Жасөспірімдерді кәсіпке бейімдеу
Кіріспе
І . тарау. Жасөспірімдерді кәсіпке бейімдеудегі рухани.адамгершілік тәрбие.
1.1. Рухани тәрбие негіздері
1.2. Адамгершілік тәрбиесі
ІІ.тарау. Жасөспірімдердің кәсіпке бейімделуіндегі халықтық педагогиканың ролі.
2.1. Халықтық педагогика жайлы түсінік
2.2. Жасөспірімдердің кәсіпке бейімділігі мен дарындылығын қарым.қатынас арқылы дамыту
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
І . тарау. Жасөспірімдерді кәсіпке бейімдеудегі рухани.адамгершілік тәрбие.
1.1. Рухани тәрбие негіздері
1.2. Адамгершілік тәрбиесі
ІІ.тарау. Жасөспірімдердің кәсіпке бейімделуіндегі халықтық педагогиканың ролі.
2.1. Халықтық педагогика жайлы түсінік
2.2. Жасөспірімдердің кәсіпке бейімділігі мен дарындылығын қарым.қатынас арқылы дамыту
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел, дербес мемлекет болып егемендік алуына орай қоғамды демократияландыруда, ізгілендіруде, жасөспірімдердің өз-өзін кәсіпке бейімдеуіне ұстаздық қолғаыс көрсетудің маңызы, мәні зор.
Зерттеу өзектілігі:
Қазіргі күнде жасөспірімдердің қабілеттерін арттыра отырып, олардың жеке тұлға ретіндегі адами асыл – қасиеттері - еңбексүйгіштік, адамгершілік – эстетикалық рухани сезімдерін тәрбиелеу мәселесі ең өзекті мәселе болып отыр. Еңбек - адамның рухани және дене күшін жұмылдыру арқылы өзіне дейін жасалған тәжірибиені пайдаланып, тиісті құрал-саймандармен жұмыс тәсіліне қолдану арқылы жүзеге асырылатын іс-қимыл процесі. Осылайша еңбекті адамның өзінің өмірлік қажетінің қамтамасыз ету жолында жұмсаған күш-жігері, деп ұқсақ, онда оны байлықты жасаушы ретінде түсіндіретін ерте заман экономистерінің тұжырымдарындарында шындық жатқаның жоққа шығару қиын.
Осы орайда халықтық педагогика негізінде, көркем шығарма негізінде, қазақ көркемөнері негізінде өсіп келе жатқан жас ұрпақты кәсіпке бейімдеу- қазіргі бәсекелестікке сай, жаңа қоғам құруға бейім, икемді, ұлттық, адамзаттық құндылықтарды меңгере алатын, патриоттық сезімі берік қылыптасқан азаматтарды тәрбиелеудің басты құралы.
Зерттелу деңгейі:
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызын анықтау барасында Т.О. Рамзаева, В.Г. Горецкий, Н.Н. Светловская, М.С. Соловетчик, М.Н. Оморокова, В.Н. Зайцев, О.В. Сосновская, О.В. Дженелей, Р.Н. Бунеев, О.Б. Кубасова, В.А. Левин, сынды ғалымдардың ой-пікірлері басшылыққа алынды.
Зерттеу өзектілігі:
Қазіргі күнде жасөспірімдердің қабілеттерін арттыра отырып, олардың жеке тұлға ретіндегі адами асыл – қасиеттері - еңбексүйгіштік, адамгершілік – эстетикалық рухани сезімдерін тәрбиелеу мәселесі ең өзекті мәселе болып отыр. Еңбек - адамның рухани және дене күшін жұмылдыру арқылы өзіне дейін жасалған тәжірибиені пайдаланып, тиісті құрал-саймандармен жұмыс тәсіліне қолдану арқылы жүзеге асырылатын іс-қимыл процесі. Осылайша еңбекті адамның өзінің өмірлік қажетінің қамтамасыз ету жолында жұмсаған күш-жігері, деп ұқсақ, онда оны байлықты жасаушы ретінде түсіндіретін ерте заман экономистерінің тұжырымдарындарында шындық жатқаның жоққа шығару қиын.
Осы орайда халықтық педагогика негізінде, көркем шығарма негізінде, қазақ көркемөнері негізінде өсіп келе жатқан жас ұрпақты кәсіпке бейімдеу- қазіргі бәсекелестікке сай, жаңа қоғам құруға бейім, икемді, ұлттық, адамзаттық құндылықтарды меңгере алатын, патриоттық сезімі берік қылыптасқан азаматтарды тәрбиелеудің басты құралы.
Зерттелу деңгейі:
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызын анықтау барасында Т.О. Рамзаева, В.Г. Горецкий, Н.Н. Светловская, М.С. Соловетчик, М.Н. Оморокова, В.Н. Зайцев, О.В. Сосновская, О.В. Дженелей, Р.Н. Бунеев, О.Б. Кубасова, В.А. Левин, сынды ғалымдардың ой-пікірлері басшылыққа алынды.
1. Қазақстан Республикасы мәдени-этикалық білім беру тұжырымдамасы, “Егемен Қазақстан”, 1996 ж. 7 тамыз.
2. “Бастауыш мектеп” журналдары. 2001-2006.
3. “Қазақстан мектебі” журналдары. 2002-2005.
4. Байтұрсынов А. “Ақ жол”Алматы. 1991.
5. Аймауытов Ж. Психология. “Рауан.”1995.
6. Жұмабаев М. Педагогика.
7. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. “Рауан.”Алматы. 1997.
8. Қоянбаев Ж. Педагогика. Алматы. 1990.
9. Ұзақбаева С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халықтық дәстүр.
Алматы.1990.
10. Дүйсембекова Ш. Педагогика. Семей. 2004.
11. Әбенбаев, Құдиярова А, Әбиев. Педагогика. Ж.Астана.2003.
12. Салқынбай А, Көккөзова М. “Әдіскер тағылымы” Алматы.1990.
13. Бержанов Қ,Мусин С Педагогика тарихы.Алматы.1984.
14. Сейталиев Қ. Тәрбие теориясы. Алматы.1986.
15. Болдырев Н.И. Класс жетекшісі. Алматы. 1987.
16. Жұмақанов Ә., Аймағамбетова Б., Бозжанова К.Семьяда балаларды
адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. Алматы. 1985.
17. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы. “Санат”1995.
18. Коротов В.М. Мектеп оқушыларының өзін-өзі басқаруы. Алматы. 1978.
19. Нұрғалиева Г. Оқыту әдістері. Алматы.1991.
20. Бастауыш сынып оқулықтары. “Атамұра”, “Рауан”
21. Ақшолақов Т. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. Алматы.
“Рауан”1992.
22. “Қазақ тілі мен әдебиеті” журналдары.2006.
23. Жиенбаев С. Бастауыш мектепте кітап оқыту методикасы.Алматы.1979.
2. “Бастауыш мектеп” журналдары. 2001-2006.
3. “Қазақстан мектебі” журналдары. 2002-2005.
4. Байтұрсынов А. “Ақ жол”Алматы. 1991.
5. Аймауытов Ж. Психология. “Рауан.”1995.
6. Жұмабаев М. Педагогика.
7. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. “Рауан.”Алматы. 1997.
8. Қоянбаев Ж. Педагогика. Алматы. 1990.
9. Ұзақбаева С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халықтық дәстүр.
Алматы.1990.
10. Дүйсембекова Ш. Педагогика. Семей. 2004.
11. Әбенбаев, Құдиярова А, Әбиев. Педагогика. Ж.Астана.2003.
12. Салқынбай А, Көккөзова М. “Әдіскер тағылымы” Алматы.1990.
13. Бержанов Қ,Мусин С Педагогика тарихы.Алматы.1984.
14. Сейталиев Қ. Тәрбие теориясы. Алматы.1986.
15. Болдырев Н.И. Класс жетекшісі. Алматы. 1987.
16. Жұмақанов Ә., Аймағамбетова Б., Бозжанова К.Семьяда балаларды
адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. Алматы. 1985.
17. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы. “Санат”1995.
18. Коротов В.М. Мектеп оқушыларының өзін-өзі басқаруы. Алматы. 1978.
19. Нұрғалиева Г. Оқыту әдістері. Алматы.1991.
20. Бастауыш сынып оқулықтары. “Атамұра”, “Рауан”
21. Ақшолақов Т. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. Алматы.
“Рауан”1992.
22. “Қазақ тілі мен әдебиеті” журналдары.2006.
23. Жиенбаев С. Бастауыш мектепте кітап оқыту методикасы.Алматы.1979.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І – тарау. Жасөспірімдерді кәсіпке бейімдеудегі рухани-адамгершілік тәрбие.
1.1. Рухани тәрбие негіздері
1.2. Адамгершілік тәрбиесі
ІІ-тарау. Жасөспірімдердің кәсіпке бейімделуіндегі халықтық педагогиканың
ролі.
2.1. Халықтық педагогика жайлы түсінік
2.2. Жасөспірімдердің кәсіпке бейімділігі мен дарындылығын қарым-қатынас
арқылы дамыту
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел, дербес мемлекет болып егемендік
алуына орай қоғамды демократияландыруда, ізгілендіруде, жасөспірімдердің өз-
өзін кәсіпке бейімдеуіне ұстаздық қолғаыс көрсетудің маңызы, мәні зор.
Зерттеу өзектілігі:
Қазіргі күнде жасөспірімдердің қабілеттерін арттыра отырып, олардың
жеке тұлға ретіндегі адами асыл – қасиеттері - еңбексүйгіштік,
адамгершілік – эстетикалық рухани сезімдерін тәрбиелеу мәселесі ең өзекті
мәселе болып отыр. Еңбек - адамның рухани және дене күшін жұмылдыру арқылы
өзіне дейін жасалған тәжірибиені пайдаланып, тиісті құрал-саймандармен
жұмыс тәсіліне қолдану арқылы жүзеге асырылатын іс-қимыл процесі. Осылайша
еңбекті адамның өзінің өмірлік қажетінің қамтамасыз ету жолында жұмсаған
күш-жігері, деп ұқсақ, онда оны байлықты жасаушы ретінде түсіндіретін ерте
заман экономистерінің тұжырымдарындарында шындық жатқаның жоққа шығару
қиын.
