Қазақ диалектологиясындағы лингогеография мәселесі туралы
КІРІСПЕ 4.10
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І . ТАРАУ.
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯ ЗЕРТТЕУЛЕРІ 11.38
1.1. С.Аманжоловтың диалектілік
лингогеографиялық зерттеулері 12.25
1.2. Ж.Досқараев қазақ тіліндегі говорлар туралы 25.32
1.3. Н.Сауранбаев қазақ тіліндегі диалектілер туралы 32.36
1.4. Ш.Сарыбав, О.Нақысбеков зерттеулері 36.38
ІІ . ТАРАУ
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНЫҢ ЛИНГО.
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ 39.45
1. Шығыс говорлар тобы 40.41
2. Батыс говорлар тобы 41.42
3. Оңтүстік говорлар тобы 42.43
4. Орталық.солтүстік говорлар тобы 43.44
ҚОРЫТЫНДЫ 45.46
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47.50
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І . ТАРАУ.
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯ ЗЕРТТЕУЛЕРІ 11.38
1.1. С.Аманжоловтың диалектілік
лингогеографиялық зерттеулері 12.25
1.2. Ж.Досқараев қазақ тіліндегі говорлар туралы 25.32
1.3. Н.Сауранбаев қазақ тіліндегі диалектілер туралы 32.36
1.4. Ш.Сарыбав, О.Нақысбеков зерттеулері 36.38
ІІ . ТАРАУ
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНЫҢ ЛИНГО.
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ 39.45
1. Шығыс говорлар тобы 40.41
2. Батыс говорлар тобы 41.42
3. Оңтүстік говорлар тобы 42.43
4. Орталық.солтүстік говорлар тобы 43.44
ҚОРЫТЫНДЫ 45.46
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47.50
Қазақ диалектологиясы – тіл білімінің басқа салаларымен салыстырғанда кейін пайда болған, ірге тасы кейінірек қаралған сала. Қазақ диалектологиясының ғылыми мәселелері туралы пікір айту, оның объектісі - говорларды зерттеу ісі 1940 жылдардан бастап қана қолға алына бастады. Бұл салада алғашқы еңбек жазғандар С.А.Аманжолов пен Ж.Д.Досқараев болатын. Қазақ диалектология ғылымының ірге тасын қалаған екі ұстаз ғалымдарымыз алғаш рет материал жиып, оларды бір ізге түсіріп, диалектологиялық сөздік жасаумен ғана шектелмей, қазақ диалектілерінің классификациясы, әдеби тіл негізі т.б. теориялық мәселелер жөнінде өз пікірлерін айтқан еді. Олардың еңбектері қазақ диалектологиясының әрі қарай дамуына, кемелдеуіне зор әсер етті. Кейінгі зерттеулерге мұрындық болды. Революциядан бұрын және одан кейін де (1946 жылға дейін) диалектология мәселелеріне арнайы мақалалар басылмаған еді. Қазақ диалектологиясының жеке ғылым болып қалыптасуына көп еңбек сіңірген С.Аманжолов болды. Ол ұзақ жылдар бойы жоғары оқу орындарында осы пәннен лекция оқып, кадр дайындау ісіне мол үлес қосты. Диалектологиялық экспедициялар ұйымдастыруға, диалектологияның проблемалық мәселелерін көтеруге тікелей араласып ат салысты. Революциядан бұрынғы нұсқалардан, халық ақындары мен қазақ тілінде шыға бастаған аудандық газеттерден қыруар лексикалық материал жинауда зор еңбек сіңірді. Қазақ диалектологиясы жайында күрделі еңбектер де жазды. Лексикалық материалдар, әсіресе, С.Аманжоловтың монографиялық еңбегінің соңында берілген диалектологиялық сөздігінде мол қамтылған /1/.
1. Аманжолов С.А. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алма-Ата, 1959. Ч.1.
2. Бұл авторлардың еңбектеріне төменде арнайы тоқталамыз.
3. Аманжолов С.А. Вопросы истории и диалектологии казахского языка. – Алма-Ата, 1959. Ч.1; Досқараев Ж., Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. Бірінші бөлім. – Алматы, 1951; Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. – Алматы, 1965; Нұрмағамбетов Ә. Түрікменстандағы қазақтардың тілі. – Алматы, 1974; Соныкі. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы, 1978; Нақысбеков О. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы.- Алматы, 1972; Қалиев Ғ. Қазақ диалектологиясының мәселелері. – Алматы, 1960.
4. Айдаров Т. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. (Өзбекстандағы қазақ говорларының материалдары). – Алматы, 1975.
5. Қалиев Ғ. Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру. – Алматы, 1985.
6. Нұрмағамбетов Ә. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні. – Алматы, 1985.
7. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі / Құр.Ж.Досқараев, Қ.Айтазин, Ш.Бектұров, Ж.Болатов, Ғ.Қалиев, О.Нақысбеков, Ә.Нұрмағамбетов, С.Омарбеков, Ш.Сарыбаев. – Алматы, 1969.
8. Сарыбаев Ш. Инструкция для составления диалектологического словаря казахского языка // Қазақ диалектологиясы. – Алматы, 1965. 1-шығуы.
9. Қазіргі қазақ тілінің бір томдық түсіндірме сөздігінің инструкциясы / Құр. Г.Жәркешева, Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев. – Алматы, 1953.
10. Диалектологик сүзлек // Төзүчеләр: Н.Б.Борһанова, Г.Якупова. Икенче чыгарылыш. – Қазан, 1953; Диалектологик сүзлек. 3-кисәк / Төзүчеләр: Н.Б.Борһанова, Л.Т.Махмутова. – Қазан, 1958; Азәрбаjчан дилинин диалектоложи лұғәти. Бирчиллик. – Бақы, 1964.
11. Филин Ф.П. Проект словаря русских народных говоров. – М., Л., 1961; Соныкі; Об областном словаре русского языка: Лексико-графический сборник. – М., 1957. №2; Мельниченко Г. О принципах составления областных словарей: Уч.зап. Ярославского Гос. пед. Института им. К.Д.Ушинского. Русский язык. – Ярославль, 1957. Вып. 26(36); Рустамов Р.А. О принципах составления диалектологического словаря азербайджанского языка // Вопросы диалектологии тюркских языков. – Казань, 1960; Махмутова Л.Т. О принципах составления татарского диалектологического словаря // Сонда; Бакинова Г.О. О принципах составления диалектологического словаря киргизского языка // Вопросы диалектологии тюркских языков. Баку, 1963. Т.3; Покровская Л.А. О диалектологическом словаре казахского языка // Сонда.
12. Численность и состав населения СССР (по данным всесоюзной переписи населения 1979) // Финансы и статистика. 1984. С. 139.
13. Брук С.И. Население мира. Этнодемографический справочник. Второе переработанное и дополненное издание. – М., 1986. – с.172.
14. Жармунский В.М. О диалектическом атласе тюркских языков СССР // Вопросы диалектологии тюркских языков. – Фрунзе, 1968. – с.90.
15. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов.. – М., 1966. – с.218.
16. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка.Ч.1. – Алма-Ата, 1959.- стр.31.
17. Ж.Досқараев, Ғ.Мұсабаев. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1951. 43-49, 73-79 беттер; «Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері», «Қазақ диалектологиясы» (1-шығуы, 1965) атты жинақтардағы Ж.Болатовтың мақалаларын қараңыз.
18. Ж.Досќараев, Ѓ.М±сабаев. Ќазаќ тілініњ жергілікті ерекшеліктері. - Алматы, 1951. 19-25 бб.
19. П.М.Мелиоранский (рец.). В.Катаринский. Грамматика киргизского языка. - Запмски Вост. отд.Археолог. русск. об-ва. т.ХІ, 1897-98 г., 363-364 бб.
20. Вопросы истории и диалектологии казахского языка. Вып.І. - Алма-Ата, 1958. - 15 бет.
21. Ж.Досќараев. Изучение системы народных говоров казахского языка. - Известия Академии наук Казахской ССР. Серия общественная. № 4, 1966, 89 бет.
22. Н.Т.Сауранбаев. Диалекты в современном казахском языке. - «Вопросы языкознания». 1955. №5.
23. Сарыбаев Ш. Диалектологический атлас казахского языка // Совтеская тюркология. 1972. №3.
24. Ахманова А.С. Словарь лингвистических терминов. – М., 1966. с.170; Кенесбаев С., Жанузаков Т. Русско-казахский словарь лингвистических терминов. – Алма-Ата, 1966. – с.69.
25. Жирмунский В.М. О диалектологическом атласе тюркских языков Советского Союза // Вопросы языкознания. 1963, № 6.
26. Болатов Ж. Восточная группа говоров казахского языка и ее отношение к литературному языку: Автореф. дис… докт. Филол. наук. – Алма-Ата, 1970.
27. Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1965; Нұрмағанбетов Ә. Түрікменстандағы қазақтардың тілі. – Алматы, 1974; Соныкі. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы, 1978; Жүнісов Н. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1981.
28. Нұрмағанбетов Ә. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы, 1974. – 5 б.
29. Нақысбеков О. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. – Алматы, 1982. – 5 бет.
30. Аманжолов С. Вопросы диалектолгии и истории казахского языка – Алмата, 1959. – с. 172.
31. Байжолов А. Языковые особенности казахов Кустанайской области. Автореф. дис.. канд. Филол. наук. – Алма-Ата, 1964.
32. Досқараев Ж. Ұлытау, Жезқазған экспедициялық отрядтарының жұмысы туралы // ҚТТ мен ДМ 3-шығуы. – Алматы, 1960; Сарыбаев Ш.Ш. Көкшетау облысы Шучинск, Еңбекшілер аудандарында тұратын қазақтардың тіліндегі диалектілік ерекшеліктер // ҚТТ мен ДМ. 3- шығуы. – Алматы, 1963.
2. Бұл авторлардың еңбектеріне төменде арнайы тоқталамыз.
3. Аманжолов С.А. Вопросы истории и диалектологии казахского языка. – Алма-Ата, 1959. Ч.1; Досқараев Ж., Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. Бірінші бөлім. – Алматы, 1951; Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер. – Алматы, 1965; Нұрмағамбетов Ә. Түрікменстандағы қазақтардың тілі. – Алматы, 1974; Соныкі. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы, 1978; Нақысбеков О. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы.- Алматы, 1972; Қалиев Ғ. Қазақ диалектологиясының мәселелері. – Алматы, 1960.
4. Айдаров Т. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. (Өзбекстандағы қазақ говорларының материалдары). – Алматы, 1975.
5. Қалиев Ғ. Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру. – Алматы, 1985.
6. Нұрмағамбетов Ә. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні. – Алматы, 1985.
7. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі / Құр.Ж.Досқараев, Қ.Айтазин, Ш.Бектұров, Ж.Болатов, Ғ.Қалиев, О.Нақысбеков, Ә.Нұрмағамбетов, С.Омарбеков, Ш.Сарыбаев. – Алматы, 1969.
8. Сарыбаев Ш. Инструкция для составления диалектологического словаря казахского языка // Қазақ диалектологиясы. – Алматы, 1965. 1-шығуы.
9. Қазіргі қазақ тілінің бір томдық түсіндірме сөздігінің инструкциясы / Құр. Г.Жәркешева, Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев. – Алматы, 1953.
10. Диалектологик сүзлек // Төзүчеләр: Н.Б.Борһанова, Г.Якупова. Икенче чыгарылыш. – Қазан, 1953; Диалектологик сүзлек. 3-кисәк / Төзүчеләр: Н.Б.Борһанова, Л.Т.Махмутова. – Қазан, 1958; Азәрбаjчан дилинин диалектоложи лұғәти. Бирчиллик. – Бақы, 1964.
11. Филин Ф.П. Проект словаря русских народных говоров. – М., Л., 1961; Соныкі; Об областном словаре русского языка: Лексико-графический сборник. – М., 1957. №2; Мельниченко Г. О принципах составления областных словарей: Уч.зап. Ярославского Гос. пед. Института им. К.Д.Ушинского. Русский язык. – Ярославль, 1957. Вып. 26(36); Рустамов Р.А. О принципах составления диалектологического словаря азербайджанского языка // Вопросы диалектологии тюркских языков. – Казань, 1960; Махмутова Л.Т. О принципах составления татарского диалектологического словаря // Сонда; Бакинова Г.О. О принципах составления диалектологического словаря киргизского языка // Вопросы диалектологии тюркских языков. Баку, 1963. Т.3; Покровская Л.А. О диалектологическом словаре казахского языка // Сонда.
12. Численность и состав населения СССР (по данным всесоюзной переписи населения 1979) // Финансы и статистика. 1984. С. 139.
13. Брук С.И. Население мира. Этнодемографический справочник. Второе переработанное и дополненное издание. – М., 1986. – с.172.
14. Жармунский В.М. О диалектическом атласе тюркских языков СССР // Вопросы диалектологии тюркских языков. – Фрунзе, 1968. – с.90.
15. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов.. – М., 1966. – с.218.
16. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка.Ч.1. – Алма-Ата, 1959.- стр.31.
17. Ж.Досқараев, Ғ.Мұсабаев. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1951. 43-49, 73-79 беттер; «Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері», «Қазақ диалектологиясы» (1-шығуы, 1965) атты жинақтардағы Ж.Болатовтың мақалаларын қараңыз.
18. Ж.Досќараев, Ѓ.М±сабаев. Ќазаќ тілініњ жергілікті ерекшеліктері. - Алматы, 1951. 19-25 бб.
19. П.М.Мелиоранский (рец.). В.Катаринский. Грамматика киргизского языка. - Запмски Вост. отд.Археолог. русск. об-ва. т.ХІ, 1897-98 г., 363-364 бб.
20. Вопросы истории и диалектологии казахского языка. Вып.І. - Алма-Ата, 1958. - 15 бет.
21. Ж.Досќараев. Изучение системы народных говоров казахского языка. - Известия Академии наук Казахской ССР. Серия общественная. № 4, 1966, 89 бет.
22. Н.Т.Сауранбаев. Диалекты в современном казахском языке. - «Вопросы языкознания». 1955. №5.
23. Сарыбаев Ш. Диалектологический атлас казахского языка // Совтеская тюркология. 1972. №3.
24. Ахманова А.С. Словарь лингвистических терминов. – М., 1966. с.170; Кенесбаев С., Жанузаков Т. Русско-казахский словарь лингвистических терминов. – Алма-Ата, 1966. – с.69.
25. Жирмунский В.М. О диалектологическом атласе тюркских языков Советского Союза // Вопросы языкознания. 1963, № 6.
26. Болатов Ж. Восточная группа говоров казахского языка и ее отношение к литературному языку: Автореф. дис… докт. Филол. наук. – Алма-Ата, 1970.
27. Омарбеков С. Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1965; Нұрмағанбетов Ә. Түрікменстандағы қазақтардың тілі. – Алматы, 1974; Соныкі. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы, 1978; Жүнісов Н. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері. – Алматы, 1981.
28. Нұрмағанбетов Ә. Қазақ тілі говорларының батыс тобы. – Алматы, 1974. – 5 б.
29. Нақысбеков О. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. – Алматы, 1982. – 5 бет.
30. Аманжолов С. Вопросы диалектолгии и истории казахского языка – Алмата, 1959. – с. 172.
31. Байжолов А. Языковые особенности казахов Кустанайской области. Автореф. дис.. канд. Филол. наук. – Алма-Ата, 1964.
32. Досқараев Ж. Ұлытау, Жезқазған экспедициялық отрядтарының жұмысы туралы // ҚТТ мен ДМ 3-шығуы. – Алматы, 1960; Сарыбаев Ш.Ш. Көкшетау облысы Шучинск, Еңбекшілер аудандарында тұратын қазақтардың тіліндегі диалектілік ерекшеліктер // ҚТТ мен ДМ. 3- шығуы. – Алматы, 1963.
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
САҒЫБАЕВА МАНАР ӘБДІМҰҚАШҚЫЗЫ
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯ МӘСЕЛЕСІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 0212 - Қазақ тілі мен қазақ әдебиеті
Қарағанды-2002 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
____________ ф.ғ.д., профессор Ш.М.Мәжітаева
______ _________________ 2002 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯ МӘСЕЛЕСІ
Мамандығы: 0212 - Қазақ тілі мен қазақ әдебиеті
Ғылыми жетекші: ____________филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Жартыбаев А.Е.
Студент: _________________ Сағыбаева М.Ә.
Қарағанды-2002 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4-10
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І – Тарау.
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯ зерттеулері
11-38
1. С.Аманжоловтың диалектілік
лингогеографиялық зерттеулері 12-25
1.2. Ж.Досқараев қазақ тіліндегі говорлар туралы 25-32
1.3. Н.Сауранбаев қазақ тіліндегі диалектілер туралы 32-36
4. Ш.Сарыбав, О.Нақысбеков зерттеулері 36-38
ІІ – ТАРАУ
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНЫҢ ЛИНГО-
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ 39-45
1. Шығыс говорлар тобы 40-41
2. Батыс говорлар тобы 41-42
3. Оңтүстік говорлар тобы 42-43
4. Орталық-солтүстік говорлар тобы 43-44
Қорытынды 45-46
Пайдаланған Әдебиеттер тізімі 47-50
КІРІСПЕ
Қазақ диалектологиясы – тіл білімінің басқа салаларымен салыстырғанда
кейін пайда болған, ірге тасы кейінірек қаралған сала. Қазақ
диалектологиясының ғылыми мәселелері туралы пікір айту, оның объектісі -
говорларды зерттеу ісі 1940 жылдардан бастап қана қолға алына бастады. Бұл
салада алғашқы еңбек жазғандар С.А.Аманжолов пен Ж.Д.Досқараев болатын.
Қазақ диалектология ғылымының ірге тасын қалаған екі ұстаз ғалымдарымыз
алғаш рет материал жиып, оларды бір ізге түсіріп, диалектологиялық сөздік
жасаумен ғана шектелмей, қазақ диалектілерінің классификациясы, әдеби тіл
негізі т.б. теориялық мәселелер жөнінде өз пікірлерін айтқан еді. Олардың
еңбектері қазақ диалектологиясының әрі қарай дамуына, кемелдеуіне зор әсер
етті. Кейінгі зерттеулерге мұрындық болды. Революциядан бұрын және одан
кейін де (1946 жылға дейін) диалектология мәселелеріне арнайы мақалалар
басылмаған еді. Қазақ диалектологиясының жеке ғылым болып қалыптасуына көп
еңбек сіңірген С.Аманжолов болды. Ол ұзақ жылдар бойы жоғары оқу
орындарында осы пәннен лекция оқып, кадр дайындау ісіне мол үлес қосты.
Диалектологиялық экспедициялар ұйымдастыруға, диалектологияның проблемалық
мәселелерін көтеруге тікелей араласып ат салысты. Революциядан бұрынғы
нұсқалардан, халық ақындары мен қазақ тілінде шыға бастаған аудандық
газеттерден қыруар лексикалық материал жинауда зор еңбек сіңірді. Қазақ
диалектологиясы жайында күрделі еңбектер де жазды. Лексикалық материалдар,
әсіресе, С.Аманжоловтың монографиялық еңбегінің соңында берілген
диалектологиялық сөздігінде мол қамтылған 1. Бұл сөздік 4000 сөзді
қамтиды. Реестрдегі әрбір сөз орыс тіліне аударылуы және жеке тіркестердің
реестерлік сөз ретінде алынуы сөздіктің құнын арттыратыны сөзсіз. Бірақ
сөздердің 2000-ға жуығы қай жерден алынғандығы белгісіз болғандықтан 1969
жылы жарық көрген диалектологиялық сөдікте пайдаланады.
Диалектологияға көп еңбегі сіңген тіл мамандарының бірі – филология
ғылымының кандидаты Ж.Досқараев. Ол диалектологиядан тұңғыш рет мақала
жазып, монографиялық еңбек шығарған ғалым. Ж.Досқараевтың 1955 жылы Ғылым
баспасынан жарық көрген Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері атты
сөздігінде екі мыңға жуық сөз қамтылып, мағынасы ашылған. Автор сөздердің
тек қана мағынасын түсіндірмей, олардың басқа тілдеріндегі баламаларын
тауып, салыстырмалы-тарихи әдіс тұрғысынан қарастырады, көптеген сөздердің
этимологиясын ашып, көп мағыналылығын сөз етеді. Біраз сөздердің шығу
төркіні жайлы да қызықты деректер бар.
С.А.Аманжолов пен Ж.Досқараевтың сөздіктері қазақ диалектологиясы ғана
емес, бүкіл түркология ғылымындағы алғашқы диалектологиялық сөздіктер
болғандықтан, кейбір олқылықтарға мән бермей отырмыз. Мысалы, Ж.Досқараев
сөздігінде омонимия мен полисемияны ажыратуда дәйексіздік, бір диалектілік
сөзді екінші бір диалектілік сөздермен түсіндіру фактілері кездеседі.
С.Аманжоловтың сөздігінде біраз материалдардың жергілікті сөйлеу тілінен
алынбай революцияға дейінгі жазба нұсқаулардан алынғаны, сөздікке
енгізілген сөздердің тең жартысы қай аудан, қай облыста айтылатыны жөнінде
мәлімет берілмегендігі, қарапайым сөздер, кітаби лексика және
диалектизмдердің арасына шек қойылмағандығы, сөздікке кітаби, қарапайым
сөздер де еніп кеткені байқалады. Бірақ бұл кемшіліктер аймақтық
лексикография саласындағы алғашқы еңбектер санатына жататын сөдіктердің
сапасына ақау келтіре алмайды.
Арнайы экспедиция ұйымдастыру арқылы жергілікті ерекшеліктерді жинау
жұмысы 1937 жылы басталған болатын. 1945 жылы Тіл және әдебиет институтының
жанынан қазақ тіл тарихы мен диалектология бөлімі ашылды. Содан бергі
мерзімнің ішінде төрт докторлық, 15 кандидаттық диссертация қорғалды. Бұрын
зерттелмей жүрген говорлар сипаттамалы әдіспен зерттеліп, олардың
диалектикалық классификациясындағы орындары анықталып отыр. Говорларды
топтау мәселесі жөнінде диалектологтар бір шешімге келген сияқты.
Бұдан басқа говорлардың фонетикалық, лексикалық, грамматикалық
ерекшеліктері анықталып, әрбір говорға тән өзіндік ерекшеліктермен қатар
бір топ говорларға тән ортақ айырым ерекшеліктер де біршама анықталды.
Говор құрамындағы архаизм, кәсіби сөздер, фразеология, кірме сөздер
аралығында жік қою мәселелері де зерттелді. 1946 жылдан бастап жеке
мақалалар, ал 1951 жылдан жеке монография, кітапшалар шыға бастады. 1958
жылдан бері қарай диалектология саласынан 7 жинақ жарық көрді, көлемі 30
баспа табақ диалектологиялық сөздік басылып шықты. Диалектологтар
Қазақстанның оңтүстік облыс тұрғындарының тіл ерекшеліктері бойынша
диалектологиялық атластың нобайлы (пробный) нұсқауын жасады. Бұл жұмыстар
қазақ диалектологиясының кейбір мәселелерін шешуге мүмкіндік берді. Алдымен
күн тәртібіне қазақ говорларын топтастыру мәселесі қойылған болатын. Бұл
мәселе жөнінде диалектологтардың арасында әр түрлі пікірлер болады. Кейбір
зерттеушілер қазақ тілінде 3 диалект бар десе (С.Аманжолов), енді бір
зерттеушілер 2 диалект бар деді (Н.Сауранбаев, Ж.Досқараев), ал Ғ.Мұсабаев
диалект жоқ дегенді айтты. Осы талас мәселені шешу үшін айтыс-тартысты
доғара тұрып, материал жиюды қолға алу керек еді. Кейінгі 20-25 жыл бойы
жиналған материалдардың негізінде тілімізде 4 говорлар тобы бар деген
тұжырымға келіп отырмыз (оңтүстік, шығыс, батыс және орталық-солтүстік).
Қазақ диалектологтары говорлардың әрбіреуінін ерекшеліктерін сипаттап,
сандық құрамын да көрсетіп берді. Одан әрі диалектологтардың кәсіби
сөздерді зерттеу, говорлар құрамындағы кірме элементтерді анықтау, қазақ
говорларының басқа тілдермен қарым-қатынасын, говорлардың түрлерін
(ауыспалы, аралас болуы) ажырату, аймақтық лексикография теориясын жасау,
говорларды лингвистикалық география әдісімен зерттеу жолында да табыстары
аз емес.
Қазақ диалектологтарының лексикалық материалдарды жүйеге келтіріп,
лексика-семантикалық топтарға бөліп, жинақтауы өз алдына, олар өздері
зерттеп отырған тұрғындар тіліндегі архаизм, неологизм, кірме сөздер,
фразеологизм, табу, эвфемизм, семантикалық ерекшеліктер және т.б. ғылыми
мәселелер тұрғысынан да зерттеулер жазды.
Қазақ говорларындағы лексикалық ерекшеліктерді арнайы зерттеуге
арналған жұмыстардан Ә.Нұмағамбетов, Ғ.Қалиев, Т.Айдаровтың еңбектерін ғана
атай аламыз. 2 Ал, белгілі бір говорды не говорлар тобын тұтас
зерттеуге арналған еңбектерде сол говордың лексикасын зерттеуге арналған
тараулары бар 3. Осы еңбектерде лексикалық ерекшеліктер түрлі лексика-
семантикалық топтарға бөлініп, кейбір сөздердің этимологиясы, көнерген
сөздер, неологизмдер, кірме сөздер жайында мәлімет берілумен қатар балық,
мақта, ирригация, мал шаруашылықтарына байланысты қолданылатын кәсіби
сөздерден де сәуір материалдар келтіріледі.
Говордың лексикасын арнайы зерттеуге арналған еңбектердің бірі -
Т.Айдаровтың монографиясы. Бұл еңбекте жоғарыдағы монографиялардағыдай
сөздерді лексика-семантикалық топқа бөлу, көнерген, кірме, омоним, синоним
сөздер сипатталулмен қатар жергілікті сөздердің фразеологиялық тіркестер,
қосалқы есімдер құраудағы ерекшеліктері сөз етіледі.
Ғ.Қалиев 1985 жылы Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру
деген атпен жарық көрген еңбегінде қазақ говорлары тіл жұйесінің сипаты мен
диалектілік сөз тұлғалары, диалектілік сөз тудырудың қазақ тіл білімінде
зерттелуі, қазақ говорларындағы сөз тудыру проблемалары, диалектілік есім
сөздер тудыратын жұрнақтар, диалектілік күрделі сөздер, диалектілік сөз
тудырушы жұрнақ тәрізді мәселелерге байланысты талас мәселелерді сөз айтып,
нақтылы мысалдармен қазақ говорларындағы сөз тудыру процесінің қыр-сырын
ашып, өзіндік ерекшеліктерін анықтай түседі. Әсіресе, жүйелікке құрылған
кейбір сөз тудыру құбылыстарының заңдылықтары тәуір анықталған (әдеби
сөздерден болған сөз тудырушы негіздер, кірме сөздерден жасалған сөз
тудырушы негіздер, әдеби емес сөздерден жасалған сөз тудырушы негіздер,
говорларда сөз тудыру өрісі кеңіген және ықшамдалған т.б.).
Ә. Нұрмағамбетов 1985 жылы жарық көрген Жергілікті тіл
ерекшеліктерінің төркіні атты сөздігінде екі жүз жиырмадан астам сөздердің
тарихын, шығу тегін, төркінін, бастапқы мағынасын ашуға тырысқан. Автор
диалектілік сөздердің этимологиясы жайлы едәуір мәлімет береді. Мүның өзі
түркологиядағы алғашқы тәжірибе әрі талпыныс болып саналады.
1969 жылы бір топ диалектологтар көлемі 27 баспа табақ алты мыңнан
астам сөзді қамтитін диалектологиялық сөзік құрастырды.7 Осы сөздікті
құрастыру үстінде С. Аманжолов пен Ж. Досқараевтың жоғарыдағы аталған
сөздіктерінен басқа Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл білімі институтының
диалектология бөлімінің қорындағы лексикалық материалдар және диалектология
бойынша қорғалған кейбір диссертациялық еңбектердегі материалдар
пайдаланады. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігін құрастырудың алдында
оның инструкциясы жасалып, жан-жақты талқыланып, баспа бетінде жарық көрген-
ді.8 Диалектологиялық сөздіктер өзінің құрылысы жағынан, реестірлік
сөздерді түсіндіру принциптері, мысал беру тәртібі жағынан әдетте
түсіндірме сөздіктің құрылысына ұқсайды. Сондықтан құрастырушылар қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінің жасау тәжірибесін пайдаланады. Бұдан басқа
диалектологтар татар, азербайжан тілдері бойынша жасалған диалектологиялық
сөздіктердің 10 тәжірибесі және Ф.П. Филин, Г. Мельниченко, Р.А.Рустамов,
Л.Т.Махмутова, Г.Бакинова, Л.А.Покровская, К. Мусаев 11 т.б. ғалымдардың
аймақтық лексикографияның әр түрлі мәселелеріне арнап жазған мақала-
еңбектері де ескерусіз қалған жоқ.
Ал, халық санағының мәліметіне қарағанда СНГ-да тұратын қазақтардың
саны 6.556.442 адам. Оның ішінде Қазақстанда 5.289.349, Өзбекстанда
620.136, РСФСР-да 518.060, Түрікменстанда 79.539, Қырғызстанда 27.442,
Тәжік жерінде 9.606, Украинада 7.171 қазақ тұрады екен 12.
Монғол Халық Республикасында 96.000, Қытай Халық Республикасындағы
930.000, Ауғанстандағы 5.000 13 қазақтардың тілі әлі зерттелемей келе
жатыр.
Ал біздің диплом жұмысымыз қазақ диалектологиясындағы лингогеография
мәселесіне арналады. Бұл жұмысты жазу барысында С.Аманжолов, Ғ.Қалиев,
Ж.Досқараев, Ш.Сарыбаев және т.б. зерттеушілер еңбектерін басшылыққа алдық.
Диплом жұмысымыз дәстүрлі кіріспе, негізгі бөлім және қысқаша қорытындыдан
тұрады. Жұмыс соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І – ТАРАУ
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Тіліміздегі диалектілерді немесе говорлар тобын лингогеография
әдісімен зерттеу өткен ғасырдың 40 жылдарынан бастаған. Жергілікті тіл
ерекшеліктерін лингогеографиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз – диалектілерді
белгілі бір қолдану шекарасына қарай топтастыру, яғни, лингвистикалық
(тілдік) ерекшеліктерді географиялық, аймақтарға бөлу ісі болып табылады.
Академик В.М.Жармунский говорлар мен диалектілерді зерттеу барысында
лингогеографиялық әдісті пайдалану түркі тілді халықтардың тарихын, тілін
және диалектілер төркінін зерттеуде мол мүмкіндік туғызып, үлкен жол ашады
деген болатын 14.
Ғылыми еңбектерде лингвистикалық география деп құбылыстардың таралу
шегін, аймағын лингвистикалық карталар жасау арқылы анықтайтын
диалектологияның бір саласы деп түсіндіріледі 15.
Лингвистикалық география тіл білімінің бір саласы болса да, екінші
жағынан география ғылымымен де ұштасып жатады. Ол ұштастық тілдік
ерекшеліктерді топтап, солардың таралу шегін айқындап, картаға түсіруде
көрінеді.
СССР территориясындағы түркі тілдерінің диалектологиялық атласын
жасаудың негізгі принциптерін В.М.Жирмунский 1963 жылы жазған мақаласында
ұсынған еді. 1964 жылы октябрь айында өткен түркі тілдері
диалектологиясының мәселелеріне арналған бесінші кеңесінде тілдерінің
диалектологиялық атласын түзуге кірісу жайында қалуы алынды. Бұл жайында
арнайы мәжіліс болып, тікелей кірісу 60-жылдар болғанымен кейбір түркі
тілдерінде диалектологиялық атлас жасау туралы пікірлер мен әрекеттер одан
да бұрын болған еді. Оңдай жұмыстар қатарында 1944 жылы өзбек говорларын
лингогеографиялық жолмен зерттеуге арналған А.Н.Боровков жасаған сұраулық
пен В.В.Рещетов еңбегін және 1950 ж. жарық көрген азербайжан
диалектологтары еңбектерін жатқызуға болады. Бұл жайлар кейін А.А.Баскаков,
М.Ш.Ширалиев, Э.Р.Тенищев, Л.А.Покровская мақалалары мен А.З.Гаджиеваның
Түркі тілдері ареалдық лингвистиканың проблемалары атты еңбегінде толыға
түсті.
Ал қазақ диалектологиясында бұл мәселе түркітілдерінің
диалектологиялық атласын жасауға байланысты қолға алынды. Бұл мәселе туралы
ең алғаш сөз қозғаған профессор С.Аманжолов болды.
1.1. С.АМАНЖОЛОВТЫҢ ДИАЛЕКТІЛІК ЛИНГОГЕОГРАФИЯ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕРІ
Қазақ диалектологиясында лингогеография мәселесін алғаш айналасқан
профессор С.Аманжолов болды. Ол қазақ тіліндегі диалектілердің даму тарихын
халықтардың бұрынғы тайпалық, жүздік, рулық тарихымен байланысты қарады. Ол
Маркс пен Энгельстің тайпалар одағы негізінде халық құрылады деген
пайымдауларын сүйене отырып, қазақ даласындағы үш жүзге негізделген
халықтық бірлік VII-IX ғғ. пайда болды дейді 16. Қазақ халқының негізін
құраған үш жүздің негізінде жалпыхалықтық тіл пайда болған. Ал үш жүздің
қалыптасуымен үш жергілікті диалект пайда болды. Бұл үш тайпалық одақтың
тілі даму барысында кейін бір-біріне жақындап, біртұтас қазақ тілінің
қалыптасуына негіз, ұйтқы болды деген тоқтамаға келеді. Автор жергілікті
халық өміріне тән өзгерістер (шаруашылық, әдет-ғұрып т.б.) мен көрші
тілдердің әсерінен де тіл ерекшеліктері туғанын ескертеді.
Қазақтың халық тілі мен ауыз әдебиет үлгілерінен жиналған
материалдарды және қазақ тілінің тарихын зерттеу нәтижесінде С.Аманжолов
қазақ тілінде үш диалект бар деген қорытындыға келді. Олар мыналар:
а) оңтүстік диалектісі – Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарын
және Талдықорған мен Қызылорданың кейбір оңтүстік аудандарында қамтиды;
ә) батыс диалектісі – Батыс Қазақстан, Гурьев, Ақтөбе облыстарын және
Қызылорданың солтүстік аудандарын, Қостанайдың кейбір батыс аудандарын
қамтиды;
б) солтүстік-шығыс диалектісі – Ақмола, Павлодар, Семей, Шығыс
Қазақстан, Көкшетау, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарын және
Қостанай мен Талдығорған облыстарының кейбір аудандарын қамтиды.
С.Аманжолов қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісіне бұрынғы керей,
найман, арғын, қоңырат және қыпшақ тайпаларының тілін жатқызады. Бұл
тайпалар ерте замандардан бастап-ақ Ертіс, Есіл, Тобол, Торғай өзендері
бойын; Алтай, Тарбағатай алқабын, Арқа жерін мекен еткен. Олар оңтүстігінде
– Ұлы жүз тайпаларымен, батысында – Кіші жүз тайпаларымен және татар,
башқұрттармен, солтүстігінде – алтайлықтармен және Барабин, Тобол
татарларымен, шығысында – монғол, қытай және ұйғырлармен шектескен.
С.Аманжолов солтүстік-шығыс диалектісін қазақтың әдеби тілінің
негізіне жатқан диалект деп есептейді. Қазақ тілінің диалектілері мен
қазіргі әдеби тілін фонетикалық, лексикалық және грамматикалық жағынан жан-
жақты салыстыра келіп, басқа диалектілерге қарағанда, солтүстік-шығыс
диалектісінің қазіргі әдеби тілге әлдеқайда жақын екендігін көрсетеді.
Әдеби тілдің негізіне жатқанына қарамастан, солтүстік-шығыс диалектісінде
қазір де сақталып қалған, әдеби тілге енбейтін жергілікті тілдік
ерекшеліктер кездесетінін де ескереді.
Бірақ өзінің еңбектерінде оларға кең тоқтар, талдау жасамаған. Оның
себебі, біріншіден, автордың солтүстіктік-шығыс диалект ұлттық әдеби тілдің
негізіне жатты деген көзқараста болуында, екіншіден, Қазақстанның
солтүстік, орталық және шығыс аудандарындағы халық тілінің басқа жерге
қарағанда нашар зерттелуіне байланысты. Шынында, бұл аймақ соңғы кездерде
ғана зерттеліп келеді. Кейінгі кезде жиналған материалдар аталған
аудандарда да жергілікті ерекшеліктердің белгілі мөлшерде кездесетінін,
таралу сипаты әр түрлі болғандықтан, өз ішінен шағын говорларға
бөлінетіндігін көрсетеді.
Мәселен, Шығыс Қазақстан облысы мен Семей облысының оңтүстік-шығыс
аудандарында мына сияқты тіл ерекшеліктері кездеседі 17.
а) Дыбыстық ерекшеліктер. Ш мен ч алмасуы: шақпақ – чақпақ;
шүберек – чүберек; көпшілік – көпчілік; қамшы – қамчы; шикі – чикі; әнші -
әнчі.
Л мен д алмасуы : бірілі-жарым – бірді-жарым; зорлық – зордық;
ұрлық – ұрдық.
А мен ә алмасуы: мазмұн – мәзмұн; қаперімде – кәперімде; ғана –
гәна.
Е мен ә алмасуы: себеп – сәбәп; лезде –ләзде; кесе – кәсе.
Д мен т алмасуы: әдейі - әтейі; дұрыс – тұрыс т.б.
Сөз басындағы ж қатаң айтылуы (ол шартты түрде дж- мен беріліп отыр):
жоқ – джоқ; жігіт – джігіт; жойбар – джойбар.
Сөз басында н дыбысының түсіп қалуы: немесе – емесе; некен-саяқ –
екен-саяқ.
ә) Грамматикалық ерекшеліктер. Көсемшенің мақсатты түрін жасайтын
–ғалы, -гелі жұрнағы кейде - -ғайы, -гейі түрінде айтылады: ол барғайы
отыр, кеткейі отыр.
-Кей, -гей жұрнақтары арқылы жасалған сөздер жиі кездесуі: көбінекей,
сөдегей, жөнекей, кәзекей т.б.
-Лық, -лік, -лар, -лы, -лі, -лау, -леу, -ла, -ле қосымшаларындағы л
дыбысы орнына д айтылуы: қорлық – қордық; олар – одар; биелер – биедер,
жасаулы үй – жасауды үй, зорлау – зордау; байлар – байдар.
Шылау сөздерінің қолдануында ерекшелік бар: шейін шылауы шекті
түрінде, тұрмақ, түгіл шылаулары тұрғой, тұрғай түрінде айтылады.
Қалайша, былайша, солайша, қайда сияқты сілтеу, сұрау есімдіктері
қалайшаң, былайшаң, солайшаң, қайға болып айтылады.
б) Лексикалық ерекшеліктер: айылдап келу – ауылшылап (қыдырып) келу,
ақзуақзон – ақ шыт, ақмұрт – етіктің ішкі ұлтаны, әскере - өте, аса,
борми – бұршақ, жүгері, дүбіраяқ – ерте туған төл, жамбыл – үлкен қорған,
жарандық – саты, қалқан, жоян – зор, жұмшыл – ұйымшыл, күләпәрә - әсем
бөрік, кілет – қойма, құлдау - өзен, сай бойымен төмен жүру, поштабай тары
– тарының түрі, пыстан – тарпа айыл, пышқы – ара, текемән тары – тарының
түрі, тонаулы – дәулетті, ауқатты, тон-тонау – ат-тон, сыйлық, ұртты адам –
қатал, бетті адам, үскі біз – жуан біз, чербек – үлкен ара, чүй – ағаш
қада, шикі көже – бидай көже, шүлкен – мырза, шықар – сырт, тыс т.б.
Қазақстанның шығыс говорлар тобы жақсы зертелмегемен, қазіргі кезеңде
де солтүстік аймағы әлі толық зерттелмеген жоқ, сол себепті тұтас аймақтағы
жергілікті ерекшеліктер жайында үзілді-кесілді пікір айту қазір мүмкін емес
еді.
2) Қазақ тілінің оңтүстік диалектісі. С.Аманжолов қазақ тілінің
оңтүстік диалектісіне бұрынғы үйсін, қаңлы, дулат және жалайыр тайпа
одақтарының тілін жатқызады. Бұл одақтар ерте замандардан бастап-ақ Жетісу,
Сырдария және Алатау алқабын, яғни қазіргі Алматы, Талдықорған, Жамбыл,
Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарының жерін мекен еткен, олар
шығысында – Синьцзянмен (Шынжан), ұйғарлармен, солтүстік-шығысында –
найман, керей, қоңырат тайпаларымен, солтүстік-батысында – алшын тайпалар
одағымен, оңтүстігінде - өзбек, қырғыздармен шектескен. Монғол шабуылына
дейін де, одан кейін де, сол сияқты XVI ғасырда қазақ хандығында қосылған
кезде де бұл тайпа одақтары Ұлы жүз болып аталады. Ерте замандардан бастап-
ақ бұлардың қоғамдық, шаруашылық және мәдени ортасы бір болды. Соның
нәтижесінде олардың бір кездегі тайпалық тілдері бірігіп, бір жергілікті
диалект болып қалыптасты. Бұл – қазақ тілінің оңтүстік диалектісі деп
аталады. Оңтүстік диалектісінің қалыптасуына Ұлы жүзге кіретін тайпалардың
әр түрлі табиғи-тарихи себептерге байланысты басқа тайпалармен қарым-
қатынасы нашар болғадығы да үлкен әсер етті. Мәселен, бұл тайпалардың
солтүстігінде Балқаш көлі, Бетпақ дала, солтүстік-батысындағы ұлан-байтақ
далалар, Қызылқұм және Арал теңізі осындай табиғи бөгеттер болып табылады.
Онымен бірге бұл диалектінің қалыптасуына көрші жатқан өзбек, ұйғыр, қырғыз
халықтарының тілі де әсер етті. Ұлы жүздің XVII –XIX ғасырларында Қоқан,
Хива халықтары қол астында болуы бұл диалектіге өзбек тілінің ықпалын
күшейте түсті. Бірнеше тайпалық тілдердің негізінде қалыптасқандықтан және
әр түрлі тілдердің әсері тигендікте, оңтүстік диалектісінде кездесетін
ерекшеліктердің сипаты біріңғай емес. Кейбіреулері жалпылама түрінде жиі
кездеседі. Енді біреулерінің тараған көлемі шағын, белгілі бір ауданда
ғана айтылады. Өзгешеліктердің ішінде оңтүстік диалектісінің басқа
диалектілерден айырмасын көрсететін негізгілері бар және негізгі болып
табылмайтын жеке ерекшеліктері бар, сол сияқты басқа диалектілерден ауысып
кіргендері де бар.
Оңтүстік диалектісінің негізгі дыбыстық ерекшеліктері. С мен ш
алмасуы: мысық – мышық, есек – ешек, масқара – машқара.
Ш мен ч алмасуы: шұрқырау – чұқырау, шана – чана, шеге – чеге, шикі
– чикі, шүберек – чүберек. Бұл өзгешілік Қазақстанның шығыс аудандарында да
кездеседі.
Д мен л алмасуы: теңдік – теңлік, тыңда – тыңла, маңдай – маңлай,
аңдамау – аңламау.
Б мен п алмасуы: болат – полат, бітіру – пітіру, бейнет – пейнет,
бақыр – пақыр, байқау – пайқау.
Ң мен н алмасуы: ертең – ерьен, өлең - өлен, көбең – көбен, қалың –
қалын.
М мен п алмасуы: маңай – паңай, мақта – пахта, мешпет – пешпент.
Қ мен г алмасуы: күріш – гүріш, көң –гөң, т.б.
П, б мен у алмасуы: кебіс – кеуіш, кәпір – кеуір, шылапшын –
шылаушыншіләужін.
Ж мен й алмасуы: о жақ – о йақ, бұ жақ – бұ йақ, о (л) жерде –
о йерде.
С мен т алмасуы: түргесу – түгету, қысу – қыту, сырқаттану –
сырқастану, тұрпат – сұрпат.
А мен ә алмасуы: қатты – кәтті, қайтып – кәйтіп, керісінше,
әйел – айал, едәуір – адауір.
Оңтүстік диалектісінің негізгі грамматикалық ерекшеліктері. Етістіктің
жекеше ІІ жақ бүйрық райының –ғын, -ггін, -қын, -кін, -ың, -ің қосымшалары
арқылы жасалған тұлғалары кездеседі: суырғын (суыр), айтқын (айт), келгін
(кел), барың (бар), көрің (көр).
Бұйрық райлы етістіктің көпше І жағының –лы, -лі қосымшалары арқылы
жасалған тұлғалары кездеседі: баралы – барайық, келелі – келейік.
Қалау райдың бар, жоқ сөздері арқылы жасалған түрлері кездеседі:
барғым бар – барғым келеді, барғым жоқ – барғым келмейді.
Қалау райдың қысқарған тұлғалары кездеседі: барса кетті – барса игі
еді, келсе кетті – келсе игі еді.
Көмектес септігінің –мынан, -бынан, -пынан қосымшалары арқылы жасалған
түрлері кездеседі: атпынан келу – атпен келу, пойызбынан бару – аойызбен
бару.
Септік жалғауларының қызметінде ауысшылық байқалады: мұғалімге оқыдым
– мұғалімнен оқыдым, Арысқа тұрамын – Арыста тұрамын.
Оңтүстік диалектісіндегі лексикалық ерекшеліктер. С.Аманжолов оңтүстік
диалектісінің лексикалық ерекшеліктерін 20 салаға бөледі. Берілген
материалдар оңтүстік диалектісі мен әдеби тіл лексикасы арасындағы айырманы
айқын көрсетеді. Оңтүстік диалектісінің лексикалық еркшелігі халық өмірінің
барлық жағын да қамтыған. Егіншілік пен бау-бақшаға байланысты сөздер өте
көп және олардың кейбірі баспасөз арқылы әдеби тілге еніп, бүкіл халық
пайдалатын сөздерге айналып отыр. Оңтүстік диалектісінде өте ерте
замандардан сақталып қалған, басқа жерде кездеспейтін сөздер де аз емес.
Қазақ тілі лексикасының тарихын тексеруде бұлардың зор мәні бар.
Оңтүстік диалектісіндегі лексикалық ерекшеліктердің бәрін бірдей беру
мүмкін болмағандықтан, төменде кейбір мысалдар ғана келтіріліп отыр: айуан,
дәліз, далаң – ауыз үй, алдыңғы үй; аташ – пойыз, ауқат – тамақ, жұмыс,
ашық-машық, топша, тұрым – топса, әтешкер, әтешкі – қысқаша, әтубер –
абырой, бақуат – қуатты, бәдірең – қияр, бігіз – біз, білікпілік – білте,
бітпе – жазба, дава – таба, табадан, дақыл – нәрсе, зат, дарбоза – қақпа;
дарын – жаршы; датқой - өсекші, дәке – марлі, дәс орамал – қол орамал,
дезмал – үтік, дейішеделше, дембелше – екі пұттық қап, дуал – қабырға,
дүр – шебер, маман, діт – ой, арман, еге – ие, егер – ер, екше – кимешек,
елкезер – елеуіш, ергенек – киіз үйдің ағаш есігі, етмал – ықтимал,
жағанжағлан – қайс сандық, жам, кірлән, ләгон – леген, шылапшын, жемелек
– шашбау, жоғырмақта – жуықта, жозы – аласа үстел; жуалдыз – тебен ине,
зәмбілзембіл – нәселке, зәңгізеңгі – басқыш, саты, зерен – тосаған,
зілмендей – зілдей, кәттә - зор, үлкен; кепсер – сүзгі темір, кеуірт –
күкірт, кеуіш – кебіс, қам – шикі, леген – табақ; мекпі, топы – тақия,
төбетей; мұқым – тіпті, мүлде; мұттайым – қу, өтірікші; мыттық – арамза;
нам – ат, есім; нам – дымқыл, ылғал; нанбай – үлкен, зор; өтен – тұрақ,
мекен; пая – сабақпарбозпаруаз – үй төбесіне салатын ағаш; пахнатты –
күйлі; пешене – маңдай, бақыт; пісентті – жинақты, ұқыпты; сыйлықтау –
сыйлау; таға – нағашы; тиқары – негізінде, асылында; уақтылы – уақытында,
үстін – діңгек, тіреу; шайдоз – қара құман; шақа – жүйе, рет; шыптахана –
билет сататын орын т.б.
Оңтүстік диалектісінде әдеби тілмен салыстырғанда қалыптсуында,
мағынасында, қолданылуында ерекшелік бар идиомалық, фразалық сөз тіркестері
едәуір мөлшерде кездеседі. Мысалы: алағаудан болу – алаң болу; амалкесін
іздеу – амал іздеу; аяқ қылып тастау – аяқсыз қалдыру; әдден тысқары –
шамадан тыс; бәз уақытта – кей уақытта; белі ауыру – жаны ашу; біршек болу
– бөліну; дәтмал айту – ақыл айту; дуана айту – жар салу; жер төңкеріс қылу
– жер аудару; жүзі қайту – беті қайту; зыбан ұру - әлек салу; кеуім тарту
– қараңғы тарту; күгім бату – қас қараю; күмәнға шығу – күмән болу; қаза
біту – қаза болу; қазан боп біту – суалу, біту; қайт болмау – беті қайтпау;
құлып ұру – құлып салу; қырман қосу – астық бастыру; мият болу – біреуді
жақтау; мойынтаулық қылу – көнбеу, бағынбау; орам болу – бағыну; парт боп
кету – ісіпкеуіп кету; пұшайман жеу – уайым жеу; сауатын шығару – сауатын
ашу; табым жоқ – көңілім соқпайды; тән алмау – мойнына алмау; тәнті болу –
риза болу; шеге-шегесімен – жік-жігімен; шоқ атым жер – оқ атым жер т.б.
4. Қазақ тілінің батыс диалектісі. С.Аманжоловтың бөлуі бойынша қазақ
тілінің батыс диалектісіне алшын тайпалар одағының тілі жатады. Бұл
тайпалар ежелден Арал, Қаспий алқабын, Жайық, Ор өзендері бойларын мекен
еткен. Қазіргі әкімшілік бөлу бойынша батыс диалектісі Орал, Гурьев,
Маңқыстау, Ақтөбе облыстарының кейбір аудандарын қамтиды. Алшын тайпалар
одағы оңтүстігінде қазақ тілінің оңтүстік диалектісімен, қарақалпақтармен;
оңтүстік-батысында түрікмендермен; солтүстік-батысында татар, ноғайлармен;
солтүстік-шығысында қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісімен және
башқұрттармен шектескен. Алшын тайпалар одағы өз ішінен біртұтас емес:
әлімұлы (6 ата), байұлы (12 ата), жетіру (7 ата) сияқты үш тайпалық
бірлестіктен құралған. Алшындар ерте замандардан бастап басқа қазақ
тайпаларынан оқшауланып келді. XVII ғасырдың бас кезіне дейін нОғай
ордасының қарамағында болып, басқа қазақ жүздеріне ең соңынан қосылғаны
тарихтан белгілі. Жоғарыда айтылған тайпалық бірлестіктер әр түрлі тарихи
жағдайға байланысты ұзақ уақыт бойы оқшауланып келгендіктен және бір
аймақта тұрып, қоғамдық шаруашылық, мәдени өмірі ыңғайлас болғандықтан,
олардың тайпалық тілдері бір жергілікті диалект болып қалыптасқан. Бұл
қазақ тілінің батыс диалектісі деп аталады. Батыс диалектісінің
қалыатасуына татар, башқұрт тілдерінің де әсері тиген. Батыс диалектісі кең
көлемді қамтып, бұрыңғы бірнеше тайпалық тілдердің негізінде
қалыптасқандықтан онда кездесетін диалектілік ерекшеліктердің таралу,
сақталу сипаты бірдей емес. Кейбіреулері жалпылама және жиі кездеседі:
бұлардан бүкіл батыс диалектісінің басқа диалектілерден айырмасын көруге
болады. Ал кейбір өзгешеліктер неғұрлым шағын көлемде ғана кездеседі:
олардан батыс диалектісінің өз ішінен говорларға бөлінетіні байқалады.
Батыс диалектісінің негізгі фонетикалық ерекшеліктері.
Ш мен с алмасуы: шекер – секер; келешек – келесеккележақ;
шоқаю – соқаю; шұжық – сүжік.
Ш мен ж алмасуы: келешек – кележақ; берешек – бережақ; шаң-шұң
– жаң-жұң; қиыр-шиыр – қиыр-жиыр.
Д мен б алмасуы: додалау – бодалау; жедеғабыл – жебеғабыл.
Д мен ж алмасуы: домалау – жұмалау.
Н мен й алмасуы: қайда сұрау есімдігі қанда болып айтылады.
О мен ұ алмасуы: соақы – сұрақы; домалау – жұмалау; ойран –
ұйран; сонар – сұнар; шойнақ – шұйнақ; қолдану – құлдану; қорытынды –
құртынды; шошқа – шұшқа.
Ө мен ү алмасуы: өгей – үгей; мөңіреу – мүңіреу; дөнен – дүнен;
нөсерлеу – нүсерлеу.
Е мен і алмасуы: бәйге – бәйгі; ерегес – ерегіс; келін-кепшік –
келін-кепшек; кесертке – кесіртке.
Ы мен а алмасуы: құдағый – құдағай; қажырлы – қажарлы; айқыра –
айқара.
А мен ұ алмасуы: болар – болұр; машақат – мұшақат; аз-маз – аз-
мұз.
Батыс диалектісінің негізгі грамматикалық ерекшеліктері.
Жіктеу есімдігінің І, ІІ жақтарының сыпайы түріне ілік жалғауы
қысқарған түрде қосылады: бізің – біздің; сізің – сіздің. Бұл есімдіктердің
тәуелденген түрінде де ерекшелік бар: бізікілер – біздердікі; сізікілер –
сіздердікі.
Кейбір сілтеу есімдіктері ерекше тұлғаларда кездеседі: анаусы – анасы;
мынаусы – мынасы; тонау, тона – сонау, анау.
Етістіктің өткен шағының –улы, -улі қосымшалары арқылы жасалған
түрлері кездеседі: барулы – барды; келулі – келді.
Көптеген етістіктердің тұлғасында ерекшелік бар: біткеру – бітіру;
жеткеру – жеткізу; жүрту – жүргізу; кішірту – кішірейту; сандалау –
сандалу; жаду – жадылау; ортаю – орталау; қойыру – қойылу; беркіну –
бекіну; еркею – еркендеу; биігейту – биіктету; керегу – керексіну;
жортқылау – жорту; жатыру – жату.
-Ын, -ін, -н арқылы әдеби өздік етіс тумайтын кейбір сөздерден өздік
етіс жасалады: оқыну – оқу; шығыну – шығу; болыну – болу.
Қос сөздердің жасалуында ерекшелік бар:
а) кейбір қос сөздердің құрамында ескі тұлғалар сақталған. Мысалы:
түйе-теге – түйе-мүйе; қойшы-қойманшы – қойшы-қолаң; сиыр-сыбыр – сиыр-
миыр;
ә) көптеген қос сөздердің екінші сыңары әдеби тілде м дыбысынан
басталса, батыс диалектісінде п дыбысынан басталады: ат-пат – ат-мат; үй-
пүй – үй-мүй; кісі-пісі – кісімісі; жігіт-пігіт – жігіт-мігіт; ұпар-тұпар –
ұмар-жұмар;
б) әдеби тілде кездеспейтін қос сөздер бар: ерсен-қарсан – ерсілі-
қарсылы; еңқу-еңку – еңіс-еңіс; қауқыл-қауқыл; ырп-ырп; ырқ-ырқ.
-Ай қосымшасы кейде барыс септігіндегі –қа орнына айтылады: (он бір)
жасай келгенде – жасқа келгенде.
Батыс диалектісіндегі лексикалық ерекшеліктер. С.Аманжолов батыс
диалектісінің лексикалық ерекшелігін 19 салаға бөліп береді. Берілген
материалдар батыс диалектісі мен әдеби тіл лексикасының арасында едәуір
айырма бар екенін көрсетеді. Мәселен, мал шаруашылығын бүкіл қазақ халқы
кәсіп еткеніне қарамастан, оған қатысты (әсіресе түйе жайында) батыста ғана
кездесетін сөздер аз емес. Сондай-ақ көне заманнан сақталып қалған сөздер
де кездеседі. Жалпы алғанда лексикалық еркшеліктер жергілікті халық
өмірінің барлық жағын да қамтыған. Ол материалдардың бәрін беру мүмскін
болмағандықтан, батысқа тән лексикалық ерекшеліктердің жалпы сипатын
білдіру мақсатымен, төменде кейбір мысалдар ғана келтіріліп отыр: аданас –
туысқан; айлақ – кеме тоқтайтын жер; алқа – құлып; ату – мәсі; ауыт – түйе
қамыты; әйдік – үлкен; бел – темір күрек; болмай – ылғи, үнемі; бостан –
бостандық; бөтеке – бөтеге; бұйдай – бидай; бүйде – бұйда; далбай – күн
өтпеу, маса шақпау үшін киетін бас киім; даң – даңқ; дере – науа көтеріңкі
болу үшін қойылған шым, тас; долы – нар өркешінің биік қыры; дүзін беру -
өлген адамды жүз күн өткен соң еске түсіру; дырау – үлкен; ергежейлі; жалт
– найзағай; жандық – ұсақ мал; жанғу – жан таласу; жар – қабырға; жары –
жартысы; жарын – келер жыл; жедел – ерегес; жолай – жолшыбай; зымқұйым –
зым-зия; зымыстан – ауыр қыс; кейінжі – кенже; көзгелдек – тостақан; көпшік
– жастық; көрт – лөк пен кердеріден шыққан түйе тұқымы; көрім – жаман;
күбірткейлі – күбіртке; күмпі – күпі; кібіт – дүкен; қарғыс – тасып аққан
су; қатеп – ауыттың ағашы; қаязу – кеберсу; қызалақ – 11-12 жасар қыз бала;
қылуа – қылық; мауыздай – еңгезердей, ірі; мәш – мәсі; мойсапат – дөрекі;
нобайы – түгел, бәрі; ойнарқы – ойнақты; өтпек – піскен нан; рабайда – анда-
санда; рә - өте, тіпті, сәрә; сой – тұқым, тек; сүй-үсмал – күйісті мал;
татасыз – уайым-қайғысыз; тұянадай – тап-тұйнақтай; түс – лөк пен інгеннен
туған түйе; ұтыр – жөн, қисын; үрлік – мәтке, арқалық; шақат - әл, мұрша;
шалт – жылдам; шандоз - әсем, кербез; шарқат – жібек шалы, ыза – дымқыл,
сыз жер; ілкі - әуелгі, алғашқы; іңкәл – етке салатын жұқа нан т.б.
Батыс диалектісінде бұдан басқа қолданылуына, қалыптасуында ерекшелік
бар сөз тіркестері де кездеседі. Бұлардың ішінде идиомалық тіркестер де,
фразалық тіркестер де бар: адал зат жоқ – мал жоқ; ақ көз – даңғой; ақтан
ішкен – туа болған; ақтарылып тұру – аң-таң болу; албарлы болу - әбігер
болу; аман өрдіңіз бе? – аман-сау тұрдыңыз ба?; аулына ат жайлайтын кісі –
аулына қонақ түстін кісі; ауыз жармаған – үйретілмеген; аяқтай бару - өз
аяғымен бару; аяқ үстінде жүру – кепілде жүру; баз кешу – күдер үзу; бараны
қашу – үрейі қашу; беделіне сыймау – беделіне сатылмау; беті ақ айран тарту
- өңі құқыл тарту; дауасын түсіру – дауасын табу; жаду беру – жадылау; жан
созу – жанталасу; жар газет – қабырға газет; жаяуға салу – жаяу тастау;
жүзін қамау – бетін бүркеу; жылау айту – дауыс айту; жырымда жоқ – жадымда
жоқ; көзінен жас тимеу – көзінен жас домалау; көңілі біту – көңілі толу;
күн баю – күн бату; қадам ұру – қадам басу; құдаған өскен – құдағидай сыйлы
өскен; құлағым жоқ – малым жоқ; ләпай таптырмау – қоныс таптырмау; мұрады
мұң болу – мұратына жету; нос беру – сөгіс беру; пышайман болу – түсінбей
аңыру, салқа жорту – бір сыдырғы жүріс; сыбай келу – салт келу; сып-сипан
ету – түк қалдырмау; сырт көзінен таныту – сыртынан таныту т.б.
1.2. Ж.Досқараев қазақ тіліндегі говорлар туралы
1. Ж.Досқараев қазақ тіліндегі екі үлкен говорлар тобы бар деп
көрсетеді: 1. Оңтүстік-шығыс говорлар тобы. Бұған Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстары, сондай-ақ Талдықорған
облысының оңтүстік-батыс аудандарындағы (Талдықорған, Киров,
Қаратал т.б.) және Қызылорданың оңтүстік-шығыс аудандарындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
САҒЫБАЕВА МАНАР ӘБДІМҰҚАШҚЫЗЫ
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯ МӘСЕЛЕСІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 0212 - Қазақ тілі мен қазақ әдебиеті
Қарағанды-2002 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
____________ ф.ғ.д., профессор Ш.М.Мәжітаева
______ _________________ 2002 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯ МӘСЕЛЕСІ
Мамандығы: 0212 - Қазақ тілі мен қазақ әдебиеті
Ғылыми жетекші: ____________филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Жартыбаев А.Е.
Студент: _________________ Сағыбаева М.Ә.
Қарағанды-2002 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4-10
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І – Тарау.
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯ зерттеулері
11-38
1. С.Аманжоловтың диалектілік
лингогеографиялық зерттеулері 12-25
1.2. Ж.Досқараев қазақ тіліндегі говорлар туралы 25-32
1.3. Н.Сауранбаев қазақ тіліндегі диалектілер туралы 32-36
4. Ш.Сарыбав, О.Нақысбеков зерттеулері 36-38
ІІ – ТАРАУ
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНЫҢ ЛИНГО-
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТОПТАРЫ 39-45
1. Шығыс говорлар тобы 40-41
2. Батыс говорлар тобы 41-42
3. Оңтүстік говорлар тобы 42-43
4. Орталық-солтүстік говорлар тобы 43-44
Қорытынды 45-46
Пайдаланған Әдебиеттер тізімі 47-50
КІРІСПЕ
Қазақ диалектологиясы – тіл білімінің басқа салаларымен салыстырғанда
кейін пайда болған, ірге тасы кейінірек қаралған сала. Қазақ
диалектологиясының ғылыми мәселелері туралы пікір айту, оның объектісі -
говорларды зерттеу ісі 1940 жылдардан бастап қана қолға алына бастады. Бұл
салада алғашқы еңбек жазғандар С.А.Аманжолов пен Ж.Д.Досқараев болатын.
Қазақ диалектология ғылымының ірге тасын қалаған екі ұстаз ғалымдарымыз
алғаш рет материал жиып, оларды бір ізге түсіріп, диалектологиялық сөздік
жасаумен ғана шектелмей, қазақ диалектілерінің классификациясы, әдеби тіл
негізі т.б. теориялық мәселелер жөнінде өз пікірлерін айтқан еді. Олардың
еңбектері қазақ диалектологиясының әрі қарай дамуына, кемелдеуіне зор әсер
етті. Кейінгі зерттеулерге мұрындық болды. Революциядан бұрын және одан
кейін де (1946 жылға дейін) диалектология мәселелеріне арнайы мақалалар
басылмаған еді. Қазақ диалектологиясының жеке ғылым болып қалыптасуына көп
еңбек сіңірген С.Аманжолов болды. Ол ұзақ жылдар бойы жоғары оқу
орындарында осы пәннен лекция оқып, кадр дайындау ісіне мол үлес қосты.
Диалектологиялық экспедициялар ұйымдастыруға, диалектологияның проблемалық
мәселелерін көтеруге тікелей араласып ат салысты. Революциядан бұрынғы
нұсқалардан, халық ақындары мен қазақ тілінде шыға бастаған аудандық
газеттерден қыруар лексикалық материал жинауда зор еңбек сіңірді. Қазақ
диалектологиясы жайында күрделі еңбектер де жазды. Лексикалық материалдар,
әсіресе, С.Аманжоловтың монографиялық еңбегінің соңында берілген
диалектологиялық сөздігінде мол қамтылған 1. Бұл сөздік 4000 сөзді
қамтиды. Реестрдегі әрбір сөз орыс тіліне аударылуы және жеке тіркестердің
реестерлік сөз ретінде алынуы сөздіктің құнын арттыратыны сөзсіз. Бірақ
сөздердің 2000-ға жуығы қай жерден алынғандығы белгісіз болғандықтан 1969
жылы жарық көрген диалектологиялық сөдікте пайдаланады.
Диалектологияға көп еңбегі сіңген тіл мамандарының бірі – филология
ғылымының кандидаты Ж.Досқараев. Ол диалектологиядан тұңғыш рет мақала
жазып, монографиялық еңбек шығарған ғалым. Ж.Досқараевтың 1955 жылы Ғылым
баспасынан жарық көрген Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері атты
сөздігінде екі мыңға жуық сөз қамтылып, мағынасы ашылған. Автор сөздердің
тек қана мағынасын түсіндірмей, олардың басқа тілдеріндегі баламаларын
тауып, салыстырмалы-тарихи әдіс тұрғысынан қарастырады, көптеген сөздердің
этимологиясын ашып, көп мағыналылығын сөз етеді. Біраз сөздердің шығу
төркіні жайлы да қызықты деректер бар.
С.А.Аманжолов пен Ж.Досқараевтың сөздіктері қазақ диалектологиясы ғана
емес, бүкіл түркология ғылымындағы алғашқы диалектологиялық сөздіктер
болғандықтан, кейбір олқылықтарға мән бермей отырмыз. Мысалы, Ж.Досқараев
сөздігінде омонимия мен полисемияны ажыратуда дәйексіздік, бір диалектілік
сөзді екінші бір диалектілік сөздермен түсіндіру фактілері кездеседі.
С.Аманжоловтың сөздігінде біраз материалдардың жергілікті сөйлеу тілінен
алынбай революцияға дейінгі жазба нұсқаулардан алынғаны, сөздікке
енгізілген сөздердің тең жартысы қай аудан, қай облыста айтылатыны жөнінде
мәлімет берілмегендігі, қарапайым сөздер, кітаби лексика және
диалектизмдердің арасына шек қойылмағандығы, сөздікке кітаби, қарапайым
сөздер де еніп кеткені байқалады. Бірақ бұл кемшіліктер аймақтық
лексикография саласындағы алғашқы еңбектер санатына жататын сөдіктердің
сапасына ақау келтіре алмайды.
Арнайы экспедиция ұйымдастыру арқылы жергілікті ерекшеліктерді жинау
жұмысы 1937 жылы басталған болатын. 1945 жылы Тіл және әдебиет институтының
жанынан қазақ тіл тарихы мен диалектология бөлімі ашылды. Содан бергі
мерзімнің ішінде төрт докторлық, 15 кандидаттық диссертация қорғалды. Бұрын
зерттелмей жүрген говорлар сипаттамалы әдіспен зерттеліп, олардың
диалектикалық классификациясындағы орындары анықталып отыр. Говорларды
топтау мәселесі жөнінде диалектологтар бір шешімге келген сияқты.
Бұдан басқа говорлардың фонетикалық, лексикалық, грамматикалық
ерекшеліктері анықталып, әрбір говорға тән өзіндік ерекшеліктермен қатар
бір топ говорларға тән ортақ айырым ерекшеліктер де біршама анықталды.
Говор құрамындағы архаизм, кәсіби сөздер, фразеология, кірме сөздер
аралығында жік қою мәселелері де зерттелді. 1946 жылдан бастап жеке
мақалалар, ал 1951 жылдан жеке монография, кітапшалар шыға бастады. 1958
жылдан бері қарай диалектология саласынан 7 жинақ жарық көрді, көлемі 30
баспа табақ диалектологиялық сөздік басылып шықты. Диалектологтар
Қазақстанның оңтүстік облыс тұрғындарының тіл ерекшеліктері бойынша
диалектологиялық атластың нобайлы (пробный) нұсқауын жасады. Бұл жұмыстар
қазақ диалектологиясының кейбір мәселелерін шешуге мүмкіндік берді. Алдымен
күн тәртібіне қазақ говорларын топтастыру мәселесі қойылған болатын. Бұл
мәселе жөнінде диалектологтардың арасында әр түрлі пікірлер болады. Кейбір
зерттеушілер қазақ тілінде 3 диалект бар десе (С.Аманжолов), енді бір
зерттеушілер 2 диалект бар деді (Н.Сауранбаев, Ж.Досқараев), ал Ғ.Мұсабаев
диалект жоқ дегенді айтты. Осы талас мәселені шешу үшін айтыс-тартысты
доғара тұрып, материал жиюды қолға алу керек еді. Кейінгі 20-25 жыл бойы
жиналған материалдардың негізінде тілімізде 4 говорлар тобы бар деген
тұжырымға келіп отырмыз (оңтүстік, шығыс, батыс және орталық-солтүстік).
Қазақ диалектологтары говорлардың әрбіреуінін ерекшеліктерін сипаттап,
сандық құрамын да көрсетіп берді. Одан әрі диалектологтардың кәсіби
сөздерді зерттеу, говорлар құрамындағы кірме элементтерді анықтау, қазақ
говорларының басқа тілдермен қарым-қатынасын, говорлардың түрлерін
(ауыспалы, аралас болуы) ажырату, аймақтық лексикография теориясын жасау,
говорларды лингвистикалық география әдісімен зерттеу жолында да табыстары
аз емес.
Қазақ диалектологтарының лексикалық материалдарды жүйеге келтіріп,
лексика-семантикалық топтарға бөліп, жинақтауы өз алдына, олар өздері
зерттеп отырған тұрғындар тіліндегі архаизм, неологизм, кірме сөздер,
фразеологизм, табу, эвфемизм, семантикалық ерекшеліктер және т.б. ғылыми
мәселелер тұрғысынан да зерттеулер жазды.
Қазақ говорларындағы лексикалық ерекшеліктерді арнайы зерттеуге
арналған жұмыстардан Ә.Нұмағамбетов, Ғ.Қалиев, Т.Айдаровтың еңбектерін ғана
атай аламыз. 2 Ал, белгілі бір говорды не говорлар тобын тұтас
зерттеуге арналған еңбектерде сол говордың лексикасын зерттеуге арналған
тараулары бар 3. Осы еңбектерде лексикалық ерекшеліктер түрлі лексика-
семантикалық топтарға бөлініп, кейбір сөздердің этимологиясы, көнерген
сөздер, неологизмдер, кірме сөздер жайында мәлімет берілумен қатар балық,
мақта, ирригация, мал шаруашылықтарына байланысты қолданылатын кәсіби
сөздерден де сәуір материалдар келтіріледі.
Говордың лексикасын арнайы зерттеуге арналған еңбектердің бірі -
Т.Айдаровтың монографиясы. Бұл еңбекте жоғарыдағы монографиялардағыдай
сөздерді лексика-семантикалық топқа бөлу, көнерген, кірме, омоним, синоним
сөздер сипатталулмен қатар жергілікті сөздердің фразеологиялық тіркестер,
қосалқы есімдер құраудағы ерекшеліктері сөз етіледі.
Ғ.Қалиев 1985 жылы Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру
деген атпен жарық көрген еңбегінде қазақ говорлары тіл жұйесінің сипаты мен
диалектілік сөз тұлғалары, диалектілік сөз тудырудың қазақ тіл білімінде
зерттелуі, қазақ говорларындағы сөз тудыру проблемалары, диалектілік есім
сөздер тудыратын жұрнақтар, диалектілік күрделі сөздер, диалектілік сөз
тудырушы жұрнақ тәрізді мәселелерге байланысты талас мәселелерді сөз айтып,
нақтылы мысалдармен қазақ говорларындағы сөз тудыру процесінің қыр-сырын
ашып, өзіндік ерекшеліктерін анықтай түседі. Әсіресе, жүйелікке құрылған
кейбір сөз тудыру құбылыстарының заңдылықтары тәуір анықталған (әдеби
сөздерден болған сөз тудырушы негіздер, кірме сөздерден жасалған сөз
тудырушы негіздер, әдеби емес сөздерден жасалған сөз тудырушы негіздер,
говорларда сөз тудыру өрісі кеңіген және ықшамдалған т.б.).
Ә. Нұрмағамбетов 1985 жылы жарық көрген Жергілікті тіл
ерекшеліктерінің төркіні атты сөздігінде екі жүз жиырмадан астам сөздердің
тарихын, шығу тегін, төркінін, бастапқы мағынасын ашуға тырысқан. Автор
диалектілік сөздердің этимологиясы жайлы едәуір мәлімет береді. Мүның өзі
түркологиядағы алғашқы тәжірибе әрі талпыныс болып саналады.
1969 жылы бір топ диалектологтар көлемі 27 баспа табақ алты мыңнан
астам сөзді қамтитін диалектологиялық сөзік құрастырды.7 Осы сөздікті
құрастыру үстінде С. Аманжолов пен Ж. Досқараевтың жоғарыдағы аталған
сөздіктерінен басқа Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл білімі институтының
диалектология бөлімінің қорындағы лексикалық материалдар және диалектология
бойынша қорғалған кейбір диссертациялық еңбектердегі материалдар
пайдаланады. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігін құрастырудың алдында
оның инструкциясы жасалып, жан-жақты талқыланып, баспа бетінде жарық көрген-
ді.8 Диалектологиялық сөздіктер өзінің құрылысы жағынан, реестірлік
сөздерді түсіндіру принциптері, мысал беру тәртібі жағынан әдетте
түсіндірме сөздіктің құрылысына ұқсайды. Сондықтан құрастырушылар қазақ
тілінің түсіндірме сөздігінің жасау тәжірибесін пайдаланады. Бұдан басқа
диалектологтар татар, азербайжан тілдері бойынша жасалған диалектологиялық
сөздіктердің 10 тәжірибесі және Ф.П. Филин, Г. Мельниченко, Р.А.Рустамов,
Л.Т.Махмутова, Г.Бакинова, Л.А.Покровская, К. Мусаев 11 т.б. ғалымдардың
аймақтық лексикографияның әр түрлі мәселелеріне арнап жазған мақала-
еңбектері де ескерусіз қалған жоқ.
Ал, халық санағының мәліметіне қарағанда СНГ-да тұратын қазақтардың
саны 6.556.442 адам. Оның ішінде Қазақстанда 5.289.349, Өзбекстанда
620.136, РСФСР-да 518.060, Түрікменстанда 79.539, Қырғызстанда 27.442,
Тәжік жерінде 9.606, Украинада 7.171 қазақ тұрады екен 12.
Монғол Халық Республикасында 96.000, Қытай Халық Республикасындағы
930.000, Ауғанстандағы 5.000 13 қазақтардың тілі әлі зерттелемей келе
жатыр.
Ал біздің диплом жұмысымыз қазақ диалектологиясындағы лингогеография
мәселесіне арналады. Бұл жұмысты жазу барысында С.Аманжолов, Ғ.Қалиев,
Ж.Досқараев, Ш.Сарыбаев және т.б. зерттеушілер еңбектерін басшылыққа алдық.
Диплом жұмысымыз дәстүрлі кіріспе, негізгі бөлім және қысқаша қорытындыдан
тұрады. Жұмыс соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І – ТАРАУ
ҚАЗАҚ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ЛИНГОГЕОГРАФИЯНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Тіліміздегі диалектілерді немесе говорлар тобын лингогеография
әдісімен зерттеу өткен ғасырдың 40 жылдарынан бастаған. Жергілікті тіл
ерекшеліктерін лингогеографиялық тұрғыдан зерттеу дегеніміз – диалектілерді
белгілі бір қолдану шекарасына қарай топтастыру, яғни, лингвистикалық
(тілдік) ерекшеліктерді географиялық, аймақтарға бөлу ісі болып табылады.
Академик В.М.Жармунский говорлар мен диалектілерді зерттеу барысында
лингогеографиялық әдісті пайдалану түркі тілді халықтардың тарихын, тілін
және диалектілер төркінін зерттеуде мол мүмкіндік туғызып, үлкен жол ашады
деген болатын 14.
Ғылыми еңбектерде лингвистикалық география деп құбылыстардың таралу
шегін, аймағын лингвистикалық карталар жасау арқылы анықтайтын
диалектологияның бір саласы деп түсіндіріледі 15.
Лингвистикалық география тіл білімінің бір саласы болса да, екінші
жағынан география ғылымымен де ұштасып жатады. Ол ұштастық тілдік
ерекшеліктерді топтап, солардың таралу шегін айқындап, картаға түсіруде
көрінеді.
СССР территориясындағы түркі тілдерінің диалектологиялық атласын
жасаудың негізгі принциптерін В.М.Жирмунский 1963 жылы жазған мақаласында
ұсынған еді. 1964 жылы октябрь айында өткен түркі тілдері
диалектологиясының мәселелеріне арналған бесінші кеңесінде тілдерінің
диалектологиялық атласын түзуге кірісу жайында қалуы алынды. Бұл жайында
арнайы мәжіліс болып, тікелей кірісу 60-жылдар болғанымен кейбір түркі
тілдерінде диалектологиялық атлас жасау туралы пікірлер мен әрекеттер одан
да бұрын болған еді. Оңдай жұмыстар қатарында 1944 жылы өзбек говорларын
лингогеографиялық жолмен зерттеуге арналған А.Н.Боровков жасаған сұраулық
пен В.В.Рещетов еңбегін және 1950 ж. жарық көрген азербайжан
диалектологтары еңбектерін жатқызуға болады. Бұл жайлар кейін А.А.Баскаков,
М.Ш.Ширалиев, Э.Р.Тенищев, Л.А.Покровская мақалалары мен А.З.Гаджиеваның
Түркі тілдері ареалдық лингвистиканың проблемалары атты еңбегінде толыға
түсті.
Ал қазақ диалектологиясында бұл мәселе түркітілдерінің
диалектологиялық атласын жасауға байланысты қолға алынды. Бұл мәселе туралы
ең алғаш сөз қозғаған профессор С.Аманжолов болды.
1.1. С.АМАНЖОЛОВТЫҢ ДИАЛЕКТІЛІК ЛИНГОГЕОГРАФИЯ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕРІ
Қазақ диалектологиясында лингогеография мәселесін алғаш айналасқан
профессор С.Аманжолов болды. Ол қазақ тіліндегі диалектілердің даму тарихын
халықтардың бұрынғы тайпалық, жүздік, рулық тарихымен байланысты қарады. Ол
Маркс пен Энгельстің тайпалар одағы негізінде халық құрылады деген
пайымдауларын сүйене отырып, қазақ даласындағы үш жүзге негізделген
халықтық бірлік VII-IX ғғ. пайда болды дейді 16. Қазақ халқының негізін
құраған үш жүздің негізінде жалпыхалықтық тіл пайда болған. Ал үш жүздің
қалыптасуымен үш жергілікті диалект пайда болды. Бұл үш тайпалық одақтың
тілі даму барысында кейін бір-біріне жақындап, біртұтас қазақ тілінің
қалыптасуына негіз, ұйтқы болды деген тоқтамаға келеді. Автор жергілікті
халық өміріне тән өзгерістер (шаруашылық, әдет-ғұрып т.б.) мен көрші
тілдердің әсерінен де тіл ерекшеліктері туғанын ескертеді.
Қазақтың халық тілі мен ауыз әдебиет үлгілерінен жиналған
материалдарды және қазақ тілінің тарихын зерттеу нәтижесінде С.Аманжолов
қазақ тілінде үш диалект бар деген қорытындыға келді. Олар мыналар:
а) оңтүстік диалектісі – Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарын
және Талдықорған мен Қызылорданың кейбір оңтүстік аудандарында қамтиды;
ә) батыс диалектісі – Батыс Қазақстан, Гурьев, Ақтөбе облыстарын және
Қызылорданың солтүстік аудандарын, Қостанайдың кейбір батыс аудандарын
қамтиды;
б) солтүстік-шығыс диалектісі – Ақмола, Павлодар, Семей, Шығыс
Қазақстан, Көкшетау, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарын және
Қостанай мен Талдығорған облыстарының кейбір аудандарын қамтиды.
С.Аманжолов қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісіне бұрынғы керей,
найман, арғын, қоңырат және қыпшақ тайпаларының тілін жатқызады. Бұл
тайпалар ерте замандардан бастап-ақ Ертіс, Есіл, Тобол, Торғай өзендері
бойын; Алтай, Тарбағатай алқабын, Арқа жерін мекен еткен. Олар оңтүстігінде
– Ұлы жүз тайпаларымен, батысында – Кіші жүз тайпаларымен және татар,
башқұрттармен, солтүстігінде – алтайлықтармен және Барабин, Тобол
татарларымен, шығысында – монғол, қытай және ұйғырлармен шектескен.
С.Аманжолов солтүстік-шығыс диалектісін қазақтың әдеби тілінің
негізіне жатқан диалект деп есептейді. Қазақ тілінің диалектілері мен
қазіргі әдеби тілін фонетикалық, лексикалық және грамматикалық жағынан жан-
жақты салыстыра келіп, басқа диалектілерге қарағанда, солтүстік-шығыс
диалектісінің қазіргі әдеби тілге әлдеқайда жақын екендігін көрсетеді.
Әдеби тілдің негізіне жатқанына қарамастан, солтүстік-шығыс диалектісінде
қазір де сақталып қалған, әдеби тілге енбейтін жергілікті тілдік
ерекшеліктер кездесетінін де ескереді.
Бірақ өзінің еңбектерінде оларға кең тоқтар, талдау жасамаған. Оның
себебі, біріншіден, автордың солтүстіктік-шығыс диалект ұлттық әдеби тілдің
негізіне жатты деген көзқараста болуында, екіншіден, Қазақстанның
солтүстік, орталық және шығыс аудандарындағы халық тілінің басқа жерге
қарағанда нашар зерттелуіне байланысты. Шынында, бұл аймақ соңғы кездерде
ғана зерттеліп келеді. Кейінгі кезде жиналған материалдар аталған
аудандарда да жергілікті ерекшеліктердің белгілі мөлшерде кездесетінін,
таралу сипаты әр түрлі болғандықтан, өз ішінен шағын говорларға
бөлінетіндігін көрсетеді.
Мәселен, Шығыс Қазақстан облысы мен Семей облысының оңтүстік-шығыс
аудандарында мына сияқты тіл ерекшеліктері кездеседі 17.
а) Дыбыстық ерекшеліктер. Ш мен ч алмасуы: шақпақ – чақпақ;
шүберек – чүберек; көпшілік – көпчілік; қамшы – қамчы; шикі – чикі; әнші -
әнчі.
Л мен д алмасуы : бірілі-жарым – бірді-жарым; зорлық – зордық;
ұрлық – ұрдық.
А мен ә алмасуы: мазмұн – мәзмұн; қаперімде – кәперімде; ғана –
гәна.
Е мен ә алмасуы: себеп – сәбәп; лезде –ләзде; кесе – кәсе.
Д мен т алмасуы: әдейі - әтейі; дұрыс – тұрыс т.б.
Сөз басындағы ж қатаң айтылуы (ол шартты түрде дж- мен беріліп отыр):
жоқ – джоқ; жігіт – джігіт; жойбар – джойбар.
Сөз басында н дыбысының түсіп қалуы: немесе – емесе; некен-саяқ –
екен-саяқ.
ә) Грамматикалық ерекшеліктер. Көсемшенің мақсатты түрін жасайтын
–ғалы, -гелі жұрнағы кейде - -ғайы, -гейі түрінде айтылады: ол барғайы
отыр, кеткейі отыр.
-Кей, -гей жұрнақтары арқылы жасалған сөздер жиі кездесуі: көбінекей,
сөдегей, жөнекей, кәзекей т.б.
-Лық, -лік, -лар, -лы, -лі, -лау, -леу, -ла, -ле қосымшаларындағы л
дыбысы орнына д айтылуы: қорлық – қордық; олар – одар; биелер – биедер,
жасаулы үй – жасауды үй, зорлау – зордау; байлар – байдар.
Шылау сөздерінің қолдануында ерекшелік бар: шейін шылауы шекті
түрінде, тұрмақ, түгіл шылаулары тұрғой, тұрғай түрінде айтылады.
Қалайша, былайша, солайша, қайда сияқты сілтеу, сұрау есімдіктері
қалайшаң, былайшаң, солайшаң, қайға болып айтылады.
б) Лексикалық ерекшеліктер: айылдап келу – ауылшылап (қыдырып) келу,
ақзуақзон – ақ шыт, ақмұрт – етіктің ішкі ұлтаны, әскере - өте, аса,
борми – бұршақ, жүгері, дүбіраяқ – ерте туған төл, жамбыл – үлкен қорған,
жарандық – саты, қалқан, жоян – зор, жұмшыл – ұйымшыл, күләпәрә - әсем
бөрік, кілет – қойма, құлдау - өзен, сай бойымен төмен жүру, поштабай тары
– тарының түрі, пыстан – тарпа айыл, пышқы – ара, текемән тары – тарының
түрі, тонаулы – дәулетті, ауқатты, тон-тонау – ат-тон, сыйлық, ұртты адам –
қатал, бетті адам, үскі біз – жуан біз, чербек – үлкен ара, чүй – ағаш
қада, шикі көже – бидай көже, шүлкен – мырза, шықар – сырт, тыс т.б.
Қазақстанның шығыс говорлар тобы жақсы зертелмегемен, қазіргі кезеңде
де солтүстік аймағы әлі толық зерттелмеген жоқ, сол себепті тұтас аймақтағы
жергілікті ерекшеліктер жайында үзілді-кесілді пікір айту қазір мүмкін емес
еді.
2) Қазақ тілінің оңтүстік диалектісі. С.Аманжолов қазақ тілінің
оңтүстік диалектісіне бұрынғы үйсін, қаңлы, дулат және жалайыр тайпа
одақтарының тілін жатқызады. Бұл одақтар ерте замандардан бастап-ақ Жетісу,
Сырдария және Алатау алқабын, яғни қазіргі Алматы, Талдықорған, Жамбыл,
Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарының жерін мекен еткен, олар
шығысында – Синьцзянмен (Шынжан), ұйғарлармен, солтүстік-шығысында –
найман, керей, қоңырат тайпаларымен, солтүстік-батысында – алшын тайпалар
одағымен, оңтүстігінде - өзбек, қырғыздармен шектескен. Монғол шабуылына
дейін де, одан кейін де, сол сияқты XVI ғасырда қазақ хандығында қосылған
кезде де бұл тайпа одақтары Ұлы жүз болып аталады. Ерте замандардан бастап-
ақ бұлардың қоғамдық, шаруашылық және мәдени ортасы бір болды. Соның
нәтижесінде олардың бір кездегі тайпалық тілдері бірігіп, бір жергілікті
диалект болып қалыптасты. Бұл – қазақ тілінің оңтүстік диалектісі деп
аталады. Оңтүстік диалектісінің қалыптасуына Ұлы жүзге кіретін тайпалардың
әр түрлі табиғи-тарихи себептерге байланысты басқа тайпалармен қарым-
қатынасы нашар болғадығы да үлкен әсер етті. Мәселен, бұл тайпалардың
солтүстігінде Балқаш көлі, Бетпақ дала, солтүстік-батысындағы ұлан-байтақ
далалар, Қызылқұм және Арал теңізі осындай табиғи бөгеттер болып табылады.
Онымен бірге бұл диалектінің қалыптасуына көрші жатқан өзбек, ұйғыр, қырғыз
халықтарының тілі де әсер етті. Ұлы жүздің XVII –XIX ғасырларында Қоқан,
Хива халықтары қол астында болуы бұл диалектіге өзбек тілінің ықпалын
күшейте түсті. Бірнеше тайпалық тілдердің негізінде қалыптасқандықтан және
әр түрлі тілдердің әсері тигендікте, оңтүстік диалектісінде кездесетін
ерекшеліктердің сипаты біріңғай емес. Кейбіреулері жалпылама түрінде жиі
кездеседі. Енді біреулерінің тараған көлемі шағын, белгілі бір ауданда
ғана айтылады. Өзгешеліктердің ішінде оңтүстік диалектісінің басқа
диалектілерден айырмасын көрсететін негізгілері бар және негізгі болып
табылмайтын жеке ерекшеліктері бар, сол сияқты басқа диалектілерден ауысып
кіргендері де бар.
Оңтүстік диалектісінің негізгі дыбыстық ерекшеліктері. С мен ш
алмасуы: мысық – мышық, есек – ешек, масқара – машқара.
Ш мен ч алмасуы: шұрқырау – чұқырау, шана – чана, шеге – чеге, шикі
– чикі, шүберек – чүберек. Бұл өзгешілік Қазақстанның шығыс аудандарында да
кездеседі.
Д мен л алмасуы: теңдік – теңлік, тыңда – тыңла, маңдай – маңлай,
аңдамау – аңламау.
Б мен п алмасуы: болат – полат, бітіру – пітіру, бейнет – пейнет,
бақыр – пақыр, байқау – пайқау.
Ң мен н алмасуы: ертең – ерьен, өлең - өлен, көбең – көбен, қалың –
қалын.
М мен п алмасуы: маңай – паңай, мақта – пахта, мешпет – пешпент.
Қ мен г алмасуы: күріш – гүріш, көң –гөң, т.б.
П, б мен у алмасуы: кебіс – кеуіш, кәпір – кеуір, шылапшын –
шылаушыншіләужін.
Ж мен й алмасуы: о жақ – о йақ, бұ жақ – бұ йақ, о (л) жерде –
о йерде.
С мен т алмасуы: түргесу – түгету, қысу – қыту, сырқаттану –
сырқастану, тұрпат – сұрпат.
А мен ә алмасуы: қатты – кәтті, қайтып – кәйтіп, керісінше,
әйел – айал, едәуір – адауір.
Оңтүстік диалектісінің негізгі грамматикалық ерекшеліктері. Етістіктің
жекеше ІІ жақ бүйрық райының –ғын, -ггін, -қын, -кін, -ың, -ің қосымшалары
арқылы жасалған тұлғалары кездеседі: суырғын (суыр), айтқын (айт), келгін
(кел), барың (бар), көрің (көр).
Бұйрық райлы етістіктің көпше І жағының –лы, -лі қосымшалары арқылы
жасалған тұлғалары кездеседі: баралы – барайық, келелі – келейік.
Қалау райдың бар, жоқ сөздері арқылы жасалған түрлері кездеседі:
барғым бар – барғым келеді, барғым жоқ – барғым келмейді.
Қалау райдың қысқарған тұлғалары кездеседі: барса кетті – барса игі
еді, келсе кетті – келсе игі еді.
Көмектес септігінің –мынан, -бынан, -пынан қосымшалары арқылы жасалған
түрлері кездеседі: атпынан келу – атпен келу, пойызбынан бару – аойызбен
бару.
Септік жалғауларының қызметінде ауысшылық байқалады: мұғалімге оқыдым
– мұғалімнен оқыдым, Арысқа тұрамын – Арыста тұрамын.
Оңтүстік диалектісіндегі лексикалық ерекшеліктер. С.Аманжолов оңтүстік
диалектісінің лексикалық ерекшеліктерін 20 салаға бөледі. Берілген
материалдар оңтүстік диалектісі мен әдеби тіл лексикасы арасындағы айырманы
айқын көрсетеді. Оңтүстік диалектісінің лексикалық еркшелігі халық өмірінің
барлық жағын да қамтыған. Егіншілік пен бау-бақшаға байланысты сөздер өте
көп және олардың кейбірі баспасөз арқылы әдеби тілге еніп, бүкіл халық
пайдалатын сөздерге айналып отыр. Оңтүстік диалектісінде өте ерте
замандардан сақталып қалған, басқа жерде кездеспейтін сөздер де аз емес.
Қазақ тілі лексикасының тарихын тексеруде бұлардың зор мәні бар.
Оңтүстік диалектісіндегі лексикалық ерекшеліктердің бәрін бірдей беру
мүмкін болмағандықтан, төменде кейбір мысалдар ғана келтіріліп отыр: айуан,
дәліз, далаң – ауыз үй, алдыңғы үй; аташ – пойыз, ауқат – тамақ, жұмыс,
ашық-машық, топша, тұрым – топса, әтешкер, әтешкі – қысқаша, әтубер –
абырой, бақуат – қуатты, бәдірең – қияр, бігіз – біз, білікпілік – білте,
бітпе – жазба, дава – таба, табадан, дақыл – нәрсе, зат, дарбоза – қақпа;
дарын – жаршы; датқой - өсекші, дәке – марлі, дәс орамал – қол орамал,
дезмал – үтік, дейішеделше, дембелше – екі пұттық қап, дуал – қабырға,
дүр – шебер, маман, діт – ой, арман, еге – ие, егер – ер, екше – кимешек,
елкезер – елеуіш, ергенек – киіз үйдің ағаш есігі, етмал – ықтимал,
жағанжағлан – қайс сандық, жам, кірлән, ләгон – леген, шылапшын, жемелек
– шашбау, жоғырмақта – жуықта, жозы – аласа үстел; жуалдыз – тебен ине,
зәмбілзембіл – нәселке, зәңгізеңгі – басқыш, саты, зерен – тосаған,
зілмендей – зілдей, кәттә - зор, үлкен; кепсер – сүзгі темір, кеуірт –
күкірт, кеуіш – кебіс, қам – шикі, леген – табақ; мекпі, топы – тақия,
төбетей; мұқым – тіпті, мүлде; мұттайым – қу, өтірікші; мыттық – арамза;
нам – ат, есім; нам – дымқыл, ылғал; нанбай – үлкен, зор; өтен – тұрақ,
мекен; пая – сабақпарбозпаруаз – үй төбесіне салатын ағаш; пахнатты –
күйлі; пешене – маңдай, бақыт; пісентті – жинақты, ұқыпты; сыйлықтау –
сыйлау; таға – нағашы; тиқары – негізінде, асылында; уақтылы – уақытында,
үстін – діңгек, тіреу; шайдоз – қара құман; шақа – жүйе, рет; шыптахана –
билет сататын орын т.б.
Оңтүстік диалектісінде әдеби тілмен салыстырғанда қалыптсуында,
мағынасында, қолданылуында ерекшелік бар идиомалық, фразалық сөз тіркестері
едәуір мөлшерде кездеседі. Мысалы: алағаудан болу – алаң болу; амалкесін
іздеу – амал іздеу; аяқ қылып тастау – аяқсыз қалдыру; әдден тысқары –
шамадан тыс; бәз уақытта – кей уақытта; белі ауыру – жаны ашу; біршек болу
– бөліну; дәтмал айту – ақыл айту; дуана айту – жар салу; жер төңкеріс қылу
– жер аудару; жүзі қайту – беті қайту; зыбан ұру - әлек салу; кеуім тарту
– қараңғы тарту; күгім бату – қас қараю; күмәнға шығу – күмән болу; қаза
біту – қаза болу; қазан боп біту – суалу, біту; қайт болмау – беті қайтпау;
құлып ұру – құлып салу; қырман қосу – астық бастыру; мият болу – біреуді
жақтау; мойынтаулық қылу – көнбеу, бағынбау; орам болу – бағыну; парт боп
кету – ісіпкеуіп кету; пұшайман жеу – уайым жеу; сауатын шығару – сауатын
ашу; табым жоқ – көңілім соқпайды; тән алмау – мойнына алмау; тәнті болу –
риза болу; шеге-шегесімен – жік-жігімен; шоқ атым жер – оқ атым жер т.б.
4. Қазақ тілінің батыс диалектісі. С.Аманжоловтың бөлуі бойынша қазақ
тілінің батыс диалектісіне алшын тайпалар одағының тілі жатады. Бұл
тайпалар ежелден Арал, Қаспий алқабын, Жайық, Ор өзендері бойларын мекен
еткен. Қазіргі әкімшілік бөлу бойынша батыс диалектісі Орал, Гурьев,
Маңқыстау, Ақтөбе облыстарының кейбір аудандарын қамтиды. Алшын тайпалар
одағы оңтүстігінде қазақ тілінің оңтүстік диалектісімен, қарақалпақтармен;
оңтүстік-батысында түрікмендермен; солтүстік-батысында татар, ноғайлармен;
солтүстік-шығысында қазақ тілінің солтүстік-шығыс диалектісімен және
башқұрттармен шектескен. Алшын тайпалар одағы өз ішінен біртұтас емес:
әлімұлы (6 ата), байұлы (12 ата), жетіру (7 ата) сияқты үш тайпалық
бірлестіктен құралған. Алшындар ерте замандардан бастап басқа қазақ
тайпаларынан оқшауланып келді. XVII ғасырдың бас кезіне дейін нОғай
ордасының қарамағында болып, басқа қазақ жүздеріне ең соңынан қосылғаны
тарихтан белгілі. Жоғарыда айтылған тайпалық бірлестіктер әр түрлі тарихи
жағдайға байланысты ұзақ уақыт бойы оқшауланып келгендіктен және бір
аймақта тұрып, қоғамдық шаруашылық, мәдени өмірі ыңғайлас болғандықтан,
олардың тайпалық тілдері бір жергілікті диалект болып қалыптасқан. Бұл
қазақ тілінің батыс диалектісі деп аталады. Батыс диалектісінің
қалыатасуына татар, башқұрт тілдерінің де әсері тиген. Батыс диалектісі кең
көлемді қамтып, бұрыңғы бірнеше тайпалық тілдердің негізінде
қалыптасқандықтан онда кездесетін диалектілік ерекшеліктердің таралу,
сақталу сипаты бірдей емес. Кейбіреулері жалпылама және жиі кездеседі:
бұлардан бүкіл батыс диалектісінің басқа диалектілерден айырмасын көруге
болады. Ал кейбір өзгешеліктер неғұрлым шағын көлемде ғана кездеседі:
олардан батыс диалектісінің өз ішінен говорларға бөлінетіні байқалады.
Батыс диалектісінің негізгі фонетикалық ерекшеліктері.
Ш мен с алмасуы: шекер – секер; келешек – келесеккележақ;
шоқаю – соқаю; шұжық – сүжік.
Ш мен ж алмасуы: келешек – кележақ; берешек – бережақ; шаң-шұң
– жаң-жұң; қиыр-шиыр – қиыр-жиыр.
Д мен б алмасуы: додалау – бодалау; жедеғабыл – жебеғабыл.
Д мен ж алмасуы: домалау – жұмалау.
Н мен й алмасуы: қайда сұрау есімдігі қанда болып айтылады.
О мен ұ алмасуы: соақы – сұрақы; домалау – жұмалау; ойран –
ұйран; сонар – сұнар; шойнақ – шұйнақ; қолдану – құлдану; қорытынды –
құртынды; шошқа – шұшқа.
Ө мен ү алмасуы: өгей – үгей; мөңіреу – мүңіреу; дөнен – дүнен;
нөсерлеу – нүсерлеу.
Е мен і алмасуы: бәйге – бәйгі; ерегес – ерегіс; келін-кепшік –
келін-кепшек; кесертке – кесіртке.
Ы мен а алмасуы: құдағый – құдағай; қажырлы – қажарлы; айқыра –
айқара.
А мен ұ алмасуы: болар – болұр; машақат – мұшақат; аз-маз – аз-
мұз.
Батыс диалектісінің негізгі грамматикалық ерекшеліктері.
Жіктеу есімдігінің І, ІІ жақтарының сыпайы түріне ілік жалғауы
қысқарған түрде қосылады: бізің – біздің; сізің – сіздің. Бұл есімдіктердің
тәуелденген түрінде де ерекшелік бар: бізікілер – біздердікі; сізікілер –
сіздердікі.
Кейбір сілтеу есімдіктері ерекше тұлғаларда кездеседі: анаусы – анасы;
мынаусы – мынасы; тонау, тона – сонау, анау.
Етістіктің өткен шағының –улы, -улі қосымшалары арқылы жасалған
түрлері кездеседі: барулы – барды; келулі – келді.
Көптеген етістіктердің тұлғасында ерекшелік бар: біткеру – бітіру;
жеткеру – жеткізу; жүрту – жүргізу; кішірту – кішірейту; сандалау –
сандалу; жаду – жадылау; ортаю – орталау; қойыру – қойылу; беркіну –
бекіну; еркею – еркендеу; биігейту – биіктету; керегу – керексіну;
жортқылау – жорту; жатыру – жату.
-Ын, -ін, -н арқылы әдеби өздік етіс тумайтын кейбір сөздерден өздік
етіс жасалады: оқыну – оқу; шығыну – шығу; болыну – болу.
Қос сөздердің жасалуында ерекшелік бар:
а) кейбір қос сөздердің құрамында ескі тұлғалар сақталған. Мысалы:
түйе-теге – түйе-мүйе; қойшы-қойманшы – қойшы-қолаң; сиыр-сыбыр – сиыр-
миыр;
ә) көптеген қос сөздердің екінші сыңары әдеби тілде м дыбысынан
басталса, батыс диалектісінде п дыбысынан басталады: ат-пат – ат-мат; үй-
пүй – үй-мүй; кісі-пісі – кісімісі; жігіт-пігіт – жігіт-мігіт; ұпар-тұпар –
ұмар-жұмар;
б) әдеби тілде кездеспейтін қос сөздер бар: ерсен-қарсан – ерсілі-
қарсылы; еңқу-еңку – еңіс-еңіс; қауқыл-қауқыл; ырп-ырп; ырқ-ырқ.
-Ай қосымшасы кейде барыс септігіндегі –қа орнына айтылады: (он бір)
жасай келгенде – жасқа келгенде.
Батыс диалектісіндегі лексикалық ерекшеліктер. С.Аманжолов батыс
диалектісінің лексикалық ерекшелігін 19 салаға бөліп береді. Берілген
материалдар батыс диалектісі мен әдеби тіл лексикасының арасында едәуір
айырма бар екенін көрсетеді. Мәселен, мал шаруашылығын бүкіл қазақ халқы
кәсіп еткеніне қарамастан, оған қатысты (әсіресе түйе жайында) батыста ғана
кездесетін сөздер аз емес. Сондай-ақ көне заманнан сақталып қалған сөздер
де кездеседі. Жалпы алғанда лексикалық еркшеліктер жергілікті халық
өмірінің барлық жағын да қамтыған. Ол материалдардың бәрін беру мүмскін
болмағандықтан, батысқа тән лексикалық ерекшеліктердің жалпы сипатын
білдіру мақсатымен, төменде кейбір мысалдар ғана келтіріліп отыр: аданас –
туысқан; айлақ – кеме тоқтайтын жер; алқа – құлып; ату – мәсі; ауыт – түйе
қамыты; әйдік – үлкен; бел – темір күрек; болмай – ылғи, үнемі; бостан –
бостандық; бөтеке – бөтеге; бұйдай – бидай; бүйде – бұйда; далбай – күн
өтпеу, маса шақпау үшін киетін бас киім; даң – даңқ; дере – науа көтеріңкі
болу үшін қойылған шым, тас; долы – нар өркешінің биік қыры; дүзін беру -
өлген адамды жүз күн өткен соң еске түсіру; дырау – үлкен; ергежейлі; жалт
– найзағай; жандық – ұсақ мал; жанғу – жан таласу; жар – қабырға; жары –
жартысы; жарын – келер жыл; жедел – ерегес; жолай – жолшыбай; зымқұйым –
зым-зия; зымыстан – ауыр қыс; кейінжі – кенже; көзгелдек – тостақан; көпшік
– жастық; көрт – лөк пен кердеріден шыққан түйе тұқымы; көрім – жаман;
күбірткейлі – күбіртке; күмпі – күпі; кібіт – дүкен; қарғыс – тасып аққан
су; қатеп – ауыттың ағашы; қаязу – кеберсу; қызалақ – 11-12 жасар қыз бала;
қылуа – қылық; мауыздай – еңгезердей, ірі; мәш – мәсі; мойсапат – дөрекі;
нобайы – түгел, бәрі; ойнарқы – ойнақты; өтпек – піскен нан; рабайда – анда-
санда; рә - өте, тіпті, сәрә; сой – тұқым, тек; сүй-үсмал – күйісті мал;
татасыз – уайым-қайғысыз; тұянадай – тап-тұйнақтай; түс – лөк пен інгеннен
туған түйе; ұтыр – жөн, қисын; үрлік – мәтке, арқалық; шақат - әл, мұрша;
шалт – жылдам; шандоз - әсем, кербез; шарқат – жібек шалы, ыза – дымқыл,
сыз жер; ілкі - әуелгі, алғашқы; іңкәл – етке салатын жұқа нан т.б.
Батыс диалектісінде бұдан басқа қолданылуына, қалыптасуында ерекшелік
бар сөз тіркестері де кездеседі. Бұлардың ішінде идиомалық тіркестер де,
фразалық тіркестер де бар: адал зат жоқ – мал жоқ; ақ көз – даңғой; ақтан
ішкен – туа болған; ақтарылып тұру – аң-таң болу; албарлы болу - әбігер
болу; аман өрдіңіз бе? – аман-сау тұрдыңыз ба?; аулына ат жайлайтын кісі –
аулына қонақ түстін кісі; ауыз жармаған – үйретілмеген; аяқтай бару - өз
аяғымен бару; аяқ үстінде жүру – кепілде жүру; баз кешу – күдер үзу; бараны
қашу – үрейі қашу; беделіне сыймау – беделіне сатылмау; беті ақ айран тарту
- өңі құқыл тарту; дауасын түсіру – дауасын табу; жаду беру – жадылау; жан
созу – жанталасу; жар газет – қабырға газет; жаяуға салу – жаяу тастау;
жүзін қамау – бетін бүркеу; жылау айту – дауыс айту; жырымда жоқ – жадымда
жоқ; көзінен жас тимеу – көзінен жас домалау; көңілі біту – көңілі толу;
күн баю – күн бату; қадам ұру – қадам басу; құдаған өскен – құдағидай сыйлы
өскен; құлағым жоқ – малым жоқ; ләпай таптырмау – қоныс таптырмау; мұрады
мұң болу – мұратына жету; нос беру – сөгіс беру; пышайман болу – түсінбей
аңыру, салқа жорту – бір сыдырғы жүріс; сыбай келу – салт келу; сып-сипан
ету – түк қалдырмау; сырт көзінен таныту – сыртынан таныту т.б.
1.2. Ж.Досқараев қазақ тіліндегі говорлар туралы
1. Ж.Досқараев қазақ тіліндегі екі үлкен говорлар тобы бар деп
көрсетеді: 1. Оңтүстік-шығыс говорлар тобы. Бұған Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстары, сондай-ақ Талдықорған
облысының оңтүстік-батыс аудандарындағы (Талдықорған, Киров,
Қаратал т.б.) және Қызылорданың оңтүстік-шығыс аудандарындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz