Бағалы қағаздар туралы
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ ТҮСІНІГІ
1.1 Акционерлік қоғамдардың мәні мен мазмұны
1.2 Акционерлік қоғамды ашу және оны іске асыру
2 ТАРАУ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ.
2.1. Ұсынбалы,ордерлік және атаулы бағалы қағаздар
2.2 Бағалы қағаздардың басқадай жіктелулері және экономикалық міндеттері.
3 ТАРАУ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ТУЫНДЫ ТҮРЛЕРІ
3.1 Акциялар
3.2 Облигациялар
3.3 Туынды бағалы қағаздар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ТАРАУ. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ ТҮСІНІГІ
1.1 Акционерлік қоғамдардың мәні мен мазмұны
1.2 Акционерлік қоғамды ашу және оны іске асыру
2 ТАРАУ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ.
2.1. Ұсынбалы,ордерлік және атаулы бағалы қағаздар
2.2 Бағалы қағаздардың басқадай жіктелулері және экономикалық міндеттері.
3 ТАРАУ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ТУЫНДЫ ТҮРЛЕРІ
3.1 Акциялар
3.2 Облигациялар
3.3 Туынды бағалы қағаздар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бүгінгі күні Қазақстанда нарықтық экономиканың негіздерін құрудың маңызды шарттарының бірі акционерлік қатынастардың дамуы болып табылады. Олар шетел капиталын тарту арқылы нарықтық бейімделеген шаруашылық құрылымдар мен бәсекелестік ортаның құрылуына мүмкіндік береді, сонымен қатар алып-сату мен кәсіпкерлік әрекеттердің дамуына жағдай жасайды. Акционерлік қатынастар акционерлердің басқаруға және пайданы бөлуге қатысуын қамтамасыз етеді. Нарықтық экономиканың әлеуметтенуінің акционерлік формасы капиталды демократияландырады. Акционерлік қатынастардың әлеуметтік бөлігі меншік иелерінің массалық негізі ретінде қоғамның орта табын қалыптастыру шарттарының бірі болып табылады.
Экономикадағы өндірістің құлдырауы және дағдарыс жағдайларында акционерлік қатынастардың дамуы қаржылық ресурстардың көлденең түрде ауысуын қадағалап, салааралық қаражаттардың қозғалысын рационалдайды, яғни экономиканы көтерудің және қайта құрудың алғышарттарын қалыптастырады.
Акционерлік қатынастардың, қаржылық ресурстардың мобилизациясы ақшаны байланыстырудың, инфляциямен күрестің және ақша айналымын тұрақтандырудың құралы болып табылады.
Елімізде акционерлік қатынастардың дамуы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің екінші этабын жүзеге асыру нәтижесінде кеңістікте де, уақыт бойынша да жаңа қарқынға ие болды. Оның негізгі жекешелендіру формаларына акционерлендіру жатады. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру кезінде әртүрлі деңгейде мемлекеттің қатысуы бар акционерлік қоғамдар құрылады.
Өндірістің дамуында еңбек коллективтерінің еңбегін ынталандырудың, қызығушылығын жоғарлатудың тиімді көзі акционерленген кәсіпорындардың меншігіне қатысудағы олардың құқығын кепілдендіру болып табылады.
Сондай-ақ, акционерлік қоғамдар ел экономикасына несиелік және тікелей формадағы шетелдік капиталды тартуға мүмкіндік береді. Тікелей инвестициялар біріккен кәсіпорындарды құру, компанияның (қоғамның) акция пакеттерін иемдену немесе кәсіпорынды жеке жоба бойынша жекешелендіру бойынша тартылады. Шетелдік капитал өндіріс факторларының халықаралық мобильділігіне сүйенуге, ғылым, технология, басқару тәжірибесін тасымалдауға мүмкіндік береді.
Акционерлік қатынастырдың дамуы туралы заң шығарушы және нормативтік шешімдер тек қана құқықтық негізін құрайтындықтан, олар өзінен-өзі шаруашылық субъектілердің іс-әрекетінің мәдениеті мен инфрақұрылымын құрай алмайды.
Экономикадағы өндірістің құлдырауы және дағдарыс жағдайларында акционерлік қатынастардың дамуы қаржылық ресурстардың көлденең түрде ауысуын қадағалап, салааралық қаражаттардың қозғалысын рационалдайды, яғни экономиканы көтерудің және қайта құрудың алғышарттарын қалыптастырады.
Акционерлік қатынастардың, қаржылық ресурстардың мобилизациясы ақшаны байланыстырудың, инфляциямен күрестің және ақша айналымын тұрақтандырудың құралы болып табылады.
Елімізде акционерлік қатынастардың дамуы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің екінші этабын жүзеге асыру нәтижесінде кеңістікте де, уақыт бойынша да жаңа қарқынға ие болды. Оның негізгі жекешелендіру формаларына акционерлендіру жатады. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру кезінде әртүрлі деңгейде мемлекеттің қатысуы бар акционерлік қоғамдар құрылады.
Өндірістің дамуында еңбек коллективтерінің еңбегін ынталандырудың, қызығушылығын жоғарлатудың тиімді көзі акционерленген кәсіпорындардың меншігіне қатысудағы олардың құқығын кепілдендіру болып табылады.
Сондай-ақ, акционерлік қоғамдар ел экономикасына несиелік және тікелей формадағы шетелдік капиталды тартуға мүмкіндік береді. Тікелей инвестициялар біріккен кәсіпорындарды құру, компанияның (қоғамның) акция пакеттерін иемдену немесе кәсіпорынды жеке жоба бойынша жекешелендіру бойынша тартылады. Шетелдік капитал өндіріс факторларының халықаралық мобильділігіне сүйенуге, ғылым, технология, басқару тәжірибесін тасымалдауға мүмкіндік береді.
Акционерлік қатынастырдың дамуы туралы заң шығарушы және нормативтік шешімдер тек қана құқықтық негізін құрайтындықтан, олар өзінен-өзі шаруашылық субъектілердің іс-әрекетінің мәдениеті мен инфрақұрылымын құрай алмайды.
1. Н.А.Назарбаев. Рынок и социально-экономичское развитие. -М.:Экономика, -1994.
2. Каминка А.И. Акционерные компании. Т.1. -С.-Пб.:1902.
3. Тарасов И.Т. Учение об акционерных компаниях. -М.:1998.
4. Маркс К. Капитал. Т 4.
5. Писемский П. Акционерные компании с точки зрения гражданского права. -М.:1876.
6. Указ от 27 октября 1699 года /Свод Законов Российской империи /№1706/.
7. Метелева Ю.А. Правовые положения акционера в АО-е.-М.:1999.
8. Шершеневич Г.Ф. Курс торгового права.Т.1. -С.Пб.:1908.
9. Кошанов А.К.,Рамазанов А.А., Бисембаев А.А. и др.формирование системы акционерных отношений в РК. -А.:Гылым,1995.
10. Кошанова Ж.А. Становление акционерной собственности в условиях перехода экономики Казахстана к рыночной экономике. Канд. Дисс.А.:1995.
11. ҚР-ның Азаматтық кодексінің ресми мәтіні/Жалпы және ерекще бөлімдер/:-А.:Жеті жарғы, 2000.-59-65 б.
12. ҚР «Акционерлік қоғамдар туралы Заңы/16.05.2003/.
13. С.С.Баймұхамбетова, С.С. Мұсаева, Р.Х. Шәріпова. Қаржылық менеджемент.А.: Қазақ университеті, 2000.
14. С.С.Баймұхамбетова, С.С. Мұсаева, Р.Х. Шәріпова. Қаржылық менеджемент.А.: Қазақ университеті, 2000.
15. Агарков М. Учение о ценных бумагах. М.Финстатинформ. 1993 г. 12 с.
16. Кещян. В.Г. Правовое регулирование рынка ценных бумаг. М: Пресс – Сервис. 1997 ж.
17. Карагусов Ф.С. Правовой режим ценных бумаг в Казакстане. Ғылым. 1995 ж. 10 б.
18. Ф.Карагусов. Ценные бумаги и регулирование их обращения в Р.К. Алматы. Қаржы-Қаражат. 1995 г. 10 с.
19. Агарков М. Учение о ценных бумагах. Н. 1997 г. 11 с.
20. Азаматтық және сауда кодекстерi. М. 1996 ж.
21. Белов. В. Ценные бумаги: правовая регламентация. М. 1993 г.
22. Кольбенберг. Ф. Вексельное право. Закон 1993 г. 91-92 с.
23. Марченко Т. Казакстанским корпоративным ценным бумагам не нужно ориентироваться толко на мировые фондовые биржи / Азия: экономика жизнь №6. 1997 ж. 1 б.
24. Шалгимбаева Г. Рынок ценных бумаг: механизм государственного регулирования. Алматы: Қаржы-қаражат, 1996 ж. 13 б.
25. В.Н. Дулович. Закон Р.К. о ценных бумагах / сборник материалов семинара "Актуальные вопросы заканадателства и пройзводства " Алматы: Адилет-Пресс, 1999 г. №1. 208 с.
26. Н.О. Нерисов. Представительство и ценные бумаги в гражданском праве. М. Статут. 2000 г. 210 с.
27. Белов. В. Ценные бумаги: правовая регламентация. М. 1993 г.
28. Алексеев. М.Ю. "Рынок ценных бумаг " М: Финансы и статистика, 1992 г. 59 с.
29. Рахимжанов. А.Т. Долговые ценные бумаги и финансовый кризис. Алматы. 2001 ж.
2. Каминка А.И. Акционерные компании. Т.1. -С.-Пб.:1902.
3. Тарасов И.Т. Учение об акционерных компаниях. -М.:1998.
4. Маркс К. Капитал. Т 4.
5. Писемский П. Акционерные компании с точки зрения гражданского права. -М.:1876.
6. Указ от 27 октября 1699 года /Свод Законов Российской империи /№1706/.
7. Метелева Ю.А. Правовые положения акционера в АО-е.-М.:1999.
8. Шершеневич Г.Ф. Курс торгового права.Т.1. -С.Пб.:1908.
9. Кошанов А.К.,Рамазанов А.А., Бисембаев А.А. и др.формирование системы акционерных отношений в РК. -А.:Гылым,1995.
10. Кошанова Ж.А. Становление акционерной собственности в условиях перехода экономики Казахстана к рыночной экономике. Канд. Дисс.А.:1995.
11. ҚР-ның Азаматтық кодексінің ресми мәтіні/Жалпы және ерекще бөлімдер/:-А.:Жеті жарғы, 2000.-59-65 б.
12. ҚР «Акционерлік қоғамдар туралы Заңы/16.05.2003/.
13. С.С.Баймұхамбетова, С.С. Мұсаева, Р.Х. Шәріпова. Қаржылық менеджемент.А.: Қазақ университеті, 2000.
14. С.С.Баймұхамбетова, С.С. Мұсаева, Р.Х. Шәріпова. Қаржылық менеджемент.А.: Қазақ университеті, 2000.
15. Агарков М. Учение о ценных бумагах. М.Финстатинформ. 1993 г. 12 с.
16. Кещян. В.Г. Правовое регулирование рынка ценных бумаг. М: Пресс – Сервис. 1997 ж.
17. Карагусов Ф.С. Правовой режим ценных бумаг в Казакстане. Ғылым. 1995 ж. 10 б.
18. Ф.Карагусов. Ценные бумаги и регулирование их обращения в Р.К. Алматы. Қаржы-Қаражат. 1995 г. 10 с.
19. Агарков М. Учение о ценных бумагах. Н. 1997 г. 11 с.
20. Азаматтық және сауда кодекстерi. М. 1996 ж.
21. Белов. В. Ценные бумаги: правовая регламентация. М. 1993 г.
22. Кольбенберг. Ф. Вексельное право. Закон 1993 г. 91-92 с.
23. Марченко Т. Казакстанским корпоративным ценным бумагам не нужно ориентироваться толко на мировые фондовые биржи / Азия: экономика жизнь №6. 1997 ж. 1 б.
24. Шалгимбаева Г. Рынок ценных бумаг: механизм государственного регулирования. Алматы: Қаржы-қаражат, 1996 ж. 13 б.
25. В.Н. Дулович. Закон Р.К. о ценных бумагах / сборник материалов семинара "Актуальные вопросы заканадателства и пройзводства " Алматы: Адилет-Пресс, 1999 г. №1. 208 с.
26. Н.О. Нерисов. Представительство и ценные бумаги в гражданском праве. М. Статут. 2000 г. 210 с.
27. Белов. В. Ценные бумаги: правовая регламентация. М. 1993 г.
28. Алексеев. М.Ю. "Рынок ценных бумаг " М: Финансы и статистика, 1992 г. 59 с.
29. Рахимжанов. А.Т. Долговые ценные бумаги и финансовый кризис. Алматы. 2001 ж.
МазмҰны
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ ТҮСІНІГІ
1.1 Акционерлік қоғамдардың мәні мен мазмұны
1.2 Акционерлік қоғамды ашу және оны іске асыру
2 ТАРАУ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ.
2.1. Ұсынбалы,ордерлік және атаулы бағалы қағаздар
2.2 Бағалы қағаздардың басқадай жіктелулері және экономикалық
міндеттері.
3 ТАРАУ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ТУЫНДЫ ТҮРЛЕРІ
3.1 Акциялар
3.2 Облигациялар
3.3 Туынды бағалы қағаздар
Қорытынды
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Бүгінгі күні Қазақстанда нарықтық экономиканың негіздерін құрудың
маңызды шарттарының бірі акционерлік қатынастардың дамуы болып табылады.
Олар шетел капиталын тарту арқылы нарықтық бейімделеген шаруашылық
құрылымдар мен бәсекелестік ортаның құрылуына мүмкіндік береді, сонымен
қатар алып-сату мен кәсіпкерлік әрекеттердің дамуына жағдай жасайды.
Акционерлік қатынастар акционерлердің басқаруға және пайданы бөлуге
қатысуын қамтамасыз етеді. Нарықтық экономиканың әлеуметтенуінің
акционерлік формасы капиталды демократияландырады. Акционерлік
қатынастардың әлеуметтік бөлігі меншік иелерінің массалық негізі ретінде
қоғамның орта табын қалыптастыру шарттарының бірі болып табылады.
Экономикадағы өндірістің құлдырауы және дағдарыс жағдайларында
акционерлік қатынастардың дамуы қаржылық ресурстардың көлденең түрде
ауысуын қадағалап, салааралық қаражаттардың қозғалысын рационалдайды, яғни
экономиканы көтерудің және қайта құрудың алғышарттарын қалыптастырады.
Акционерлік қатынастардың, қаржылық ресурстардың мобилизациясы ақшаны
байланыстырудың, инфляциямен күрестің және ақша айналымын тұрақтандырудың
құралы болып табылады.
Елімізде акционерлік қатынастардың дамуы мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің екінші этабын жүзеге асыру нәтижесінде кеңістікте де,
уақыт бойынша да жаңа қарқынға ие болды. Оның негізгі жекешелендіру
формаларына акционерлендіру жатады. Мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіру кезінде әртүрлі деңгейде мемлекеттің қатысуы бар акционерлік
қоғамдар құрылады.
Өндірістің дамуында еңбек коллективтерінің еңбегін ынталандырудың,
қызығушылығын жоғарлатудың тиімді көзі акционерленген кәсіпорындардың
меншігіне қатысудағы олардың құқығын кепілдендіру болып табылады.
Сондай-ақ, акционерлік қоғамдар ел экономикасына несиелік және тікелей
формадағы шетелдік капиталды тартуға мүмкіндік береді. Тікелей
инвестициялар біріккен кәсіпорындарды құру, компанияның (қоғамның) акция
пакеттерін иемдену немесе кәсіпорынды жеке жоба бойынша жекешелендіру
бойынша тартылады. Шетелдік капитал өндіріс факторларының халықаралық
мобильділігіне сүйенуге, ғылым, технология, басқару тәжірибесін
тасымалдауға мүмкіндік береді.
Акционерлік қатынастырдың дамуы туралы заң шығарушы және нормативтік
шешімдер тек қана құқықтық негізін құрайтындықтан, олар өзінен-өзі
шаруашылық субъектілердің іс-әрекетінің мәдениеті мен инфрақұрылымын құрай
алмайды. Олардың тепе-теңдік жағдайын сақтау үшін қор биржасын да қамтитын
институционалды құрылым қажет. Ол “көрінбейтін қол” қағидасы бойынша
әрекет жасайтын нарықты реттеуші болып табылады. Мемлекет болса нарықтық
стихияны реттеуі тиіс.
Қазіргі күні акционерлік қатынастырды арнайы реттеушілерді қолдану
арқылы жүйелі зерттеу қажеттілігі туындап отыр.
1. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ ТҮСІНІГІ
1.1 Акционерлік қоғамдардың мәні мен мазмұны
Алғашында акционерлік қоғамның мәні біріккен тұлғалардың дамуымен
құрылған, яғни бірігіп қызмет жасау шарты негізінде пайда болған.
Г.ф.Шершеневичтің “Cауда құқығының курсы'' еңбегінде акционерлік қоғамға
толығырақ анықтама беріледі: “Aкционерлік қоғам салынған үлес мөлшерінде
әрбір қатысушының жауапкершілігі шектелген бірдей бөліктерге бөлінген
капитал көмегімен өндіріс пен сауданы келісім-шарт негізінен бірігіп жүзеге
асыру мақсатында құрылған тұлғалардың бірігуі”[8,383 б.]. Акционерлік
компания тұлғалардың, әлде капиталдардың бірігуі болып табыла ма? Осы
мәселе бойынша оқымыстылардың пікірлері бөлініп кетеді. Мысалы,
Г.Ф.Шершеневич акционерлік компанияны тұлғалардың бірігуі, ал А.И.Каминка
біруақытта тұлғалардың да, капиталдардың да бірігуі деп санаған:
”акционерлік компания өлі капиталдан ғана емес, сонымен қатар осы
капиталдардың өкілі болып табылатын тұлғалардың бірігуі болып
табылады”[2.9]. Пахман С.В., Писемский П.А., Цитович П.П. акционерлік
компанияларды капиталдардың бірігуі деп санаған.
Акционерлік формаға капитализмнің бүтіндей дамуының жалпы заңдылықтары
тән. Бұл экономикалық құрылымның үстем етуші типі құндық қатынастар, ал
оның дамуының қозғаушы күші - құнның өзінен-өзі өсуі болып табылады.
Акционерлік капитал, яғни құн өсуінің үзіліссіз процесі акционерлік
меншіктің бар болуының экономикалық негізі.
Индивидуалды меншіктен айырмашылығы акционерлік капиталдың субъектісі
болып біріккен, ассоциацияланған капиталист болып табылады. Капиталистердің
алдында индивидуалды ұдайы өндіріс субъектісі ретінде біріккен өндірісті
ұйымдастыру үшін индивидуалды капиталдарын біріктіру қажеттілігі туады.
Осыған байланысты, біріншіден, жеке капиталистердің ассоциацияға,
бірлестіктерге бірігуі орын алады. Осылайша, индивидуалды капиталист
коллективтіге ауысады. Бірақ, бұл жеке кәсіпкерлердің жай ғана бірігуі
емес, ол индивидуалды меншікпен салыстырғанда жаңа, ерекше сапаға ие
ассоциация болып табылады.
Акционерлік капиталдың кең таралуы жағдайында байлықтың негізгі
формасы ретінде тауар емес, енді акция болады. Ол кәсіпорынның ортақ қорына
салынған капитал бөлігін куәландырумен қатар, акционерлердің жалпы
жиналысында сайлау құқығын береді, сондай-ақ, қосымша құнды иемденудің
ерекше формасын дамытушы негіз болып табылады.
Акция қозғалысы акционерлік капитал өзгерісімен қатар, акционерлік
меншік өзгерісін көрсетеді. Сонымен бірге акция олардың дамуындағы неғұрлым
қарапайым қатынас болып табылады. Капитал орталықтануы, қор биржасы,
құрылтайшы пайдасы, дивиденд және т.б. құбылыстар акциядан туындайды.
Осыған байланысты олардағы қайшылықтар да өз негізінде акцияға сіңген
акционерлік қоғамдағы өндіріс пен оның нәтижесін иемдену арасындағы
қарапайым, абстрактілі болады [9,7-8 б.].
Карл Маркс акционерлік қоғамды ассоциацияланған өндіріске өту формасы
ретінде қарастырады. Ол капиталистік несие мәселесін қарастыра отырып,
акционерлік қоғам - капиталистік өндірістің жоғарғы дамуының нәтижесі,
капиталды өндірушілер меншігіне қайтадан айналдырудың қажетті, өтпелі
пункті деп айтқан. Яғни, жеке индивидуалды капиталистік меншіктен жеке
капиталистік меншікке; индивидуалды капиталистен "ассоциацияланған",
жинақталған, коллективті капиталистке өту. Бірақ соған қарамастан
капиталистік өндіріс, "Капитал" авторы бойынша, жеке капиталистің орнына
"ассоциацияланған" капиталист келсе де, жеке меншік өндіріс болып қалады.
Жалпы, акционерлік меншіктің өзі социалистік те, капиталистік те
меншік болып табылмайды, оның мазмұны оның қызмет нәтижесін кімнің қалай
иеленетінінен тәуелді.
Акционерлік меншік өте икемді болып табылады. Ресми түрде бұл қоғамдық
меншік, бірақ оны көп емес акционерлер иемденіп, өздерінің жеке мүдделеріне
қолданады. Ал басқа жағдайларда акционерлік меншік сипаты бойынша қоғамдық
және де-факто болады [4, б.].
Акционерлендірудің дамуы капитализмнің бірқатар қайшылықтарын шешуге,
оның жаңа жағдайларға бейімделуіне жағдай жасайды. Корпорация деңгейінде
қолданылатын капитал өлшемдері өседі. Оның құрамына бірнеше үлкен
кәсіпорындар кіреді, нәтижесінде олардың арасындағы байланыс нығайады.
Кәсіпорындардың бүтін комплексі құрылып, соның шегінде бір салаға бағытталу
жойылады. Акционерлік форма арқылы өдірістік корпорацияның қаржы
институттарымен, өндірістік емес сала мекемелерімен, мемлекеттік сектормен,
шетелдік инвесторлармен байланысы жеңілдетіледі. Капитал мен меншік
арасындағы қарама-қайшылық олардың бір-біріне қатысты қозғалысында ерекше
дамуға ие болады. Басқару субъектісі өзгеріске ұшырайды: жеке
капиталистердің орнын жоғары басқарушылар тобы, банк қызметкелері, қор
рыногының және басқа мекемелердің әкімшіліктері басады.
Акционерлік компаниядағы капитал концентрациясының ерекшелігіне оның
кәсіпорын концентрациясынан жоғары болуын айтуға болады. Акционерлік қоғам
еншілес компания ретіндегі өзінің тәуелсіз фирмалар жиынтығын біріктіреді,
өндірісті кеңейту үшін қаржы ресурстары тек қана қосымша құнды
капитализациялау негізінде тартылады. Бұл жерде басқалардың капиталдарын
аккумуляциялау жолы арқылы тартылатын қарыз қаражаттарының рөлі өседі. Осы
мақсатта, сондай-ақ, бағалы қағаздарды сату арқылы жинақталған халық
жинағының бір бөлігі де қолданылады.
Акционерлік фирмадағы концентрация ерекшелігіне, сондай-ақ оның толық
мамандану саласында ғана жүзеге аспауын жатқызуға болады. Бұл жағдайда
капитал концентрациясы өндірістің комбинациялануы мен диверсификациясы
негізінде қозғалысқа келеді. Акционерлік компания олардың берік қаржылық
бірігуіне және өндіріс жоспарындағы бөлімшелерге салыстырмалы еркіндік бере
отырып, бұл процесс үшін анағұрлым адекваттық болып табылады. Әдетте
компаниялар коммбинацияланған өндірісті дамытуға тырысады, өйткені ол
компаниялардың бәсеке күресіндегі тұрақтылығын нығайтады [9,9-10 б.].
Акционерлік қоғамдардың құрылуында нақты капитал қозғалысы мен меншік
өзгерісі арасындағы байланыс бола береді. Дегенмен, ол тікелей емес
(опосредованно), яғни қор рыногының дамуы мен корпорацияны бақылау арқылы
байланысады. Екі жағдайда да қозғалыс нақты капиталдың дамуынан өзгеше
негізгі заңдылықтары бойынша жүзеге асады. Енді барлық акционерлер компания
бақылауының субъектісі болып табылмайды. Олардың көбі кейде тіптен нақты
капитал қозғалысына араласпайды немесе бұл процестегі рөлі өте аз. Мұндай
инвесторларды, әдетте, бағалы қағаздар бағамының қозғалысы ғана
қызықтырады, сондықтан да олар корпорация ісіне көп араласа бермейді. Олар
корпорация дамуына жанама түрде – қор рыногына акция лақтыру арқылы ықпал
жасайды [9, 13 б].
Қазіргі буржуазиялық экономикалық ғылым "қазіргі экономиканың қызмет
етуінің ағымдағы жағдайы мен бағыттарына акционерлік қатынастардың дамуы
өзінің оң әсерін қалдыруы тиіс" дейтін екі негізгі бағытты бөліп
қарастырады: ол, біріншіден, "уақытша" бос ақша қаражаттарын өндіріс
айналымына тарту. Екіншіден, еңбеккерлерді қожайындық сезімге тәрбиелеу,
әртүрлі экономикалық қызығушылықтарды үйлестіру, басқаруды
демократизациялау, еңбек коллективтерінің және әрбір жұмысшының ынта-
жігерін дамыту.
Жұмысшыны кәсіпорын басқарушысына айналдыру идеясы түбірімен утопиялық
социализм мен буржуазиялық реформаторлықтың теориялық ізденістеріне
жатады, сонымен қатар, капитализмнің қалыптасу және даму тарихында әртүрлі
формада қарастырылады. Қазіргі күні капитал шоғырлану деңгейі мен меншік
қатынастырының күрделенуіне байланысты назар, көбінесе, осы идеяның басқа
аспектілеріне ауысып отыр. АҚШ-та капиталдың монополистердің қолында
шоғырлану қаупінен сақтану үшін акцияны жалдамалы жұмысшыларға беру арқылы
капиталдың таратылып беру концепциясы пайда болады. Бұл концепцияны
көтерген "ESOP" бағдарламасының инициаторы Л. Келсон болып табылады.
Өнеркәсібі дамыған елдерде еңбеккерлердің акционерлік меншігінің пайда
болуының екі негізгі формасы бар. Олардың екеуіне де мемлекеттік көмек,
әртүрлі салықтық жеңілдіктер және басқадай да артықшылықтардың түрлері
тән.
а) Батыс Европада кәсіпорын акцияларын жеңілдікпен сату көбірек
тараған. Жеңілдіктердің түрлеріне мұнда: сатып алу кезінде ерекше құқыққа
ие болу, бағаны төмендету, несие алу және тағы басқадай түрлерді жатқызуға
болады. Бұл процесс, ең біріншіден Англия мен Францияда болған мемлекеттік
кәсіпорындарды жекешелендіру жағдайында орын алған. Сонымен қатар,
өкіметтің жеңілдік шараларына байланыссыз, яғни жұмысшылардың өз
кәсіпорынының меншігін сатып алуы. Бұл жағдай, көбінесе, кәсіпорынның
дағдарысқа ұшырауы немесе меншік иесінің ауысу қаупі болған кезде жұмыс
орнын сақтап қалу мақсатында жүзеге асырылған. Бұрындары жұмысшының
меншігіне көшкен кәсіпорын кооператив формасында болған. Қазір олар
акционерлік қоғам формасында, өйткені, акционерлік форма капитал нарығында
операцияларды жүргізуге жақсы бейімделеді және шетелдік инвесторларды
тартуға мүмкіндік береді.
Еңбеккерлердің акционерлік меншіктерінің пайда болуының басқа да
формасы бар. Ол ең алғаш рет Америкада пайда болып, соңғы 15-20 жылда
кеңінен қолданылуда.
б) Еңбеккерлердің акционерлік меншік бағдарламасы ”ESOP”. Шын мәнінде,
бұл форма кәсіпорын акциясын жеңілдікпен сатып алу формаларының бірі болып
табылады. Оған банктік несиені немесе жұмыс берушілер субсидиясын қолдана
отырып, жұмысшыларға акция сатып беретін мүлік басқарушы ұйымды құру сипаты
тән болып табылады. Жеңілдік пайызы бар несиені банк береді де, оны мүлікті
басқарушы ұйым акцияны сатудан түскен түсімдер (комиссионный) арқылы
жабады. Ал акциялар заңды түрде жұмысшы меншігінде қалады. Бірақ бұл
жағдайда жұмысшы кәсіпорыннан шығады да, акцияның ақша эквиваленті мен одан
түсетін пайызды иеленіп отырады. ESOP конструкциясының қызмет ету шарты мен
бір мезгілде басты тарту күшіне жұмыс берушілерге, банктық несие
берушілерге, және акцияның меншік иелері –еңбеккерлерге берілетін салық
және басқа да жеңілдіктер формасындағы мемлекет тарапынан болатын
айтарлықтай елеулі көмек болып табылады [10, б.].
Қазақстан Республикасындағы шаруашылық жағдай шаруашылық субъектілер
арасындағы байланыс дағдарысынан көрінеді. Бұл дағдарыстың не бұрынғы
орталықтанған қамтамасыз ету жүйесін бартерлік баланстармен ауыстыру
жолымен, не жабдықтау мен тұтынушы арасындағы қатынастарды әкімшілік реттеу
арқылы алдын алу мүмкін емес. Бұл қалыптасқан жағдайда экономикадағы
шаруашылық субъектілерінің экономикалық мүдделерімен, ынталарымен
кепілденетін тұрақтылық, сенімділік және тиімділік сияқты байланыстың
формаларын тудыру қажет. Айналыс саласындағы құлдырау жағдайында бұл
мәселені бір ғана жолмен шешуге болады: сатушы мен сатып алушының меншік
иесі мүдделерін компенсациялау арқылы, яғни шаруашылық субъектілердің бір-
бірінің кәсіпорындарының меншік иесі болуына мүмкіндік бере отырып,
шаруашылық субъектілердің үзілейін деп тұрған байланысын қайта қосу.
Экономикада қол жеткен ірі машина өндірісінің концентрациясы мен
орталықтануының жағдайында бұл нәтиже шындыққа тек мемлекеттік
кәсіпорындарды акционерлік қоғамға айналдырумен қатар олардың бір-біріне
акция алмасу жүйесін дамыту жағдайында айналатыны белгілі.
Қазіргі қоғамдық еңбек бөлінісінің даму деңгейі, шаруашылық қызмет
түрлерінің дифференциациялану деңгейі мен шаруашылық қызмет формалары
экономиканың тиімді қызмет етуі үшін коммерциялық қана емес тұрақты
байланыстар үшін де өте қажет. Бұдан шығатыны бұл байланыстарды рыноктық
байланыстардың неғұрлым дамыған формаларымен, әсіресе, акционерлік
байланыстармен толықтыру керек.
Меншіктің акционерлік формасын енгізу мемлекеттің қаржылық шығындарын,
эмиссия көлемін біршама азайтатындықтан, инфляцияның өсу қарқынын
төмендету, сондай-ақ халықтың ақша қаражаттарының экономиканың тұтыну
секторынан өндіріске ауысуына жағдай жасайды.
Меншіктің акционерлік формасын енгізу арқылы экономикалық тиімділік
өседі деп есептеуге болады. Өйткені, акционерленген кәсіпорындар айтарлықай
тәуелсіздікке, ал оның жұмысшылары акционерлер бола отырып, оның қызметін
жақсартуға үлкен қызығушылық танытады.
2. Акционерлік қоғамды ашу және оны іске асыру
Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастардың қалыптасу
процесінің жүруімен сипатталады. Экономикалық реформаның басты
мақсаттарының бірі - кәсіпорынды мүліктік жауапкершілігі анықталған заңды
тұлғалар құқықтарына бөліп беру. Шаруашылықтың акционерлік формасы мұны
қамтамасыз етеді. Акционерлік қоғамдағы капитал өндіріс құралдары және
бағалы қағаздар формасында қызмет етеді. Акционерлік меншік формасын енгізу
инфляцияның өсу қарқынын төмендетумен мүмкіндік берумен қатар, мемлекеттік
шығыстарын эмиссиялау көлемін біршама мөлшерде қысқартады, сол сияқты
бағалы қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етеді.
Акционерлік қоғам дегеніміз өз қаржыларын біріктіріп, бірге
кәсіпкерлік қызмет істеу үшін бірлескен тұлғалар жиынтығы.
Шаруашылық жүргізудің акционерлік формасы халық шаруашылығының кез-
келген саласында, яғни өнеркәсіпте де, транспортта, банктік сферада жұмыс
істей алады. Акционерлік қоғам оның кез-келген жұмысшысына сол кәсіпорынды
басқаруда көптеген мүмкіндіктер туғызады, себебі ол басқару органдарына,
акционерлер кеңесіне мүше болып, өз ұсыныстарын ұсынып, көптеген
мәселелерді шешуде өз пікірін білдіре алады. Акционерлік қоғам акция шығару
арқылы айналымдағы бос ақша массаларын тарту арқылы кәсіпорынның
экономикалық және жұмысшылардың әлеуметтік дамуына қол жеткізе алады.
Сонымен қатар техникалық базаны жаңартуға және жаңа технологияны қолдануға
қол жетеді. Акционерлік қоғамды құру үшін оның міндетті түрде жұмыс
жоспары, оған кететін қаржы шығындары және сол қаржының көздері, сонымен
қатар жұмыс жоспарының іс жүзінде асырып отыруын қадағалап отыратын
жауаптылар белгіленген болуы қажет. Негізгі момент бұл акционерлік қоғам
құрыларда сатып алынатын кәсіпорын мүлкінің объективті құны. Бұл жерде
құнның төмендетілуі де, өз құнынан асырылуы да орын алмауы керек. Себебі,
егер бұл құн төмендетілсе онда акционерлік қоғам үшін жеңілдіктер пайда
болады, ал егер мүлік құны жоғары бағаланса мемлекеттік меншіктің
жекешелендіру процесі тежеліп, акционерлердің жұмысы қиындатылады. Нақты
мүлік құнын есептеу процесі инвентаризациялау деп аталады.
Акционерлік қоғамның іс-әрекетінде жарғылық қордың алатын орны ерекше,
оны басқаша жарғылық капитал немесе акционерлік капитал (уставный фонд) деп
аталады. Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы бұл акционерлердің
төлемінен құралатын ақша сомасы. Оның көлемі акционерлік қоғамды
құрушылардың жұмысты бстау үшін қажетті ақша мөлшерінен туындайды. Жарғылық
қордың мақсаты бұл кредиторлардың алдындағы мүліктік жауапкершіліктің
кепілі. Жарғылық қор тек қана акционерлердің жалпы жиналысының шешіміміен
мынадай жағдайларда өзгеруі мүмкін:
1. Қоғам қызметі қосымша акциялар шығару және пайданы қайта
инвестициялау жолымен кеңейеді;
2. жарғылық қордың азаюы акциялардың бір бөлігін сатып алу есебінен
жүзегег асады;
3. бір акцияның номиналдық бөлігінің өзгерісінен.
Акционерлік қоғамның жарғылық қоры компанияның меншікті қаражаттарының
ішінде ерекше орын алады. Біріншіденғ жарғылық қор акционерлік қоғамның
жарғысында бекітілген акционерлердің тәуелсіз кәсіпкерлік қызметін жүргізу
құқын көрсетеді. Екіншіден, бұл қоғамның алдағы қызметіне қуат беретін
бастапқы капитал болып табылады. Акционерләік қоғамның жетістіктерімен
жұмыс жасауы негізінде алынған пайдасы есебінен жарғылық қордың шамасын
бірнеше рет көтеруге болады.
Акционерлік қоғамдардың көптеген құрылу жолдары бар. Олар жұмыс істеп
тұрған заңды тұлғаны акционерлік қоғам түрінде қайта құру, олардың
бірнешеуін біріктіру, қосу, бөлу, бөліп шығару және өзгерту.
Акционерлік қоғам мынадай бағалы қағаздар түрлерін шығарады: акция
және облигация.
Акция – акционерлік қоғамның капиталына қаражат қосқандығын
куәләндіратын жазбаша куәлікті, меншік нысанын білдіретін бағалы қағаз.
Акция өз кезегінде оның иесіне тиісті акция сомасына сәйкес салынған
капиталына белгілі бір дивиденд алуға құқық береді. Акцияны иеленуші
акционер деп аталады. Оның тұрақты табыс әкелетін бағалы қағаз иесінен
айырмашылығы, ол акцияны сатып алу барысында қоғам капиталына қатысады, ал
өнеркәсіптік облигацияны сатып алушысы болса, онда белгілі бір тұрақты
пайыз төлеуге келісім-шарт жасайтын кредитор болып табылады. Акционер
акционерлік қоғамның несие берушісі болып саналмайды және сондықтан да ол
қоғамнан өз акциясына тұрақты дивиденд төлеуді және акция бағамы түскен
жағдайда оны сатып алуды талап етуге құқысы болмайды. Акционерлердің жылдық
табысының шамасы баланста көрсетілген пайдаға тәуелді. қор биржасындағы
және банктердегі акцияның сатылу және сатып алу бағасы акцияның бағамы деп
аталады. Ол негізінен екі факторға: дивиденд мөлшеріне және қарыздық пайыз
деңгейіне байланысты. Акция бойынша төленетін дивиденд қаншалықты жоғары
болса соғұрлым қымбат немесе жоғары болып келеді.
Акционерлік қоғам – заңды тұлға. Оның органдары:
- акционерлердің жалпы жиналысы;
- директорлар кеңесі;
- алқалы орган немесе басқарма;
- тексеру комиссиясы.
Қазіргі кезде акционерлік қоғамдар меншіктің басқа формаларымен
салыстырғанда, бірқатар ерекшеліктерге ие. Кәсіпорындарды ашық акционерлік
түрінде қайта түрлендіру арқасында, жедел түрде ірі қаражат ресурстарын
жұмылдыру мүмкіндігі туындайды. Акцияларды сатудан түскен түсімдер эмитент
компанияның шотына түсіп және бизнесті жаңғырту, диверсификациялауға және
тағы да басқа қызмет етеді. Акционерлеудің басты пайдасы – бұл алдағы
уақытта әр-түрлі қаржы көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету
болып табылады. Ашық типтегі акционерлік қоғам облигацияларды эмиссиялаудан
басқа да, яғни қосымша акцияларды шығару нәтижесінде біршама қараджат тарта
алады. Егер сол немесе басқа да компанияның акцияларын орналастыру
нәтижесіне байланысты оның акцияларын көп инвесторлар иеленсе, онда бұл
олардың қор нарығындағы нақты рейтингін материалдық жағынан куәландіруді
білдіреді.
Акционерлеу процесінің қолайлы жақтарымен қоса теріс жақтары да бар.
Дегенмен де, сол компанияның акцияларын сатып алу сату объектісіне
айналдыру туралы шешім қабылдау, бұл шешімді іске асырумен байланысты
біршама материалдық шығыендардың жұмсалуын қажет етеді. Сонымен қатар,
акционерлік меншік формасы қосарланған салық салуға, яғни салықты
корпорацияның пайдасынан іздестіруге, корпорацияның салық төлегеннен
кейінгі қалатын және акционерлер арасында бөлінетін пайдадан алуға
мүмкіндік жасайды.
Қазіргі кезеңде нарықты экономикадағы меншік құқығын жүзеге асырудың
ең тиімді және кең жайылған түрі акционерлік қоғам. Қазақстан Республикасы
жағдайында акционерлеу экономиканың бүгінгі ахуалымен сипатталады:
экономикалық байланыстардың бұзылуы, инфляциялық процесстер және т.б.
Мұндай жағдайларда акционерлік қоғамдарды құру – акцияларды жабдықтаушылар
мен тұтынушылар арасында орналастырып, үзілген байланыстарды қайтадан
қалпына келтіру керек.
Акционерлік қоғамда жұмыс істейтін жұмысшыларды аз да болса компания
акциясының пакетін иемденуі оның бойында “қожайындық” сезім ұялатады.
Нәтижесінде әкімшілдік пен жұмыскерлер арасындағы қайшылық жұмсарып, еңбек
өнімділігі аратды.
Қазіргі акционерлеу тәжірибесі көрсеткеніндей оның көптеген
проблемалары бұл қоғамдарды дамытуға, олардың экономикалық процестерге оңды
әсер етуіне кедергі жасайды. Оларға алдымен жабық акционерлік қоғамдардың
көптігін, акция номиналдарының жоғары болуын атау керек. Нәтижесінде
акционерлдік қоғамдарға қалың бұқараны қатыстыру тежеледі. Бағалы қағаздар
нарығының әлсіздігі, ақпарат нарығының жоқтығы да қиындық келтіруде.
Көрсетілген күрделі проблемарды шешудің мынадай жолдары бар:
1. Ашық қоғамдарды басырақ дамыту, әсіресе материалдық өндіпріс
саласында;
2. Акция номиналының көлемін тежеу;
3. Инвестициялық компанияларды құруды ынталандыру;
4. Акционерлік қоғамның жарғылық қор мөлшерін заңды көтеру.
2001 жылдың қазан айында Қазақстан Республикасы парламенты
“Акционерлік қоғам туралы” заң жобаны қарастырып талқылаған. Бұл заң жобаны
ұсынушы ҚР-ның Ұлттық банкі болып табылады. Парламент мүшелері бұл заңға
300 – дей толықтырулар енгізді. ҚР-ның сауда және индустрия министрі Мажит
Есенбаевтың айтуы бойынша бұл заң жобаның басты мақсаты отандық акционерлік
қоғамдар жөніндегі заңдылықтарды халықаралық корпоративтік басқару
стандарттарына сәйкес келтіру. Қазір елімізде 5333 акционерлік қоғам
тіркелген, бірақ олардың тек 3000-дайы акция шығарады. Көптеген акционерлік
қоғамдардың техникалық базасы ескірген, сол себепті олар жоғары сапалы
өнімдерді шығара алмайды. Заң жоба авторлары радикалды қадамға бой ұрды.
Олардың ұсынысы бойынша акционерлік қоғамның минималды жарғылық қоры айлық
есептік көрсеткіштің (АЕК) 5 мың еселенгенінен 200 мыңға дейін көтеру, бұл
яғни 164,6 млн тенге. Құнды қағаздар департамент реестрінде тіркелгендердің
тек 464 акционерлік қоғамның жарғылық қоры 200 мың АЕК-ден асады, 571
акционерлік қоғам 100 мың АЕК-ден асады, 762 акционерлік қоғам 50 мың АЕК-
ден асады. Нәтижесінде нарықта тек ірі-ірі және өмірге бейшең акционерлер
қалады. Бұндай процесстен кезінде екінші деңгейдегі банктер өткен. Жаңа заң
жоба шарттарына сәйкес келмейтін ұсақ акционерлік қоғамдар не жарғылық
қорын көбейту керек не жауапкершілігі шектелген серіктестікке айналу керек.
2 ТАРАУ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
2.1. Ұсынбалы,ордерлік және атаулы бағалы қағаздар
Бағалы қағаздар туралы түсінік осы заң құжаттар туралы жалпы көрініс
береді, ал бағалы қағаздардың түрлері заңды мағынасы бар әртүрлі негіздер
бойынша түсінікті нақтылай түседі.
Ғалымдардың көпшілігі бағалы қағаздардың барлық түрлері үшін маңызы
бар негзгі квалификациясы құқық субъектісі ретіндегі тұлғаның
легитимациялық тәсіліне байланысты бөлу болып табылады деп санайды.
Бағалы қағаздарда бекітілген құқықтар жоғары дәрежедегі айналыс
қабілетіне ие болады. Сондықтан да қағаз бойынша құқықты тұлғаны анықтау
тәсілі және ой бойынша беру тәртібі аса маңызды болып табылады. Жіктеудің
матынасын толық ашып қару үшін берілген қағаздарды бөлу жүйесіндегі нақты
роль айналатын легитимация тәсілі "және белгілеу тәсілі " деген
түсініктерді қарастырайық.
Ф.Карагусовтың пікірі бойынша, легитимация тәсіліне тек орындауды
талап етуге құқылы тұлға ретінде бағалы қағаздың мәтініндегі жай емес,
сонымен қатар құжаттың түпнұсқасын ұсыну, борышкердің кітабында жазылу
деген сияқты тұлғаның қалай белгіленгеніне байланысты қағазды және ондағы
құқықты берудің әдістері ажыратылады. Табысталған жағдайларды тапсыру
немесе міндетті тұлғаның кітабы бойынша трансферт. Бағалы қағаз бойынша
құқықты тұлғаны белгілеу әдістері келесілер болуы мүмкін:
- құжаттың мәтінінде оның иеленушінің аты көрсетіледі (атаулы немесе
ордерлік қағаз);
- қағазда " ұсынбалы " деген жазба бар (бұл жазба құжаттың ұсынбалы
екенін куәландырылады);
- қағазда оның иеленушінің аты болмайды, мұндай жағдайда ол ордерлік
болып табылады, яғни соңғы жазбасы бланкілік болатын бағалы қағаз.
Бағалы қағаздың мәтінідегі құқылы субъектіні белгілеу тәсілі әр
уақытта құқылы тұлғаны заңды деп танитын әрекеттер мен фактілердің көлеміне
сәйкес келе бермейді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 130-бабы өзінің
негізінде заңи маңызы бар бағалы қағаздардың жіктелген белгіледі. Оны
анықтау белгісі ретінде легитимиация тәсілі алынды – бұл жіктелу негізі
болып табылады және оның үлкен маңызы бар, себебі легитимация тәсіліне
байланысты бағалы қағаздарда белгіленген мүліктік құқықтарды жүзеге асыру
және беру тәртібі анықталады.
Құжаттың ұсынушының қалай заңдастырылатына байланысты бағалы
қағаздардың үш түрі аталып көрсетілген, олар, ұсынбалы, атаулы және
ордерлік бағалы қағаздар. Бұнымен бірге бағалы қағаздардың барлық түрлері
ұсынбалық, қатысушы немесе ордерлік қағаздар түрінде бола алмайды, себебі
заң мұндай мүмкіндікті шектеуі мүмкін (азаматтық кодекс 130-бап, 3-тармақ).
Заң құжаттарымен аталуы, не ордерлік немесе ұсынбалы қағаз ретінде шығару
мүмкіндігне жол берілмеуі мүмкін және керісінше, заң құжаттарымен бағалы
қағаздардың әр түрлі белгілерін ұштастыратын бағалы қағаздарды шығару
мүмкіндігі көзделуі мүмкін.
Құжат ұсынбалы бағалы қағаз болып табылады, егер оның мазмұнынан құқық
субъектісі ретінде құжатты иеленуші тұлғаның танылатын көрінсе. Қағазда
"ұсынбалы" деген жазу болуы мүмкін немесе құжаттың иесі болып табылатын
тұлғаға қандай –да бір нұсқаудың болмауыда мүмкін, бірақ борышкер құжатты
ұсынудан басқаша талап етпей-ақ иеленушіге орындауды жасауға құқылы ғана
емес, сонымен қатар міндетті. Ол бұл қағаз ұсынушыға қандай жолмен
түскендігін анықталуы керек. Борышкер орындауға айырбас ретінде ұсынбалы
қағазды алғаннан кейін өз міндеттемесінен босатылған болып саналады. Бұған
мысал ретінде мемлекеттік ішкі ұтыс қарыздарының облигациясы бола алады.
Бұл қағаздар міндеттемелік құқық тамырында пайда болғанымен өздерінің
қасиеттері бойынша көбінесе заттың құқық аясына саяды.
Қазақстан республикасының Азаматтық кодексінің 132-бап, 1-тармаққа
сәйкес ұсынбалы бағалы қағазды және онда белгіленген құқықты беру бұл
құжатты бір тұлғаның екінші тұлғаға жай тапсыруымен жүзеге асырылады, бұл
үшін қандай да бір формальдылықты сақтау қажет емес.
Ұсынбалы бағалы қағаздар өте жоғары айналыс қабілеттілігіне ие болады.
Бірақ бұл жерде сонымен қатар екі талап үшін де үлкен тәуекел орын алады.
Қағаз бойынша борышкер үшін бұл бағалы қағаздың оның қолынан борышкердің
еркінен тыс шығып кетуі (жоғалуы, ұрлануы және тағы басқа) және құқықтың
шынайы субъектісі болып табылмайтын тұлғаға орындау тәуекелі (мысалы, ұрыға
орындау). Ал қағазда ұстаушы үшін ол бағалы қағазды оған жоқ тұлғадан
қабылдау тәуекелі. Бірақ бұл жерде заңмен заңсыз жолымен меншік иесінің
иелігінен шығып, айналыста жүргенін білмеген және біле алмаған тұлға болып
табылатын адал иеленушінің құқытары қорғалады. Осылайша "ұсынбалы бағалы
қағаздар орындауды жүеге асыратын тұлғаны көрсетпей-ақ беріледі және онымен
куәландырылатын құқықтар оны міндетті тұлғаға ұсына алатын тұлғаға тиісті
болады1.
Профессор Н.О. Нерсесов ұсынбалы бағалы қағаздардың келесідей сиптты
белгілерін атап көрсетеді:
1.ұсынбалы бағалы қағаздардың барлығы легитимациялық қағаздарға
жатады, яғни легимациялық дәлелдемелер несие беруші үшін де, борышкер үшін
де мүмкіндігінше жеңілдетілген.
2. ұсынбалы қағаздар қоғамдық сенімсіз мүддесі үшін қызмет етеді, яғни
бұл дегеніміз құжаттан туындайтын құқықтар алдыңғы тұлғаның құқықтарын
ешқандай қатысынсық адал иеленушіге беріледі.
3.ұсынбалы бағалы қағаздар "Presetatіospapіеre " санатына жатады.
Алдыңғы тарауларда айтып кеткендей кез келген бағалы қағаздың маңызы оған
иелік ету болып табылады. Ұсынбалы бағалы қағаз бойынша қанағаттандыру
құжатты көрсеткеннен кейін ғана барып орындалады. Яғни борышқор несие
берушіге төлемді жүргізу үшін келмейді, ол керісінше соңғысы борышқорға өз
талаптарын қанағаттандыру үшін келеді1.
Атаулы бағалы қағаздар құжаттың мәтініде құқық субъектісін көрсетуді
қамтиды, яғни онымен куәландырылған және орындау соған қатысты жүргізілуі
мүмкін тұлғаға тиісті болады. Мұндай қағаздың иеленушісін легитимациялау
үшін оның атын эмитенттің арнаулы реестін енгізу керек. Яғни атаулы бағалы
қағаз бойынша мүліктік құқытарды жүзеге асыру үшін оның ұстаушысы міндетті
тұлғаға қағазды ұсынысы қана қоймай, сонымен қатар қағаз бойынша оған
орындалуы қажет тұлға ретінде эмитенттің реестерінде есептелуі керек.
Атаулы бағалы қағаздарды, яғни ондағы көрсетілген құқықтарды алудың
ерекшеліктері де бар. Бағалы қағаздың өзі құжатта жазылатын табысталған
жазба арқылы берілуі мүмкін, бірақ мұндай табыстау жарамды болу үшін
трансферт жүргізу арқылы осы эмитенттің реестерінде тіркеу керек. Бұл жерде
екі тәсіл ажаратылады:
1. табыстау қағаздың өзін ұсынумен жанамаланатын иелігінен шығарылған
тұлғаның арызы негізінде міндетті тұлғаның кітабы бойынша
трансферт арқылы жүзеге асырылады.
2. Қағаз иелігінен шығарылған тұлғамен жаңа иеленушіге табысталған
жазба боыйнша беріледі, ал трансферт осы қағазды ұсыну арқылы
иеленушінің арызы негізінде жүргізіледі.
Атаулы бағалы қағаздың иеленушісі тиісті түрде өзінің құқықтарын
жеңілдетуі керек, соның ішінде мұндай жеңілдік нысанына қойылатын қажетті
талаптарды сақтауы керек (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің
346-бабы) және қағаз бойынша міндетті тұлға борышқорды талаптың болмауы
туралы хабардар етуі керек (Азаматтық кодекстің 339-343-345-бабы, 3
тармағы).
Атаулы бағалы қағаздар жағдайында тараптардың еркінен тыс адал емес
құқық субъектісіне орындау тәуекелі өте төмен. Бірақ сонымен қатар олардың
айналым қабілеттілігіне дәрежесі де бағалы қағаздардың басқа да екі түрімен
салыстырғанда өте төмен.
Ордерлік бағалы қағаздардың ерекшеліктері атаулы бағалы қағаздармен
салыстырғанда, ол нақты бір тұлғаға жазылып беріледі және онда ұйғарымы
бойынша құжатты одан бағалы қағазды басқа ұсынушыға беру мүмкіндігі алдын-
ала болмағандықтан, бұйрықты, ордерді жасауда ерекше формалдылықты қажет
етпейді. Бұйрық құжаттық артқы бетіндегі табысталған жазба түрінде
рәсімделеді, ол үшін " индоссамент " деген термин қолданылады. Табысталған
жазбаны жүргізетін тұлға-индоссант оның пайдасына индоссамент жасайтын
тұлға – индоссат.
Ордерлік бағалы қағаздың иеленушісі өз құқығын жүзеге асыру кезінде
қағаздың түпнұсқасын ұсыныумен және сонымен бір мезгілде табысталған
жазбалардың үздіксіз қатарынан заңдастырылады. Бұл жерде үздіксіздік
формалды белгімен анықталады: әрбір табысталған жазбаның астында индоссат
ретіндегі алдыңғы жазбаларда көрсетілген тұлғаның қолы туруы керек. Қағаз
кешірек табысталса, оның артқы бетінде соншама индоссомент болуы керек.
Егер қағаздың артқы бетінде келесі индоссоменттерді жүргізу үшін қағаз беті
жеткіліксіз болса, оған қатаң тәртіппен жасалатын қосымша бет – алғанын
қоса тіркеледі. Сонымен, орындауды көрсету кезінде бағалы қағаз бойынша
борышқор ұсынушының қолына берілген құжаттың түсіуінің заңдылығын тексеруі,
одан кейін өзі міндеттемесін тиісті түрде орындалуы керек.
Осылайша, біз бағалы қағазға құқықтың және одан туындайтын
құқықтардың, егер ал ордерлік болса құжаттағы табысталған жазбамен
жасалынылатын осы құжатты тапсыру жолымен табысталынын анықтадық. Мұндай
жазба мұндай болуы мүмкін:
1. атаулы, яғни қағаз және ондағы құқықтар берілген тұлға
көрсетілгенде;
2. бланкілік, ол табыстайтын тұлғаның қолын ғана қамтиды;
3. қайта табыстау (Азаматтық кодекстің 132-бап, 3-тармақ). Бұл ерекше
сипатта болады, себебі ол индоссатты ұсынушыға ешқандай мүліктік
құқықтарды жүктемейді, ал тек бағалы қағазбен куәландырылған
құқықтарды жүзеге асыруды сатуды қамтиды. Мұндай жағдайда индоссат
индоссант-иеленушінің өкілі болып табылады және олардың
қатынастарына Азаматтық кодексінің өкілдік туралы жалпы нормалары
қолданылады.
Егер ордерлік бағалы қағазда бланкілік индоссамент жасалса, онда
бұл құжат ұсынбалы бағалы қағаздарға тән тәсілменмен айналысқа түседі, яғни
жай табыстасу жолымен беріледі. Бірақ ұсынбалы бағалы қағазбен
салыстырғанда ордерлік бағалы қағаздың ұстаушысы өзінің атын және басқа
біреудің атын қағазды қайта бере алады, сондай-ақ ешқандай жазбасы-ақ
құжатты басқа тұлғаға бере алады. Бірақ кез келген жағдайда – борышқор
орындау кезінде егер ол соңғы болса бланкілік жазбаларды жазылғанға дейін
индоссаменттердің үздіксіздігіне тексеруі керек. Бланкілік индоссамент
арқылы алған қағаздың ұстаушысына адал иеленушіден ұсынбалы бағалы қағазды
талап етуге тыйым салу туралы ережесі қолданылады.
Ордерлік бағалы қағаздың кепілдігі өте жоғары, себебі бағалы қағаз
бойынша құқылы тұлға бұрынғы иеленушілердің кез келгеніне өзінің талаптарын
қол алады. Шындығында ол алдыңғы иеленушілердің түрінде қосымша жаңа
борышқорларға ие болады. Сонымен қатар табысталған жазбаны жүзеге асыратын
индоссанттың құқықтық жағдайы басқа тұлғаға ұсынбалы бағалы қағаздар берген
тұлғаның жағдайынан ажыратылады, себебі ол бағалы қағазбен көрсетілген
құқықтардың орындалуы үшін жауапты болады, яғни ол осы қағаз бойынша ортақ
борышқор болып табылады. Бағалы қағаздың жаңа иеленушісі, индоссат оны
басқа иеленушіге осындай жолмен бере алады немесе ол бойынша орындау оның
бұйрығы бойынша емес, ол басқа тұлғаның бұйрығы орындалмайтынын анықтауы
керек. Мұндай, мысалы аударма векселі бойынша қатынастар.
2. Бағалы қағаздардың басқадай жіктелулері
Әртүрлі негіздерге байланысты бағалы қағаздар жіктелінуінің бірнеше
түрлері болады. Әдебиеттерде бағалы қағаздар субъективтік белгіге, бағалы
қағаздар айналысқа кім шығарғанына, яғни ол бойынша міндетті болып
табылатын тұлғаларға қатысты жіктеледі:
1. үкімет астынан Қаржы Министірлігі шығаратын мемлекеттік бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар ең бір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның
төлемін (өтеуін) мемлекттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді.
2. Жергілікті әкімшіліктер мен олардың иелігіндегі кәсіпорын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтасасыз ететін жергілікті салықтар мен
ісітің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
3. Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі
акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздары. Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы
кәсіпорындарымен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және
инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары шығарады. Бұлар
классикалық бағалы қағаздар. Сонымен қатар эмитенттің бұл түрі
айналыстағы бағалы қағаз үстінен екінші бағалы қағаздарды шығара
алады.
4. Банктердің бағалы қағаздары, олардың қатарына депозиттік
сертификаттар (салым құжаты) чектер немесе бұданда басқа банктің
өзінің қарыз міндеттемелері жатады.
5. Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары – олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
6. Жеке бағалы қағаздар, яғни жеке тұлғалардыңбағалы қағаздары
(Қазақстан Республикасының заңдарында және іскерлік тәжірбиеде
мұндай эмитент әлі белгісіз, бірақ болашақта оның өмірде орын алуы
мүмкін).
Биржалық қызметтің алғашқы кезеңдерінде, қор рыногын қалыптастыруда
мемлекеттік бағалы қағаздарға әр уақытта бастапқы роль берілді.
Қазіргі таңда олардың келесідей түрлері бар:
1. мемлекеттік облигациялар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ ТҮСІНІГІ
1.1 Акционерлік қоғамдардың мәні мен мазмұны
1.2 Акционерлік қоғамды ашу және оны іске асыру
2 ТАРАУ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ.
2.1. Ұсынбалы,ордерлік және атаулы бағалы қағаздар
2.2 Бағалы қағаздардың басқадай жіктелулері және экономикалық
міндеттері.
3 ТАРАУ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ТУЫНДЫ ТҮРЛЕРІ
3.1 Акциялар
3.2 Облигациялар
3.3 Туынды бағалы қағаздар
Қорытынды
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Бүгінгі күні Қазақстанда нарықтық экономиканың негіздерін құрудың
маңызды шарттарының бірі акционерлік қатынастардың дамуы болып табылады.
Олар шетел капиталын тарту арқылы нарықтық бейімделеген шаруашылық
құрылымдар мен бәсекелестік ортаның құрылуына мүмкіндік береді, сонымен
қатар алып-сату мен кәсіпкерлік әрекеттердің дамуына жағдай жасайды.
Акционерлік қатынастар акционерлердің басқаруға және пайданы бөлуге
қатысуын қамтамасыз етеді. Нарықтық экономиканың әлеуметтенуінің
акционерлік формасы капиталды демократияландырады. Акционерлік
қатынастардың әлеуметтік бөлігі меншік иелерінің массалық негізі ретінде
қоғамның орта табын қалыптастыру шарттарының бірі болып табылады.
Экономикадағы өндірістің құлдырауы және дағдарыс жағдайларында
акционерлік қатынастардың дамуы қаржылық ресурстардың көлденең түрде
ауысуын қадағалап, салааралық қаражаттардың қозғалысын рационалдайды, яғни
экономиканы көтерудің және қайта құрудың алғышарттарын қалыптастырады.
Акционерлік қатынастардың, қаржылық ресурстардың мобилизациясы ақшаны
байланыстырудың, инфляциямен күрестің және ақша айналымын тұрақтандырудың
құралы болып табылады.
Елімізде акционерлік қатынастардың дамуы мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің екінші этабын жүзеге асыру нәтижесінде кеңістікте де,
уақыт бойынша да жаңа қарқынға ие болды. Оның негізгі жекешелендіру
формаларына акционерлендіру жатады. Мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіру кезінде әртүрлі деңгейде мемлекеттің қатысуы бар акционерлік
қоғамдар құрылады.
Өндірістің дамуында еңбек коллективтерінің еңбегін ынталандырудың,
қызығушылығын жоғарлатудың тиімді көзі акционерленген кәсіпорындардың
меншігіне қатысудағы олардың құқығын кепілдендіру болып табылады.
Сондай-ақ, акционерлік қоғамдар ел экономикасына несиелік және тікелей
формадағы шетелдік капиталды тартуға мүмкіндік береді. Тікелей
инвестициялар біріккен кәсіпорындарды құру, компанияның (қоғамның) акция
пакеттерін иемдену немесе кәсіпорынды жеке жоба бойынша жекешелендіру
бойынша тартылады. Шетелдік капитал өндіріс факторларының халықаралық
мобильділігіне сүйенуге, ғылым, технология, басқару тәжірибесін
тасымалдауға мүмкіндік береді.
Акционерлік қатынастырдың дамуы туралы заң шығарушы және нормативтік
шешімдер тек қана құқықтық негізін құрайтындықтан, олар өзінен-өзі
шаруашылық субъектілердің іс-әрекетінің мәдениеті мен инфрақұрылымын құрай
алмайды. Олардың тепе-теңдік жағдайын сақтау үшін қор биржасын да қамтитын
институционалды құрылым қажет. Ол “көрінбейтін қол” қағидасы бойынша
әрекет жасайтын нарықты реттеуші болып табылады. Мемлекет болса нарықтық
стихияны реттеуі тиіс.
Қазіргі күні акционерлік қатынастырды арнайы реттеушілерді қолдану
арқылы жүйелі зерттеу қажеттілігі туындап отыр.
1. АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ ТҮСІНІГІ
1.1 Акционерлік қоғамдардың мәні мен мазмұны
Алғашында акционерлік қоғамның мәні біріккен тұлғалардың дамуымен
құрылған, яғни бірігіп қызмет жасау шарты негізінде пайда болған.
Г.ф.Шершеневичтің “Cауда құқығының курсы'' еңбегінде акционерлік қоғамға
толығырақ анықтама беріледі: “Aкционерлік қоғам салынған үлес мөлшерінде
әрбір қатысушының жауапкершілігі шектелген бірдей бөліктерге бөлінген
капитал көмегімен өндіріс пен сауданы келісім-шарт негізінен бірігіп жүзеге
асыру мақсатында құрылған тұлғалардың бірігуі”[8,383 б.]. Акционерлік
компания тұлғалардың, әлде капиталдардың бірігуі болып табыла ма? Осы
мәселе бойынша оқымыстылардың пікірлері бөлініп кетеді. Мысалы,
Г.Ф.Шершеневич акционерлік компанияны тұлғалардың бірігуі, ал А.И.Каминка
біруақытта тұлғалардың да, капиталдардың да бірігуі деп санаған:
”акционерлік компания өлі капиталдан ғана емес, сонымен қатар осы
капиталдардың өкілі болып табылатын тұлғалардың бірігуі болып
табылады”[2.9]. Пахман С.В., Писемский П.А., Цитович П.П. акционерлік
компанияларды капиталдардың бірігуі деп санаған.
Акционерлік формаға капитализмнің бүтіндей дамуының жалпы заңдылықтары
тән. Бұл экономикалық құрылымның үстем етуші типі құндық қатынастар, ал
оның дамуының қозғаушы күші - құнның өзінен-өзі өсуі болып табылады.
Акционерлік капитал, яғни құн өсуінің үзіліссіз процесі акционерлік
меншіктің бар болуының экономикалық негізі.
Индивидуалды меншіктен айырмашылығы акционерлік капиталдың субъектісі
болып біріккен, ассоциацияланған капиталист болып табылады. Капиталистердің
алдында индивидуалды ұдайы өндіріс субъектісі ретінде біріккен өндірісті
ұйымдастыру үшін индивидуалды капиталдарын біріктіру қажеттілігі туады.
Осыған байланысты, біріншіден, жеке капиталистердің ассоциацияға,
бірлестіктерге бірігуі орын алады. Осылайша, индивидуалды капиталист
коллективтіге ауысады. Бірақ, бұл жеке кәсіпкерлердің жай ғана бірігуі
емес, ол индивидуалды меншікпен салыстырғанда жаңа, ерекше сапаға ие
ассоциация болып табылады.
Акционерлік капиталдың кең таралуы жағдайында байлықтың негізгі
формасы ретінде тауар емес, енді акция болады. Ол кәсіпорынның ортақ қорына
салынған капитал бөлігін куәландырумен қатар, акционерлердің жалпы
жиналысында сайлау құқығын береді, сондай-ақ, қосымша құнды иемденудің
ерекше формасын дамытушы негіз болып табылады.
Акция қозғалысы акционерлік капитал өзгерісімен қатар, акционерлік
меншік өзгерісін көрсетеді. Сонымен бірге акция олардың дамуындағы неғұрлым
қарапайым қатынас болып табылады. Капитал орталықтануы, қор биржасы,
құрылтайшы пайдасы, дивиденд және т.б. құбылыстар акциядан туындайды.
Осыған байланысты олардағы қайшылықтар да өз негізінде акцияға сіңген
акционерлік қоғамдағы өндіріс пен оның нәтижесін иемдену арасындағы
қарапайым, абстрактілі болады [9,7-8 б.].
Карл Маркс акционерлік қоғамды ассоциацияланған өндіріске өту формасы
ретінде қарастырады. Ол капиталистік несие мәселесін қарастыра отырып,
акционерлік қоғам - капиталистік өндірістің жоғарғы дамуының нәтижесі,
капиталды өндірушілер меншігіне қайтадан айналдырудың қажетті, өтпелі
пункті деп айтқан. Яғни, жеке индивидуалды капиталистік меншіктен жеке
капиталистік меншікке; индивидуалды капиталистен "ассоциацияланған",
жинақталған, коллективті капиталистке өту. Бірақ соған қарамастан
капиталистік өндіріс, "Капитал" авторы бойынша, жеке капиталистің орнына
"ассоциацияланған" капиталист келсе де, жеке меншік өндіріс болып қалады.
Жалпы, акционерлік меншіктің өзі социалистік те, капиталистік те
меншік болып табылмайды, оның мазмұны оның қызмет нәтижесін кімнің қалай
иеленетінінен тәуелді.
Акционерлік меншік өте икемді болып табылады. Ресми түрде бұл қоғамдық
меншік, бірақ оны көп емес акционерлер иемденіп, өздерінің жеке мүдделеріне
қолданады. Ал басқа жағдайларда акционерлік меншік сипаты бойынша қоғамдық
және де-факто болады [4, б.].
Акционерлендірудің дамуы капитализмнің бірқатар қайшылықтарын шешуге,
оның жаңа жағдайларға бейімделуіне жағдай жасайды. Корпорация деңгейінде
қолданылатын капитал өлшемдері өседі. Оның құрамына бірнеше үлкен
кәсіпорындар кіреді, нәтижесінде олардың арасындағы байланыс нығайады.
Кәсіпорындардың бүтін комплексі құрылып, соның шегінде бір салаға бағытталу
жойылады. Акционерлік форма арқылы өдірістік корпорацияның қаржы
институттарымен, өндірістік емес сала мекемелерімен, мемлекеттік сектормен,
шетелдік инвесторлармен байланысы жеңілдетіледі. Капитал мен меншік
арасындағы қарама-қайшылық олардың бір-біріне қатысты қозғалысында ерекше
дамуға ие болады. Басқару субъектісі өзгеріске ұшырайды: жеке
капиталистердің орнын жоғары басқарушылар тобы, банк қызметкелері, қор
рыногының және басқа мекемелердің әкімшіліктері басады.
Акционерлік компаниядағы капитал концентрациясының ерекшелігіне оның
кәсіпорын концентрациясынан жоғары болуын айтуға болады. Акционерлік қоғам
еншілес компания ретіндегі өзінің тәуелсіз фирмалар жиынтығын біріктіреді,
өндірісті кеңейту үшін қаржы ресурстары тек қана қосымша құнды
капитализациялау негізінде тартылады. Бұл жерде басқалардың капиталдарын
аккумуляциялау жолы арқылы тартылатын қарыз қаражаттарының рөлі өседі. Осы
мақсатта, сондай-ақ, бағалы қағаздарды сату арқылы жинақталған халық
жинағының бір бөлігі де қолданылады.
Акционерлік фирмадағы концентрация ерекшелігіне, сондай-ақ оның толық
мамандану саласында ғана жүзеге аспауын жатқызуға болады. Бұл жағдайда
капитал концентрациясы өндірістің комбинациялануы мен диверсификациясы
негізінде қозғалысқа келеді. Акционерлік компания олардың берік қаржылық
бірігуіне және өндіріс жоспарындағы бөлімшелерге салыстырмалы еркіндік бере
отырып, бұл процесс үшін анағұрлым адекваттық болып табылады. Әдетте
компаниялар коммбинацияланған өндірісті дамытуға тырысады, өйткені ол
компаниялардың бәсеке күресіндегі тұрақтылығын нығайтады [9,9-10 б.].
Акционерлік қоғамдардың құрылуында нақты капитал қозғалысы мен меншік
өзгерісі арасындағы байланыс бола береді. Дегенмен, ол тікелей емес
(опосредованно), яғни қор рыногының дамуы мен корпорацияны бақылау арқылы
байланысады. Екі жағдайда да қозғалыс нақты капиталдың дамуынан өзгеше
негізгі заңдылықтары бойынша жүзеге асады. Енді барлық акционерлер компания
бақылауының субъектісі болып табылмайды. Олардың көбі кейде тіптен нақты
капитал қозғалысына араласпайды немесе бұл процестегі рөлі өте аз. Мұндай
инвесторларды, әдетте, бағалы қағаздар бағамының қозғалысы ғана
қызықтырады, сондықтан да олар корпорация ісіне көп араласа бермейді. Олар
корпорация дамуына жанама түрде – қор рыногына акция лақтыру арқылы ықпал
жасайды [9, 13 б].
Қазіргі буржуазиялық экономикалық ғылым "қазіргі экономиканың қызмет
етуінің ағымдағы жағдайы мен бағыттарына акционерлік қатынастардың дамуы
өзінің оң әсерін қалдыруы тиіс" дейтін екі негізгі бағытты бөліп
қарастырады: ол, біріншіден, "уақытша" бос ақша қаражаттарын өндіріс
айналымына тарту. Екіншіден, еңбеккерлерді қожайындық сезімге тәрбиелеу,
әртүрлі экономикалық қызығушылықтарды үйлестіру, басқаруды
демократизациялау, еңбек коллективтерінің және әрбір жұмысшының ынта-
жігерін дамыту.
Жұмысшыны кәсіпорын басқарушысына айналдыру идеясы түбірімен утопиялық
социализм мен буржуазиялық реформаторлықтың теориялық ізденістеріне
жатады, сонымен қатар, капитализмнің қалыптасу және даму тарихында әртүрлі
формада қарастырылады. Қазіргі күні капитал шоғырлану деңгейі мен меншік
қатынастырының күрделенуіне байланысты назар, көбінесе, осы идеяның басқа
аспектілеріне ауысып отыр. АҚШ-та капиталдың монополистердің қолында
шоғырлану қаупінен сақтану үшін акцияны жалдамалы жұмысшыларға беру арқылы
капиталдың таратылып беру концепциясы пайда болады. Бұл концепцияны
көтерген "ESOP" бағдарламасының инициаторы Л. Келсон болып табылады.
Өнеркәсібі дамыған елдерде еңбеккерлердің акционерлік меншігінің пайда
болуының екі негізгі формасы бар. Олардың екеуіне де мемлекеттік көмек,
әртүрлі салықтық жеңілдіктер және басқадай да артықшылықтардың түрлері
тән.
а) Батыс Европада кәсіпорын акцияларын жеңілдікпен сату көбірек
тараған. Жеңілдіктердің түрлеріне мұнда: сатып алу кезінде ерекше құқыққа
ие болу, бағаны төмендету, несие алу және тағы басқадай түрлерді жатқызуға
болады. Бұл процесс, ең біріншіден Англия мен Францияда болған мемлекеттік
кәсіпорындарды жекешелендіру жағдайында орын алған. Сонымен қатар,
өкіметтің жеңілдік шараларына байланыссыз, яғни жұмысшылардың өз
кәсіпорынының меншігін сатып алуы. Бұл жағдай, көбінесе, кәсіпорынның
дағдарысқа ұшырауы немесе меншік иесінің ауысу қаупі болған кезде жұмыс
орнын сақтап қалу мақсатында жүзеге асырылған. Бұрындары жұмысшының
меншігіне көшкен кәсіпорын кооператив формасында болған. Қазір олар
акционерлік қоғам формасында, өйткені, акционерлік форма капитал нарығында
операцияларды жүргізуге жақсы бейімделеді және шетелдік инвесторларды
тартуға мүмкіндік береді.
Еңбеккерлердің акционерлік меншіктерінің пайда болуының басқа да
формасы бар. Ол ең алғаш рет Америкада пайда болып, соңғы 15-20 жылда
кеңінен қолданылуда.
б) Еңбеккерлердің акционерлік меншік бағдарламасы ”ESOP”. Шын мәнінде,
бұл форма кәсіпорын акциясын жеңілдікпен сатып алу формаларының бірі болып
табылады. Оған банктік несиені немесе жұмыс берушілер субсидиясын қолдана
отырып, жұмысшыларға акция сатып беретін мүлік басқарушы ұйымды құру сипаты
тән болып табылады. Жеңілдік пайызы бар несиені банк береді де, оны мүлікті
басқарушы ұйым акцияны сатудан түскен түсімдер (комиссионный) арқылы
жабады. Ал акциялар заңды түрде жұмысшы меншігінде қалады. Бірақ бұл
жағдайда жұмысшы кәсіпорыннан шығады да, акцияның ақша эквиваленті мен одан
түсетін пайызды иеленіп отырады. ESOP конструкциясының қызмет ету шарты мен
бір мезгілде басты тарту күшіне жұмыс берушілерге, банктық несие
берушілерге, және акцияның меншік иелері –еңбеккерлерге берілетін салық
және басқа да жеңілдіктер формасындағы мемлекет тарапынан болатын
айтарлықтай елеулі көмек болып табылады [10, б.].
Қазақстан Республикасындағы шаруашылық жағдай шаруашылық субъектілер
арасындағы байланыс дағдарысынан көрінеді. Бұл дағдарыстың не бұрынғы
орталықтанған қамтамасыз ету жүйесін бартерлік баланстармен ауыстыру
жолымен, не жабдықтау мен тұтынушы арасындағы қатынастарды әкімшілік реттеу
арқылы алдын алу мүмкін емес. Бұл қалыптасқан жағдайда экономикадағы
шаруашылық субъектілерінің экономикалық мүдделерімен, ынталарымен
кепілденетін тұрақтылық, сенімділік және тиімділік сияқты байланыстың
формаларын тудыру қажет. Айналыс саласындағы құлдырау жағдайында бұл
мәселені бір ғана жолмен шешуге болады: сатушы мен сатып алушының меншік
иесі мүдделерін компенсациялау арқылы, яғни шаруашылық субъектілердің бір-
бірінің кәсіпорындарының меншік иесі болуына мүмкіндік бере отырып,
шаруашылық субъектілердің үзілейін деп тұрған байланысын қайта қосу.
Экономикада қол жеткен ірі машина өндірісінің концентрациясы мен
орталықтануының жағдайында бұл нәтиже шындыққа тек мемлекеттік
кәсіпорындарды акционерлік қоғамға айналдырумен қатар олардың бір-біріне
акция алмасу жүйесін дамыту жағдайында айналатыны белгілі.
Қазіргі қоғамдық еңбек бөлінісінің даму деңгейі, шаруашылық қызмет
түрлерінің дифференциациялану деңгейі мен шаруашылық қызмет формалары
экономиканың тиімді қызмет етуі үшін коммерциялық қана емес тұрақты
байланыстар үшін де өте қажет. Бұдан шығатыны бұл байланыстарды рыноктық
байланыстардың неғұрлым дамыған формаларымен, әсіресе, акционерлік
байланыстармен толықтыру керек.
Меншіктің акционерлік формасын енгізу мемлекеттің қаржылық шығындарын,
эмиссия көлемін біршама азайтатындықтан, инфляцияның өсу қарқынын
төмендету, сондай-ақ халықтың ақша қаражаттарының экономиканың тұтыну
секторынан өндіріске ауысуына жағдай жасайды.
Меншіктің акционерлік формасын енгізу арқылы экономикалық тиімділік
өседі деп есептеуге болады. Өйткені, акционерленген кәсіпорындар айтарлықай
тәуелсіздікке, ал оның жұмысшылары акционерлер бола отырып, оның қызметін
жақсартуға үлкен қызығушылық танытады.
2. Акционерлік қоғамды ашу және оны іске асыру
Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастардың қалыптасу
процесінің жүруімен сипатталады. Экономикалық реформаның басты
мақсаттарының бірі - кәсіпорынды мүліктік жауапкершілігі анықталған заңды
тұлғалар құқықтарына бөліп беру. Шаруашылықтың акционерлік формасы мұны
қамтамасыз етеді. Акционерлік қоғамдағы капитал өндіріс құралдары және
бағалы қағаздар формасында қызмет етеді. Акционерлік меншік формасын енгізу
инфляцияның өсу қарқынын төмендетумен мүмкіндік берумен қатар, мемлекеттік
шығыстарын эмиссиялау көлемін біршама мөлшерде қысқартады, сол сияқты
бағалы қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етеді.
Акционерлік қоғам дегеніміз өз қаржыларын біріктіріп, бірге
кәсіпкерлік қызмет істеу үшін бірлескен тұлғалар жиынтығы.
Шаруашылық жүргізудің акционерлік формасы халық шаруашылығының кез-
келген саласында, яғни өнеркәсіпте де, транспортта, банктік сферада жұмыс
істей алады. Акционерлік қоғам оның кез-келген жұмысшысына сол кәсіпорынды
басқаруда көптеген мүмкіндіктер туғызады, себебі ол басқару органдарына,
акционерлер кеңесіне мүше болып, өз ұсыныстарын ұсынып, көптеген
мәселелерді шешуде өз пікірін білдіре алады. Акционерлік қоғам акция шығару
арқылы айналымдағы бос ақша массаларын тарту арқылы кәсіпорынның
экономикалық және жұмысшылардың әлеуметтік дамуына қол жеткізе алады.
Сонымен қатар техникалық базаны жаңартуға және жаңа технологияны қолдануға
қол жетеді. Акционерлік қоғамды құру үшін оның міндетті түрде жұмыс
жоспары, оған кететін қаржы шығындары және сол қаржының көздері, сонымен
қатар жұмыс жоспарының іс жүзінде асырып отыруын қадағалап отыратын
жауаптылар белгіленген болуы қажет. Негізгі момент бұл акционерлік қоғам
құрыларда сатып алынатын кәсіпорын мүлкінің объективті құны. Бұл жерде
құнның төмендетілуі де, өз құнынан асырылуы да орын алмауы керек. Себебі,
егер бұл құн төмендетілсе онда акционерлік қоғам үшін жеңілдіктер пайда
болады, ал егер мүлік құны жоғары бағаланса мемлекеттік меншіктің
жекешелендіру процесі тежеліп, акционерлердің жұмысы қиындатылады. Нақты
мүлік құнын есептеу процесі инвентаризациялау деп аталады.
Акционерлік қоғамның іс-әрекетінде жарғылық қордың алатын орны ерекше,
оны басқаша жарғылық капитал немесе акционерлік капитал (уставный фонд) деп
аталады. Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы бұл акционерлердің
төлемінен құралатын ақша сомасы. Оның көлемі акционерлік қоғамды
құрушылардың жұмысты бстау үшін қажетті ақша мөлшерінен туындайды. Жарғылық
қордың мақсаты бұл кредиторлардың алдындағы мүліктік жауапкершіліктің
кепілі. Жарғылық қор тек қана акционерлердің жалпы жиналысының шешіміміен
мынадай жағдайларда өзгеруі мүмкін:
1. Қоғам қызметі қосымша акциялар шығару және пайданы қайта
инвестициялау жолымен кеңейеді;
2. жарғылық қордың азаюы акциялардың бір бөлігін сатып алу есебінен
жүзегег асады;
3. бір акцияның номиналдық бөлігінің өзгерісінен.
Акционерлік қоғамның жарғылық қоры компанияның меншікті қаражаттарының
ішінде ерекше орын алады. Біріншіденғ жарғылық қор акционерлік қоғамның
жарғысында бекітілген акционерлердің тәуелсіз кәсіпкерлік қызметін жүргізу
құқын көрсетеді. Екіншіден, бұл қоғамның алдағы қызметіне қуат беретін
бастапқы капитал болып табылады. Акционерләік қоғамның жетістіктерімен
жұмыс жасауы негізінде алынған пайдасы есебінен жарғылық қордың шамасын
бірнеше рет көтеруге болады.
Акционерлік қоғамдардың көптеген құрылу жолдары бар. Олар жұмыс істеп
тұрған заңды тұлғаны акционерлік қоғам түрінде қайта құру, олардың
бірнешеуін біріктіру, қосу, бөлу, бөліп шығару және өзгерту.
Акционерлік қоғам мынадай бағалы қағаздар түрлерін шығарады: акция
және облигация.
Акция – акционерлік қоғамның капиталына қаражат қосқандығын
куәләндіратын жазбаша куәлікті, меншік нысанын білдіретін бағалы қағаз.
Акция өз кезегінде оның иесіне тиісті акция сомасына сәйкес салынған
капиталына белгілі бір дивиденд алуға құқық береді. Акцияны иеленуші
акционер деп аталады. Оның тұрақты табыс әкелетін бағалы қағаз иесінен
айырмашылығы, ол акцияны сатып алу барысында қоғам капиталына қатысады, ал
өнеркәсіптік облигацияны сатып алушысы болса, онда белгілі бір тұрақты
пайыз төлеуге келісім-шарт жасайтын кредитор болып табылады. Акционер
акционерлік қоғамның несие берушісі болып саналмайды және сондықтан да ол
қоғамнан өз акциясына тұрақты дивиденд төлеуді және акция бағамы түскен
жағдайда оны сатып алуды талап етуге құқысы болмайды. Акционерлердің жылдық
табысының шамасы баланста көрсетілген пайдаға тәуелді. қор биржасындағы
және банктердегі акцияның сатылу және сатып алу бағасы акцияның бағамы деп
аталады. Ол негізінен екі факторға: дивиденд мөлшеріне және қарыздық пайыз
деңгейіне байланысты. Акция бойынша төленетін дивиденд қаншалықты жоғары
болса соғұрлым қымбат немесе жоғары болып келеді.
Акционерлік қоғам – заңды тұлға. Оның органдары:
- акционерлердің жалпы жиналысы;
- директорлар кеңесі;
- алқалы орган немесе басқарма;
- тексеру комиссиясы.
Қазіргі кезде акционерлік қоғамдар меншіктің басқа формаларымен
салыстырғанда, бірқатар ерекшеліктерге ие. Кәсіпорындарды ашық акционерлік
түрінде қайта түрлендіру арқасында, жедел түрде ірі қаражат ресурстарын
жұмылдыру мүмкіндігі туындайды. Акцияларды сатудан түскен түсімдер эмитент
компанияның шотына түсіп және бизнесті жаңғырту, диверсификациялауға және
тағы да басқа қызмет етеді. Акционерлеудің басты пайдасы – бұл алдағы
уақытта әр-түрлі қаржы көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету
болып табылады. Ашық типтегі акционерлік қоғам облигацияларды эмиссиялаудан
басқа да, яғни қосымша акцияларды шығару нәтижесінде біршама қараджат тарта
алады. Егер сол немесе басқа да компанияның акцияларын орналастыру
нәтижесіне байланысты оның акцияларын көп инвесторлар иеленсе, онда бұл
олардың қор нарығындағы нақты рейтингін материалдық жағынан куәландіруді
білдіреді.
Акционерлеу процесінің қолайлы жақтарымен қоса теріс жақтары да бар.
Дегенмен де, сол компанияның акцияларын сатып алу сату объектісіне
айналдыру туралы шешім қабылдау, бұл шешімді іске асырумен байланысты
біршама материалдық шығыендардың жұмсалуын қажет етеді. Сонымен қатар,
акционерлік меншік формасы қосарланған салық салуға, яғни салықты
корпорацияның пайдасынан іздестіруге, корпорацияның салық төлегеннен
кейінгі қалатын және акционерлер арасында бөлінетін пайдадан алуға
мүмкіндік жасайды.
Қазіргі кезеңде нарықты экономикадағы меншік құқығын жүзеге асырудың
ең тиімді және кең жайылған түрі акционерлік қоғам. Қазақстан Республикасы
жағдайында акционерлеу экономиканың бүгінгі ахуалымен сипатталады:
экономикалық байланыстардың бұзылуы, инфляциялық процесстер және т.б.
Мұндай жағдайларда акционерлік қоғамдарды құру – акцияларды жабдықтаушылар
мен тұтынушылар арасында орналастырып, үзілген байланыстарды қайтадан
қалпына келтіру керек.
Акционерлік қоғамда жұмыс істейтін жұмысшыларды аз да болса компания
акциясының пакетін иемденуі оның бойында “қожайындық” сезім ұялатады.
Нәтижесінде әкімшілдік пен жұмыскерлер арасындағы қайшылық жұмсарып, еңбек
өнімділігі аратды.
Қазіргі акционерлеу тәжірибесі көрсеткеніндей оның көптеген
проблемалары бұл қоғамдарды дамытуға, олардың экономикалық процестерге оңды
әсер етуіне кедергі жасайды. Оларға алдымен жабық акционерлік қоғамдардың
көптігін, акция номиналдарының жоғары болуын атау керек. Нәтижесінде
акционерлдік қоғамдарға қалың бұқараны қатыстыру тежеледі. Бағалы қағаздар
нарығының әлсіздігі, ақпарат нарығының жоқтығы да қиындық келтіруде.
Көрсетілген күрделі проблемарды шешудің мынадай жолдары бар:
1. Ашық қоғамдарды басырақ дамыту, әсіресе материалдық өндіпріс
саласында;
2. Акция номиналының көлемін тежеу;
3. Инвестициялық компанияларды құруды ынталандыру;
4. Акционерлік қоғамның жарғылық қор мөлшерін заңды көтеру.
2001 жылдың қазан айында Қазақстан Республикасы парламенты
“Акционерлік қоғам туралы” заң жобаны қарастырып талқылаған. Бұл заң жобаны
ұсынушы ҚР-ның Ұлттық банкі болып табылады. Парламент мүшелері бұл заңға
300 – дей толықтырулар енгізді. ҚР-ның сауда және индустрия министрі Мажит
Есенбаевтың айтуы бойынша бұл заң жобаның басты мақсаты отандық акционерлік
қоғамдар жөніндегі заңдылықтарды халықаралық корпоративтік басқару
стандарттарына сәйкес келтіру. Қазір елімізде 5333 акционерлік қоғам
тіркелген, бірақ олардың тек 3000-дайы акция шығарады. Көптеген акционерлік
қоғамдардың техникалық базасы ескірген, сол себепті олар жоғары сапалы
өнімдерді шығара алмайды. Заң жоба авторлары радикалды қадамға бой ұрды.
Олардың ұсынысы бойынша акционерлік қоғамның минималды жарғылық қоры айлық
есептік көрсеткіштің (АЕК) 5 мың еселенгенінен 200 мыңға дейін көтеру, бұл
яғни 164,6 млн тенге. Құнды қағаздар департамент реестрінде тіркелгендердің
тек 464 акционерлік қоғамның жарғылық қоры 200 мың АЕК-ден асады, 571
акционерлік қоғам 100 мың АЕК-ден асады, 762 акционерлік қоғам 50 мың АЕК-
ден асады. Нәтижесінде нарықта тек ірі-ірі және өмірге бейшең акционерлер
қалады. Бұндай процесстен кезінде екінші деңгейдегі банктер өткен. Жаңа заң
жоба шарттарына сәйкес келмейтін ұсақ акционерлік қоғамдар не жарғылық
қорын көбейту керек не жауапкершілігі шектелген серіктестікке айналу керек.
2 ТАРАУ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
2.1. Ұсынбалы,ордерлік және атаулы бағалы қағаздар
Бағалы қағаздар туралы түсінік осы заң құжаттар туралы жалпы көрініс
береді, ал бағалы қағаздардың түрлері заңды мағынасы бар әртүрлі негіздер
бойынша түсінікті нақтылай түседі.
Ғалымдардың көпшілігі бағалы қағаздардың барлық түрлері үшін маңызы
бар негзгі квалификациясы құқық субъектісі ретіндегі тұлғаның
легитимациялық тәсіліне байланысты бөлу болып табылады деп санайды.
Бағалы қағаздарда бекітілген құқықтар жоғары дәрежедегі айналыс
қабілетіне ие болады. Сондықтан да қағаз бойынша құқықты тұлғаны анықтау
тәсілі және ой бойынша беру тәртібі аса маңызды болып табылады. Жіктеудің
матынасын толық ашып қару үшін берілген қағаздарды бөлу жүйесіндегі нақты
роль айналатын легитимация тәсілі "және белгілеу тәсілі " деген
түсініктерді қарастырайық.
Ф.Карагусовтың пікірі бойынша, легитимация тәсіліне тек орындауды
талап етуге құқылы тұлға ретінде бағалы қағаздың мәтініндегі жай емес,
сонымен қатар құжаттың түпнұсқасын ұсыну, борышкердің кітабында жазылу
деген сияқты тұлғаның қалай белгіленгеніне байланысты қағазды және ондағы
құқықты берудің әдістері ажыратылады. Табысталған жағдайларды тапсыру
немесе міндетті тұлғаның кітабы бойынша трансферт. Бағалы қағаз бойынша
құқықты тұлғаны белгілеу әдістері келесілер болуы мүмкін:
- құжаттың мәтінінде оның иеленушінің аты көрсетіледі (атаулы немесе
ордерлік қағаз);
- қағазда " ұсынбалы " деген жазба бар (бұл жазба құжаттың ұсынбалы
екенін куәландырылады);
- қағазда оның иеленушінің аты болмайды, мұндай жағдайда ол ордерлік
болып табылады, яғни соңғы жазбасы бланкілік болатын бағалы қағаз.
Бағалы қағаздың мәтінідегі құқылы субъектіні белгілеу тәсілі әр
уақытта құқылы тұлғаны заңды деп танитын әрекеттер мен фактілердің көлеміне
сәйкес келе бермейді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 130-бабы өзінің
негізінде заңи маңызы бар бағалы қағаздардың жіктелген белгіледі. Оны
анықтау белгісі ретінде легитимиация тәсілі алынды – бұл жіктелу негізі
болып табылады және оның үлкен маңызы бар, себебі легитимация тәсіліне
байланысты бағалы қағаздарда белгіленген мүліктік құқықтарды жүзеге асыру
және беру тәртібі анықталады.
Құжаттың ұсынушының қалай заңдастырылатына байланысты бағалы
қағаздардың үш түрі аталып көрсетілген, олар, ұсынбалы, атаулы және
ордерлік бағалы қағаздар. Бұнымен бірге бағалы қағаздардың барлық түрлері
ұсынбалық, қатысушы немесе ордерлік қағаздар түрінде бола алмайды, себебі
заң мұндай мүмкіндікті шектеуі мүмкін (азаматтық кодекс 130-бап, 3-тармақ).
Заң құжаттарымен аталуы, не ордерлік немесе ұсынбалы қағаз ретінде шығару
мүмкіндігне жол берілмеуі мүмкін және керісінше, заң құжаттарымен бағалы
қағаздардың әр түрлі белгілерін ұштастыратын бағалы қағаздарды шығару
мүмкіндігі көзделуі мүмкін.
Құжат ұсынбалы бағалы қағаз болып табылады, егер оның мазмұнынан құқық
субъектісі ретінде құжатты иеленуші тұлғаның танылатын көрінсе. Қағазда
"ұсынбалы" деген жазу болуы мүмкін немесе құжаттың иесі болып табылатын
тұлғаға қандай –да бір нұсқаудың болмауыда мүмкін, бірақ борышкер құжатты
ұсынудан басқаша талап етпей-ақ иеленушіге орындауды жасауға құқылы ғана
емес, сонымен қатар міндетті. Ол бұл қағаз ұсынушыға қандай жолмен
түскендігін анықталуы керек. Борышкер орындауға айырбас ретінде ұсынбалы
қағазды алғаннан кейін өз міндеттемесінен босатылған болып саналады. Бұған
мысал ретінде мемлекеттік ішкі ұтыс қарыздарының облигациясы бола алады.
Бұл қағаздар міндеттемелік құқық тамырында пайда болғанымен өздерінің
қасиеттері бойынша көбінесе заттың құқық аясына саяды.
Қазақстан республикасының Азаматтық кодексінің 132-бап, 1-тармаққа
сәйкес ұсынбалы бағалы қағазды және онда белгіленген құқықты беру бұл
құжатты бір тұлғаның екінші тұлғаға жай тапсыруымен жүзеге асырылады, бұл
үшін қандай да бір формальдылықты сақтау қажет емес.
Ұсынбалы бағалы қағаздар өте жоғары айналыс қабілеттілігіне ие болады.
Бірақ бұл жерде сонымен қатар екі талап үшін де үлкен тәуекел орын алады.
Қағаз бойынша борышкер үшін бұл бағалы қағаздың оның қолынан борышкердің
еркінен тыс шығып кетуі (жоғалуы, ұрлануы және тағы басқа) және құқықтың
шынайы субъектісі болып табылмайтын тұлғаға орындау тәуекелі (мысалы, ұрыға
орындау). Ал қағазда ұстаушы үшін ол бағалы қағазды оған жоқ тұлғадан
қабылдау тәуекелі. Бірақ бұл жерде заңмен заңсыз жолымен меншік иесінің
иелігінен шығып, айналыста жүргенін білмеген және біле алмаған тұлға болып
табылатын адал иеленушінің құқытары қорғалады. Осылайша "ұсынбалы бағалы
қағаздар орындауды жүеге асыратын тұлғаны көрсетпей-ақ беріледі және онымен
куәландырылатын құқықтар оны міндетті тұлғаға ұсына алатын тұлғаға тиісті
болады1.
Профессор Н.О. Нерсесов ұсынбалы бағалы қағаздардың келесідей сиптты
белгілерін атап көрсетеді:
1.ұсынбалы бағалы қағаздардың барлығы легитимациялық қағаздарға
жатады, яғни легимациялық дәлелдемелер несие беруші үшін де, борышкер үшін
де мүмкіндігінше жеңілдетілген.
2. ұсынбалы қағаздар қоғамдық сенімсіз мүддесі үшін қызмет етеді, яғни
бұл дегеніміз құжаттан туындайтын құқықтар алдыңғы тұлғаның құқықтарын
ешқандай қатысынсық адал иеленушіге беріледі.
3.ұсынбалы бағалы қағаздар "Presetatіospapіеre " санатына жатады.
Алдыңғы тарауларда айтып кеткендей кез келген бағалы қағаздың маңызы оған
иелік ету болып табылады. Ұсынбалы бағалы қағаз бойынша қанағаттандыру
құжатты көрсеткеннен кейін ғана барып орындалады. Яғни борышқор несие
берушіге төлемді жүргізу үшін келмейді, ол керісінше соңғысы борышқорға өз
талаптарын қанағаттандыру үшін келеді1.
Атаулы бағалы қағаздар құжаттың мәтініде құқық субъектісін көрсетуді
қамтиды, яғни онымен куәландырылған және орындау соған қатысты жүргізілуі
мүмкін тұлғаға тиісті болады. Мұндай қағаздың иеленушісін легитимациялау
үшін оның атын эмитенттің арнаулы реестін енгізу керек. Яғни атаулы бағалы
қағаз бойынша мүліктік құқытарды жүзеге асыру үшін оның ұстаушысы міндетті
тұлғаға қағазды ұсынысы қана қоймай, сонымен қатар қағаз бойынша оған
орындалуы қажет тұлға ретінде эмитенттің реестерінде есептелуі керек.
Атаулы бағалы қағаздарды, яғни ондағы көрсетілген құқықтарды алудың
ерекшеліктері де бар. Бағалы қағаздың өзі құжатта жазылатын табысталған
жазба арқылы берілуі мүмкін, бірақ мұндай табыстау жарамды болу үшін
трансферт жүргізу арқылы осы эмитенттің реестерінде тіркеу керек. Бұл жерде
екі тәсіл ажаратылады:
1. табыстау қағаздың өзін ұсынумен жанамаланатын иелігінен шығарылған
тұлғаның арызы негізінде міндетті тұлғаның кітабы бойынша
трансферт арқылы жүзеге асырылады.
2. Қағаз иелігінен шығарылған тұлғамен жаңа иеленушіге табысталған
жазба боыйнша беріледі, ал трансферт осы қағазды ұсыну арқылы
иеленушінің арызы негізінде жүргізіледі.
Атаулы бағалы қағаздың иеленушісі тиісті түрде өзінің құқықтарын
жеңілдетуі керек, соның ішінде мұндай жеңілдік нысанына қойылатын қажетті
талаптарды сақтауы керек (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің
346-бабы) және қағаз бойынша міндетті тұлға борышқорды талаптың болмауы
туралы хабардар етуі керек (Азаматтық кодекстің 339-343-345-бабы, 3
тармағы).
Атаулы бағалы қағаздар жағдайында тараптардың еркінен тыс адал емес
құқық субъектісіне орындау тәуекелі өте төмен. Бірақ сонымен қатар олардың
айналым қабілеттілігіне дәрежесі де бағалы қағаздардың басқа да екі түрімен
салыстырғанда өте төмен.
Ордерлік бағалы қағаздардың ерекшеліктері атаулы бағалы қағаздармен
салыстырғанда, ол нақты бір тұлғаға жазылып беріледі және онда ұйғарымы
бойынша құжатты одан бағалы қағазды басқа ұсынушыға беру мүмкіндігі алдын-
ала болмағандықтан, бұйрықты, ордерді жасауда ерекше формалдылықты қажет
етпейді. Бұйрық құжаттық артқы бетіндегі табысталған жазба түрінде
рәсімделеді, ол үшін " индоссамент " деген термин қолданылады. Табысталған
жазбаны жүргізетін тұлға-индоссант оның пайдасына индоссамент жасайтын
тұлға – индоссат.
Ордерлік бағалы қағаздың иеленушісі өз құқығын жүзеге асыру кезінде
қағаздың түпнұсқасын ұсыныумен және сонымен бір мезгілде табысталған
жазбалардың үздіксіз қатарынан заңдастырылады. Бұл жерде үздіксіздік
формалды белгімен анықталады: әрбір табысталған жазбаның астында индоссат
ретіндегі алдыңғы жазбаларда көрсетілген тұлғаның қолы туруы керек. Қағаз
кешірек табысталса, оның артқы бетінде соншама индоссомент болуы керек.
Егер қағаздың артқы бетінде келесі индоссоменттерді жүргізу үшін қағаз беті
жеткіліксіз болса, оған қатаң тәртіппен жасалатын қосымша бет – алғанын
қоса тіркеледі. Сонымен, орындауды көрсету кезінде бағалы қағаз бойынша
борышқор ұсынушының қолына берілген құжаттың түсіуінің заңдылығын тексеруі,
одан кейін өзі міндеттемесін тиісті түрде орындалуы керек.
Осылайша, біз бағалы қағазға құқықтың және одан туындайтын
құқықтардың, егер ал ордерлік болса құжаттағы табысталған жазбамен
жасалынылатын осы құжатты тапсыру жолымен табысталынын анықтадық. Мұндай
жазба мұндай болуы мүмкін:
1. атаулы, яғни қағаз және ондағы құқықтар берілген тұлға
көрсетілгенде;
2. бланкілік, ол табыстайтын тұлғаның қолын ғана қамтиды;
3. қайта табыстау (Азаматтық кодекстің 132-бап, 3-тармақ). Бұл ерекше
сипатта болады, себебі ол индоссатты ұсынушыға ешқандай мүліктік
құқықтарды жүктемейді, ал тек бағалы қағазбен куәландырылған
құқықтарды жүзеге асыруды сатуды қамтиды. Мұндай жағдайда индоссат
индоссант-иеленушінің өкілі болып табылады және олардың
қатынастарына Азаматтық кодексінің өкілдік туралы жалпы нормалары
қолданылады.
Егер ордерлік бағалы қағазда бланкілік индоссамент жасалса, онда
бұл құжат ұсынбалы бағалы қағаздарға тән тәсілменмен айналысқа түседі, яғни
жай табыстасу жолымен беріледі. Бірақ ұсынбалы бағалы қағазбен
салыстырғанда ордерлік бағалы қағаздың ұстаушысы өзінің атын және басқа
біреудің атын қағазды қайта бере алады, сондай-ақ ешқандай жазбасы-ақ
құжатты басқа тұлғаға бере алады. Бірақ кез келген жағдайда – борышқор
орындау кезінде егер ол соңғы болса бланкілік жазбаларды жазылғанға дейін
индоссаменттердің үздіксіздігіне тексеруі керек. Бланкілік индоссамент
арқылы алған қағаздың ұстаушысына адал иеленушіден ұсынбалы бағалы қағазды
талап етуге тыйым салу туралы ережесі қолданылады.
Ордерлік бағалы қағаздың кепілдігі өте жоғары, себебі бағалы қағаз
бойынша құқылы тұлға бұрынғы иеленушілердің кез келгеніне өзінің талаптарын
қол алады. Шындығында ол алдыңғы иеленушілердің түрінде қосымша жаңа
борышқорларға ие болады. Сонымен қатар табысталған жазбаны жүзеге асыратын
индоссанттың құқықтық жағдайы басқа тұлғаға ұсынбалы бағалы қағаздар берген
тұлғаның жағдайынан ажыратылады, себебі ол бағалы қағазбен көрсетілген
құқықтардың орындалуы үшін жауапты болады, яғни ол осы қағаз бойынша ортақ
борышқор болып табылады. Бағалы қағаздың жаңа иеленушісі, индоссат оны
басқа иеленушіге осындай жолмен бере алады немесе ол бойынша орындау оның
бұйрығы бойынша емес, ол басқа тұлғаның бұйрығы орындалмайтынын анықтауы
керек. Мұндай, мысалы аударма векселі бойынша қатынастар.
2. Бағалы қағаздардың басқадай жіктелулері
Әртүрлі негіздерге байланысты бағалы қағаздар жіктелінуінің бірнеше
түрлері болады. Әдебиеттерде бағалы қағаздар субъективтік белгіге, бағалы
қағаздар айналысқа кім шығарғанына, яғни ол бойынша міндетті болып
табылатын тұлғаларға қатысты жіктеледі:
1. үкімет астынан Қаржы Министірлігі шығаратын мемлекеттік бағалы
қағаздар. Бұл қағаздар ең бір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның
төлемін (өтеуін) мемлекттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді.
2. Жергілікті әкімшіліктер мен олардың иелігіндегі кәсіпорын бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтасасыз ететін жергілікті салықтар мен
ісітің нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
3. Қаржы институттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі
акционерлік қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздары. Оларды өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы
кәсіпорындарымен қатар коммерциялық банктер, сақтандыру және
инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары шығарады. Бұлар
классикалық бағалы қағаздар. Сонымен қатар эмитенттің бұл түрі
айналыстағы бағалы қағаз үстінен екінші бағалы қағаздарды шығара
алады.
4. Банктердің бағалы қағаздары, олардың қатарына депозиттік
сертификаттар (салым құжаты) чектер немесе бұданда басқа банктің
өзінің қарыз міндеттемелері жатады.
5. Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары – олар коммерциялық вексельдер,
фьючерстік шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
6. Жеке бағалы қағаздар, яғни жеке тұлғалардыңбағалы қағаздары
(Қазақстан Республикасының заңдарында және іскерлік тәжірбиеде
мұндай эмитент әлі белгісіз, бірақ болашақта оның өмірде орын алуы
мүмкін).
Биржалық қызметтің алғашқы кезеңдерінде, қор рыногын қалыптастыруда
мемлекеттік бағалы қағаздарға әр уақытта бастапқы роль берілді.
Қазіргі таңда олардың келесідей түрлері бар:
1. мемлекеттік облигациялар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz