әлде бiреуiне өзарсы
немесе мұра қалдырушының өсиетiне бiлдiрiлген еркiн жүзеге асыруға қарсы
бағытталған өздерiнiң қылмыстық әрекеттерi арқылы олар мұраға ие болуға жол
беретiн себептерi сот тәртiбi бойынша расталса, заң бойынша да, өсиет
бойынша да мұраға ие болу құқығынан айырылады.
Азамат К. қасақана, әдейi әкесiн өлтiргенi үшiн Қызылорда қалалық
сотының үкiмiмен Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексiнде қасақана
кiсi өлтiруге көрсетiлген бап бойынша 10 жыл бас бостандығынан айырылды.
Әкесi тiрi кезiнде мемлекеттiк қауiпсiздендiру инспекциясымен
сақтандыру туралы шарт жасасқан. Бұл шарт бойынша азамат К. сақтандыру
сомасын алушы болып тағайындалған. Сондықтан соттың шығарған үкiмiнiң
негiзiнде Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1045 - бабының 1
- тармағына сәйкес, азамат К. сақтандыру сомасын алуға құқы жоқ болып
табылады. [10]
Сондай-ақ, балаларынан мұра ашылар кезде, бұл балалары жөнiндегi ата-
аналық құқыларынан айырылған ата-аналар және мұра қалдырушыны асырау
жөнiндегi заң бойынша өздерiне жүктелген мiндеттердi орындауға қасақана
бұлтарып жүрген ата-аналары, жасы толған балалар, егер бұл жағдай сот
тәртiбi бойынша расталған болса, онда олардың заң бойынша мұраға ие болу
құқы жоқ.
Мысалы: Қызылорда қалалық сотына азаматша А.-дан арыз түстi. Ол
арызда былай деп көрсетiлген: азаматша А.-ның қызы қайтыс болып, мұра
ашылды. Мұрагерлiк құқық туралы куәлiк алуға әкесi де арыз бердi. Азаматша
А. қайтыс болған қыз әкесiнiң арызының негiзсiз деп табуды сұрайды, өйткенi
қызының тiрi кезiнде ол алимент төлемеген, ақша және материалдық көмек
көрсетуден әдейi жалтарып отырған.
Сонымен қатар, сот құжаттарына қайтыс болған қыздың күнделiгi айғақты
зат ретiнде берiлдi. Өйткенi қайтыс болған қыз өзiнiң күнделiгiнде әкесiнiң
өзiне қарамағанын, әкесiмен араласпағанын жазды. Сондықтан Қызылорда
қалалық соты Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1045 - бабының
2 - тармағын басшылыққа ала отырып, қайтыс болған қыздың әкесiн заң бойынша
мұрагер болу құқығынан айырды.
Жоғарыда көрсетiлген жағдай тек қана заң бойынша мұраға ие болу құқық
бермейдi. Егер мұра қалдырушы өсиет қалдыратын болса, жоғарыда айтылған
азаматтардың өсиет бойынша мұраға ие болу құқығы бар.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1060 - бабына сәйкес,
заң бойынша мұраға ие болатын мұрагерлердiң алты кезегi көрсетiлген.
2.2. БIРIНШI КЕЗЕКТЕГI МҰРАГЕРЛЕР
Заң бойынша мұраға тең үлеспен ие болатын мұрагерлер мыналар болып
табылады: бiрiншi кезекте - қайтыс болған адамның балалары (оның iшiнде
асырап алған балалары да), жұбайы және ата-аналары (бала асырап алушылары),
сондай-ақ, қайтыс болған адамның ол қайтыс болғаннан кейiн туған нәрестесi.
Заң бойынша балалары ата-анасының қайтыс болғаннан кейiн заңды мұргерi
болып табылады. Бұл жерде "баласы" деп - мұра қалдырушының ұлдары мен
қыздары, яғни некеден туған және соған теңестiрiлген ұл-қыздарын айтамыз.
Жанұя құқығының негiзi бойынша егер ата-анасы заңды некеде болса, онда
балалары екеуiнен кейiн де заңды мұрагер болады. Ал, егер балалары некесiз
туған болса, онда ол тек қана анасының өлiмiнен кейiн оның заңды мұрагерi
болып табылады.
Алайда бұл ереженiң кейбiр ерекшелiктерi бар. Бiрiншiден, егер балалар
КСРО Жоғарғы Кеңесiнiң 8 - шiлде 1944 жылғы қаулысында, осы қаулы шыққанға
дейiн туған болса, анасы заңды некеге тұрмаса да, баланың әкесi азаматтық
хал актiлерiн жазу кiтабында әкесi болып жазылса, онда бұл бала тек қана
анасының емес, әкесiнiң де қайтыс болғаннан кейiнгi заң бойынша мұрагерi
болып табылады.
Екiншiден, егер баланың әкесi азаматтық хал актiлерiн жазу бөлiмiнде
өз еркiмен баланың әкесi екенiң бiлдiрсе,онда бұл бала әкесi қайтыс
болғаннан кейiн заң бойынша мұрагер болып табылады.
Қазақстан Республикасы "Неке және отбасы туралы" Заңының 40 - бабына
сәйкес, бала - неке бұзылған, оны жарамсыз деп табылған кезден бастап
немесе бала анасының жұбайы қайтыс болған кезден бастап екi жүз жетпiс күн
iшiнде туған жағдайда, егер өзгеше дәлелденбесе, анасының бұрынғы жұбайы
баланың әкесi болып табылады.
Баланың анасы мен некеде тұрмайтын адамның әке болуы баланың әкесiмен
анасының азаматтық хал актiлерiн жазу бөлiмiне бiрлесiп арыз беру жолымен,
ал анасы қайтыс болған, ол әрекетке қабiлетсiз деп танылған, анасының
тұратын жерiн анықтау мүмкiн болмаған жағдайларда немесе ол ата-ана
құқығынан айырылған жағдайда - қорғаншы және қамқоршы органның келiсiмiмен
бала әкесiнiң арызы бойынша, мұндай келiсiм болмаған жағдайда - сот
шешiмiмен белгiленедi.
Әке болуды анықтау туралы бiрлесiп арыз беру бала туғаннан кейiн
мүмкiн емес немесе қиын деп ұйғаруға негiз болатын мән-жайлар болған кезде
болашақ баланың бiр-бiрiмен некеде тұрмайтын ата-анасы, анасы жүктi болған
кезде азаматтық хал актiлерiн жазу органына сондай арыз беруге құқылы.
Бiр-бiрiмен некеге тұрмайтын ата-аналардан бала туған жағдайда және
ата-ананың бiрлескен арызы немесе бала әкесiнiң арызы болған кезде баланың
нақты адамнан туу тегi ата-аналарының бiреуiнiң, бала қорғаншысының арызы
бойынша, сондай-ақ, баланың кәмелетке толғаннан кейiнгi өз арызы бойынша
сот тәртiбiмен белгiленедi.
Сондықтан баланың тегiн анықтау үшiн мұра қалдырушы өлген күнi емес,
баланың туған күнi үлкен роль атқарады.
Мұрагер болып табылатын "асырап алынған балаларға" келсек, Қазақстан
Республикасының "Неке және отбасы туралы" Заңының 77 - бабы бойынша баланы
асырап алу тәртiбi заңды жүзеге асырылғанда, бұл балалар - асырап алушы ата-
анасының мұрагерi болып табылады.
Егер бала туған әкесi тiрi кезiнде асырап алса, ол өз әкесiнiң заңды
мұрагерi болу құқығынан айырылады. Ал, егер өз әкесi қайтыс болғаннан кейiн
асырап алынса, сонда ол өз әкесiнiң заңды мұрагерi болып қалады. [11]
Сонымен қатар тәжiрибеде мынадай жағдайларда кездесуi мүмкiн: қайтыс
болғаннан кейiн туған нәрестенi қайтыс болған әкесiнiң заңды мұрагерi деп
таниды.
Мысалы: азамат Н. Сабиров пен азаматша А. Қожабергенова 2001 жылдың
қыркүйек айынан бастап некеге тұрмай-ақ бiрге тұра бастады. Ал, 2002 жылдың
шiлде айынан Н. Сабиров құрылыс жұмысында, үстiне плита құлап қайтыс болды.