Осы орайда халықтық педагогика негізінде, көркем шығарма негізінде,
қазақ көркемөнері негізінде өсіп келе жатқан жас ұрпақты кәсіпке бейімдеу-
қазіргі бәсекелестікке сай, жаңа қоғам құруға бейім, икемді, ұлттық,
адамзаттық құндылықтарды меңгере алатын, патриоттық сезімі берік
қылыптасқан азаматтарды тәрбиелеудің басты құралы.
Зерттелу деңгейі:
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызын анықтау барасында Т.О.
Рамзаева, В.Г. Горецкий, Н.Н. Светловская, М.С. Соловетчик, М.Н. Оморокова,
В.Н. Зайцев, О.В. Сосновская, О.В. Дженелей, Р.Н. Бунеев, О.Б. Кубасова,
В.А. Левин, сынды ғалымдардың ой-пікірлері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Жасөспірімдердің бойындағы негізгі адами құнылықтарды сипаттау арқылы
ұлттық мұра, халықтық педагогика, көркем шығарма, көркемөнер арқылы
еңбесүйгіштікке тәрбиелеу. Сол арқылы жасөспірімдердің кәсіби бейімделуіне
бағыт-бағдар беру. Оқушы қабілетін дамытып, дүниені көркем сөз, қолөнер
арқылы бейнелі қабылдауға үйретіп және еңбек пен адамгершілік құралы
екендігін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Рухани-адамгершілік тәрбие арқылы жасөспірімдердің кәсіпке бейімдеу;
- Еңбексүйгіштікке тәрбиелеу;
- Жасөспірімдердің кәсіпке бейімділігі мен дарындылығын қарым-қатынас
арқылы дамыту;
- Ата-ана тәрбиесі және дене тәрбиесі арқылы кәсіпке бейімдеу;
- Бейнелеу және көркемөнер арқылы жасөспірімдердің кәсіпке бейімделуін
қадағалау;
- Көркем шығарма арқылы жасөспірімдерді еңбекке тәрбиелеу
Зерттеу әдістері:
- ғылыми – теориялық әдебиеттерді талдау;
- оқу – тәрбие процесін бақылау нәтижесінде салыстырмалы түрде талдау,
бағалау;
- оқу материалдарының берілу ретін, жүйелілігін, мазмұнын баспалар
бойынша салыстыру;
- әртүрлі проблемалық жағдаяттар туғызып, сырттай бақылау, әңгімелесу.
І – ТАРАУ. ЖАСӨСПІРІМДЕРДІ КӘСІПКЕ БЕЙІМДЕУДЕГІ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ
1.1. Рухани тәрбие негіздері.
Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беру - қазіргі мектептердің ең
маңызды міндеттерінің бірі. Бұл заңдыда, өйткені біздің қоғам өмірінде
адамгершілік бастамаларының рөлі барған сайын артып, моралдік фактордың
ықпал аясы кеңейіп келеді.
Рухани-адамгершілік тәрбиелеудің мақсаты оқушылардың белсенді өмірлік
жолын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін
қамтамасыз етіп, адамгершілік нормаларынан ауытқұшыларға жол бермеуді
қалыптастыру болып табылады.
Адамның адамгершілік жағынан қалыптасу оның туған кезінен-ақ
басталады, ал рухани-адамгершілік қоршаған орта мен адамгершілік
тәрбиесінің міндеттері мен мазмұнына байланысты жетіледі. Мектепке дейінгі
жаста балаларда бастапқы адамгершілік сезімдер мен ұғымдар, адами мінез-
құлықтың ең қарапайым дағдылары тәрбиеленеді. Мектепте бұл жұмыс
мұғалімдердің қоғамдық жастар ұйымдарының басшылығымен жүйелі жүрде
көзделген мақсатқа сай жүргізіледі.
Жасөспірімдердің мектеп жасына дейінгі қалыптасқан мінез- құлықтарының
және ересек адамдармен, құрбы-құрдастарымен қатынастарының формалары,
адамгершілік білімдері мен сезімдері негізінде жасөспірімдерге адамгершілік
көзқарастардың, мінез-құлықтың, сезім мен сананың жаңа формалары одан әрі
дамытылады.
Бұдан бұрынғы тәрбие мен алдыңғы тәрбие арасында диалектикалық өзара
байланыс бар. Тәрбие ісі әрбір нақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін
сақтай отырып, болашақтың ерекшеліктеріне бағдар ұстайды, соған әзірлейді,
ал одан әрі баланың бұдан бұрынғы кезеңдерде жинақтаған өмірлік тәжірибесін
белсенді түрде пайдаланады. Белгілі кезеңде баланың психикасында пайда
болған жаңа жақсы қасиеттері әлі де әлсіз және шектеулі болса да педагог
соған сүйенуі тиіс.
Тәрбие ісі ұзақ және күрделі үрдіс. Адамзат дамуының қай кезеңінде
болсын тәрбиенің тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып келеді. Бұл істі
жүзеге асыру үрдісі әрбір қоғамдағы мемлекет қажеттігіне бағындарылады.
өйткені мемлекет қажеттігінің орындалуы оның экономикалық күш-қуаты мен
саясатына тәуелді екендігі белгілі. Олай болса, тәрбие тиімділігінің ең
басты шарты мемлекет мүмкіндігінен туындайтын қажеттікке сай тәрбиенің
мақсатын нақты анықтау болап табылады.
Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда тәрбие мақсаты- әрбір жасөспірімді
жан-жақты және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам - жер бетіңдегі тірі
организмнің жоғарғы сатысы, қоғамдық-тарихи іс-әрекеті мен мәдениет
субъектісі, басқаша айтқанда іс-әрекеті мен қарым-қатынас иесі.
Адам іс-әрекеті, сезімі мен ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп
отырған қоғамдық-тарихи жағдайларына тәуелді болады. Әркімнің өз басының
адамгершілік тәжірибесі басқа адамдардың тәжірибесін тиянақтырақ игеру үшін
жағдай туғызады. Бұл тәжірибе жасөспірімдерге адамгершілікті үйрету
үрдісінде дамытылады.
Тәрбие үрдісі балаларға мінез бен қарым-қатынастардың адамгершілік
жағын ұғынуды қамтамасыз етуі тиіс. Балалардың өз әрекеттері мен өзгелердің
әрекеттерің түсінуі адамгершілікті бағалауына және өзін-өзі бағалауға
үйренуіне мүмкіндік береді.
Барлық жасөспірімдерді жетілдіруге бағытталған тәрбие үрдісі әр
баланың жеке басының қасиеттерін негізге, ала отырып, оның жетілуі үшін ең
қолайлы жағдайларды қамтамасыз ететіндей етіп құрылуы керек. Ортақ мұрат
тәрбиені қажетті ортақ мақсаты ретінде жеке адамның бойында индивидуалдық
формаға ие болады. Тәрбиелеуді индивидуализациялау жасөспірімдердің
бойындағы ең жақсы белгілері мен қасиеттері көрінетін жағдайға жеткізуі
тиіс.
Тәрбие жүйесінің тиімділігінің аса маңызды көрсеткіші жасөспірімнің
адамгершілік жағынан жетілуі. Оның рухани-адамгершілік қасиеттерінің елеулі
өзгеруі болып табылады. Жетілгендік балалардың дағдылы және күрделі
жағдайлардағы адамгершілік мінез-құлқының тұрақтылығынан, мінез-құлқының
ересектер бақылауынан біршама тәуелсіздігінен, өз әрекеттерінің
адамгершілік тұрғыдан қандай болатынын алдын ала болжап білуден, іштей
бақылауы - ожданының пайда болуынан, әрекеттерінің моралдік жағын, өзінің
адамгершілік қасиет иесі екенін түсіне білушіліктен көрінеді.
Адамгершіліттің дамуы-тәрбие жүйесінің жемісі. Бұл жүйенің жемісі - тәрбие
жұмысының пәрменділігі.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан
еліміздің ертеңгі үлт тізгінін ұстар жастарымыздаң тәрбиесіне аса мән беру-
біздің негізгі мақсатымыз. Осыған орай мектептегі тәрбие үрдісін үлттық
қағидаларымен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді.
Бүгінгі таңдағы мектептер балаларға жекелеген ғылыми пәндерді терең
оқытуға тырысса да адамгершілік қүндалақтар арқылы тәрбиелеуге мән бермей
келеді. Соның салдарынан жастарымыз жағымсыз қалақтарға бой алдырып
имандалақ дегеннің не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани-
адами салауаттылық жолын қалыптастыру жеткен тәрізді.
Бүл бағытта жалпы білім беретін орта мектептердің оқу-тэрбие үрдісінде
басшылыққа алатын түрліше сабақ үлгілері мен қосымша оқу құралдары да жарық
көруде. Соның бірі-халықаралық бөбек қорының торайымы Назарбаева Сара
Алпысқызының Өзін-өзі тану сабағы.
Бүл пәннің мақсаты-әрбір адам өзінің жеке басындағы қүндылықтарды
қоғам мен өз елін дамыту игілігінде жүмсау мақсатында ұлттық, жалпы
адамзаттық және адамдық қүндылықтармен үштастыра алатын Қазақстан азаматын
тәрбиелеу.
Сондай-ақ жеке түлғаның рухани адамгершілік құндылықтарының даму
жөніндегі отандық бағдарламасын жасап, оны балабақшадан бастап жоғары оқу
орындарына дейінгі аралықтағы үздіксіз білім беру үрдісімен үйлестіру болып
отыр.
Егер бұрын базалық білім беру үғымы аясында жас үрпақтың сауатын ашу
мен оларға ғылым негізін игеру әрекетін түсіндіріліп келсе, қазіргі кезде
бүл үғым оқушылардың бойындағы адами құндылықтарды,
қайырымдылықты, сүйіспеншілікті дамытуды, сондай - ақ әділдікке, зорлық -
зомбылық жасамауға, бақытты бағалау білуге тәрбиелей отырып оқытуды талап
етеді.
Сондықтан білім беру жүйесінің негізін оқушылардың рухани-адамгершілік
тұрғысынан кемелдеуіне назар аудару қажет. Жақсылыққа ұмтылып жағымды
істермен айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер үлгісімен берер
тәлім - тәрбиесі мол болмақ. Ал оның бәрі адамның бойында жас кезінен
бастап қаланса тұрақты қалыптаспақ. Сонда ғана дұрыс бағыт алып, бағдарын
ерте айқындаған баланың бойында бұл құндылықтардың қатары көбейіп, сапасы
арта түседі.
Тәлім - тәрбие баланың даму кезендерінде адамның рухани өзегін
қоректендіруші болып, білімнен бұрын жеткізілуі тиіс. Тэрбиесіз берілген
білім - адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат әкеледі деген
Әл - Фараби. Оқушылардың рухани - адамгершілігін дамыта отырып тәрбиелеуде
адам бойындағы жағымды қасиеттер мен жағымсыз ойлар баламен іштей сезімдік
байланыс орнатқанда ғана бір - біріне ауысады.
Нәтижесінде өзара түсініктік пайда болып, қимастық сезім туатындай
^ағдай туындауы мүмкін. Ондай кезде оқушы сабақтъш тез аяқталуын күтпейді.
Керісінше жағымды қатынас мерзімін ұзартуға тырысады. Мүндай қатынас білш
мазмұнын игерудегі ең қолайлы сәттердің бірі болып
габывды.
Адамгершілік қүндылық тэрбиесінде үлттық тәрбие маңызды рөл атқарады.
¥лттық тәрбиенің қажеттілігі мен күрделілігін үғыну аса жауапкершілікті
талап етеді. Ол әрбір үрпақ буындарының өзіндік ерекшеліктерін ескеріп
отыруды қажетсінеді. Мәселен, бастауыш мектептің өзінде баланың барлық
танымдық және психологиялық мүмкіндіктерін жетілдіріп, білім алудың керек
екендігіне оның көзін жеткізу керек. Бүл кезеңде гуманитарлық - эстетикалық
бағыттағы пәндер оларға жақсы ықпал етеді.
Көп бағыттағы әрі салалы ұлттық тәрбиенің бір маызды ұшы экологиялық,
туған жер табиғатын ойлауға келіп тіріледі. Міне, бала бойына адамгершілік
қүндылықтарын осындай пәнждерді оқыту барысында қалыптастыру қажет. ¥лттық
тэрбиенің өркенді мақсатының бірі -Қазақстандық патриотизм. Бүл жалпы
өмірде сана - сезім, идеология, саясат пен тэрбие үрдісімен астарлас
қүбылыс.
Жас жеткіншектерге үлт қакармандарының бейнесі мен тіршілік
қаракеттері эрқашан үлгі. Олардың еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін,
айтқан тәлім сөздерін баяндау арқылы бала бойына ата - бабалардың
адамгершілік қүндылықтарының көрінісін сіңіру мүғалімнің шеберлігіне
байланысты.
Ж.Аймаутов 1918ж Абай журналының 1,2 сандарындағы Тәрбие деген көлемді
мақаласында тәлім - тәрбиелік ой - пікірін Адам мінезінің, ақыл -
қайратының эр түрлі болуы тәрбиенің эр түрлі болуынан. Адам баласының үрлық
істеу, өтірік айту, кісі тонау, өлтіру, зонақорлыққа баруы, бүзақылықтарды
жасауы тәрбиенің жетіспегендігінен деп түжырымдайды.
Қазіргі қоғамда бүл айтылып отырған бүзық пиғыл мен іс - әрекет, эсіресе
жастар арасында өрескел түрде көрініп, бұл етек алған заңсыздықтарды
ауыздықтау бүкіл мемлекеттің өзекті мәселесіне айналып отыр.Жоғарыда атап
өткен С.Назарбаеваның Өзін - өзі тану бағдарламасы бұл мэселенің алдын
алуға арналған бірден - бір қүрал болып табылады.
Аталмаш бағдарлама арқылы Қазақстандағы орта мектептерді тэрбие үрдісі
қолға алынып, жүзеге асса нүр үстіне нүр болар еді. Біздің мақсатымыз -
қазіргі қоғамға сай білікті деп білімді, адамгершілік қүндылығымен
рухтанған, ұлттық сезімі жоғары адам тэрбиелеу.
Жалпы білім беретін мектептерде бүл мәселені шешуде әдебиет, саз,
бейнелеу, тарих сияқты пэн негіздері сияқты және басқа да эстетикалық
циклдардың үлкен мүмкіндіктері бар. Аталған пәндер өзінің ішкі мазмұнындағы
ерекшеліктеріне орай оқушылардың ішкі дүние сезімін қалыптастыруға
қабілетті. Бүл циклдік оқу, үйірмелік қызметі өзара қатынаста болып, мектеп
оқушыларына рухани - адамгершілік қүндылықтары арқылы тәрбие базасын
қүрайды.
Қоғамымыздың бүгінгі жетістіктерін келешекке жалғап, кем - кетігін
толтырар ертенгі болашақ иелерін тәрбиелеудегі қазіргі заман талабына сай
жасалынып жатқан шаралардың тағы бірі - Балбөбек атты бағдарлама.
Бағдарламада Қазақстан Республикасының аймақтық, өлкелік ерекшеліктері
ескерілген және ол бес бөлімнен тұрады. Ондағы басым бағыттар мыналар:
тзрбиелеу мен білім беру мазмүнын үлттьщ әдст - ғұрып, салт -дәстүрдің
аймақтық, өлкелік ерекшеліктерге сэйкес жаңартылуы. материалдың баланың
даму ерекшеліктеріне үйлесімді іріктелуі.
- Балалармен өтілетін тәрбие жұмыстарын біріктіре, сабақтастыра жүргізу
арқылы апталық жүктемені азайту, тәрбие жүмыстарын олардың даму, дарын
ерекшеліктерін ескере үйымдастыру зерттеу. Мүнда "имандылық тәрбиесі" -
деген бөлімі бар. Бүл бөлімде қүндылықтарды тану, ата-анамен тұысқан,
Отанға деген көзқарасты қалыптастыру, әдеп - ғұрып салт-дэстүрді тану
сияқты тәрбиелік әнгімелер қажет.
Тәрбиенің жеткізілу тәсіліне бүгінгі күнгі мектептердегі оқу-тәрбие
үрдісінің жаңа технологиялармен үйымдастырылуына байланысты. Бүған енді
ғана тұсау кесіп, алғашқы қадамдарын жасай бастаған "Өзін өзі тану"
бағдарламасында адамның рухани адамгершілік қүндылықтарының дамуы,
өркендеуі, тәрбие мәселесімен тығыз байланыстыра қарастырылатыны дэлел.
Өзін өзі танудың қайнар көзі өзін өзі тәрбиелеуден басталады.
Заман талабына сэйкес өмір сүру тәртібі адамның өзін өзі өзгертуіне,
өзіндік көзқарастардың қалыптасуна айнала қоршаған ортамен санасуына ықпал
етпей қоймайды. Сондықтан оқушылардың адамгершілік қүндылықтарын дамыта
отырып тэрбиелеу үрдісін жетілдіру ісі оқу тәрбие үрдісінің мазмұның
жанартуға бағытталған жаңа бет бұрыс болып табылады. Қазақ халқында ешбір
үлтта кездесе бермейтін дара ерекшеліктер көп-ақ. Өйткені халқымыздың бүл
ғаламға, өмірге, тіршілікке және дінге деген көзқарастарында басқа елде
табыла бермейтін үлкен философия жатыр. Бүл философияда әдептілік айрықша
орынға ие.
Халқымыз әдепті өз түрмыс-тіршілігіне арқау еткен. Күйбең тіршілікте
эдептілікті нық орнықтыра отырып, оны өмірдің алтын дінгегіне айналдырған.
Тұрмыстағы әдеп, ең алдымен, міндетті түрде тәрбиеден басталады. Өйткені
халқымыз эдептілікті адамдық тәрбиенің алтын арқауы деп үққан. осылайша
әдеп халық педагогикасының қайнар бастауына айналды. сондықтан да әдеп-
инабатсыз салт-дәстүрді ой иеленген өткізудің өзі әбес болады.
Барлық халықтар түрмыс-тіршіліктерінде өзіндік ерекшеліктерімен
таралған. Үлтты үлттай айыратын маңызды түста осы болса керек. әр бір ұлт
өмірі - өзінше дара. Ал, оларды даралайтын негізгі нышандардың бірі - сол
әдептілік. қазақ халқы да өзінің түрмыс- тіршілігінде жэне күн көрісінде
әдептілік қағидаларын басты назарда ұстап, ғүмырларын онымен нэрлендіре
білді. Осылайша халқымыздың рухани болмыс- бітімі тіршіліктегі басты күшке
айналды.
Иә, алдыңғы үрпақ ағалар кейінгі үрпақ інілерге өздері өмір сүрген
түрмыстық, қоғамдық және жалпы өмір жайлы тәжірибелерін беріп кетеді. Ал,
бізге дейінгі өмір сүрген бүл бабалар өмірінде әдеп еріксіз көзге үрады.
Қ^з^ халқы ахадай мүра болъіп келе жатқан салтьшда, әдепке үлкен мән берген
екен.
Демек, басқалардың сіңірген еңбектерін, жасаған жүмыстарьш, ЗЩрғаН
ЩЗМеттерт дұрыс бағалау және де өзіне жасалған құрметтеуді түсіну,
өзгелердің өзіне деген ниетің қастерлеу, өзіне білдірген алғыс-қүрметтерді
сыйлау, қандайда болмасын жасалған игілікті іске, қайырымды жүмыстарға,
жалпы жақсылық атаулыға жүректің түпкірінен, шын пейіл, ақ көңілден рахмет
айту, алғыс білдіру, міне, осының бәрі эдеп нормасымен өлшенеді.
Ал? эдепті кісі өз еңбегін ешбір адамға бүлдамайды, оны ешкімге міндет
етпейді, өзін өзге жандардан жоғары үстауға талпынбайды да. Ол, сондай-ақ,
өсек-өтірік, жалған-жаладан мүлдем ат құйрығын кеседі. Тұрмыс-тіршіліктегі
ең қауыпты нәрсе осы болуы керек. Сондықтан эдепті кісі тұрмыста мұндай
кешірілмес жайттарға аяғын баспайды.
Сондай-ақ, тұрмыстағы келенсіз жағдайлардың бірі - менменшілдік, өр
көкіректік, өзімшілдік, кісі танымастық, жағымпаздық, арамдық, жабайлық
және осы сынды жағымсыз қылықтыр. Ата-бабаларымыз осы секілді мінездерді
мінеп-сынаған жэне оларды әдептілікке жат санаған.
Ал, өзінен сұралмаған жағдайларда басқалардың ісіне араласпау, ақыл айтуға
әуес болмау, аз сөйлеп, көп тыңдау, өзгенін аузын қақпайлап, сөзін бөлмеу,
асқа-суға қомағайлық танытпау, басқаның сыртынан жамандап, оны күлкі
қылмау, алданбау халықтық тұрмыс-тіршілікте әдептілік, инабаттылық қылықтар
болып саналады.
Сондай-ақ, үй ішімен және көрші-қолаңымен жарасымды, айналысымды
мазалы, үй-жайы мен ауласын тап-түйнақтай етіп таза ұстайтын, өзі де жинақы
жанды халқымыз әдепті адам деп бағалаған.
Адам баласының бэрі бүл өмірде бақытты болсам дейді. Сол бақытқа жету үшін
қолынан келген бар мүмкіндігін істеп бағады. Бірақ, көбісі бақытқа апарар
ең оңай жолды ұмытып жатады. Бұл жол - әдептілік жолы.
Адам - өз өміріне өзі қожа. Өйткені ол өз түрмыс-тіршілігін өзі
реттестіріп отыруға қабілетті. Дүрыс пайдалана алған жағдайда ғана дегеніне
жете алады. Бүл да әдептілікке байланысты. Себебі адамды әдептілік
басқармаған жағдайда әдептілікке жат нәрселер оны жаулап алады.
Олай болса, адам эдеп нормаларынан аттап кетпей, өзінің барлық іс-
эрекеттерін осы қағидалармен бағамдай алғанда, мінез-құлқын әдеп
ережелеріне сай үстай алғанда, өзін-өзі әдептілік тұрмысынан қадағалай
алғанда ғана бүл өмірдегі, тіршіліктегі діттеген арманына жете алмақ.
Бақыт дегеніміздің өзі адамның ішкі жан дүниесінде орнайды. Бақыт дегеніміз
- тек көзге ғана көрінетін байлық емес. Ол - рухани байлық. Олай болса,
адамгершілігі мол адамды бұл өмірдегі ең бақытты жан деп толық айта аламыз.
Күнделікті түрмыста елмен санасу, олармен сыйысу, біреудің жағдайын
түсіну, басқаға мүмкіндік беру, өзгеге жәрдемдесу, көршімен жа^сы қатынаста
болу, достармен сыйласу, туысқандармен араласу, үжен кісілердің алғысына
бөлену сияқты нәрселерде инабаттылық танытылмаса, эдептілік сақталмаса және
адамгершілік болмаса, өмір астан-кестен болмақ.
ӨмІрЛІК ЩрМЫСТа Щамдар МІНДеттІ түрде бір-бірлерімен қатынаста болады.
ал, бұл қатынас әуелі эдептен басталады. кісі сөзін сіз деп бастайды. бүл
сөз- қүрмет білдірудің басты белгісі. қазақ халқында өзінен бірер жас үлкен
болсын немесе кіші болсын, бейтаныс адамға сіз деп айту салтқа айналған.
бұнымен қатар аңғалдық жасап, ынғайсыздық жайттарға тап болғанда ғафу
етіңіз, кешіріңіз деген сөздер айту? ал оған оқасы жоқ деп жауап
қайтару да әдептілікке жатады.
Иә, адам күнделікті тұрмыста бойындағы әдептілігін сыртқа шығара алуы
керек. яғни9 ол елге күндей күлімдеп қарауы, иман жүзділік танытуы, жылы
сөздер айтуы, кісі көңілін шаттандыруы, айналасына тек нүр шашу керек.
Демек, түрмыстағы әдеп сөзі адамдармен қарым-қатынаста кісінің өзін
дұрыс ұстай алатындығын білдіретін мінез-қүлық қағидаларын сақтау деген
мағынаны білдіреді. бұл арқылы адам өзгелерге деген өзінің ылтипатын
жеткізіп, олардың мүдделерін түсінетіндігін көрсетеді. ал, мүның адам
өміріндегі маңызы ерекше, атқаратын рөлі өте зор.
1.2.Адамгершілік тәрбиесі
Қазақ, тілінде әдептілік, сыпайылык, ізеттіллік деген сездердің түп
мағынасы бір. Ол — адамгершілік. Яғни ата-ананы қүрметтеу, үлкенді сыйлау,
шыншыл жэне әдлетті болу, сондай-ак, адамның көпшілік алдында өзін-өзі
ұстай білу.
Адамгершілік адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасып, әрбір
дәуірдің өзіндік қайшылықтарымен біте қайнасып, әліде жетіліп келеді.
Жомарттық, батылдық, шыншылдық, сыпайыгершілік, әділдік пен достық, ар
мен намыс жене тағы басқа да адамгершілік категориялары сонау көне дәуірден
басталып, күні бүгінге дейін өз маңызын еш жоғалтпай келеді. Сондай-ақ,
адамзаттың ішкі рухани адамгершілік дүниесінің негізгі формалары - үміт,
сенім және махаббат үнемі даму үстінде. Адам... Адам болу — касиетті атак.
Адам аты болған соң, сен — ата-ананның, елінің, Отанның перзентісін. Отан
алдындағы қарызын мен парызын — ең үлы жауапкершілігін.
Адам болу үшін Абай атамыз айтқандай:
Сүйлмек, сезвек:, кейімек,
Харекет қылмақ, жүгірмек. Ақылмен ойлап сөйлемек...
Акщ керек, ес керек, міңез керек...
Адамгершілік халыктың әдет ғүрыптарымен, дағдылы дәтүрлерімен тығыз
байланысты. Ол жеке адамға сыртқы дүние сияқты болса да, сайып келгенде
онымен бірдей қоян-қолтык, қосыла кетеді. Ал ағлақ болса адамның ішкі
сенімділігі, рухани куәландырылуы.
Адам баласының коғамда бағалануы, дәріптелуі, ардакқталуы — тікелей
оның, адамгершілік қасиеттерне байланысты. Ол егер айналасындағыларға
қайырымды да адал болып, бүкіл қарым-қатынастарын адамдық, түрғысынан
реттейтін болса, нағыз адамгершіл жан болып шыға келеді де, қоғамдағы сыйлы
бағасын да, орнын да иемденеді.
Жақсылык, пен жамандық, адамның іс-әрекеті арқылы өлшенеді Ал, бұл іс-
әрекеттерден моральдык, қасиеттер туындайды. Осы моральдык, қасиеттерге ие
болган адам адамгершіліктің не екенің жакқсы түсінеді. Халқымыз қайырымды
жанды адамгершіл деп дәріптеген. Өйткені адамгершіл болу қайырымдылықты
керек етеді. Қайырымды жан — өзгені, яғни өзінен басқа адамдарды ойлаушы
жэне соларға қол үшын беруші жан. Мысалы, "Жақсы — ай мен күндей, әлемге
бірдей", "Жақсы келді дегенше жарық, келді десенші, жақсылыктың лепесін ала
келді десенші деген нақылдар жақсы адамның адамгершілдік қасиеттерге түнып
тұрган жан екенің жеке үқтырып, осындай болу керектігіне үндейді. Адамға
қойылатын басты талап - асыл да, ізгі адамгершілік қасиеттерді бойына
сіңірген үлағатты азамат болып шығу.
Өйткені адам — өзінің адамгершілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен
жэне әділеттілігімен ардақты. Адамгершілік — адамның, рухани арқауы. Осыған
орай күнделікті өмірде кісіге "жақсы адам" немесе "жаман адам" деген
әдепттілік бағасы беріліп жатады.
Ал, әдепттілік жағынан кіршіксіз таза болу дегеніміз — адамгершіліктің
аскар шыңы. Адамгершілік қаруымен қаруланған адам өзгелердің қайғы-
қуанышына ортақтасып, оларға қысылғанда қол ұшын береді. Ол — өзгелердің
жақсы әдістері мен істерін өз басына сіңірудің, өміріндегі ең, асыл да
игілікті дегендерді күнделікті түрмысқа енгізудің үлгісін көрсетуші.
Мәдениет дегеніміз - адам баласының, үлттың және нэсілдің ішкі жан
дүниесінің уілі мен ынылынын, бояулар мен сүлбалар полифониясының сыртқа
шығуы, көрініс беруі, діл мен дүниетанымның жұлыны",— дейді М.Акдәулетүлы.
Мәдениет пен өркениетті шатастырып алмау керек.
Өркениет дегеніміз — тәндік жэне пенделік тіленіштің ауыр жүгінің
жеңілдетілуі, қарынның мүмкшдігнше жеңілірек жолмен тойдырылуы, қамшының
сабындай болган ғүмырдағы пеңденің ашы тері мен азапты жұмысын азайту
жолындағы ақыл-ой күлшынысының қүдіретті ұмтылысы, "ракат,
бейнеттенбейсінің" ләззаты.
Абай атамыз: "Жүректен қозғайын, эдептен озбайын",- дейді. Демек,
едаит^й ш§ау даг^н -үлкен қаеиет, Ол адамнъщ білімділігің, мэдәшіеттілігііі
көрсетеді. Халқымыз жақсы міңез-қүлқымен өнегелі ісімен көзге түскен кісіні
әдеітгі ісі деп ардзқтзйды,
Лдамнын, әдептілігі мен мәдениет деңгейі оның сөйлескен сөзінен, істеген
ісінен, мінез-қүлқынан, әр түрлі жағдайда өзін үстай білуінен және ағайын-
туыстары, жора-жолдастарымен арасындағы қатынасынан, жалпы, барлық, жүріс-
тұрысынан көрініп турады. Халык, эдепті адамды "мәдениетті екен" деп
сыйлайды.
Мәдениет — рухтын, пенделіктен шым-шымдап қүтылуға, элемді гармонияны
іздеуге, адамнын, шайтан азғырмай түрғандагы тутастығына, бізге мін мен
трагедия болып керінетін мінсіз он сегіз мың ғаламның үйлесім сүлулығын
сезінуге деген үмтылысынын, көрінісі.
Мәдениет - әлі де сәби адамзаттың жаратушы мен табиғат ұстаздық,
ететін рухани мектептен алар тағлымының әуен, сөз, құрал, құрылыс, мінез-
қүлық әдет-ғүрып, бүйым, болып көрініс беруі. Бірақ, ібіліс сабақ беретін
мәдениет те бар. Адам баласына жүрек пен ми үйлесімі керек.
ІІ-ТАРАУ. ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ КӘСІПКЕ БЕЙІМДЕЛУІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ
РОЛІ
2.1. Халықтық педагогика жайлы түсінік
Қазақтың этнопедагогикасы мен халықтық педагогикасы бұл ұлан-ғайыр,
мол, шалқап жатқан мұхит сияқты кең дүние.
Қазірде білім беретін университет, институт, техникум, училище,
мектеп, балабақша т.б. мемлекеттік мекемелерде бұл мәселеге үлкен
бетбұрыстың бары байқалады. Бұл орынды нәрсе. Дегенмен осы жұмыста бір жүйе
бар ма деген сұрақ бізді еріксіз мазалайды:
Қай жерге барсаң да біз халықтық педагогикамен шұғылданып жатырмыз, -
дейді. Енді жұмыстың мазмұнына үңілсек әр жерден жұлып тартып, әркім
білгенін істеп жатқан сияқты. Міне, осыған байланысты Этнопедагогика мен
халықтық педагогиканың арасында өзіндік айырмашылығы бар екендігі айтқымыз
келеді. Біріншісі кең мағына берсе, екіншісінің мағынасы тарлау. Бұл
бағытта белгілі зерттеуші Қ.Жарықбаевтың “Қазақстан мұғалімі” газетінде
мынандай бір пікірі бар: “Этнопедагогика - ұлт пен ұлыс, кез-келген тайпа
адамына ортақ жинақталған тәлім-тәрбие жүйесі. Сондықтан оның ауқымы кең,
жалпылама. Ал халықтық педагогика болса әртүрлі тап өкілдері (бай, кедей
т.б.) Тәлімнің (еңбек, ақыл-ой, эстетика т.б.) салаларына қарай
қалыптасқан, түсініктер мен талғамдардың жүйесі. Демек, халық
педагогикасының ауқымы, арман-мақсаты, талап-тілегі нақты, жинақы, белгілі
көз-қарасқа сай құралады. Сондықтан этнопедагогикада құрастырылатын тәлім-
тәрбиелік мәселелердің бәрі бірдей біздің кәдемізге жарай бермейді, өйткені
оның озығы мен қоса тозығы да жиі кездеседі”
Халықтық педагогика мынандай ғылым салаларымен тығыз байланыста болып,
дамуы қажет: тарих, этнография, ұлттық психология, қоғамдық даму,
әлеуметтік даму, тіл, әдебиет, өнер. Зерттеуші С.Қалиев (Ана тілі газеті,
қыркүйектің 23-і- 1993 ж) Халық педагогикасының мынандай принципі бар
дейді: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І – тарау. Жасөспірімдерді кәсіпке бейімдеудегі рухани-адамгершілік тәрбие.
1.1. Рухани тәрбие негіздері
1.2. Адамгершілік тәрбиесі
ІІ-тарау. Жасөспірімдердің кәсіпке бейімделуіндегі халықтық педагогиканың
ролі.
2.1. Халықтық педагогика жайлы түсінік
2.2. Жасөспірімдердің кәсіпке бейімділігі мен дарындылығын қарым-қатынас
арқылы дамыту
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының тәуелсіз ел, дербес мемлекет болып егемендік
алуына орай қоғамды демократияландыруда, ізгілендіруде, жасөспірімдердің өз-
өзін кәсіпке бейімдеуіне ұстаздық қолғаыс көрсетудің маңызы, мәні зор.
Зерттеу өзектілігі:
Қазіргі күнде жасөспірімдердің қабілеттерін арттыра отырып, олардың
жеке тұлға ретіндегі адами асыл – қасиеттері - еңбексүйгіштік,
адамгершілік – эстетикалық рухани сезімдерін тәрбиелеу мәселесі ең өзекті
мәселе болып отыр. Еңбек - адамның рухани және дене күшін жұмылдыру арқылы
өзіне дейін жасалған тәжірибиені пайдаланып, тиісті құрал-саймандармен
жұмыс тәсіліне қолдану арқылы жүзеге асырылатын іс-қимыл процесі. Осылайша
еңбекті адамның өзінің өмірлік қажетінің қамтамасыз ету жолында жұмсаған
күш-жігері, деп ұқсақ, онда оны байлықты жасаушы ретінде түсіндіретін ерте
заман экономистерінің тұжырымдарындарында шындық жатқаның жоққа шығару
қиын.
Осы орайда халықтық педагогика негізінде, көркем шығарма негізінде,
қазақ көркемөнері негізінде өсіп келе жатқан жас ұрпақты кәсіпке бейімдеу-
қазіргі бәсекелестікке сай, жаңа қоғам құруға бейім, икемді, ұлттық,
адамзаттық құндылықтарды меңгере алатын, патриоттық сезімі берік
қылыптасқан азаматтарды тәрбиелеудің басты құралы.
Зерттелу деңгейі:
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызын анықтау барасында Т.О.
Рамзаева, В.Г. Горецкий, Н.Н. Светловская, М.С. Соловетчик, М.Н. Оморокова,
В.Н. Зайцев, О.В. Сосновская, О.В. Дженелей, Р.Н. Бунеев, О.Б. Кубасова,
В.А. Левин, сынды ғалымдардың ой-пікірлері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Жасөспірімдердің бойындағы негізгі адами құнылықтарды сипаттау арқылы
ұлттық мұра, халықтық педагогика, көркем шығарма, көркемөнер арқылы
еңбесүйгіштікке тәрбиелеу. Сол арқылы жасөспірімдердің кәсіби бейімделуіне
бағыт-бағдар беру. Оқушы қабілетін дамытып, дүниені көркем сөз, қолөнер
арқылы бейнелі қабылдауға үйретіп және еңбек пен адамгершілік құралы
екендігін дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Рухани-адамгершілік тәрбие арқылы жасөспірімдердің кәсіпке бейімдеу;
- Еңбексүйгіштікке тәрбиелеу;
- Жасөспірімдердің кәсіпке бейімділігі мен дарындылығын қарым-қатынас
арқылы дамыту;
- Ата-ана тәрбиесі және дене тәрбиесі арқылы кәсіпке бейімдеу;
- Бейнелеу және көркемөнер арқылы жасөспірімдердің кәсіпке бейімделуін
қадағалау;
- Көркем шығарма арқылы жасөспірімдерді еңбекке тәрбиелеу
Зерттеу әдістері:
- ғылыми – теориялық әдебиеттерді талдау;
- оқу – тәрбие процесін бақылау нәтижесінде салыстырмалы түрде талдау,
бағалау;
- оқу материалдарының берілу ретін, жүйелілігін, мазмұнын баспалар
бойынша салыстыру;
- әртүрлі проблемалық жағдаяттар туғызып, сырттай бақылау, әңгімелесу.
І – ТАРАУ. ЖАСӨСПІРІМДЕРДІ КӘСІПКЕ БЕЙІМДЕУДЕГІ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ
1.1. Рухани тәрбие негіздері.
Оқушыларға рухани-адамгершілік тәрбие беру - қазіргі мектептердің ең
маңызды міндеттерінің бірі. Бұл заңдыда, өйткені біздің қоғам өмірінде
адамгершілік бастамаларының рөлі барған сайын артып, моралдік фактордың
ықпал аясы кеңейіп келеді.
Рухани-адамгершілік тәрбиелеудің мақсаты оқушылардың белсенді өмірлік
жолын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін
қамтамасыз етіп, адамгершілік нормаларынан ауытқұшыларға жол бермеуді
қалыптастыру болып табылады.
Адамның адамгершілік жағынан қалыптасу оның туған кезінен-ақ
басталады, ал рухани-адамгершілік қоршаған орта мен адамгершілік
тәрбиесінің міндеттері мен мазмұнына байланысты жетіледі. Мектепке дейінгі
жаста балаларда бастапқы адамгершілік сезімдер мен ұғымдар, адами мінез-
құлықтың ең қарапайым дағдылары тәрбиеленеді. Мектепте бұл жұмыс
мұғалімдердің қоғамдық жастар ұйымдарының басшылығымен жүйелі жүрде
көзделген мақсатқа сай жүргізіледі.
Жасөспірімдердің мектеп жасына дейінгі қалыптасқан мінез- құлықтарының
және ересек адамдармен, құрбы-құрдастарымен қатынастарының формалары,
адамгершілік білімдері мен сезімдері негізінде жасөспірімдерге адамгершілік
көзқарастардың, мінез-құлықтың, сезім мен сананың жаңа формалары одан әрі
дамытылады.
Бұдан бұрынғы тәрбие мен алдыңғы тәрбие арасында диалектикалық өзара
байланыс бар. Тәрбие ісі әрбір нақты кезеңнің өзіне тән ерекшеліктерін
сақтай отырып, болашақтың ерекшеліктеріне бағдар ұстайды, соған әзірлейді,
ал одан әрі баланың бұдан бұрынғы кезеңдерде жинақтаған өмірлік тәжірибесін
белсенді түрде пайдаланады. Белгілі кезеңде баланың психикасында пайда
болған жаңа жақсы қасиеттері әлі де әлсіз және шектеулі болса да педагог
соған сүйенуі тиіс.
Тәрбие ісі ұзақ және күрделі үрдіс. Адамзат дамуының қай кезеңінде
болсын тәрбиенің тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге асырылып келеді. Бұл істі
жүзеге асыру үрдісі әрбір қоғамдағы мемлекет қажеттігіне бағындарылады.
өйткені мемлекет қажеттігінің орындалуы оның экономикалық күш-қуаты мен
саясатына тәуелді екендігі белгілі. Олай болса, тәрбие тиімділігінің ең
басты шарты мемлекет мүмкіндігінен туындайтын қажеттікке сай тәрбиенің
мақсатын нақты анықтау болап табылады.
Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда тәрбие мақсаты- әрбір жасөспірімді
жан-жақты және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам - жер бетіңдегі тірі
организмнің жоғарғы сатысы, қоғамдық-тарихи іс-әрекеті мен мәдениет
субъектісі, басқаша айтқанда іс-әрекеті мен қарым-қатынас иесі.
Адам іс-әрекеті, сезімі мен ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп
отырған қоғамдық-тарихи жағдайларына тәуелді болады. Әркімнің өз басының
адамгершілік тәжірибесі басқа адамдардың тәжірибесін тиянақтырақ игеру үшін
жағдай туғызады. Бұл тәжірибе жасөспірімдерге адамгершілікті үйрету
үрдісінде дамытылады.
Тәрбие үрдісі балаларға мінез бен қарым-қатынастардың адамгершілік
жағын ұғынуды қамтамасыз етуі тиіс. Балалардың өз әрекеттері мен өзгелердің
әрекеттерің түсінуі адамгершілікті бағалауына және өзін-өзі бағалауға
үйренуіне мүмкіндік береді.
Барлық жасөспірімдерді жетілдіруге бағытталған тәрбие үрдісі әр
баланың жеке басының қасиеттерін негізге, ала отырып, оның жетілуі үшін ең
қолайлы жағдайларды қамтамасыз ететіндей етіп құрылуы керек. Ортақ мұрат
тәрбиені қажетті ортақ мақсаты ретінде жеке адамның бойында индивидуалдық
формаға ие болады. Тәрбиелеуді индивидуализациялау жасөспірімдердің
бойындағы ең жақсы белгілері мен қасиеттері көрінетін жағдайға жеткізуі
тиіс.
Тәрбие жүйесінің тиімділігінің аса маңызды көрсеткіші жасөспірімнің
адамгершілік жағынан жетілуі. Оның рухани-адамгершілік қасиеттерінің елеулі
өзгеруі болып табылады. Жетілгендік балалардың дағдылы және күрделі
жағдайлардағы адамгершілік мінез-құлқының тұрақтылығынан, мінез-құлқының
ересектер бақылауынан біршама тәуелсіздігінен, өз әрекеттерінің
адамгершілік тұрғыдан қандай болатынын алдын ала болжап білуден, іштей
бақылауы - ожданының пайда болуынан, әрекеттерінің моралдік жағын, өзінің
адамгершілік қасиет иесі екенін түсіне білушіліктен көрінеді.
Адамгершіліттің дамуы-тәрбие жүйесінің жемісі. Бұл жүйенің жемісі - тәрбие
жұмысының пәрменділігі.
Адам бойындағы бар игі қасиет мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан
еліміздің ертеңгі үлт тізгінін ұстар жастарымыздаң тәрбиесіне аса мән беру-
біздің негізгі мақсатымыз. Осыған орай мектептегі тәрбие үрдісін үлттық
қағидаларымен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді.
Бүгінгі таңдағы мектептер балаларға жекелеген ғылыми пәндерді терең
оқытуға тырысса да адамгершілік қүндалақтар арқылы тәрбиелеуге мән бермей
келеді. Соның салдарынан жастарымыз жағымсыз қалақтарға бой алдырып
имандалақ дегеннің не екенін білмей өсуіне әкеліп соғуда. Ендеше рухани-
адами салауаттылық жолын қалыптастыру жеткен тәрізді.
Бүл бағытта жалпы білім беретін орта мектептердің оқу-тэрбие үрдісінде
басшылыққа алатын түрліше сабақ үлгілері мен қосымша оқу құралдары да жарық
көруде. Соның бірі-халықаралық бөбек қорының торайымы Назарбаева Сара
Алпысқызының Өзін-өзі тану сабағы.
Бүл пәннің мақсаты-әрбір адам өзінің жеке басындағы қүндылықтарды
қоғам мен өз елін дамыту игілігінде жүмсау мақсатында ұлттық, жалпы
адамзаттық және адамдық қүндылықтармен үштастыра алатын Қазақстан азаматын
тәрбиелеу.
Сондай-ақ жеке түлғаның рухани адамгершілік құндылықтарының даму
жөніндегі отандық бағдарламасын жасап, оны балабақшадан бастап жоғары оқу
орындарына дейінгі аралықтағы үздіксіз білім беру үрдісімен үйлестіру болып
отыр.
Егер бұрын базалық білім беру үғымы аясында жас үрпақтың сауатын ашу
мен оларға ғылым негізін игеру әрекетін түсіндіріліп келсе, қазіргі кезде
бүл үғым оқушылардың бойындағы адами құндылықтарды,
қайырымдылықты, сүйіспеншілікті дамытуды, сондай - ақ әділдікке, зорлық -
зомбылық жасамауға, бақытты бағалау білуге тәрбиелей отырып оқытуды талап
етеді.
Сондықтан білім беру жүйесінің негізін оқушылардың рухани-адамгершілік
тұрғысынан кемелдеуіне назар аудару қажет. Жақсылыққа ұмтылып жағымды
істермен айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер үлгісімен берер
тәлім - тәрбиесі мол болмақ. Ал оның бәрі адамның бойында жас кезінен
бастап қаланса тұрақты қалыптаспақ. Сонда ғана дұрыс бағыт алып, бағдарын
ерте айқындаған баланың бойында бұл құндылықтардың қатары көбейіп, сапасы
арта түседі.
Тәлім - тәрбие баланың даму кезендерінде адамның рухани өзегін
қоректендіруші болып, білімнен бұрын жеткізілуі тиіс. Тэрбиесіз берілген
білім - адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат әкеледі деген
Әл - Фараби. Оқушылардың рухани - адамгершілігін дамыта отырып тәрбиелеуде
адам бойындағы жағымды қасиеттер мен жағымсыз ойлар баламен іштей сезімдік
байланыс орнатқанда ғана бір - біріне ауысады.
Нәтижесінде өзара түсініктік пайда болып, қимастық сезім туатындай
^ағдай туындауы мүмкін. Ондай кезде оқушы сабақтъш тез аяқталуын күтпейді.
Керісінше жағымды қатынас мерзімін ұзартуға тырысады. Мүндай қатынас білш
мазмұнын игерудегі ең қолайлы сәттердің бірі болып
габывды.
Адамгершілік қүндылық тэрбиесінде үлттық тәрбие маңызды рөл атқарады.
¥лттық тәрбиенің қажеттілігі мен күрделілігін үғыну аса жауапкершілікті
талап етеді. Ол әрбір үрпақ буындарының өзіндік ерекшеліктерін ескеріп
отыруды қажетсінеді. Мәселен, бастауыш мектептің өзінде баланың барлық
танымдық және психологиялық мүмкіндіктерін жетілдіріп, білім алудың керек
екендігіне оның көзін жеткізу керек. Бүл кезеңде гуманитарлық - эстетикалық
бағыттағы пәндер оларға жақсы ықпал етеді.
Көп бағыттағы әрі салалы ұлттық тәрбиенің бір маызды ұшы экологиялық,
туған жер табиғатын ойлауға келіп тіріледі. Міне, бала бойына адамгершілік
қүндылықтарын осындай пәнждерді оқыту барысында қалыптастыру қажет. ¥лттық
тэрбиенің өркенді мақсатының бірі -Қазақстандық патриотизм. Бүл жалпы
өмірде сана - сезім, идеология, саясат пен тэрбие үрдісімен астарлас
қүбылыс.
Жас жеткіншектерге үлт қакармандарының бейнесі мен тіршілік
қаракеттері эрқашан үлгі. Олардың еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін,
айтқан тәлім сөздерін баяндау арқылы бала бойына ата - бабалардың
адамгершілік қүндылықтарының көрінісін сіңіру мүғалімнің шеберлігіне
байланысты.
Ж.Аймаутов 1918ж Абай журналының 1,2 сандарындағы Тәрбие деген көлемді
мақаласында тәлім - тәрбиелік ой - пікірін Адам мінезінің, ақыл -
қайратының эр түрлі болуы тәрбиенің эр түрлі болуынан. Адам баласының үрлық
істеу, өтірік айту, кісі тонау, өлтіру, зонақорлыққа баруы, бүзақылықтарды
жасауы тәрбиенің жетіспегендігінен деп түжырымдайды.
Қазіргі қоғамда бүл айтылып отырған бүзық пиғыл мен іс - әрекет, эсіресе
жастар арасында өрескел түрде көрініп, бұл етек алған заңсыздықтарды
ауыздықтау бүкіл мемлекеттің өзекті мәселесіне айналып отыр.Жоғарыда атап
өткен С.Назарбаеваның Өзін - өзі тану бағдарламасы бұл мэселенің алдын
алуға арналған бірден - бір қүрал болып табылады.
Аталмаш бағдарлама арқылы Қазақстандағы орта мектептерді тэрбие үрдісі
қолға алынып, жүзеге асса нүр үстіне нүр болар еді. Біздің мақсатымыз -
қазіргі қоғамға сай білікті деп білімді, адамгершілік қүндылығымен
рухтанған, ұлттық сезімі жоғары адам тэрбиелеу.
Жалпы білім беретін мектептерде бүл мәселені шешуде әдебиет, саз,
бейнелеу, тарих сияқты пэн негіздері сияқты және басқа да эстетикалық
циклдардың үлкен мүмкіндіктері бар. Аталған пәндер өзінің ішкі мазмұнындағы
ерекшеліктеріне орай оқушылардың ішкі дүние сезімін қалыптастыруға
қабілетті. Бүл циклдік оқу, үйірмелік қызметі өзара қатынаста болып, мектеп
оқушыларына рухани - адамгершілік қүндылықтары арқылы тәрбие базасын
қүрайды.
Қоғамымыздың бүгінгі жетістіктерін келешекке жалғап, кем - кетігін
толтырар ертенгі болашақ иелерін тәрбиелеудегі қазіргі заман талабына сай
жасалынып жатқан шаралардың тағы бірі - Балбөбек атты бағдарлама.
Бағдарламада Қазақстан Республикасының аймақтық, өлкелік ерекшеліктері
ескерілген және ол бес бөлімнен тұрады. Ондағы басым бағыттар мыналар:
тзрбиелеу мен білім беру мазмүнын үлттьщ әдст - ғұрып, салт -дәстүрдің
аймақтық, өлкелік ерекшеліктерге сэйкес жаңартылуы. материалдың баланың
даму ерекшеліктеріне үйлесімді іріктелуі.
- Балалармен өтілетін тәрбие жұмыстарын біріктіре, сабақтастыра жүргізу
арқылы апталық жүктемені азайту, тәрбие жүмыстарын олардың даму, дарын
ерекшеліктерін ескере үйымдастыру зерттеу. Мүнда "имандылық тәрбиесі" -
деген бөлімі бар. Бүл бөлімде қүндылықтарды тану, ата-анамен тұысқан,
Отанға деген көзқарасты қалыптастыру, әдеп - ғұрып салт-дэстүрді тану
сияқты тәрбиелік әнгімелер қажет.
Тәрбиенің жеткізілу тәсіліне бүгінгі күнгі мектептердегі оқу-тәрбие
үрдісінің жаңа технологиялармен үйымдастырылуына байланысты. Бүған енді
ғана тұсау кесіп, алғашқы қадамдарын жасай бастаған "Өзін өзі тану"
бағдарламасында адамның рухани адамгершілік қүндылықтарының дамуы,
өркендеуі, тәрбие мәселесімен тығыз байланыстыра қарастырылатыны дэлел.
Өзін өзі танудың қайнар көзі өзін өзі тәрбиелеуден басталады.
Заман талабына сэйкес өмір сүру тәртібі адамның өзін өзі өзгертуіне,
өзіндік көзқарастардың қалыптасуна айнала қоршаған ортамен санасуына ықпал
етпей қоймайды. Сондықтан оқушылардың адамгершілік қүндылықтарын дамыта
отырып тэрбиелеу үрдісін жетілдіру ісі оқу тәрбие үрдісінің мазмұның
жанартуға бағытталған жаңа бет бұрыс болып табылады. Қазақ халқында ешбір
үлтта кездесе бермейтін дара ерекшеліктер көп-ақ. Өйткені халқымыздың бүл
ғаламға, өмірге, тіршілікке және дінге деген көзқарастарында басқа елде
табыла бермейтін үлкен философия жатыр. Бүл философияда әдептілік айрықша
орынға ие.
Халқымыз әдепті өз түрмыс-тіршілігіне арқау еткен. Күйбең тіршілікте
эдептілікті нық орнықтыра отырып, оны өмірдің алтын дінгегіне айналдырған.
Тұрмыстағы әдеп, ең алдымен, міндетті түрде тәрбиеден басталады. Өйткені
халқымыз эдептілікті адамдық тәрбиенің алтын арқауы деп үққан. осылайша
әдеп халық педагогикасының қайнар бастауына айналды. сондықтан да әдеп-
инабатсыз салт-дәстүрді ой иеленген өткізудің өзі әбес болады.
Барлық халықтар түрмыс-тіршіліктерінде өзіндік ерекшеліктерімен
таралған. Үлтты үлттай айыратын маңызды түста осы болса керек. әр бір ұлт
өмірі - өзінше дара. Ал, оларды даралайтын негізгі нышандардың бірі - сол
әдептілік. қазақ халқы да өзінің түрмыс- тіршілігінде жэне күн көрісінде
әдептілік қағидаларын басты назарда ұстап, ғүмырларын онымен нэрлендіре
білді. Осылайша халқымыздың рухани болмыс- бітімі тіршіліктегі басты күшке
айналды.
Иә, алдыңғы үрпақ ағалар кейінгі үрпақ інілерге өздері өмір сүрген
түрмыстық, қоғамдық және жалпы өмір жайлы тәжірибелерін беріп кетеді. Ал,
бізге дейінгі өмір сүрген бүл бабалар өмірінде әдеп еріксіз көзге үрады.
Қ^з^ халқы ахадай мүра болъіп келе жатқан салтьшда, әдепке үлкен мән берген
екен.
Демек, басқалардың сіңірген еңбектерін, жасаған жүмыстарьш, ЗЩрғаН
ЩЗМеттерт дұрыс бағалау және де өзіне жасалған құрметтеуді түсіну,
өзгелердің өзіне деген ниетің қастерлеу, өзіне білдірген алғыс-қүрметтерді
сыйлау, қандайда болмасын жасалған игілікті іске, қайырымды жүмыстарға,
жалпы жақсылық атаулыға жүректің түпкірінен, шын пейіл, ақ көңілден рахмет
айту, алғыс білдіру, міне, осының бәрі эдеп нормасымен өлшенеді.
Ал? эдепті кісі өз еңбегін ешбір адамға бүлдамайды, оны ешкімге міндет
етпейді, өзін өзге жандардан жоғары үстауға талпынбайды да. Ол, сондай-ақ,
өсек-өтірік, жалған-жаладан мүлдем ат құйрығын кеседі. Тұрмыс-тіршіліктегі
ең қауыпты нәрсе осы болуы керек. Сондықтан эдепті кісі тұрмыста мұндай
кешірілмес жайттарға аяғын баспайды.
Сондай-ақ, тұрмыстағы келенсіз жағдайлардың бірі - менменшілдік, өр
көкіректік, өзімшілдік, кісі танымастық, жағымпаздық, арамдық, жабайлық
және осы сынды жағымсыз қылықтыр. Ата-бабаларымыз осы секілді мінездерді
мінеп-сынаған жэне оларды әдептілікке жат санаған.
Ал, өзінен сұралмаған жағдайларда басқалардың ісіне араласпау, ақыл айтуға
әуес болмау, аз сөйлеп, көп тыңдау, өзгенін аузын қақпайлап, сөзін бөлмеу,
асқа-суға қомағайлық танытпау, басқаның сыртынан жамандап, оны күлкі
қылмау, алданбау халықтық тұрмыс-тіршілікте әдептілік, инабаттылық қылықтар
болып саналады.
Сондай-ақ, үй ішімен және көрші-қолаңымен жарасымды, айналысымды
мазалы, үй-жайы мен ауласын тап-түйнақтай етіп таза ұстайтын, өзі де жинақы
жанды халқымыз әдепті адам деп бағалаған.
Адам баласының бэрі бүл өмірде бақытты болсам дейді. Сол бақытқа жету үшін
қолынан келген бар мүмкіндігін істеп бағады. Бірақ, көбісі бақытқа апарар
ең оңай жолды ұмытып жатады. Бұл жол - әдептілік жолы.
Адам - өз өміріне өзі қожа. Өйткені ол өз түрмыс-тіршілігін өзі
реттестіріп отыруға қабілетті. Дүрыс пайдалана алған жағдайда ғана дегеніне
жете алады. Бүл да әдептілікке байланысты. Себебі адамды әдептілік
басқармаған жағдайда әдептілікке жат нәрселер оны жаулап алады.
Олай болса, адам эдеп нормаларынан аттап кетпей, өзінің барлық іс-
эрекеттерін осы қағидалармен бағамдай алғанда, мінез-құлқын әдеп
ережелеріне сай үстай алғанда, өзін-өзі әдептілік тұрмысынан қадағалай
алғанда ғана бүл өмірдегі, тіршіліктегі діттеген арманына жете алмақ.
Бақыт дегеніміздің өзі адамның ішкі жан дүниесінде орнайды. Бақыт дегеніміз
- тек көзге ғана көрінетін байлық емес. Ол - рухани байлық. Олай болса,
адамгершілігі мол адамды бұл өмірдегі ең бақытты жан деп толық айта аламыз.
Күнделікті түрмыста елмен санасу, олармен сыйысу, біреудің жағдайын
түсіну, басқаға мүмкіндік беру, өзгеге жәрдемдесу, көршімен жа^сы қатынаста
болу, достармен сыйласу, туысқандармен араласу, үжен кісілердің алғысына
бөлену сияқты нәрселерде инабаттылық танытылмаса, эдептілік сақталмаса және
адамгершілік болмаса, өмір астан-кестен болмақ.
ӨмІрЛІК ЩрМЫСТа Щамдар МІНДеттІ түрде бір-бірлерімен қатынаста болады.
ал, бұл қатынас әуелі эдептен басталады. кісі сөзін сіз деп бастайды. бүл
сөз- қүрмет білдірудің басты белгісі. қазақ халқында өзінен бірер жас үлкен
болсын немесе кіші болсын, бейтаныс адамға сіз деп айту салтқа айналған.
бұнымен қатар аңғалдық жасап, ынғайсыздық жайттарға тап болғанда ғафу
етіңіз, кешіріңіз деген сөздер айту? ал оған оқасы жоқ деп жауап
қайтару да әдептілікке жатады.
Иә, адам күнделікті тұрмыста бойындағы әдептілігін сыртқа шығара алуы
керек. яғни9 ол елге күндей күлімдеп қарауы, иман жүзділік танытуы, жылы
сөздер айтуы, кісі көңілін шаттандыруы, айналасына тек нүр шашу керек.
Демек, түрмыстағы әдеп сөзі адамдармен қарым-қатынаста кісінің өзін
дұрыс ұстай алатындығын білдіретін мінез-қүлық қағидаларын сақтау деген
мағынаны білдіреді. бұл арқылы адам өзгелерге деген өзінің ылтипатын
жеткізіп, олардың мүдделерін түсінетіндігін көрсетеді. ал, мүның адам
өміріндегі маңызы ерекше, атқаратын рөлі өте зор.
1.2.Адамгершілік тәрбиесі
Қазақ, тілінде әдептілік, сыпайылык, ізеттіллік деген сездердің түп
мағынасы бір. Ол — адамгершілік. Яғни ата-ананы қүрметтеу, үлкенді сыйлау,
шыншыл жэне әдлетті болу, сондай-ак, адамның көпшілік алдында өзін-өзі
ұстай білу.
Адамгершілік адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасып, әрбір
дәуірдің өзіндік қайшылықтарымен біте қайнасып, әліде жетіліп келеді.
Жомарттық, батылдық, шыншылдық, сыпайыгершілік, әділдік пен достық, ар
мен намыс жене тағы басқа да адамгершілік категориялары сонау көне дәуірден
басталып, күні бүгінге дейін өз маңызын еш жоғалтпай келеді. Сондай-ақ,
адамзаттың ішкі рухани адамгершілік дүниесінің негізгі формалары - үміт,
сенім және махаббат үнемі даму үстінде. Адам... Адам болу — касиетті атак.
Адам аты болған соң, сен — ата-ананның, елінің, Отанның перзентісін. Отан
алдындағы қарызын мен парызын — ең үлы жауапкершілігін.
Адам болу үшін Абай атамыз айтқандай:
Сүйлмек, сезвек:, кейімек,
Харекет қылмақ, жүгірмек. Ақылмен ойлап сөйлемек...
Акщ керек, ес керек, міңез керек...
Адамгершілік халыктың әдет ғүрыптарымен, дағдылы дәтүрлерімен тығыз
байланысты. Ол жеке адамға сыртқы дүние сияқты болса да, сайып келгенде
онымен бірдей қоян-қолтык, қосыла кетеді. Ал ағлақ болса адамның ішкі
сенімділігі, рухани куәландырылуы.
Адам баласының коғамда бағалануы, дәріптелуі, ардакқталуы — тікелей
оның, адамгершілік қасиеттерне байланысты. Ол егер айналасындағыларға
қайырымды да адал болып, бүкіл қарым-қатынастарын адамдық, түрғысынан
реттейтін болса, нағыз адамгершіл жан болып шыға келеді де, қоғамдағы сыйлы
бағасын да, орнын да иемденеді.
Жақсылык, пен жамандық, адамның іс-әрекеті арқылы өлшенеді Ал, бұл іс-
әрекеттерден моральдык, қасиеттер туындайды. Осы моральдык, қасиеттерге ие
болган адам адамгершіліктің не екенің жакқсы түсінеді. Халқымыз қайырымды
жанды адамгершіл деп дәріптеген. Өйткені адамгершіл болу қайырымдылықты
керек етеді. Қайырымды жан — өзгені, яғни өзінен басқа адамдарды ойлаушы
жэне соларға қол үшын беруші жан. Мысалы, "Жақсы — ай мен күндей, әлемге
бірдей", "Жақсы келді дегенше жарық, келді десенші, жақсылыктың лепесін ала
келді десенші деген нақылдар жақсы адамның адамгершілдік қасиеттерге түнып
тұрган жан екенің жеке үқтырып, осындай болу керектігіне үндейді. Адамға
қойылатын басты талап - асыл да, ізгі адамгершілік қасиеттерді бойына
сіңірген үлағатты азамат болып шығу.
Өйткені адам — өзінің адамгершілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен
жэне әділеттілігімен ардақты. Адамгершілік — адамның, рухани арқауы. Осыған
орай күнделікті өмірде кісіге "жақсы адам" немесе "жаман адам" деген
әдепттілік бағасы беріліп жатады.
Ал, әдепттілік жағынан кіршіксіз таза болу дегеніміз — адамгершіліктің
аскар шыңы. Адамгершілік қаруымен қаруланған адам өзгелердің қайғы-
қуанышына ортақтасып, оларға қысылғанда қол ұшын береді. Ол — өзгелердің
жақсы әдістері мен істерін өз басына сіңірудің, өміріндегі ең, асыл да
игілікті дегендерді күнделікті түрмысқа енгізудің үлгісін көрсетуші.
Мәдениет дегеніміз - адам баласының, үлттың және нэсілдің ішкі жан
дүниесінің уілі мен ынылынын, бояулар мен сүлбалар полифониясының сыртқа
шығуы, көрініс беруі, діл мен дүниетанымның жұлыны",— дейді М.Акдәулетүлы.
Мәдениет пен өркениетті шатастырып алмау керек.
Өркениет дегеніміз — тәндік жэне пенделік тіленіштің ауыр жүгінің
жеңілдетілуі, қарынның мүмкшдігнше жеңілірек жолмен тойдырылуы, қамшының
сабындай болган ғүмырдағы пеңденің ашы тері мен азапты жұмысын азайту
жолындағы ақыл-ой күлшынысының қүдіретті ұмтылысы, "ракат,
бейнеттенбейсінің" ләззаты.
Абай атамыз: "Жүректен қозғайын, эдептен озбайын",- дейді. Демек,
едаит^й ш§ау даг^н -үлкен қаеиет, Ол адамнъщ білімділігің, мэдәшіеттілігііі
көрсетеді. Халқымыз жақсы міңез-қүлқымен өнегелі ісімен көзге түскен кісіні
әдеітгі ісі деп ардзқтзйды,
Лдамнын, әдептілігі мен мәдениет деңгейі оның сөйлескен сөзінен, істеген
ісінен, мінез-қүлқынан, әр түрлі жағдайда өзін үстай білуінен және ағайын-
туыстары, жора-жолдастарымен арасындағы қатынасынан, жалпы, барлық, жүріс-
тұрысынан көрініп турады. Халык, эдепті адамды "мәдениетті екен" деп
сыйлайды.
Мәдениет — рухтын, пенделіктен шым-шымдап қүтылуға, элемді гармонияны
іздеуге, адамнын, шайтан азғырмай түрғандагы тутастығына, бізге мін мен
трагедия болып керінетін мінсіз он сегіз мың ғаламның үйлесім сүлулығын
сезінуге деген үмтылысынын, көрінісі.
Мәдениет - әлі де сәби адамзаттың жаратушы мен табиғат ұстаздық,
ететін рухани мектептен алар тағлымының әуен, сөз, құрал, құрылыс, мінез-
қүлық әдет-ғүрып, бүйым, болып көрініс беруі. Бірақ, ібіліс сабақ беретін
мәдениет те бар. Адам баласына жүрек пен ми үйлесімі керек.
ІІ-ТАРАУ. ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ КӘСІПКЕ БЕЙІМДЕЛУІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫҢ
РОЛІ
2.1. Халықтық педагогика жайлы түсінік
Қазақтың этнопедагогикасы мен халықтық педагогикасы бұл ұлан-ғайыр,
мол, шалқап жатқан мұхит сияқты кең дүние.
Қазірде білім беретін университет, институт, техникум, училище,
мектеп, балабақша т.б. мемлекеттік мекемелерде бұл мәселеге үлкен
бетбұрыстың бары байқалады. Бұл орынды нәрсе. Дегенмен осы жұмыста бір жүйе
бар ма деген сұрақ бізді еріксіз мазалайды:
Қай жерге барсаң да біз халықтық педагогикамен шұғылданып жатырмыз, -
дейді. Енді жұмыстың мазмұнына үңілсек әр жерден жұлып тартып, әркім
білгенін істеп жатқан сияқты. Міне, осыған байланысты Этнопедагогика мен
халықтық педагогиканың арасында өзіндік айырмашылығы бар екендігі айтқымыз
келеді. Біріншісі кең мағына берсе, екіншісінің мағынасы тарлау. Бұл
бағытта белгілі зерттеуші Қ.Жарықбаевтың “Қазақстан мұғалімі” газетінде
мынандай бір пікірі бар: “Этнопедагогика - ұлт пен ұлыс, кез-келген тайпа
адамына ортақ жинақталған тәлім-тәрбие жүйесі. Сондықтан оның ауқымы кең,
жалпылама. Ал халықтық педагогика болса әртүрлі тап өкілдері (бай, кедей
т.б.) Тәлімнің (еңбек, ақыл-ой, эстетика т.б.) салаларына қарай
қалыптасқан, түсініктер мен талғамдардың жүйесі. Демек, халық
педагогикасының ауқымы, арман-мақсаты, талап-тілегі нақты, жинақы, белгілі
көз-қарасқа сай құралады. Сондықтан этнопедагогикада құрастырылатын тәлім-
тәрбиелік мәселелердің бәрі бірдей біздің кәдемізге жарай бермейді, өйткені
оның озығы мен қоса тозығы да жиі кездеседі”
Халықтық педагогика мынандай ғылым салаларымен тығыз байланыста болып,
дамуы қажет: тарих, этнография, ұлттық психология, қоғамдық даму,
әлеуметтік даму, тіл, әдебиет, өнер. Зерттеуші С.Қалиев (Ана тілі газеті,
қыркүйектің 23-і- 1993 ж) Халық педагогикасының мынандай принципі бар
дейді: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz