Х–XII ғасырлардағы Қарахандар мемлекетінің мәдени мұрасы

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3-7

1 Х-ХІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАРАХАНДАР МЕМЛЕКЕТІНІҢ МӘДЕНИ МҰРАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІМЕН ТӘН ҚАСИЕТТЕРІ

1. 1 Қарахандар мәдениетіндегі Ұлы Жібек жолының орны . . . 8-13

1. 2 Қарахан кезіндегі исламның таралуы . . . 14-27

2 ҚАРАХАНДАР МЕМЛЕКЕТІНІҢ ҒЫЛЫМ МЕН ӘДЕБИЕТІ

2. 1 Саманидтердің Қарахан мемлекетінің мәдениетіне ықпалы . . . 28-30

2. 2 Қарахандар кезеңіндегі рухаи мәдениетінің ұлы тұлғалары: Жүсіп Баласағұн және Махмұд Қашғари . . . 31-46

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 47

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ . . . 48-50

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қарахан мемлекеті ІХ ғасырдың екінші жартысынан ХІІІ ғасырдың алғашқы он жылдығы арасында өмір сүрген ең ірі ортағасырлық мемлекет. Қазіргі Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның Шығыс жартысында Амударияға дейінгі аумақты алып жатқан бұл мемлекеттік құрылым тарихы өте қызықты әрі күрделі. Қарахан мемлекетінің құрылуы қазіргі Қазақстан мен Орта Азия халықтарының тарихында маңызды орын алады. Қарахан мемлекетінің құрамына кірген қарлұқ, шігіл, яғма, тухси, т. б. тайпалар қазақ, өзбек, қырғыз т. б. халықтардың қалыптасу процессінде шешуші рөлге ие болды десек қателеспейміз.

Қархандар әулеті мемлекеті дәуірі мәдени дамуы жағынан гүлдену процессін бастан өткізгені белгілі. Алайда осы мәдени гүлденуге ислам дінінің әсері, мәдени өрлеу процесін жүйелі түрде бағалау мәселесі де зерттей түсуді талап етеді. Себебі осы күнге дейін европацентрезім тұрғысынан Орта Азия мен Қазақстан халықтары осы кезенде мұсылмандық ренессанс құбылысында бұл процеске толық қосылмайды тек, “Шағылысты Ренессанс” (конрат) түрінде мәдени дамуды бастарынан өткізді деген пікір қалыптасты. Бұл дегеніміз араб - мұсылман мәдениеті келгенге дейін аталған аймақта өзіндік мәдени даму үрдісі болмаған.

Бұрынғы кеңестік тарихнамада қазақ халқының аса бай мәдени және тарихи мұрасы, көшпелі өркениеттің дүние жүзілік тарихта атқарған рөлі бағаланбай келді. Дүние жүзілік мәдениеттің дамуы тек отырықшы өркениет пен шаруашылық жүргізуге байланыстырылды. Адамзат мәдениеті мен техникалық барлық жетістіктері еуропалық өркениетке ғана теңелді. Қазақстан тарихы Орталық Азия елдерінің түрік халықтары тарихынан оқшаулатылды. Бұл сарын «ресми» тарихнамада кең таралды. Бірақ, ол біркелкі дамыған жоқ. Археология, этникалық антропология, этнография, ертедегі және ортағасырлар тарихы саласында негізгі нақты және теориялық қағидалары осы кезде де мойындалмай отырған көптеген еңбектер жарыққа шықты. Социализм дәуіріндегі ғылыми әдебиетті қабылдамау керек, себебі онда идеологиялық өзгешіліктердің таңбалары сақталған, кәсіби емес деген пікір бар. Алайда бұл зерттеулердің тым идеологиялануын ескерген күнде де бұл әдебиеттерден бас тартуға болмайды. Себебі олар біріншіден тарихи ой-пікір эволюциясын зерттеу үшін маңызды деректеме, екіншіден өткен сын көзбен қарауға қажет болатын нақты тарихи ақпарат.

Республикамыздағы бетбұрыс кезеңінде орын алған өзгерістер тарих ғылымының алдына жаңаша міндеттер қойды. Плюрализм жағдайында түрлі әдебиеттер пайда болды. Тарих тақырыбына жазылған бұл еңбектер арасында этникалық, саяси, әлеуметтік тарихтың күрделі мәселелері кәсіби емес, әуесқой деңгейде шешілетіндері аз емес. Ал, мұндай ғылымнан алыс зерттеушілер шынайы тарихты бұрмалап, тарих ғылымының ғылыми негіздеріне де нұқсын келтіреді.

Қоғамның объективті тарих біліміне ыңта-ықыласы мен қажеттері, қазақстан тарихы үрдісінің үздіксіздігін, қазақ халқы тарихы мен мәдениетінің ежелден бастап қазіргі күнге дейінгі сабақтастығңын жаңа айқындамалар тұрғысынан ашып көрсету үшін жаңа іргелі ғылыми еңбектер дайындалуы керек.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері . Бітіру жұмысымызды жазу барысында қарахан мемлекетінің басқа көшпелі түрік елдерінің арасында қарахан мәдениетінің биікке көтерілгенін дәлелдеу. Осы мақсатымызға жету үшін бітіруші мынандай міндеттерді шешуді көздейді:

- Қарахандар кезеніндегі мәдени мұрасының ерекшеліктерімен тән қасиеттері

- Қарахан кезенідегі исламның таралуы.

- Қарахандар мәдениетіндегі Ұлы Жібек жолының орны.

- Х- ХІІІғғ қалалар мен қала мәдениеті

- Қарахандар кезеңіндегі материялдық мәдениет ескерткіштері.

- Қарахандар мемлекетінің ғылым мен әдебиеті.

- Саманитердің Қарахан мемлекетінің мәдениетінің ықпалы.

- Қарахандар кезеніндегі рухани мәдениетінің ұлы тұлғалары : Жүсіп Баласағұн, және Махмұд Қашқари

Мәселенің зерттелу деңгейі: Проблеманың нақтылы зерттелуі мен оның тарихнамасы өзара байланыста екендігі белгілі. Қарахандар әулеті құрған ортағасырлық осы мемлекет тарихы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап зерттеле бастады. Әсіресе орыс академиялық шығыстану мектебінің жетістіктері мен оның өкілдері Х. Д. Френ, И. Н. Березин, В. В. Радлов, В. В. Бартольд есімдерімен тығыз байланысты. Қарахандар әулеті мемлекетінің зерттелу денгейін төмендегідей кезендерге бөліп қарастыруға болады.

Бірінші кезеңді Х. Д. Френ зерттеулерінен бастап ХІХ ғасырдың аяғына дейінгі зерттеушілер еңбектері құрайды. Осы кезеңде қарахандар тақырыбына қатысты мәселелерімен айналысқан орыс және шетел тарихшылары А. К. Казам-бек, П. С. Савельев, В. Г. Тизенгаузен, В. В. Григорьев, Г. В. Вамбери, Б. А. Дори, Г. Г. Хворс, Ф. Г. Скрайн, Е. Д. Росс [1; 14-б] . т. б. есімдерін атауға болады. Осы кезеңдегі зерттеушілердің еңбектеріне талдау жасай келе, олардың көпшілігі қарахандар әулеті билеушілерінің шығу тегі, олардың титулатурасы, саяси тарихының кейбір мәселелері мен зерттеліп отырған династия билеушілерінің генеологиялық және хронологиялық кестесін жасау сияқты мәселелер шегінде зерттеулер жүргізгенін көреміз.

Екінші кезеңді XX ғасырдағы зерттеушілердің еңбектері құрайды. Осы екінші кезеңдегі зерттеушілер еңбектерін шартты түрде екіге бөліп қарастыруға болады деп есептейміз. Мәселен XX ғасырдың бірінші жартысы мен ХХ ғасыр екінші жартсынан кейін жарық көрген еңбектер тобы. Бірінші аталған уақыттаға қарахандар әулиеті мемлекетінің зерттелу деңгейі тікелей ірі шығыстанушы, атақты ғалым В. В. Бартольд есімімен тығыз байланысты. Жалпы алғанда қарахандар тарихының зерттелуінде В. В. Бартольд еңбектерінің өзі түтас бір мектеп тәрізді маңызды орын алады. Зерттеуші бірінші болып қарахандар аулиеті тарихына қатысты шығыс авторларының мәліметтерін пайдалана отырып оларды саяси тарихын мүмкіндігінше толықтай жазып шықты В. В. Бартольд [2; 48-б] . кейбір деректерді ғылыми айналымға бірінші болып енгізді. Бұл туралы тиісті тауарларды сөз болады. Осы кезенде қарахандар тақырыбына қатысты кейбір мәселелер туралы А. Ю. Якубовский [3] ., археологиялық жағынан М. Е. Массон[4] . зерттеулер жүргізді. ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы зерттеушілер еңбегіне тән ерекшеліктер реттінде қарахан әулиеті мемлекетінің тарихына қатысты жазба деректердің мәліметтері мен археологиялық, нумизматикалық деректерді кенінен пайдалану тән. Осы кезенде аталған мемлекеттің саяси тарихи біршама толықтай жазылды.

ХХ ғасырдың екінші жартысынан кейінгі зерттеулер көбінесе археолог ғалымдардың есімімен байланысты. Осы кезендегі Қазақстанмен Орталық Азия территориясындағы орта ғасырлық қалалар мен қалалық қоныстарғңа жүргізілген археологиялық зерттеулер мәселенің көптеген қырларын жаңаша тұрғыдан түсінуге көмектесті. Әсіресе қарахан әулиеті мемлекеттінің әлеуметтік - экономикалық дамуы, саяси құрылымымен мәдени өмірінің көптеген мәселелері ашыла түсті. Осы мәселеге қатысты зерттеушілердің еңбектеріне ембегіміздің ІІІ-тарауында кеңірек тоқталамыз.

1983 жылы Фрунзе қаласындағы қырғыз тарихшысы О. Қараевтың қарахандар әулиеті мемлекетінің тарихына арналған монографиялық зерттеуі жарық қөрді. Бұл еңбекте қарахандар мемлекетінің осы уақытқа дейінгі зерттелу тарихына қатысты көптеген мәселелерді саралап, осы мәселенің бұдан былайғы зерттелуін тірек нысанына айналды.

Қарахандар әулиеті тарихына қатысты еңбектерді ХХ ғасырдың соңында жарық көрген еңбектер құрайды. Бұл еңбектер әсіресе отандық, Қазақстандық тарихшылардың есімдеріне байланысты осы уақытқа дейінгі қарханда әулиеті мемлекетті тарихында аталған әулиетін шығу тегіне қатысты мәселе әле күнге дейін басы ашық күйінде қалып отыр. қарахан әулетінің шығу тегіне, құрылу тарихына қатысты тың тұжырымдар ұсынады. Аталған зерттеуші қарахандар әулеті билеушілерінің исламға шын берілген жандар екендігін дәлелдейтін «Қарахандар шежіресін» ғылыми айналым деп атаған. Аталған зерттеуші қарахандар әулеті билеушілерінің исламға шын берілген жандар екендігін дәлелдейті «Қарахандар шежіресін» ғылыми айналымға бірінші болып енгізді [5] .

Қарахан мемлекетінің көптеген мәселелері зерттелген, мәдени дамуына да зерттеушілер назар аударғанын көреміз, бірақ тыс қалған мәселелер - Қарахан мемлекетінің мәдениетінің өрлеуі тек ғана ислам өркениетіне қосылғаннан болды ма, әлде жергілікті көшпелі түрік халықтарының әсері де болды ма? Сонымен қатар, екінші назар аударатын мәселе - қарахан мемлекетінің мәдениеттің өрлеуі - толық түрде мұсылмандық рененсансқа кіреді.

Зерттеу жұмысының деректік негізінде - археологиялық деректер және Жүсіп Баласағұн мен Махмұт Қашқаридің еңбектерін пайдаландық. Сонымен қатар мұрағат құжаттарының жинақтарында жарияланған деректерді пайдаландым [6] .

Сонымен, Қарахандардың саяси және әскери табыстары Орталық Азия территориясында исламның кеңінен тарауына ықпал етті. Қарахандар тұсындағы Шығыс Түркістандағы мұсылман иеліктерінің шекарасы туралы Махмұт Қашқари еңбегінде «Диуани лұғат ит түрік» - күллі түрік дүниесіндегі саналуан ұлттар мен ұлыстардыңі мәдени тектестігін, рухани туыстығын, адамзат өркениетінің туыстығын тарихы тұрғыдан мәлімет береді [7] . Шығыс Түркістанда отырықшы аудандар басты екі жолдың бойында - Гучен мен Турфанға апаратын солтүстік жол мен Хотаннан Тарим өзені құятын Лобнорға баратын жолдар бойында жатқаны белгілі. Махмұт Қашқариден біз осыған байланысты мынадай мәлімет аламыз: Усми - Тарим - Ислам жерлерінен ұйғырларға қарай ағатын және сонда құмға сіңіп кеткен үлкен өзеннің аты» [8] .

Зерттеудің методологиялық негіздері. Бітіру жұмысымызда алға қойылағн мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету үшін тарих ғылымының әлемдік және осы заманғы методологиясының тәсілдерін пайдалануға ұмтылдық. Мәселелер тарихилық, обьективтілік тұрғыдан салыстырып қарау принципіне негізделіп қарастырылды. Бір мәселеге қатысты бірнеше зерттеу еңбектерін қатарластыра алып, салыстыра тексеру, анализ - синтез тәсілін пайдаландық. Демек жұмысымызды жазу барысында тиімді методологиялық тәсілдерді пайдалана отыра, дұрыс ғылыми негізделген тұжырымдар жасауға ұмтылдық.

Зерттеудің хронологиялық шеңбері : Бітіру жұмысы X-XII ғасырларда Оңтүстік Қазақстан, Орта Азияның шығыс бөлігі аумағында Амударияға дейінгі аралықта құрылған қарахан әулеті мәдениетіне арналған.

Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар екі тараудан (II тарау екі бөлімнен) және пайдаланған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен тұрады.

1. Х-ХІІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАРАХАНДАР МЕМЛЕКЕТІНІҢ МӘДЕНИ МҰРАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІМЕН ТӘН ҚАСИЕТТЕРІ

1. 1 Қарахандар мәдениетіндегі Ұлы Жібек жолының орны

Қарахан мемлекеті ІХ ғасырдың екінші жартысынан ХІІІ ғасырдың алғашқы он жылдығы арасында өмір сүрген ең ірі ортағасырлық мемлекет. Қазіргі Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның Шығыс жартысында Амударияға дейінгі аумақты алып жатқан бұл мемлекеттік құрылым тарихы өте қызықты әрі күрделі. Қарахан мемлекетінің құрылуы қазіргі Қазақстан мен Орта Азия халықтарының тарихында маңызды орын алады. Қарахан мемлекетінің құрамына кірген қарлұқ, шігіл, яғма, тухси, т. б. тайпалар қазақ, өзбек, қырғыз т. б. халықтардың қалыптасу процессінде шешуші рөлге ие болды десек қателеспейміз.

Қарахан мемлекетінің құрылуында және алдыңғы тарихында қарлұқ конфедерацмясының тайпалары зор рөл атқарды, бұл конфедерацияға қарлұқтармен бірге Жетісуда, Нарыннан оңтүстікке таман мекендеген. Кейінірек, ХІ ғасырда яғма анағұрлым солтүстікке таман - Іле өзенінің алқабында өмір сүрді. Ал осы алқапта Ыстықкөл өңірінің солтүстік аудандарынан көшіп келген жікілдер қоныстанды. Жікілдер Тараз маңында, Құяста, Барысхан сыртында, Жікіл мекенінде және т. б. өңірлерде шоғырлана қоныстанған бірнеше топ болды [9] .

Қарахан мемлекетінің құрылуы Батыста Жетісудан Испиджабқа дейінгі және шығыста Қашғарға дейінгі ұлан - байтақ аумақта саяси оқиғалармен, сондай - ақ Қарлұқ қағанатының жалпы, ІХ ғасырдан ХІІ ғасырдың басына дейінгі дәуір Орталық Азия үшін отырықшылық пен көшпенділіктің, егіншілік пен мал шаруашылығының біртұтас әлеуметтік - экономикалық және мәдени құрылым шеңберінде табиғи түрде өзара ықпалдастығының дәуірі болды. Бұл кезеңнің басты ерекшелігі - отырықшылық аумағы үздіксіз кеңеюмен болды, мұның өзі қоғамның жалпы прогресімен, егіншілік - мал шаруашылығы қорының, сауданың дамуымен және этникалық біртұтастықтың қалыптасуымен байланысты еді [10] .

“Ұлы Жібек жолы” - Жерорта теңізінен Қытайға дейін Евразияны көктей өтіп жатқан керуен жолдарының тоғысқан тоқсан торабы, ал сонау ежелгі дәуірдегі орта ғасырдағы осы аймақтардың ауда және мәдени байланыстарының тұсауын кескен аса маңызды қатынас жолы. Қазіргі жоба адамзат тарихы бойынша Шығыс пен батыс халықтарының арасында қалыптасқан тұңғыш бейбіт қарым - қатынас сырын жан - жақты зерттеп білуді мақсат етіп отыр. Ол осы «Жібек жолы» көктей өтетін елдердің ғылыми және мәдени топтарының өзара пікір алысуына, мемлекеттер арасында мәмілеге келу байланыстарын орнатуға септігін тигізеді.

«Жібек жолы» тек біздің дәуірімізге дейінгі ІІ ғасырдың орта шенінен бастап қана тұрақты дипломатия мен сауданың күре тамырына айналды. Ал осының бәрі император У - Дидің көрмеген Батыс елдерінде жұмсаған князі Чжон - Цзян бастаған елші керуенінің Хань астанасынан шыққан кезінен, яғни 138 жылы басталды. Ол осы күнгі Ауғаныстанның шет аймақтарына жете алды және Қытайдың ішкі аудандарынан Орталық Азияға дейін тура жолмен ұңғыш рет жүріп өтті. Содан соң жібек тиелген керуен Батысқа соның ізімен аттанып, Қытайға Жерорта теңізінен, Таяу және Орта Шығыстан, Орта Азиядан тауарлар алып қайтты.

Қытайдан батысқа Ферғананың үстінен өтіп баратын бұрынғы қысқа да қолайлы жолға қарағанда Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін жаңа жол VІ - VІІ ғасырларда барынша жандана түсті. Жетісуда Орта Азия арқылы өтетін сауда жолдарын қадағалап отыратын түрік қағандары отырды. Екіншіден, Ферғанадан өтетін жол VІІ ғасырдағы өзара қырқысулар салдарынан қауіпті жолға айналды. Үшіншіден, түріктердің ауқатты қағандары теңіздің арғы бетінен әкелінетін тауарларға құштар ірі тұтынушыларға айналды.

Сөйтіп бұл жолға айналды да VІІ - ХІV ғасырлардағы елшілер мен сауда керуендері негізінен осы жолмен ғана өтіп жүрді. Жібек жолының бұл бағыты да толық өзгеріссіз қала алмады. Жүздеген жылдар көлемінде оның не анау, не мынау бөлігі, не жекелеген тармақтары жанданып, жоғарырақ мәнге ие болды. Ал кейбіреулері, керісінше мәнін дойып, жоғалып кетті де олардың бойындағы қалалар мен сауда бекеттері құлдырай бастады. Сөйтіп, VІ - VІІІ ғасырларда негізгі жол сарабы Сирия - Иран - Орта Азия - Оңтүстік Қазақстан - Талас алқабы - Шу алқабы - Ыстықкөл қазан - шұңқыры - шығыс Түркістан арқылы тартылды. Бұл жолдың тармақталмаған бір бұтағы, дәлірек айтқанда тағы бір жол Византиядан Дербент арқылы шығып, Каспий жағалауын - маңғыстауды - Арал жағалауын - Оңтүстік Қазақстанды кесіп өтіп, жоғарыда аталған негізгі жолға келіп қосылды. Батыс түрік қағанаты Византиямен сауда дипломатиялық одақ келісім жасасқан кезде бұл жол олардың қарсыласы Сасанидтік Иранды айналып өтеді. Дегенмен ІХ - ХІІ ғасырларда Орта Азия, Орта және таяу Шығыс, Кіші Азия арқылы Сирияға, Египед пен Византияға баратын жолға қарағанда бұл жол тиімсіздеу пайдаланады.

Алайда, ол жол ХІІІ - ХІV ғасырларда қайта жанданды. Бұл құрлықтағы саяси жағдайларды дипломаттар (елшілер) мен ірі саудагерлердің және басқасаяхатшылардың талап - талғамдары реттеп отырды.

VI ғасырдың ортасында Орта Азияны өзіне бағындырған түркілер Ұлы Жібек жолының елеулі бөлігін бақылауына алған болатын. Жібек саудасындағы олардың басты делдалдары орталығы Самарқандта болған Зеравшан даласының Соғдылықтары мен Бухара мен Сирия аралығын қадағалаған парсылар болды. Жібек маталардың негізгі тұтынушысы Византия болды. Жібек саудасы түрік қағандары мен Соғдылық көпестерге үлкен табыстар әкелді. Түркілер қытайлардың төлеген алым - салықтарын, әскери олжаны осы соғдылықтардың қолымен өткізіп отырған.

Түріктер мен парсылар арасында саяси, экономикалық байланыстар болған. Сондай - ақ түркілер арасына, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда әсіресе, Иран әлемінің рухани мәдениетінің бір көрсеткіштері зороастра және манихей діндері таралды. Арабтар Иранды жаулап алғаннан кейін, парсылар арқылы Х ғасырларға таман ислам діні таралды.

Жібек жолының Орталық Азиядағы бөлігі Газгирдтен басталып, Испиджабқа, Таразға, одан соң Құланға, ары қарай Навакетке, Баласағұнға және Бедел мен Ақсу өткелдері арқылы Ферғана жазығына, ал Адахос және Дех Нуджикес қалалары арқылы қимақтарға баратын. Осы жерден сауда жолдары Енесейге, хакастарға әр үш жыл сайын жібек керуендері барып тұрған.

Испиджабтан керуендер Усбаникет, Кедер, Сығанақ арқылы Янкигентке бағыт алатын және Усбаникет, Кедер, Сығанақ керуен жолдары қаратаудың солтүстік баурайындаға қалалар Балджа мен Созаққа, ол қалалардан бетпақдала арқылы Дешті Қыпшаққа барады. Янкигенттен қимақтарға қарай жол жатты. Ол Сарысуға Ұлытау бөктерлеріне және Есіл жағалауымен Ертіс жазығына апаратын. Х ғасырда Іле жазығы арқылы керуен жолдары салынды. Бұл жерге Шу жазығынан Қордай мен Қастек Санташ өткелдері арқылы өтуге болатын еді. Талхизде керуен жолдары бірнеше тармақтарға ажырады. Оңтүстік Іле жолы Есік, Шелек қалалары арқылы Кегенге, ары қарай Шығыс Түркістанға барды. Шелектен шығатын тағы бір жол қазіргі Жақсылық мекеніне, тамғалы - тас шатқалына, одан ары қарай Екі Өгіз және Қиялық арқылы Алакөл жағалауы мен Алмалыққа, Тарбағатай арқылы Ертіске, қимақтарға баратын.

Испиджаб, Кедер, Отырар, Янкикент, Тараз, Баласағұн, Талғар, Қиялық, Сығанақ сияқты қалалар орталықтары болды. Испиджабта базарлар және мата Отырар оазисі жайлы Х ғасырда араб деректерінде: “Фараб - бай аймақ, оның басты қаласы Кедер деп аталады. “Бұл көпестердің бас қосатын орны”, - деген мәліметтер бар [11] . Кедерді (Құйрықтөбе) археологиялық жағынан зерттегенде сауда сәкілері - дүкендер көрсетілген.

Сырдарияның төменгі ағысында Янкигент (жаңа кент) белгілі сауда орталығы болды, онда Хорезм көпестерінің сауда қонысы болған.

Транзитті сауданың ең ірі орталығы Тараз болды, ол жөнінде деректерде: “мұсылмандардың түріктермен сауда жүргізу орны”, немесе “көпестер қаласы”, - деп көрсетіледі. Тараз көпестерінің Исфанда өз сауда бекінісі болса, ал Исфахан тұрғындарының Шелжіде, Талас жазығында бекіністері болды. Түркі халықтарында әсіресе қала мен дала арасындағы сауданың маңызы зор еді. Бұл сауда екі жаққа да тиімді болды. Бұл жөнінде сежұқ деректерінің бірінде “көшпенділердің өздеріне табыс түсіретін тауарлары мен заттары ртырықшы жұрттың пайдасын, малшылығы мен байлығын арттыратын негізгі көз болып табылды, - деп көрсеткен.

Жәрмеңке түріндегі сауда көшпелілер дүниесімен шекарааралас қалалар - Сауран, Янкигент, Дех - Нуджикесте барынша қарқынды жүрді. Дех - Нуджикес арқылымал және мал шаруашылығы өнімдері Испиджабқа түсіп отырған.

Сауран оғыздарымен сауданың басты орталығы болды. Ибн Хаукал: “оғыздар саудамен Сауранға келіп тұрды” [12] . деп көрсетеді. Сондай - ақ оғыздар Янкигет арқылы Хорезммен сауда жасайтын.

Оазистер мен қалалардың тұрғындары дала халықтарынан мал жылқы, жүн, иленбеген тері, киіз, текемет, сүт өнімдері және құлдар алып тұрған. Кейбір қалалар көшпелілерден алынған тауарларды өңдеп сыртқа шығарумен айналысып отырған. Әл - Микдиси: “Шаштан жоғары сапалы игерген (былғарлары) ер тоқымдар, жебе қорамсақтары және шатырлар шетке шығарылды. Түркілерден тері әкелініп, иленеді . . . Ферғана мен Испиджабтан - түркі құлдары мен ақ маталар, қару - жарақ, қылыш және темір әкелінеді, Тараздан - ешкі терісі, Шельджиден - күміс, Түркістаннан бұл жерлерге жылқы мен қошқарлар әкелінеді”, - деп жазады [13] . Әсіресе, түрк жылқылары жоғары бағаланды. Қимақтар жылқыларын әр түрлі қалаларға апарып соғып отырған. Түрік қойлары аса жоғары бағаланды. Истаханидің хабарлауы бойынша: “Хорасанға қойлар холождардан түсіп отырды, ол Мәуреннаһрға ет оғыздар мен қарлұқтардан . . . оларға қажет мөлшерден едәуір көп әкелінді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.