Осы жылдың тамыз айында А. Қожабергенова бала туды. Шымкент қалалық
соты А. Қожабергенованың арызы бойынша қайтыс болған Н. Сабировты туған
баланың әкесi деп тапты. [12]
Сонымен балаларды заңды мұрагер деп танудың негiзiнде баланың сол әке-
шешеден туғанын заңды түрде айғақтайтын дәлел негiзделедi. Осы жерде айта
кететiн нәрсе, азаматтық заң бойынша өгей балалар өгей әке-шешесiнiң, өгей
әке-шешесi өгей баласының заң бойынша мұрагерi бола алмайды.
Заң бойынша бiрiншi кезектегi мұрагерлер санатына қайтыс болған
адамның жұбайы да кiредi. Олар заңды мұрагер болу үшiн, бiр-бiрiмен заңды
некеге тұруы шарт. Қазақстан Республикасының "Неке және отбасы туралы"
Заңының 13 - бап 1 - тармағына сәйкес, некенi қию азаматтық хал актiлерiн
жазу органында жүргiзiледi. Некенi заңды түрде тiркеу - мемлекеттiк және
қоғамдық мүдделердi, сондай-ақ жұбайлар мен балалардың меншiк және мүлiктiк
құқылары мен мүдделерiн қорғау мақсатын көздейдi.
Сонымен қатар бiрiншi кезектегi мұрагер болып табылатын заңды некедегi
жұбайларға қоса, соған "теңестiрiлген" азаматтарды айта аламыз. Заңды
некеге "теңестiрiлген" деген түсiнiк дiни салт бойынша некесi қиылған
адамдарға байланысты айтылып отыр.
Бұл тұжырымда КСРО Жоғары Кеңесiнiң 1944 жыл 8- шiлдедегi Қаулысы
бойынша осы Қаулы шыққан уақытқа дейiн некелiк қарым-қатынаста болған,
некесi дiни салт бойынша қиылған жұбайларға негiзделген. Бiрақ бұл
жағдайдын растығы Қазақстан Республикасының Азаматтық Iстер жүргiзу
кодексiнiң 244 - бабының 4 - тармағына сәйкес жергiлiктi сот анықтап беруi
керек.
Мысалы: Қызылорда қаласы Мемлекеттiк нотариалдық кеңсесiне азаматша
Л.А. Тергина жазбаша арызбен мұрагерлiк құқық туралы куәлiк берудi өтiндi.
Оның жолдасы К.К. Тергин 2000 жылдың 16 мамырында қайтыс болды. Осындай
жазбаша арызбен азаматша Я.А.Должинова қайтыс болған адаммен үш жыл бiрге
тұрғанын көрсетiп нотариалдық кеңсеге келдi. Мемлекеттiк нотариус Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1061 бабын ескере отырып, Я.А.
Должинованы сотқа жiбердi.
Қызылорда қалалық соты өзiнiң 2000 жылғы 15 - қазандағы шешiмiмен
азаматша Я.А. Должинованың арызын қанағаттандырды. 2000 жылғы 30 -
қазандағы Қызылорда облыстық соты бұл iстi қарай отырып, қалалық соттың
шешiмiн мынандай жағдайларға байланысты өзгерттi: қайтыс болған азамат К.К.
Тергин 1943 жылдан берi азаматша Л.А. Тергинамен заңды некелiк қатынаста
тұрған, ал, азаматша Я.А. Должиновамен үш жылдай бiрге тұрып, ортақ
шарушылық жүргiзген.
Я.А. Должинованың айтуы бойынша, ол үш жыл бойына қайтыс болған
адаммен бiрге тұрып, ауырған кезiнде қарап, күтiп, көмек көрсеткен.
Сондықтан ол заңды мұрагермiн деп санайды. Соттың ұйғарымы бойынша, Я.А
Должинова Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 1069 - бабына
сәйкес, мұра ашылған күннен бастап бiр жылдың iшiнде мұраны қабылдап алған
мұрагерге өзiнiң талаптарын қоюға құқылы. [13]
Егер неке заңды түрде бұзылған болса, онда заң бойынша бұрынғы жұбайы
неке бұзылған кезден бастап мұрагерлiк құқықтан айырылады. Соттың заңды
күшiне енген шешiмi негiзiнде некенi бұзу үшiн жұбайлардың бiреуiнiң немесе
екеуiнiң арызы бойынша ажырасу азаматтық хал актiлер жазатын бөлiмдерде
тiркелуi қажет,ол тiркелмеген болса, онда неке жойылған болып табылады.
Қайтыс болған адамның ата-аналары да заң бойынша бiрiншi кезектегi
мұрагер болып табылады. Бұл мұрагерлердiң мұра қалдырушымен туыстық
қатынастарының дәлелi мыналар болады: балалары, жұбайы жөнiндегi азаматтық
хал актiлерiн жазатын бөлiмдердiң куәлiктерi, туу туралы кiтаптан
үзiндiлер, төлқұжаттағы жазулар, сондай-ақ туыстық қатынастар (ата-анасы
екендiгi туралы) фактiсiн анықтау жөнiндегi соттың заңды күшiне енген
шешiмдерiнiң көшiрмесi.
Егер ата-аналардың мұрагер болуға тиiстi бiреуi мұра ашылған уақыт
қарсаңында тiрi болмаса, онда ұсыну құқығы бойынша мұра қалдырушының
немерелерi мен шөберелерi заң бойынша мұрагерлер болып табылады. Бұл
мұрагерлер болып табылады. Бұл мұрагерлер мұра қалдырушының ата-анасына
тиесiлi мұра мөлшерiне тең үлеске ие болады.
Түркiстан қаласы мемлекеттiк нотариалдық кеңсесiне азаматша Р.
Вахидова мен азамат Ә. Юсупов 2001 жылдың ақпан айында қайтыс болған шешесi
Д. Юсуповадан қалған мұраға мұрагерлiк құқық туралы куәлiк беру туралы
арызбен барды. Бұған қоса нотариалдық кеңсеге қайтыс болған адамның
немересi Л. Юсупов та арыз бердi. Өйткенi оның әкесi Е. Юсупов 1999 жылдың
наурыз айында қайтыс болған, яғни мұраның ашылған уақытына дейiн. Сондықтан
нотариус қайтыс болған адамның тұрғын үйi мен жинақ ақшасын үш мұрагерге
тең үлеспен бөлiп бердi.[14]
Егер мұраға қалдырылған мүлiктiң iшiнде басқаруды керек ететiн мүлiк
болса, мемлекеттiк нотариус ол мүлiкке сақтаушы тағайындайды.
2.4. ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛIКТIі ҮШIНШI КЕЗЕГI.
Заң бойынша мұрагер болу құқығын үшiншi кезекте тең үлеспен мұра
қалдырушының туған немере аға-iнiлерi мен апа-сiңлiлерi (қарындастары)
алады. Заң бойынша мұрагерлiктiң үшiншi кезегiне түсiнiк бермес бұрын,
туған немере аға-iнiлерi мен апа-сiңлiлерiне түсiнiк берiп өтетiн болсақ,
мұра қалдырушының ағасының немесе iнiсiнiң ұл-қыздарын айтамыз. Сонымен
қатар мұра қалдырушының әкесiнiң, ағасының немесе iнiсiнiң ұл-қыздары да
үшiншi кезектегi мұрагерлер болып табылады. Егер мұра қалдырушының өгей
ағасының немесе өгей iнiсiнiң ұл-қыздары болатын болса, онда олар үшiншi
кезектегi мұрагерлер болып табылмайды.
Заң бойынша үшiншi кезектегi мұрагерлер, мұралық мүлiкке тек бiрiншi
және екiншi кезектегi мұрагерлер болмағанда немесе олардың барлығы мұраны
алудан бас тартқанда, сондай-ақ бiрiншi және екiншi кезектегi мұрагерлердiң
мұрагерлiк құқығынан айрылғанда мұрагерлiкке шақырылады.
Мұра ашылғанна кейiн заңда көрсетiлген мерзiм iшiнде, яғни алты ай
мерзiм өткенге дейiн, мұрагер мұраны қабыл алады немесе осы мерзiм өткенше
бас тарта алады. Бұл жағдайда мұралық мүлiк басқа мұрагерлердiң арасында
тең бөлiнедi.
2.5. ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛIКТIҢ ТӨРТIНШI КЕЗЕГI.
1. Заң бойынша мұрагер болу құқығын төртiншi кезекте мұра
қалдырушының алтыншы атаға дейiнгiлерiн қосқанда басқа туыстары алады, бұл
ретте туыстық дәрежесi неғұрлым жақын туыстар туыстықтың неғұрлым алысырақ
дәрежедегi туыстарын мұрагерлiктен шеттетедi.
2. Туыстық дәрежесiнiң жақындығы ортақ ата-бабасынан туу саны
негiзiнде анықталады. Әрбiр дүниеге келу бiр ата (бiр туыстық) дәрежесi деп
аталады.
3. Мұрагерлiкке шақырылған төртiншi кезектегi мұрагерлер тең үлесте
мұрагер болады.
Осы айтылған азаматтық құқықтық заңдарға сәйкес мысал келтiре
кетейiн. Мысалы: Қызылорда қаласы
Ы. Жақайов көшесiнiң ғ49 үй тұрғыны 1970ж. туылған Баубеков Нұрғали
кенеттен қайтыс болуына байланысты оның үстiнен мұрагер туралы арыз
қаралады. Арызда 4-шi мұрагердiң кiм екендiгiн анықтауын талап еттi.
Сонымен арызды қараған кезде сот Баубеков Нұрғалидың әкесiнiң кiм екенiн
туу туралы куәлiгiн қарап шығып, әкесiнiң есiмi Талғат екенiн дәлелдеп және
ендiгi кезекте Талғаттың әкесiнiң туу туралы куәлiгiн қарап шығып Талғаттың
Қалыбай екендiгiн дәлелдедi және сонымен Қалыбайдың әкесiнiң аты Тұрғанбай
екенiн толық дәлелдеп шығып сот өз өндiрiсiне түскен талап арызды Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексiнiң 1064-бабын басшылыққа алып, төртiншi
кезектегi мұрагердiң Тұрғанбай екенiн iс жүзiнде дәлелдеп, арызды
қанағаттандырды. 16
2.6. ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛIКТIҢ БЕСIНШI КЕЗЕГI.
Заң бойынша мұрагер болу құқығын бесiншi кезекте, егер мұра
қалдырушымен бiр отбасында кемiнде он жыл бiрге тұрса, тең үлеспен оның
туыстас аға-iнiлерi мен апа-сiңлiлерi (қарындастары), өгей әкесi мен шешесi
ие болады.
Мысал келтiрер болсақ, Шымкент қаласында тұратын 1970 жылы туылған
Шынар деген азаматшамен туыстық қатынасы бар, апасы Роза екеуi бiр үйде он
екi жыл бiрге тұрады. Шынардың iнiсiнен басқа ешкiмi жоқ, яғни iнiсi Самат
өз әйелi және бала-шағасымен бiрге, бөлек отбасымен тұратындығы жайлы
көрсетiлген. Ал қасында тұратын туыстық қатынасы бар, апасы Розаның ешкiмi
жоқ, жалғыз басты екендiгi анықталады. Шынар кенеттен қатты ауырып қайтыс
болуына байланысты, Роза өзiнiң заң бойынша бесiншi кезектегi мұрагер
екендiгi туралы және мұраның өзiне тиiстi бөлiгiн сотқа арызданып, өз жеке
меншiгiне алуды сұрайды. Сот арызды өз қарауына алып, қарап шығып,
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодесiнiң 1065-бабын басшылыққа алып,
талапкер Розаның арызын қанағаттандырып, Розаны заң бойынша бесiншi
кезектегi мұрагер деп таниды. 17
Егер бiр отбасында он жыл бiрге тұрып, бiр-бiрiмен туыстық қатысы
болмаған адамдарға, егер мұра ашылған жағдайда, онда олар заң бойынша
бесiншi кезектегi мұрагер болып табылмайды.
2.7. ЗАҢ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛIКТIҢ АЛТЫНШЫ КЕЗЕГI.
Заң бойынша мұрагер болу құқығын алтыншы кезекте тең үлеспен мұра
қалдырушының асырауындағы еңбекке жарамсыз адамдар алады.
Мұра қалдырушының асырауындағы еңбекке жарамсыз адам дегенiмiз
мұрагерге ешқандай туыстық қатысы жоқ адамды айтамыз. Бұл әрекеттер әртүрлi
жағдайлар бойынша кездесуi мүмкiн. Мысалы: Қызылорда қаласы Жақаев
көшесiнiң ғ60 үй тұрғыны Амантай деген азамат өзiне ешқандай туыстық қатысы
жоқ асырауындағы еңбекке жарамсыз Бектұрған деген азаматты өз қарауында
ұстайды. Кенеттен Амантай жол оқиғасынан көз жұмады.
Мұра ашылған соң мұрагерлер мұраны өз үлестерi бойынша бөлiсуге
кiрiседi. Осы кезде Амантайдың асырауында болған, еңбекке жарамсыз
Бектұрған да, өзiн заң бойынша алтыншы кезектегi мұрагер деп тану туралы
және тиесiлi мұраны өз меншiгiне алу туралы сотқа арыз бередi.
Сот талапкер Бектұрғанның арызын қанағаттандырып, оны Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексiнiң 1066-бабын басшылыққа ала отырып, заң
бойынша алтыншы кезектегi мұрагер ретiнде шешiм шығарады. 18
Заң бойынша мұрагерлiктiң алтыншы кезегi өмiрде сирек кездесетiн
мұрагерлiктiң бiр түрi болып табылады.
Мұра қалдырушының асырауындағы еңбекке жарамсыз адамдарға, мұра
қалдырушы қайтыс болғанға дейiн кемiнде бiр жыл оның асырауында болған және
онымен бiрге тұрған адамдар еңбекке жарамсыз адамдар заң бойынша мұрагерлер
қатарына жатады. Басқа да заң бойынша мұрагерлер болған жағдайда олар
мұрагер болуға шақырылатын кезектегi мұрагерлермен бiрге мұра алады.
Егер мұра қалдырушымен бiрге тұрған-тұрмағанына қарамастан, мұра
қалдырушы қайтыс болғанға дейiн кем дегенде оның бiр жыл асырауында болса,
заң бойынша мұрагерлердiң бiрiншi және алтыншы кезегiндегi мұрагерлердiң
қатарына жататын, бiрақ мұрагерлiкке шақырылатын кезектегi мұрагерлердiң
тобына кiрмейтiн еңбекке жарамсыз адамдар, осы кезектегi мұрагерлермен
бiрге мұра алады.
Бұрынғы КСРО Жоғарғы Сотының 1966 жыл 1-шiлдедегi қаулысына сәйкес,
қайтыс болған адамның ол қайтыс болғанға дейiн кемiнде бiр жыл бойына
қарауында болған, еңбекке қабiлетсiз адамдар, басқа мұрагерлер бар болған
күнде мұраға ие болуға құқығы бар кезектегi мұрагерлермен тек үлестiк
мұраға ғана ие болады.
Азаматты қайтыс болған адамның қарауында болған деп тану үшiн мынадай
екi белгi болуы қажет:
1 - мұра ашылған күнi қайтыс болған адамның қарауында азамат еңбекке
қабiлетсiз болуы қажет.
2 - азамат қайтыс болған адамның қарауында кемiнде бiр жыл болса немесе
одан көмек алып тұрған болса.
Қарауында болу фактiсi ретiнде мына құжаттар танылады: жергiлiктi
әкiмшiлiктiң анықтамасы, мұра қалдырушының жұмыс орнының берген анықтамасы
және әлеуметтiк қамсыздандыру бөлiмiнiң асыраушысынан айырылу жөнiндегi
зейнетақы тағайындау туралы анықтамасы, сондай-ақ оның асырауында болғанын
анықтайтын сот шешiмi.
Мұра қалдырушының асырауындағы еңбекке жарамсыз адамдар, басқа да заң
бойынша мұрагерлер болған кезде мұраның төрттен бiрiнен аспайтын бөлiгiн
мұраға алады. Мысалы: Шымкент Қаласы мемлекеттiк нотариалдық кеңсесiне 1998
жылы 20 қазан күнi А. П. Сергеевпен бiрге тұрған азаматша А. Н. Николаева
өлген адамның қарауында болғандығы туралы мұрагерлiк құқық куәлiгiн берудi
өтiнiп арыз бердi. Арызға А П. Сергеевтiң жұмыс орнынан азаматша А.Н.
Николаева 1977 жылдан берi А.П. Сергеевтiң қарамағында тұрып келдi деген
анықтама қағаз қосып бердi.
Азаматша А.Н. Николаева жас келгендiгiне байланысты 2647 теңге
зейнетақы алатын, ал мұра қалдырушы А.П. Сергеев 2881 теңге көлемiнде
зейнетақы, жұмыс орнынан 3980 теңге жалақы алған.
Ал, 1997 жылдың наурыз айында нотариалдық кеңсе азаматша Николаеваға
қайтыс болған мұрагер ретiнде жинақ ақшасына мұрагерлiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz