Дебиторлық және кредиторлық есептің аудиті
КІРІСПЕ
1 ДЕБИТОРЛАРМЕН ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ, МАҢЫЗЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың жалпы сипаттамасы мен маңызы
1.2 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың түрлері және жіктелуі
1.3 Басқа да дебиторлық және кредиторлық есептесулердің есебі
2 БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕГІ ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ЕСЕПТІҢ АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕСЕПТЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Дебиторлық қарыздар, оларды жіктеу және түгендеу есебінің аудиті
2.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің міндеттемелер есебінің аудиті
2.3 Басқада дебиторлық қарыздар мен есеп айырысудың есебінің аудиті
3. ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫ ЖШС «ҚАРАТАЛ» КӘСІПОРНЫ БОЙЫНША ТАЛДАУ ЕСЕБІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кредиторлық қарыздар есебін талдау
3.2 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебінің жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ДЕБИТОРЛАРМЕН ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ, МАҢЫЗЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың жалпы сипаттамасы мен маңызы
1.2 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың түрлері және жіктелуі
1.3 Басқа да дебиторлық және кредиторлық есептесулердің есебі
2 БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕГІ ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ЕСЕПТІҢ АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕСЕПТЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Дебиторлық қарыздар, оларды жіктеу және түгендеу есебінің аудиті
2.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің міндеттемелер есебінің аудиті
2.3 Басқада дебиторлық қарыздар мен есеп айырысудың есебінің аудиті
3. ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫ ЖШС «ҚАРАТАЛ» КӘСІПОРНЫ БОЙЫНША ТАЛДАУ ЕСЕБІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кредиторлық қарыздар есебін талдау
3.2 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес дебиторлық және кредиторлық қарыздар есебінің жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасындағы әрбір кәсіпорындар мен ұйымдар бір-бірімен өзара қарым-қатынас жасайды. Тауарлы-материалдық құндылықтарды және дайын өнімдерді дайындау нәтижесінде кәсіпорындардың, компаниялардың арасында көптеген қолма-қолсыз ақша қаржысымен есеп айырысулар туындайды. Бұл құндылықтарды алу, қызмет көрсету және т.с.с. мерзімдерінің оларды төлеу мерзімдерімен сәйкес келмеуінің нәтижесінде дебиторлық және кредиторлық қарыздар пайда болады.
Дебиторлық қарыздың мәні. Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарызы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Дебиторлық қарыздар келесідей бөлімдерден тұрады:
«Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы».
«Күдікті қарыздар бойынша резервтер».
«Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы».
«Басқадай дебиторлық қарыз».
«Алдағы кезең шығындары».
«Берілген аванстар».
Дебиторлық қарыздардың міндеті – кәсіпорынның басқа заңды шаруашылық субъектілерден, яғни кәсіпорындар мен ұйымдардан, жеке тұлғалардан қаншалықты алашақ қарыз екенін есептеп көрсету.
Кредиторлық қарыздың мәні. Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы-мердігерлердің алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші субъектінің алдында қарыз болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Мұндай қарыз кредиторлық қарыз деп аталады. Кредиторлық қарыз – бұл кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға берешек сомасы.
Дебиторлық қарыздың мәні. Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарызы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Дебиторлық қарыздар келесідей бөлімдерден тұрады:
«Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы».
«Күдікті қарыздар бойынша резервтер».
«Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы».
«Басқадай дебиторлық қарыз».
«Алдағы кезең шығындары».
«Берілген аванстар».
Дебиторлық қарыздардың міндеті – кәсіпорынның басқа заңды шаруашылық субъектілерден, яғни кәсіпорындар мен ұйымдардан, жеке тұлғалардан қаншалықты алашақ қарыз екенін есептеп көрсету.
Кредиторлық қарыздың мәні. Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы-мердігерлердің алдында міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші субъектінің алдында қарыз болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Мұндай қарыз кредиторлық қарыз деп аталады. Кредиторлық қарыз – бұл кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға берешек сомасы.
1. ҚР-ның Президентінің «Бухгалтерлік есеп туралы» 1995ж. 26 желтоқсандағы №2732 заң күші бар Жарлығы (2002жыл. 24 мамырдағы өзгертулер және толықтырулармен) // www. zakon. kz
2. ҚР-ның Президентінің «ҚР Аудиторлық қызмет туралы» 1998ж 20 қарашадағы №20 заң күші бар Жарлығы (2001жыл. 15 қарашадағы өзгертулер және толықтырулармен) // www. zakon. kz
3. ҚР-ның қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит департамент бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдары // www. zakon. kz
4. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т. Ғ., Родаставец В.В., Шмидт О.И., Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп Алматы, 2003. -780 б.
5. Кеулімжаев Қ.К.,. Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы: экономикс, 2003. -658 б.
6. Назарова В.А., Бухгалтерлік іскерлік корреспонденция. Алматы: экономика, 2002. – 241 б.
7. Назарова В.Л., Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп Алматы: экономика, 2005.- 314 б.
8. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов. Алматы, 2003. – 187 с.
9. Әбдіқалықов Т.Ә., Аудит және бухгалтерлік есеп. Алматы: Қазақ университеті, 2000. -168 б.
10. Баймұханова С.Б., Бухгалтерлік есеп Алматы: маркет, 2005. – 265 б.
11. Мауленов С.М., Мауленов А.С., Аудит. Алматы, 2002. – 198 б.
12. Абленов О.Д., Аудит: теория и практика. Алматы: экономика 2005.- 398 с.
13. Дюсембаев К.Ш., Аудит и анализ в системе управления финансами Алматы: экономика 2000. – 310 с.
14. Ажибаева З.Н., Аудит Алматы: экономика 2004.- 178 с.
15. Савицкая Г.В., Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Минск, 2002. – 265 с.
16. Пястолов С.М., Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятия. Москва: АСАДЕМА 2004. -348 с.
17. Чечевицына Л.Н., Чуев И.Н., Анализ финансово-хозяйственной деятельности. Москва, 2005.- 211 с.
18. Протасов В.Ф., Анализ деятельности предприятия. Москва: финансы и статистика, 2003. – 235 с.
19. Дүйсенбаев К.Ш., Талегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Т., Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау Алматы: экономика 2001. -348 б.
20. Ефимовой О.В., Мельник М.В., Анализ финансовой отчетности Москва, 2004. – 195 с.
21. Тоқсанбай С.Р., Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік Алматы, 2001. – 265 б.
22. Байбеков С.Т., Бухгалтерлік есеп негіздері // Бухгалтер бюллетені 2006 ж. №6 – Б.14-16
23. Байтурсынов А.С., Бухгалтерлік еспе мәселелері // Бухгалтер бюллетені 2006ж. №7 – Б.11-15
24. Касымжанов К.А., ХҚС көшу бойынша мәселелері // Бухгалтер бюллетені 2005., №9. – Б.13-18
25. Асылбеков А.А., Бух.есеп және аудиттің дамуы 2005ж. № 5.- Б.9-14
2. ҚР-ның Президентінің «ҚР Аудиторлық қызмет туралы» 1998ж 20 қарашадағы №20 заң күші бар Жарлығы (2001жыл. 15 қарашадағы өзгертулер және толықтырулармен) // www. zakon. kz
3. ҚР-ның қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеп әдістемесі және аудит департамент бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдары // www. zakon. kz
4. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т. Ғ., Родаставец В.В., Шмидт О.И., Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп Алматы, 2003. -780 б.
5. Кеулімжаев Қ.К.,. Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы: экономикс, 2003. -658 б.
6. Назарова В.А., Бухгалтерлік іскерлік корреспонденция. Алматы: экономика, 2002. – 241 б.
7. Назарова В.Л., Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп Алматы: экономика, 2005.- 314 б.
8. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов. Алматы, 2003. – 187 с.
9. Әбдіқалықов Т.Ә., Аудит және бухгалтерлік есеп. Алматы: Қазақ университеті, 2000. -168 б.
10. Баймұханова С.Б., Бухгалтерлік есеп Алматы: маркет, 2005. – 265 б.
11. Мауленов С.М., Мауленов А.С., Аудит. Алматы, 2002. – 198 б.
12. Абленов О.Д., Аудит: теория и практика. Алматы: экономика 2005.- 398 с.
13. Дюсембаев К.Ш., Аудит и анализ в системе управления финансами Алматы: экономика 2000. – 310 с.
14. Ажибаева З.Н., Аудит Алматы: экономика 2004.- 178 с.
15. Савицкая Г.В., Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Минск, 2002. – 265 с.
16. Пястолов С.М., Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятия. Москва: АСАДЕМА 2004. -348 с.
17. Чечевицына Л.Н., Чуев И.Н., Анализ финансово-хозяйственной деятельности. Москва, 2005.- 211 с.
18. Протасов В.Ф., Анализ деятельности предприятия. Москва: финансы и статистика, 2003. – 235 с.
19. Дүйсенбаев К.Ш., Талегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Т., Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау Алматы: экономика 2001. -348 б.
20. Ефимовой О.В., Мельник М.В., Анализ финансовой отчетности Москва, 2004. – 195 с.
21. Тоқсанбай С.Р., Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік Алматы, 2001. – 265 б.
22. Байбеков С.Т., Бухгалтерлік есеп негіздері // Бухгалтер бюллетені 2006 ж. №6 – Б.14-16
23. Байтурсынов А.С., Бухгалтерлік еспе мәселелері // Бухгалтер бюллетені 2006ж. №7 – Б.11-15
24. Касымжанов К.А., ХҚС көшу бойынша мәселелері // Бухгалтер бюллетені 2005., №9. – Б.13-18
25. Асылбеков А.А., Бух.есеп және аудиттің дамуы 2005ж. № 5.- Б.9-14
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ДЕБИТОРЛАРМЕН ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ,
МАҢЫЗЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың жалпы сипаттамасы мен маңызы
1.2 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың түрлері және жіктелуі
1.3 Басқа да дебиторлық және кредиторлық есептесулердің есебі
2 БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕГІ ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ЕСЕПТІҢ АУДИТІ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ЕСЕПТЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Дебиторлық қарыздар, оларды жіктеу және түгендеу есебінің аудиті
2.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің міндеттемелер есебінің аудиті
2.3 Басқада дебиторлық қарыздар мен есеп айырысудың есебінің аудиті
3. ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫ ЖШС ҚАРАТАЛ КӘСІПОРНЫ БОЙЫНША
ТАЛДАУ ЕСЕБІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кредиторлық қарыздар есебін талдау
3.2 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес дебиторлық және
кредиторлық қарыздар есебінің жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасындағы әрбір кәсіпорындар мен ұйымдар бір-
бірімен өзара қарым-қатынас жасайды. Тауарлы-материалдық құндылықтарды және
дайын өнімдерді дайындау нәтижесінде кәсіпорындардың, компаниялардың
арасында көптеген қолма-қолсыз ақша қаржысымен есеп айырысулар туындайды.
Бұл құндылықтарды алу, қызмет көрсету және т.с.с. мерзімдерінің оларды
төлеу мерзімдерімен сәйкес келмеуінің нәтижесінде дебиторлық және
кредиторлық қарыздар пайда болады.
Дебиторлық қарыздың мәні. Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды
немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері,
сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары –
дебиторлық қарыздар деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек
қарызы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Дебиторлық қарыздар келесідей бөлімдерден тұрады:
Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы.
Басқадай дебиторлық қарыз.
Алдағы кезең шығындары.
Берілген аванстар.
Дебиторлық қарыздардың міндеті – кәсіпорынның басқа заңды
шаруашылық субъектілерден, яғни кәсіпорындар мен ұйымдардан, жеке
тұлғалардан қаншалықты алашақ қарыз екенін есептеп көрсету.
Кредиторлық қарыздың мәні. Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол
өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін
жабдықтаушы-мердігерлердің алдында міндетті болса, саудамен айналысатын
ұйымдар өзінің сататын тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші
субъектінің алдында қарыз болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен
де айналыспайтын кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары
мен қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Мұндай
қарыз кредиторлық қарыз деп аталады. Кредиторлық қарыз – бұл кәсіпорынның
басқа заңды немесе жеке тұлғаларға берешек сомасы.
Кредиторлық қарыз келесі бөлімдерден тұрады:
Қарыздар.
Алдағы кезең табыстары.
Дивидендтер бойынша есеп айырысу.
Бюджетпен есептесу.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің алашағы.
Кепілдіктемелер мен шартты міндеттемелер.
Алынған аванстар.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есептесу.
Еңбекақы төлемі мен есеп айырысу.
Өзге де кредиторлық қарыз.
Кредиторлық қарыздың міндеті – кәсіпорын басқа заңды және
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларға қанша сомада берешек
екенін көрсету.
Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың актуалдылығы. Қазіргі таңда
қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден
қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан ұйымдар көптеп
кездеседі. Осындай ұйымдар, шағын бизнестердің көбеюі еліміздің
экономикасының көтерілгендігін көрсетеді.
Әрбір кәсіпорын дебиторлық және кредиторлық қарыз арқылы өзінің ақша
қаражаттарын есептей алады. Ал ақша қаражаттары сол кәсіпорынның табысты
немесе шығысты болғанын көрсетеді. Сондықтан да әрбір шаруашылық субъект
үшін дебиторлық және кредиторлық қарыздардың маңызы зор.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде дебиторлық және
кредиторлық қарыздардың жалпы сипаттамасы, жіктеулі, түрлері қарастырылған.
Ал екінші бөлімде дебиторлық қарыздардың және міндеттемелердің аудиті,
яғни оларды тексеру жолдары жазылған.
Үшінші бөлімде ЖШС Қаратал бойынша дебиторлық және кредиторлық
қарыздардың талдануы мен Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес
есебі мен жетілдіру жолдары көрсетілген.
1 ДЕБИТОРЛАРМЕН ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ, МАҢЫЗЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың жалпы сипаттамасы мен
маңызы
Дебиторлық қарыз – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
(бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы
өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша
міндеттемелері.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар (алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарызы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.Дебиторлық қарыздар
шаруашылықтың ішінде және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен
де пайда болады.
Дебиторлық қарыз ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе
операциялық циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық қарызы;
- басқадай дебиторлық қарыздар.
Есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық қарызды бөліп көрсетеді.
Саудалық дебитор қарызы – негізгі іс - әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық қарыз іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде
(субъект қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға
арналған депозиттер, алуға арналған дивидендтер мен проценттер, үкімет
органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек талап және басқалар) пайда
болады.
Дебиторлық қарыз үш топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар, алынған
векселдер және басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек –
талаптары кіреді. Дебиторлық қарыз алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне
немесе борышты өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді
болады. Әдетте дебиторлық қарыз шот – фактуралармен расталады. Алынған
вексельдер бабы борыштық міндеттемелермен расталады. Кәсіпорынның
балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе
жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми қарызы болып
есептелінеді.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық қарыздың пайда
болуы субъектінің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып
саналады. Дебиторлық қарыз пайда болу сипатына қарай қалыпты және
ақталмайтын делініп бөлінеді. Субъектінің өндірістік – шаруашылық іс-
әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген
нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады [1,24].
Мерзімінде төленбеген дебиторлық қарыз ақталмайтын болып саналады. Ол
есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп
жүргізудегі кемшіліктер, тауарлық – материалдық қорларды жіберуді
бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Шаруашылық субъектінің қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің
қатарына дебиторлық қарыздардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық
қарыздардың есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім
күндерінің саны. Кәсіпорынның дебиторлық қарызы оған байланысты кіріс
танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық қарыздар сатылған өнімдер мен
тауарлардың құнынан баға женілдіктерін (скидки) және қайтарылған
тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Бір
жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық қарыздар Ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздар болып есептеледі. Дебиторлық қарыздардың пайда болған
уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша
кіріс көп жағдайларда ескерілмейді.
Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға
жеңілдіктерін береді. Кәсіпорындардың бұндай қадамға баруының басты себебі
сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру
болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін (скидки) пайдалану ұйымның
күмәнді қарыздарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық
тәжиребеде баға женілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен) бірге сауда
жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен
жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін тауарларды сатудағы
жарнама ретінде пайдаланады. Кәсіпорындардың сауда жеңілдігін қолдануының
мақсаты баға женілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға
болады.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық қарыздар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
Нөмірі 8 – журнал – ордер – Алынуға тиісті қосылған құн салығы,
Есептелген пайыздар, Басқадай дебиторлық қарыздар және Берілген
аванстар деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
Нөмірі 9 – Журнал – ордерге қосымша тізімдеме – Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша;
Нөмірі 10 – Журнал – ордер – Күдікті қарыздар бойынша резерв,
Алдағы кезең шығындары шоттарының кредиті бойынша;
Нөмірі 11 – Журнал – ордер – Сатып алушылар және тапсырыс
берушілердің қарызы шотының және Еншілес серіктестіктердің дебиторлық
қарызы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің шаруашылық қызметі барысында меншікті
капиталымен қатар басқа қарастырылған капиталды да қолданады. Бұл
қарастырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады . Кез
келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті
шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы – мердігерлердің алдында
міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын тауарларын
жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз болуы мүмкін.
Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын кәсіпорындардың өзі
қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген
еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның
алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен
банктер, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден қарыз, несие алып өздерінің
жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп
алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, акционға салынып, сатылып
жатқан ұйымдар көптеп кездеседі [1,35].
Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгі,
яғни қай саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейкесті мәселелері екендігі
сөзсіз. Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің
алтыншы міндеттемелер деп алынатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.
1.2 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың түрлері және жіктелуі
Дебиторлық қарыздар келесіндей бөлімдерден тұрады:
30 Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы.
31 Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
32 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы.
33 Басқадай дебиторлық қарыз.
34 Алдағы кезең шығындары.
35 Берілген аванстар.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер қарызының есебі. Кәсіпорындар
мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы деп
аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы
кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін
арналған.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:
301 Алынуға тиісті қарыздар шоты;
302 Алынған вексельдер шоты;
303 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары шоты.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаю көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
301 Алынуға тиісті қарыздар шотында жөнелтілген өнім (тауарлар),
орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған
есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар
ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік
кезеңннің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни
бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді [2,67].
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша
бухгалтерлік есепке келесі жазулар жазылады:
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың
және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей
шоттардың корреспонденциясы жасалады: 801 Сатылған дайын өнімнің
(жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны, 802 Сату үшін алынып, сатылған
тауарлардың өзіндік құны шоттары дебеттелі де, 221 Дайын өнімдер, 222
Алынған тауарлар, 900 Негізгі өндіріс, 910 Өз өндірісінің шала
өнімдері, 920 Қосалқы өндіріс және басқа шоттары кредиттеледі. Қаржылық
инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралды сатқан кезде
тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі.
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, атқарылған жұмыстың,
көрсетілген қызметтердің сату құнына 301-шоты дебеттеледі де, 701 Сатылған
дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс, 702 Алынған
тауарларды өткізуден түскен табыс және басқа шоттары кредиттеледі.
Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралды (722 шоттың
кредиті), материалдық емес активтерді (721 шоттың кредиті), бағалы
қағаздары (723 шоттың кредиті) сатқан кезде жасалады. Осы жасалған
корреспонденциямен бірге қосымша құн салығына (ҚҚС) 301 шоты дебеттеліп,
633 шоты кредиттеледі.
Сатып алушыларға және тапсырыс бесушілерге төлеу үшін берілген есеп
айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне қарай 431 Валюталық шотындағы нақты
ақша, 441 Есеп айырысу шотындағы нақты ақша, 451 Кассадағы нақты ақша
шоттары дебеттеледі де, 301 Алынуға тиісті қарыздар шоты кредиттеледі.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдықтаушыға
аванс төлесе (431,441,451-шоттардың дебеті, 661 Тауарлы-материалдық
запастары мен жабдықтау үшін алынған аванстар немесе 622 Жұмыстарды
орындау және қызмет көрсеті үшін алынған аванстар шоттардың кредиті), онда
сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп барып
төлем жасайды..
Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынырақ төленген авансты
есепке алады да, ол: 661 және 662 шоттарының дебеті және 301-шотының
кредиті бойынша көрініс табады.
Егер де алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетілсе, онда олардың есептік кезеңнің соңына пайда болған оң
айырмасы 301 шоттың кредитінде көрініс табады.
Дебиторлық қарыздар соларға байланысты түсетін табысты салыстырғанның
нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да
берілген жеңілдіктермен (скидки) қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың құны
шегеріледі.
Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 712 Сатудан жасалған
жеңілдіктер, 713 Бағадан жасалған жеңілдіктер деген шоттары дебеттеліп,
301 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 711 Сатудан қайтарылған
тауарлары шоты дебеттеліп, 301 шоты кредиттеледі. Осыған сәйкес, бұрындары
есептелген ҚҚС да түзетіліп жазылады.
Айдың аяғындағы 301-шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өздеріне келген (босатылған) тауарлы-материалдық запастар
және орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың
қалдығын көрсетеді [3,47].
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан
90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны
мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Соның нәтижесінде кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқығын
факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болуы керек. Бірақ кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттігін тексереді және
көрсеткен қызметі үшін, өз құқығын берген кәсіпорын автоматты түрде төлеуге
тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқығын берген
кәсіпорын мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай
келісімшарт ашық та, жабық та (конфиденциалды) болуы мүмкін.
Мысал. Жол-Өткен ЖШС Тасты ААҚ-на 326250 теңгеге тауарды
беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Енді осы жеткізіп берген
тауарына толық төлемін алу үшін Жол-Өткен ЖШС факторингалық
компаниясымен, яғни Жуан-төбе ААҚ-мен келісім шартқа отырады.
Келісім шарттың жағдайы бойынша факторингалық компания Жуан-төбе ААҚ
(қаржылық агент) Жол-Өткен ЖШС-тік Тасты ААҚ-на тауарды жөнелткеннен
кейін үш күннің ішінде Жол-Өткен ЖШС-тің есеп айырысу шотына ақшаны
аударуы тиіс. Шын мәнінде, Тасты ААҚ жасалған контрактының 80% құнын
бірден аударған, ал қалған контрактының құнынан (20%) марапаттау сомасы
ұсталып, содан қалған сомасы аударылған. Келісім-шартқа сәйкес марапаттау
сомасы, несие мөлшерлемесі сияқты 38% жылдық мөлшерлемесінің деңгейінде
ұсталған. Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күнді құраған.
Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% {(38%*18 күн)
360 күн} құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған.
Енді біз шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
Кесте 1 Жол - Өткен ЖШС –ның Тасты АҚ-мен есеп айырысу
корреспонденциясы [4,71]
Қатар №Шаруашылық операцияларыныңСомасы, теңгеШоттар корреспонденциясы
мазмұны
дебет кредит
1 2 3 4 5
Жабдықтаушы-кәсіпорында (Жол-Өткен ЖШС)
1. Контрактының шарты бойынша
Жол-Өткен ЖШС, Тасты
ААҚ-ға тауарды жөнелтті:
жөнелтілген тауардың нақты
өзіндік құнына
келісімшарттың құнына
ҚҚС (15%) 196875 802 222
281250 301 702
45000 301 633
2. Қаржылық агенттен
(Жуан-төбе ААҚ)
жөнелтілген тауардың 80% 261000 441 687
алынды
3. Қаржылық агентке көрсеткен
қызметі үшін, марапаттау
сомасы шығысқа жатқызылды 6199 831 687
4. Қалған 20% қаржылық
агенттен алынды, бірақ осы
сомадан марапаттау сомасы
шегерілді 59051 59051 441 687
теңге(326250 *20% -6199)
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 687 301
Қарыз-кәсіпорында (Тасты ААҚ)
1. Жол-Өткен ЖШС-тен
жөнелтілген тауар- Тасты
ААҚ-ға келіп түсті:
-тауар құнына
-ҚҚС (16%) 281250 222 671
45000 331 671
2. Қаржылық агенттің талап
еткен сомасы, алынған
тауар үшін төленді 326250 334 441
Кесте 1 жалғасы:
3. Қарыздары зачет жасалды 326250 671 334
Қаржылық агентте (Жуан-төбе ААҚ)
1. Факторингі келісімшарты 261000 334 441
бойынша Жуан-төбе ЖШС-гі
қарыз соманың 80% аударды
2. Факторингі бойынша 6199 332 724
марапаттау сомасы
есептелінді 6199 теңге
(326250 *1,9%)
3. Тасты ААҚ-нан талап 326250 441 687
етілген қаржы сомасы
алынды
4. Факторингі келісімшартының59051 334 441
жағдайы бойынша
Жуан-төбе ЖШС-ке 20%
қалған сомасы аударылды
(бірақ бұл жерде
марапаттау сомасы
шегерілді)
5. Қарыздарға зачеты жасалды 326250 687 332,334
Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім-шарты бойынша жасалатын
операциялардың есебі. Бір заңды тұлға (цедент) келісімшарт бойынша екінші
бір заңды тұлғаның (цессионарға) қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-
материалдық құндылықтарды жеткізіп бергені, атқарған жұмысы, көрсеткен
қызметі үшін төлемді) орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын
(цессия) толық немесе ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді
[5,82].
Міндеттеменің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап
бұрындары берілген тұлғадан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде
кредитордың құқығының басқа тұлғаға өтуі регрессивтік талап болып
табылмайды. Бұл кезде кредитор бірінші заңды тұлғаның келісімін талап
етпейді, егер олар заң актілері мен келісім-шартқа қайшы келмесе. Құқық
талабын азайту міндеттемелеріне жауап беретін кредиторларды ауыстыру болып
табылады.
Кей жағдайда кредитордың келісімінсіз міндеттемелердің талабын
азайтуға болмайды, өткені жаңадан пайда болған кредитор бірінші кредиторға
келеңсіз жағдай туғызуы мүмкін:
- тауар нарығында ол кредитор бәсекелес болып табылуы мүмкін;
- кредитор мен қарыз беруші (талабын азайтып беруші кәсіпорынның)
бұрындары олардың арасында шаруашылық даудың болуы мүмкін;
- кредитор мен қарыз беруші бір-бірімен байланысты тараптар немесе бір-
бірінен бөлетін тұлғалары (афилирлік) болуы мүмкін т.б.
Бұл жағдайда кредитор басқа бір кредиторға өзінің заңды талабын берер
алдында бірінші кредитормен келісіп алады.
Құқықтық талапты, әдетте, азайтылған сомасына береді, яғни дебиторлық
қарыздан аз сомаға, сондықтан ол цедентке зиянның, ал цессионда табыстың
пайда болуына әкеледі. Егер де талап құқығы дебиторлық қарыздан артық
сомаға жасалатын болса, онда ол сәйкесінше, цеденте табысты, ал цессионарда
зиянды алатындығын көрсетеді.
302 Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар,
қызметтер) үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі.
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт
біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын
жазбаша борыштық міндеттемесі.
Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі
бухгалтерлік есепте 302 шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302
шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша
302 шотында, 1 Вексель бойынша алынатын пайызы деп аталатын субшоты
ашылуы мүмкін.
Пайыздық емес вексель бойынша екі қосымша шот ашылуы мүмкін.
2 Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген
(дисконт)
3 Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт).
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде, олардың алған
кезінде келесі қалыпта көрініс табады;
Кесте 2 Алынған вексель бойынша марапаттау сомасының көрінісі [6,41]
Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы
ретінде есептелінеді.
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың 302 шоттың 3-ші субшотының дебетінде
кредиті бойынша көрсетіледі және 611 шоттың кредитінде
көрсетіледі.
Содан соң, есепті кезең барысында үлесіне сай есептелген пайыз сомасы
табысқа жатқызылады
611 шоттың дебеті мен 724 шоттың 611 шоттың дебеті мен 724 шоттың
кредитінде көрініс табады кредитінде көрініс табады
Аударылмалы вексель – (тратта) кредитордың (транссанттың) қарызкерге
(трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке
(ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналынады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде рәсімделеді.
Каржылық вексельдер арқылы тауарлық келісімшарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар рәсімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттің қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады.
Вексельдер эмитенттер бойынша:
Қазынашылық және жекеше.
Төлем түрі бойынша:
Жай және аударылмалы.
Төлем кепілдігінің барлығына қарай:
Қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген.
Төлеу тәртібі бойынша:
Мерзімділік вексель және ұсынушылық вексель болып бөлінеді.
Есеп кеңсесінің вексельді беруімен байланысты операцияларының есебі.
Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал
вексель сомасын алғаннан кейін, банкіге (есеп кеңсесіне) берілген
вексельдің индоссаменті бойынша жүзеге асырады. Банкіде жасалатын бұндай
операциялар, әдетте, марапатталады (дисконт), сондықтан оны вексельді сату
деп те қарастыруға болады.
Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын (вексельдің номилдық
құнына пайызды қосады) алуды топшылайды, сондай-ақ ол индоссантқа
регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл индоссанттың банк алдында жауапты
екенін білдіреді [7,34].
Мысал. Шу ЖШС 15% жылдық мөлшерлемесімен 40 күндік мерзіммен 400 мың
теңге сомасына Созақ ААҚ векселін алған болатын.
Шу ЖШС бұл алған векселін 20 күннің ішінде өтеп банк
индоссаменттеріне беруді ұйғарған. Банкіде бұл вексель 10% - тік
мөлшерлемесімен есепке алынған.
Сонымен, Шу ЖШС вексель бойынша өтеу сомасы 406666,67
(400000+6666,67) теңгені құраған. Ал банкінің есептік мөлшерлемесі 2222,22
(400000*10% *20360) теңге құраған.
Енді біз осыған байланысты шоттар корреспонденциясын жасап көрейік. Ол
туралы мәліметтерді біз 3 кестеден көреміз, үшінші кестенің тақырыбы
вексель бойынша операциялар есебі.
Кесте 3 Вексель бойынша операциялар есебі [7,94]
Қатар Шаруашылық операцияларыныңСомасы, Шоттар корреспонденциясы
№ мазмұны теңге
дебет кредит
1 2 3
1. Өтеу мерзімі 20 күнге 400000 441 3021
берілген вексельдің
сомасы, банкіден алынады
2. Вексель бойынша тиесілі 4444,45 441 332
марапаттау сомасы алынды:
- банкінің есептік
мөлшерлемесі шегерілген
марапаттау сомасы
3. Банкіге марапаттау сомасы 2222,22 831 332
есептелінді (дисконт)
2222,22 теңге (400000*10%
*20360)
4. Банкіге марапаттау сомасы 2222,22 334 441
(дисконт) төленді
Форфейтинголық операциялардың есебі. Форфейтинголық қызмет
факторингалық операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық – бұл
өнімді сатып алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып
алынғандығын білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинголық шарты
бойынша өнімді сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылық делдалға
(форфейраторға) қайта жүктейді, ал ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын
шегеріп, қалған сомасын бірден төлейді. Бұндай қоржындық (портфельдік)
вексель бірақ рет жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір қалыпты болып
келеді.
Форфейтингінің жай вексель есебінен айырмашылығы: мұнда дебиторлық
қарызбен байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне тиеді, яғни
вексель бойынша қайта жүктеу процесі жүреді.
Өтелу мерзімі өтіп кеткен барлық дебиторлық қарыздар және де сот
шешімдері бойынша үмітсіз деп танылған сомасы 821 шоттың дебеті бойынша
және 302 шоттың кредиті бойынша есептен шығарылады. Вексель бойынша өтеу
мерзімі өтіп кеткен болып мына деңгейдегілер жатады:
- төлем күнінен бастап санағанда акцептантқа қарсы аудармалы вексельден
шығатын талап ету мерзімі үш жылдан асса;
- қарсылық білдіру күнінен бастап санағанда индоссанттарға қарсы вексель
ұстаушылардың талап ету мерзімі бір жылдан асса;
- индоссант вексельге төлеген күнінен бастап санағанда индоссанттар
бірбіріне қарсы болған жағдайда олардың талап ету мерзімі алты айдан
асса.
303 Басқа да шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынадай
дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған
дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы және т.б.
301-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-
фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі.
Оның аналитикалық есебі сатып алушылардың төлеу мерзімі өтпеген
берешегімен және мерзімінде төленбеген берешегі жөнінде; 302 – шоты
бойынша, төлеу мерзімі өтпеген вексельдермен, банкілерде есепке алынған
вексельдермен, ақша қаражаты мерзімінде түспеген вексельдермен қамтамасыз
етілген берешек жөнінде деректер алуды қамтамасыз етеді.
Кесте 4 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты
бойынша жүргізілетін операциялар[8,39].
№ Операциялардың мазмұны Дебеттелетін шот Кредиттелетін шот
1 2 3 4
1 Тиеп жіберілген тауарға,301 701
өнімге, көрсетілген
қызметке есептелінген
сатып алушы, тапсырыс
берушілердің қарызы
Кесте 4 жалғасы:
2 Тиеп жіберілген тауарға,301 633
өнімге, көрсетілген
қызметке есептелінген
қосылған құн салық
сомасы
3 Қарыз сомасы бұрын 661-662 301
алынған аванс сомасынан
шегерілді
4 Сатып алушы және 441 301
тапсырыс берушілерден
есеп айырысу шотына
келіп түскен сома
5 Сатып алушы және 641-643,687 301
тапсырыс берушілердің
борышы олардың
кредиторлық қарызы
есебінен өтелінді
6 Сатылған (тиеп 302 301,321-323
жіберілген) тауар, өнім,
көрсетілген қызмет үшін
алынған вексель
7 Сатып алушы және 441 302
тапсырыс берушілер
берген вексельдері үшін
борыштарын төледі
Күмәнді дебиторлық қарыз бен оны бағалау. Салық кодексіне сәйкес
күмәнді талаптар – Қазақстан Республикасының занды және жеке кәсіпкерлері –
резиденттеріне, сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы
іс-әрекет жасайтын занды тұлғалар-резидент еместерге тауар өткізу, жұмыс
орындау, қызмет көрсету нәтижесінде пайда болған және талап пайда болған
сәттен бастағанда үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар; сонымен
қатар өткізілген тауарлар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызметтер бойынша
пайда болған және Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес салық төлеуші-
дебиторды банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған талаптар да
күмәнді деп танылады.
Күмәнді қарыз бойынша резерв құру тәртібі Табыс 5 бухгалтерлік есеп
стандарттарымен және оған күмәнді қарыз бойынша резерв құру тәртібі атты
әдістемелік ұсыныстармен реттеледі. Күмәнді қарыз бойынша резерв есепті
кезең соңында өткізілген дебиторлық қарызды түгендеу қорытындылары
негізінде құрылады. Күмәнді қарызды бағалау жөнінде екі тәсіл бар: өткізу,
орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет көлемінің проценті тәсілі, төлеу
мерзімі бойынша шоттарды есептеу тәсілі.
Өткізу көлеміне байланысты процент тәсілі – үмітсіз қарыздардың
проценті жалпы өткізу көлемінде анықталады. Бұл үшін бірнеше есепті кезең
ішінде (ең азы үш жыл) тауар өткізу (жұмыс, қызмет) көлемін және күмәнді
қарыз бойынша резерв пайда болуы үшін процентті белгілеуге арналған
төленбеген шоттар сомасын талдау қажет.
Кесте 5 Жыл ішіндегі өткізу көлемі 1390 мың теңгені құрады. Күмәнді
қарыздың орташа проценті есебін жүргіземіз [8,121]
Жылдар Өткізу көлемі Үмітсіз қарыздар Процент
сомасы
2003 630 21 3,3
2004 890 15 1,7
2005 1200 19 1,6
Жиыны 2720 55 2
2003 ж. үшін күмәнді қарыз бойынша резерв сомасы (3,3+1,7+1,6) : 3 = 2,2%
1390 х 2,2% = 30,58 мың теңгені құрады.
Есепті кезең соңында мынадай жазба жазылады:
821 Жалпы және әкімшілік шығындары шот дебеті
311 Күмәнді қарыз бойынша резерв шот кредиті – 30,58 мың теңге.
Төлеу мерзімі бойынша шоттарды есептеу тәсілі – берешекті төлеу
мерзімі бойынша күмәнді талаптар проценті анықталады. Бұл үшін алынуға
тиісті барлық шоттарды мынандай категориялар бойынша жіктеу қажет:
өтеу мерзімі әлі болмаған шоттар;
1 күннен 30 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
31 күннен 60 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
61 күннен 90 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
90 және одан көп күндерде төлеу мерзімі бар шоттар.
Кесте 6 Дебиторлық қарыздарды төлеу мерзімдерін есептеу тәсілі [9,96]
Сомасы (мың Күмәнді деп Күмәнді қарыз
Дебиторлық қарызды төлеу теңге) саналатын сомасы
мерзімдері қарыздар
проценті
төлеу мерзімі әлі болмаған
шоттар 360 18 64,8
төлеу мерзімі 1 күннен 30
күнге дейінгі шоттар 270 22 59,4
төлеу мерзімі 31 күннен 60
күнге дейінгі шоттар 210 14 29,4
төлеу мерзімі 61 күннен 90
күнге дейінгі шоттар 180 23 41,4
төлеу мерзімі 90 және одан
көп күндерге дейінгі шоттары
100 32 32,0
Жиыны 1120 226,7
Күмәнді қарыз сомасы 226,7 мың теңге құрайды.
824 Жалпы және әкімшілік шығындары шот дебеті
311 Күмәнді қарыз бойынша резерв шот кредиті – 226,7 мың тенге.
Субъект балансынан бұрын талап етілмеген, күмәнді деп танылған қарыздарды
есептен шығарғанда мынандай жазба жазылады:
311 Күмәнді қарыз бойынша резерв шот дебеті
301 Алынуға тиісті шоттар шот кредиті
321-323 Еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың берешегі
шот кредеті – 226,7 мың тенге.
Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты арқылы жүргізілетін
операциярларға талдау жасайтын болсақ, онда 6 кестедегі мәліметті аламыз.
Кесте 7 Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты арқылы жүргізілетін
операциярлар [10,70]
Операциялардың ДебеттелеКредит
мазмұны тін шот телетін
шот
Күмәнді қарыздар резерв жасалды 821 311
Күмәнді қарыздар бойынша құрылған резерв сомасының311 301, 302,
есебінен дебиторлық борыш жабылды 333, 334
Жыл соңында күмәнді қарыздар бойынша құрылған 821 311
резерв сомасының артығы сторно етілді.(қызыл
сиямен)
Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз 311 301, 302,
ретінде есептен шығарылып белгілі бір уақыт 333, 334
өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен
шығару осы есеп беру кезеңінде жүргізелсе):
Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз 431, 441,727
ретінде есептен шығарылып белгілі бір уақыт 451
өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен
шығару келесі есеп беру кезеңінде жүргізелсе):
Еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық
қарызы.
Егер субъект басқа субъектің 50%-тен асатын дауыс беруші акцияларына
тікелей немесе жанама ие болса, инвестор бұл субъектіге бақылау қояды және
негізгі шаруашылық серіктестігі болып танылады. Негізгі серіктес пен оның
еншілес серіктестіктері топ құрады. Аналитикалық есеп әрбір еншілес
серіктестік бойынша жүргізіледі. Егер инвестор басқа субъекттің 50-тен кем
дауыс беруші акциясына ие болса, мұндай жағдай да инвестелетін объект
тәуелді субъектке айналады.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің қарыздарын есепке алу үшін Бас
шоттар тізбесінде 32 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің дебиторлық
қарыздары бөлімшесі қарыстырылған. Бұл бөлімшеге мына шоттар кіреді:
321 Еншілес серіктестіктердің қарыздары
322 Тәуелді серіктестіктердің қарыздары
323 Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың қарыздары.
Еншілес серіктестік дегеніміз, басқа (негізгі) шаруашылық серіктестік
оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын серіктестік болып табылады. Еншілес
шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық серіктестігінің
қарыздарына жауап бірмейді. Тәуелді серіктестіктердің еншілес
серіктестіктерден айырмашылығы, олар филиал болып табылады және ондай
серіктестіктердің өз алдына жарғылық қорлары болмайды, ал олардың балансы
ішкі қолдануға ғана арналады. Сонымен қатар, тәуелді серіктестіктер
өздерінің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебін өздері жүргізіп,
есеп тіркелімдерін, бас кітапты толтырады және баланстарын жасайды.
Кесте 8 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың дебиторлық қарызы шоты бойынша жүргізілетін операциялар
[11,85]
№ Операциялардың ДебеттелетінКредиттелеті
мазмұны шот н шот
1 2 3 4
1 Еншілес, тәуелді және
бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғаларға тиетіп жіберілген
тауарлар, негізгі құралдар,
материалдық емес активтер,
материалдар, көрсетілген
қызметтер:
321-323 701-727
-өз бағасына
321-323 633
-қосылған құнға салынған
салық сомасына
2 Еншілес, тәуелді және 441 321-323
бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың берешек борыш
сомасы есеп айырысу шотына
келіп түсті.
3 Ай соңында (аяғында) еншілес, 641-643 321-323
тәуелді және бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалардың
берешек борыш сомасы олардың
алашақ борышы есебінен
жабылды.
4 Келісілген бағасы бойынша 321-323 722
ұзақ мерзімге жалға берілген
негізгі құралдар үшін жалға
алушылардың берешек сомасы.
5 Келісілген бағасы бойынша 332 724
ұзақ мерзімге жалға берілген
негізгі құралдар үшін
есептелген пайыз (процент)
сомасы.
6 Алынған заемға, несиеге 332 724
есептелген пайыз (процент)
сомасы.
7 Акция дивидентіне есептелген 332 724
пайыз (процент) сомасы
8 Есептелген дивидент және 441 332
пайыз (процент) ретіндегі
борыш сомасы есеп айырысу
шотына келіп түсті.
Болашақ кезеңнің есебі. Келешек кезең шығындарын есепке алу 34 Алдағы
уақыттың есебіне жататын шығындар бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі.
Оларға мына шоттар кіреді:
341 Сақтандыру полисі;
342 Жалгерлік төлемдері;
343 Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар.
341 Сақтандыру полисі шоты бойынша. Сақтандырушыға бірнеше ай бұрын
сақтандыру төлемдерін төлеу кезінде 651 Мүлік және жеке басты сақтандыру
бойынша есеп айырысу шоты дебеттеледі және 441, 431, 432, 451 және т.б.
шоттары кредиттеледі.
Алдын ала төленген сақтандыру төлемінің сомасы бір мезгілде 651 шоттың
кредитіне 341 Сақтандыру полисі шотының дебетіне есептен шығарылады.
Сақтандыру төлемінің сомасы сақтандыру полистерінде айқындалған айлық
төлемнің көлемінде 811, 821, 938, 948, 126 және тағы басқа шоттардың
дебетінде есептен шығарылады.
342 Жалгерлік төлемдері шоты бойынша. Жалға алушылар жалға
берушілерге негізгі құралдарды жалға алғаны үшін бірнеше ай бұрын төленген
жалгерлік төлемдер сомасын есепке алады.
Алдын ала төленген жаргерлік ақысының сомалары 687 Басқа да
кредиторлық қарыздар шотының дебетіне және 441, 431, 432, 451 шоттарының
кредитіне жазылады.
Алдын ала төленген жал ақысы сомасын бір мезгілде 342 шоттың дебетіне
687 шоттың кредитіне жатқызады.
Жалгерлік төлемдер төленген кезендеріне қарай тендей бөліктермен ай
сайын 126, 811, 821, 937, 947 шоттарының дебетіне 342 Жалгерлік төлемдер
шотының кредитіне есептен шығарылады.
343 Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар шоты бойынша
341 және 342 шоттарында есепке алынғандардан басқасы есепке алынады.
343 шоттың дебеті бойынша төмендегі шоттар кредиттеледі:
20 Материалдар бөлімшесінің шоттары (201-206, 208) – жұмсалынған
шикізаттың, сатылып алынған шала фабрикаттар және басқа қорлардың құнына;
68 Басқа да кредиторлық қарыздар және есептеулер бөлімшесінің 681
Қызметшілермен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу шоты – қызметшілерге
есептелінген еңбек ақы сомасына;
65 Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есептен айырысу бөлімшесінің
шоттары (651-655 шоттар) - әлеуметтік сақтандыруға, зейнетақымен қамтамасыз
етуге бөлінетін қаржылардың сомасына;
13 Негізгі құрал-жабдықтардың тозуы бөлімшесінің шоттары (131-134
шоттар) – негізгі құралдардың амортизациясы сомасына;
920 Көмекші өндірістер және 671 Жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысу - өздерінің қосалқы өндірістерінен және басқа
жатқан қабылдалған электр энергиясы, газ, бу және басқа да жұмыстар мен
қызметтер және т.б. сомасына.[12,56]
Берілген аванстар есебі. Берілген аванстардың есебі келесі шоттарда
есептелінеді:
351 Тауарлық-материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген
аванстар шоты;
352 Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген
аванстар шоты.
353 Өзге де берілген аванстар
Ал берілген аванстар дегеніміз ұйымның жабдықтаушылар мен қызмет
көрсетушілерге олардан алынатын тауарлық-материалдық қорлар, негізгі
құралдар, материалдарда бір қызметі үшін алдын ала төленіп қойылған
сомалары болып табылады.
Кесте 9 Берілген аванстар шоты бойынша жүргізілетін операциялар [12,117]
№ Операциялардың Дебиттелетін Кредиттелетін
мазмұны шот шот
1 2 3 4
1 Жабдықтаушыларға олардан алдағы 351 423, 431,441
уақытта алынатын тауарлар,
материалдық құндылықтар үшін
аударылған аванс сомасы
2 Мердігерлерге олардың алдағы 352 423, 431,441
уақытта атқаратын жұмыстары мен
көрстетін қызметтері үшін
аударылған аванс сомасы
3 Бұрын төленген аванс сомасы 671 351, 352
есебінен қоюшы мердігерлерге қарыз
сома өтелді
4 Аванс ретінде 423, 431, 441351, 352
жабдықтаушы-мердігерлерге алдын
ала аударылған сомалардың
пайдаланбаған бөлігі қайтарылды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің міндеттемелерінің есебі 60-бөлім
міндеттемелер бойынша жүргізіледі.
601 Банк мекемелері несиелердің есебі. Несие-бір заңды тұлғаның
екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның заңды тұлғаға әдетте
келісілген мөлшерде пайыз, өсім алу үшін белгілі бір уақытта заттай немесе
ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты пайда болатын экономикалық қарым-
қатынас жүйесі болып табылады.
Банк несиесі есебі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ДЕБИТОРЛАРМЕН ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ,
МАҢЫЗЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың жалпы сипаттамасы мен маңызы
1.2 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың түрлері және жіктелуі
1.3 Басқа да дебиторлық және кредиторлық есептесулердің есебі
2 БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТЕГІ ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ЕСЕПТІҢ АУДИТІ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ЕСЕПТЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Дебиторлық қарыздар, оларды жіктеу және түгендеу есебінің аудиті
2.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің міндеттемелер есебінің аудиті
2.3 Басқада дебиторлық қарыздар мен есеп айырысудың есебінің аудиті
3. ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ ҚАРЫЗДАРДЫ ЖШС ҚАРАТАЛ КӘСІПОРНЫ БОЙЫНША
ТАЛДАУ ЕСЕБІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Кредиторлық қарыздар есебін талдау
3.2 Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес дебиторлық және
кредиторлық қарыздар есебінің жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасындағы әрбір кәсіпорындар мен ұйымдар бір-
бірімен өзара қарым-қатынас жасайды. Тауарлы-материалдық құндылықтарды және
дайын өнімдерді дайындау нәтижесінде кәсіпорындардың, компаниялардың
арасында көптеген қолма-қолсыз ақша қаржысымен есеп айырысулар туындайды.
Бұл құндылықтарды алу, қызмет көрсету және т.с.с. мерзімдерінің оларды
төлеу мерзімдерімен сәйкес келмеуінің нәтижесінде дебиторлық және
кредиторлық қарыздар пайда болады.
Дебиторлық қарыздың мәні. Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды
немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері,
сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары –
дебиторлық қарыздар деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек
қарызы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.
Дебиторлық қарыздар келесідей бөлімдерден тұрады:
Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы.
Басқадай дебиторлық қарыз.
Алдағы кезең шығындары.
Берілген аванстар.
Дебиторлық қарыздардың міндеті – кәсіпорынның басқа заңды
шаруашылық субъектілерден, яғни кәсіпорындар мен ұйымдардан, жеке
тұлғалардан қаншалықты алашақ қарыз екенін есептеп көрсету.
Кредиторлық қарыздың мәні. Кез келген өндіріспен айналысатын ұйым сол
өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар алғаны үшін
жабдықтаушы-мердігерлердің алдында міндетті болса, саудамен айналысатын
ұйымдар өзінің сататын тауарларын жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші
субъектінің алдында қарыз болуы мүмкін. Тіпті өндіріспен де немесе саудамен
де айналыспайтын кәсіпорындардың өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары
мен қызметкерлеріне олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі
салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Мұндай
қарыз кредиторлық қарыз деп аталады. Кредиторлық қарыз – бұл кәсіпорынның
басқа заңды немесе жеке тұлғаларға берешек сомасы.
Кредиторлық қарыз келесі бөлімдерден тұрады:
Қарыздар.
Алдағы кезең табыстары.
Дивидендтер бойынша есеп айырысу.
Бюджетпен есептесу.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің алашағы.
Кепілдіктемелер мен шартты міндеттемелер.
Алынған аванстар.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есептесу.
Еңбекақы төлемі мен есеп айырысу.
Өзге де кредиторлық қарыз.
Кредиторлық қарыздың міндеті – кәсіпорын басқа заңды және
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларға қанша сомада берешек
екенін көрсету.
Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың актуалдылығы. Қазіргі таңда
қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден
қарыз, несие алып өздерінің жұмысын жандандырып жатқан ұйымдар көптеп
кездеседі. Осындай ұйымдар, шағын бизнестердің көбеюі еліміздің
экономикасының көтерілгендігін көрсетеді.
Әрбір кәсіпорын дебиторлық және кредиторлық қарыз арқылы өзінің ақша
қаражаттарын есептей алады. Ал ақша қаражаттары сол кәсіпорынның табысты
немесе шығысты болғанын көрсетеді. Сондықтан да әрбір шаруашылық субъект
үшін дебиторлық және кредиторлық қарыздардың маңызы зор.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде дебиторлық және
кредиторлық қарыздардың жалпы сипаттамасы, жіктеулі, түрлері қарастырылған.
Ал екінші бөлімде дебиторлық қарыздардың және міндеттемелердің аудиті,
яғни оларды тексеру жолдары жазылған.
Үшінші бөлімде ЖШС Қаратал бойынша дебиторлық және кредиторлық
қарыздардың талдануы мен Халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес
есебі мен жетілдіру жолдары көрсетілген.
1 ДЕБИТОРЛАРМЕН ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ, МАҢЫЗЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
1.1 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың жалпы сипаттамасы мен
маңызы
Дебиторлық қарыз – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
(бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы
өткізілген тауар (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша
міндеттемелері.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ қарыздары – дебиторлық қарыздар (алынуға
тиісті шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек қарызы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады.Дебиторлық қарыздар
шаруашылықтың ішінде және сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен
де пайда болады.
Дебиторлық қарыз ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе
операциялық циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- Ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық қарызы;
- басқадай дебиторлық қарыздар.
Есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық қарызды бөліп көрсетеді.
Саудалық дебитор қарызы – негізгі іс - әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық қарыз іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде
(субъект қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға
арналған депозиттер, алуға арналған дивидендтер мен проценттер, үкімет
органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек талап және басқалар) пайда
болады.
Дебиторлық қарыз үш топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар, алынған
векселдер және басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек –
талаптары кіреді. Дебиторлық қарыз алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне
немесе борышты өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді
болады. Әдетте дебиторлық қарыз шот – фактуралармен расталады. Алынған
вексельдер бабы борыштық міндеттемелермен расталады. Кәсіпорынның
балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе
жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми қарызы болып
есептелінеді.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық қарыздың пайда
болуы субъектінің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып
саналады. Дебиторлық қарыз пайда болу сипатына қарай қалыпты және
ақталмайтын делініп бөлінеді. Субъектінің өндірістік – шаруашылық іс-
әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген
нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады [1,24].
Мерзімінде төленбеген дебиторлық қарыз ақталмайтын болып саналады. Ол
есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп
жүргізудегі кемшіліктер, тауарлық – материалдық қорларды жіберуді
бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Шаруашылық субъектінің қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің
қатарына дебиторлық қарыздардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық
қарыздардың есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім
күндерінің саны. Кәсіпорынның дебиторлық қарызы оған байланысты кіріс
танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық қарыздар сатылған өнімдер мен
тауарлардың құнынан баға женілдіктерін (скидки) және қайтарылған
тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома бойынша есептеледі. Бір
жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық қарыздар Ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздар болып есептеледі. Дебиторлық қарыздардың пайда болған
уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша
кіріс көп жағдайларда ескерілмейді.
Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға
жеңілдіктерін береді. Кәсіпорындардың бұндай қадамға баруының басты себебі
сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру
болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін (скидки) пайдалану ұйымның
күмәнді қарыздарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық
тәжиребеде баға женілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен) бірге сауда
жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен
жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін тауарларды сатудағы
жарнама ретінде пайдаланады. Кәсіпорындардың сауда жеңілдігін қолдануының
мақсаты баға женілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға
болады.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық қарыздар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды қолданады:
Нөмірі 8 – журнал – ордер – Алынуға тиісті қосылған құн салығы,
Есептелген пайыздар, Басқадай дебиторлық қарыздар және Берілген
аванстар деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
Нөмірі 9 – Журнал – ордерге қосымша тізімдеме – Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша;
Нөмірі 10 – Журнал – ордер – Күдікті қарыздар бойынша резерв,
Алдағы кезең шығындары шоттарының кредиті бойынша;
Нөмірі 11 – Журнал – ордер – Сатып алушылар және тапсырыс
берушілердің қарызы шотының және Еншілес серіктестіктердің дебиторлық
қарызы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің шаруашылық қызметі барысында меншікті
капиталымен қатар басқа қарастырылған капиталды да қолданады. Бұл
қарастырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады . Кез
келген өндіріспен айналысатын ұйым сол өнімді өндіру үшін қажетті
шикізаттар мен материалдар алғаны үшін жабдықтаушы – мердігерлердің алдында
міндетті болса, саудамен айналысатын ұйымдар өзінің сататын тауарларын
жеткізіп беруші, яғни қызмет көрсетуші ұйымның алдында қарыз болуы мүмкін.
Тіпті өндіріспен де немесе саудамен де айналыспайтын кәсіпорындардың өзі
қарамағында жұмыс істейтін жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың істеген
еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның
алдында міндеттемесі болуы мүмкін. Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен
банктер, банктен тыс мекемелерден, шет елдерден қарыз, несие алып өздерінің
жұмысын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп
алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, акционға салынып, сатылып
жатқан ұйымдар көптеп кездеседі [1,35].
Осы айтылған міндеттемелер есебі бухгалтерлік есептегі ең негізгі,
яғни қай саладағы болмасын кәсіпорындардың көкейкесті мәселелері екендігі
сөзсіз. Кәсіпорындардағы міндеттемелердің есебі типтік шоттар кестесінің
алтыншы міндеттемелер деп алынатын бөлім шоттарында есептеліп жүргізіледі.
1.2 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың түрлері және жіктелуі
Дебиторлық қарыздар келесіндей бөлімдерден тұрады:
30 Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы.
31 Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
32 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы.
33 Басқадай дебиторлық қарыз.
34 Алдағы кезең шығындары.
35 Берілген аванстар.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер қарызының есебі. Кәсіпорындар
мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы деп
аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің осы
кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау үшін
арналған.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:
301 Алынуға тиісті қарыздар шоты;
302 Алынған вексельдер шоты;
303 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары шоты.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебетінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаю көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
301 Алынуға тиісті қарыздар шотында жөнелтілген өнім (тауарлар),
орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған
есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар
ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік
кезеңннің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни
бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді [2,67].
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша
бухгалтерлік есепке келесі жазулар жазылады:
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың
және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей
шоттардың корреспонденциясы жасалады: 801 Сатылған дайын өнімнің
(жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны, 802 Сату үшін алынып, сатылған
тауарлардың өзіндік құны шоттары дебеттелі де, 221 Дайын өнімдер, 222
Алынған тауарлар, 900 Негізгі өндіріс, 910 Өз өндірісінің шала
өнімдері, 920 Қосалқы өндіріс және басқа шоттары кредиттеледі. Қаржылық
инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралды сатқан кезде
тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі.
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, атқарылған жұмыстың,
көрсетілген қызметтердің сату құнына 301-шоты дебеттеледі де, 701 Сатылған
дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс, 702 Алынған
тауарларды өткізуден түскен табыс және басқа шоттары кредиттеледі.
Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралды (722 шоттың
кредиті), материалдық емес активтерді (721 шоттың кредиті), бағалы
қағаздары (723 шоттың кредиті) сатқан кезде жасалады. Осы жасалған
корреспонденциямен бірге қосымша құн салығына (ҚҚС) 301 шоты дебеттеліп,
633 шоты кредиттеледі.
Сатып алушыларға және тапсырыс бесушілерге төлеу үшін берілген есеп
айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне қарай 431 Валюталық шотындағы нақты
ақша, 441 Есеп айырысу шотындағы нақты ақша, 451 Кассадағы нақты ақша
шоттары дебеттеледі де, 301 Алынуға тиісті қарыздар шоты кредиттеледі.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдықтаушыға
аванс төлесе (431,441,451-шоттардың дебеті, 661 Тауарлы-материалдық
запастары мен жабдықтау үшін алынған аванстар немесе 622 Жұмыстарды
орындау және қызмет көрсеті үшін алынған аванстар шоттардың кредиті), онда
сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп барып
төлем жасайды..
Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынырақ төленген авансты
есепке алады да, ол: 661 және 662 шоттарының дебеті және 301-шотының
кредиті бойынша көрініс табады.
Егер де алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетілсе, онда олардың есептік кезеңнің соңына пайда болған оң
айырмасы 301 шоттың кредитінде көрініс табады.
Дебиторлық қарыздар соларға байланысты түсетін табысты салыстырғанның
нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да
берілген жеңілдіктермен (скидки) қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың құны
шегеріледі.
Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 712 Сатудан жасалған
жеңілдіктер, 713 Бағадан жасалған жеңілдіктер деген шоттары дебеттеліп,
301 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 711 Сатудан қайтарылған
тауарлары шоты дебеттеліп, 301 шоты кредиттеледі. Осыған сәйкес, бұрындары
есептелген ҚҚС да түзетіліп жазылады.
Айдың аяғындағы 301-шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өздеріне келген (босатылған) тауарлы-материалдық запастар
және орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың
қалдығын көрсетеді [3,47].
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан
90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны
мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Соның нәтижесінде кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқығын
факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензия
болуы керек. Бірақ кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен
шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттігін тексереді және
көрсеткен қызметі үшін, өз құқығын берген кәсіпорын автоматты түрде төлеуге
тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқығын берген
кәсіпорын мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай
келісімшарт ашық та, жабық та (конфиденциалды) болуы мүмкін.
Мысал. Жол-Өткен ЖШС Тасты ААҚ-на 326250 теңгеге тауарды
беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Енді осы жеткізіп берген
тауарына толық төлемін алу үшін Жол-Өткен ЖШС факторингалық
компаниясымен, яғни Жуан-төбе ААҚ-мен келісім шартқа отырады.
Келісім шарттың жағдайы бойынша факторингалық компания Жуан-төбе ААҚ
(қаржылық агент) Жол-Өткен ЖШС-тік Тасты ААҚ-на тауарды жөнелткеннен
кейін үш күннің ішінде Жол-Өткен ЖШС-тің есеп айырысу шотына ақшаны
аударуы тиіс. Шын мәнінде, Тасты ААҚ жасалған контрактының 80% құнын
бірден аударған, ал қалған контрактының құнынан (20%) марапаттау сомасы
ұсталып, содан қалған сомасы аударылған. Келісім-шартқа сәйкес марапаттау
сомасы, несие мөлшерлемесі сияқты 38% жылдық мөлшерлемесінің деңгейінде
ұсталған. Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күнді құраған.
Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% {(38%*18 күн)
360 күн} құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған.
Енді біз шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
Кесте 1 Жол - Өткен ЖШС –ның Тасты АҚ-мен есеп айырысу
корреспонденциясы [4,71]
Қатар №Шаруашылық операцияларыныңСомасы, теңгеШоттар корреспонденциясы
мазмұны
дебет кредит
1 2 3 4 5
Жабдықтаушы-кәсіпорында (Жол-Өткен ЖШС)
1. Контрактының шарты бойынша
Жол-Өткен ЖШС, Тасты
ААҚ-ға тауарды жөнелтті:
жөнелтілген тауардың нақты
өзіндік құнына
келісімшарттың құнына
ҚҚС (15%) 196875 802 222
281250 301 702
45000 301 633
2. Қаржылық агенттен
(Жуан-төбе ААҚ)
жөнелтілген тауардың 80% 261000 441 687
алынды
3. Қаржылық агентке көрсеткен
қызметі үшін, марапаттау
сомасы шығысқа жатқызылды 6199 831 687
4. Қалған 20% қаржылық
агенттен алынды, бірақ осы
сомадан марапаттау сомасы
шегерілді 59051 59051 441 687
теңге(326250 *20% -6199)
5. Қарыздары зачет жасалды 326250 687 301
Қарыз-кәсіпорында (Тасты ААҚ)
1. Жол-Өткен ЖШС-тен
жөнелтілген тауар- Тасты
ААҚ-ға келіп түсті:
-тауар құнына
-ҚҚС (16%) 281250 222 671
45000 331 671
2. Қаржылық агенттің талап
еткен сомасы, алынған
тауар үшін төленді 326250 334 441
Кесте 1 жалғасы:
3. Қарыздары зачет жасалды 326250 671 334
Қаржылық агентте (Жуан-төбе ААҚ)
1. Факторингі келісімшарты 261000 334 441
бойынша Жуан-төбе ЖШС-гі
қарыз соманың 80% аударды
2. Факторингі бойынша 6199 332 724
марапаттау сомасы
есептелінді 6199 теңге
(326250 *1,9%)
3. Тасты ААҚ-нан талап 326250 441 687
етілген қаржы сомасы
алынды
4. Факторингі келісімшартының59051 334 441
жағдайы бойынша
Жуан-төбе ЖШС-ке 20%
қалған сомасы аударылды
(бірақ бұл жерде
марапаттау сомасы
шегерілді)
5. Қарыздарға зачеты жасалды 326250 687 332,334
Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім-шарты бойынша жасалатын
операциялардың есебі. Бір заңды тұлға (цедент) келісімшарт бойынша екінші
бір заңды тұлғаның (цессионарға) қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-
материалдық құндылықтарды жеткізіп бергені, атқарған жұмысы, көрсеткен
қызметі үшін төлемді) орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын
(цессия) толық немесе ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді
[5,82].
Міндеттеменің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап
бұрындары берілген тұлғадан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде
кредитордың құқығының басқа тұлғаға өтуі регрессивтік талап болып
табылмайды. Бұл кезде кредитор бірінші заңды тұлғаның келісімін талап
етпейді, егер олар заң актілері мен келісім-шартқа қайшы келмесе. Құқық
талабын азайту міндеттемелеріне жауап беретін кредиторларды ауыстыру болып
табылады.
Кей жағдайда кредитордың келісімінсіз міндеттемелердің талабын
азайтуға болмайды, өткені жаңадан пайда болған кредитор бірінші кредиторға
келеңсіз жағдай туғызуы мүмкін:
- тауар нарығында ол кредитор бәсекелес болып табылуы мүмкін;
- кредитор мен қарыз беруші (талабын азайтып беруші кәсіпорынның)
бұрындары олардың арасында шаруашылық даудың болуы мүмкін;
- кредитор мен қарыз беруші бір-бірімен байланысты тараптар немесе бір-
бірінен бөлетін тұлғалары (афилирлік) болуы мүмкін т.б.
Бұл жағдайда кредитор басқа бір кредиторға өзінің заңды талабын берер
алдында бірінші кредитормен келісіп алады.
Құқықтық талапты, әдетте, азайтылған сомасына береді, яғни дебиторлық
қарыздан аз сомаға, сондықтан ол цедентке зиянның, ал цессионда табыстың
пайда болуына әкеледі. Егер де талап құқығы дебиторлық қарыздан артық
сомаға жасалатын болса, онда ол сәйкесінше, цеденте табысты, ал цессионарда
зиянды алатындығын көрсетеді.
302 Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар,
қызметтер) үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі.
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт
біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын
жазбаша борыштық міндеттемесі.
Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі
бухгалтерлік есепте 302 шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302
шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша
302 шотында, 1 Вексель бойынша алынатын пайызы деп аталатын субшоты
ашылуы мүмкін.
Пайыздық емес вексель бойынша екі қосымша шот ашылуы мүмкін.
2 Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген
(дисконт)
3 Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт).
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде, олардың алған
кезінде келесі қалыпта көрініс табады;
Кесте 2 Алынған вексель бойынша марапаттау сомасының көрінісі [6,41]
Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы
ретінде есептелінеді.
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың 302 шоттың 3-ші субшотының дебетінде
кредиті бойынша көрсетіледі және 611 шоттың кредитінде
көрсетіледі.
Содан соң, есепті кезең барысында үлесіне сай есептелген пайыз сомасы
табысқа жатқызылады
611 шоттың дебеті мен 724 шоттың 611 шоттың дебеті мен 724 шоттың
кредитінде көрініс табады кредитінде көрініс табады
Аударылмалы вексель – (тратта) кредитордың (транссанттың) қарызкерге
(трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке
(ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналынады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде рәсімделеді.
Каржылық вексельдер арқылы тауарлық келісімшарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар рәсімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттің қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады.
Вексельдер эмитенттер бойынша:
Қазынашылық және жекеше.
Төлем түрі бойынша:
Жай және аударылмалы.
Төлем кепілдігінің барлығына қарай:
Қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген.
Төлеу тәртібі бойынша:
Мерзімділік вексель және ұсынушылық вексель болып бөлінеді.
Есеп кеңсесінің вексельді беруімен байланысты операцияларының есебі.
Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал
вексель сомасын алғаннан кейін, банкіге (есеп кеңсесіне) берілген
вексельдің индоссаменті бойынша жүзеге асырады. Банкіде жасалатын бұндай
операциялар, әдетте, марапатталады (дисконт), сондықтан оны вексельді сату
деп те қарастыруға болады.
Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын (вексельдің номилдық
құнына пайызды қосады) алуды топшылайды, сондай-ақ ол индоссантқа
регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл индоссанттың банк алдында жауапты
екенін білдіреді [7,34].
Мысал. Шу ЖШС 15% жылдық мөлшерлемесімен 40 күндік мерзіммен 400 мың
теңге сомасына Созақ ААҚ векселін алған болатын.
Шу ЖШС бұл алған векселін 20 күннің ішінде өтеп банк
индоссаменттеріне беруді ұйғарған. Банкіде бұл вексель 10% - тік
мөлшерлемесімен есепке алынған.
Сонымен, Шу ЖШС вексель бойынша өтеу сомасы 406666,67
(400000+6666,67) теңгені құраған. Ал банкінің есептік мөлшерлемесі 2222,22
(400000*10% *20360) теңге құраған.
Енді біз осыған байланысты шоттар корреспонденциясын жасап көрейік. Ол
туралы мәліметтерді біз 3 кестеден көреміз, үшінші кестенің тақырыбы
вексель бойынша операциялар есебі.
Кесте 3 Вексель бойынша операциялар есебі [7,94]
Қатар Шаруашылық операцияларыныңСомасы, Шоттар корреспонденциясы
№ мазмұны теңге
дебет кредит
1 2 3
1. Өтеу мерзімі 20 күнге 400000 441 3021
берілген вексельдің
сомасы, банкіден алынады
2. Вексель бойынша тиесілі 4444,45 441 332
марапаттау сомасы алынды:
- банкінің есептік
мөлшерлемесі шегерілген
марапаттау сомасы
3. Банкіге марапаттау сомасы 2222,22 831 332
есептелінді (дисконт)
2222,22 теңге (400000*10%
*20360)
4. Банкіге марапаттау сомасы 2222,22 334 441
(дисконт) төленді
Форфейтинголық операциялардың есебі. Форфейтинголық қызмет
факторингалық операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық – бұл
өнімді сатып алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып
алынғандығын білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинголық шарты
бойынша өнімді сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылық делдалға
(форфейраторға) қайта жүктейді, ал ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын
шегеріп, қалған сомасын бірден төлейді. Бұндай қоржындық (портфельдік)
вексель бірақ рет жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір қалыпты болып
келеді.
Форфейтингінің жай вексель есебінен айырмашылығы: мұнда дебиторлық
қарызбен байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне тиеді, яғни
вексель бойынша қайта жүктеу процесі жүреді.
Өтелу мерзімі өтіп кеткен барлық дебиторлық қарыздар және де сот
шешімдері бойынша үмітсіз деп танылған сомасы 821 шоттың дебеті бойынша
және 302 шоттың кредиті бойынша есептен шығарылады. Вексель бойынша өтеу
мерзімі өтіп кеткен болып мына деңгейдегілер жатады:
- төлем күнінен бастап санағанда акцептантқа қарсы аудармалы вексельден
шығатын талап ету мерзімі үш жылдан асса;
- қарсылық білдіру күнінен бастап санағанда индоссанттарға қарсы вексель
ұстаушылардың талап ету мерзімі бір жылдан асса;
- индоссант вексельге төлеген күнінен бастап санағанда индоссанттар
бірбіріне қарсы болған жағдайда олардың талап ету мерзімі алты айдан
асса.
303 Басқа да шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынадай
дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған
дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы және т.б.
301-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-
фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі.
Оның аналитикалық есебі сатып алушылардың төлеу мерзімі өтпеген
берешегімен және мерзімінде төленбеген берешегі жөнінде; 302 – шоты
бойынша, төлеу мерзімі өтпеген вексельдермен, банкілерде есепке алынған
вексельдермен, ақша қаражаты мерзімінде түспеген вексельдермен қамтамасыз
етілген берешек жөнінде деректер алуды қамтамасыз етеді.
Кесте 4 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты
бойынша жүргізілетін операциялар[8,39].
№ Операциялардың мазмұны Дебеттелетін шот Кредиттелетін шот
1 2 3 4
1 Тиеп жіберілген тауарға,301 701
өнімге, көрсетілген
қызметке есептелінген
сатып алушы, тапсырыс
берушілердің қарызы
Кесте 4 жалғасы:
2 Тиеп жіберілген тауарға,301 633
өнімге, көрсетілген
қызметке есептелінген
қосылған құн салық
сомасы
3 Қарыз сомасы бұрын 661-662 301
алынған аванс сомасынан
шегерілді
4 Сатып алушы және 441 301
тапсырыс берушілерден
есеп айырысу шотына
келіп түскен сома
5 Сатып алушы және 641-643,687 301
тапсырыс берушілердің
борышы олардың
кредиторлық қарызы
есебінен өтелінді
6 Сатылған (тиеп 302 301,321-323
жіберілген) тауар, өнім,
көрсетілген қызмет үшін
алынған вексель
7 Сатып алушы және 441 302
тапсырыс берушілер
берген вексельдері үшін
борыштарын төледі
Күмәнді дебиторлық қарыз бен оны бағалау. Салық кодексіне сәйкес
күмәнді талаптар – Қазақстан Республикасының занды және жеке кәсіпкерлері –
резиденттеріне, сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы
іс-әрекет жасайтын занды тұлғалар-резидент еместерге тауар өткізу, жұмыс
орындау, қызмет көрсету нәтижесінде пайда болған және талап пайда болған
сәттен бастағанда үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар; сонымен
қатар өткізілген тауарлар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызметтер бойынша
пайда болған және Қазақстан Республикасының зандарына сәйкес салық төлеуші-
дебиторды банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған талаптар да
күмәнді деп танылады.
Күмәнді қарыз бойынша резерв құру тәртібі Табыс 5 бухгалтерлік есеп
стандарттарымен және оған күмәнді қарыз бойынша резерв құру тәртібі атты
әдістемелік ұсыныстармен реттеледі. Күмәнді қарыз бойынша резерв есепті
кезең соңында өткізілген дебиторлық қарызды түгендеу қорытындылары
негізінде құрылады. Күмәнді қарызды бағалау жөнінде екі тәсіл бар: өткізу,
орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет көлемінің проценті тәсілі, төлеу
мерзімі бойынша шоттарды есептеу тәсілі.
Өткізу көлеміне байланысты процент тәсілі – үмітсіз қарыздардың
проценті жалпы өткізу көлемінде анықталады. Бұл үшін бірнеше есепті кезең
ішінде (ең азы үш жыл) тауар өткізу (жұмыс, қызмет) көлемін және күмәнді
қарыз бойынша резерв пайда болуы үшін процентті белгілеуге арналған
төленбеген шоттар сомасын талдау қажет.
Кесте 5 Жыл ішіндегі өткізу көлемі 1390 мың теңгені құрады. Күмәнді
қарыздың орташа проценті есебін жүргіземіз [8,121]
Жылдар Өткізу көлемі Үмітсіз қарыздар Процент
сомасы
2003 630 21 3,3
2004 890 15 1,7
2005 1200 19 1,6
Жиыны 2720 55 2
2003 ж. үшін күмәнді қарыз бойынша резерв сомасы (3,3+1,7+1,6) : 3 = 2,2%
1390 х 2,2% = 30,58 мың теңгені құрады.
Есепті кезең соңында мынадай жазба жазылады:
821 Жалпы және әкімшілік шығындары шот дебеті
311 Күмәнді қарыз бойынша резерв шот кредиті – 30,58 мың теңге.
Төлеу мерзімі бойынша шоттарды есептеу тәсілі – берешекті төлеу
мерзімі бойынша күмәнді талаптар проценті анықталады. Бұл үшін алынуға
тиісті барлық шоттарды мынандай категориялар бойынша жіктеу қажет:
өтеу мерзімі әлі болмаған шоттар;
1 күннен 30 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
31 күннен 60 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
61 күннен 90 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
90 және одан көп күндерде төлеу мерзімі бар шоттар.
Кесте 6 Дебиторлық қарыздарды төлеу мерзімдерін есептеу тәсілі [9,96]
Сомасы (мың Күмәнді деп Күмәнді қарыз
Дебиторлық қарызды төлеу теңге) саналатын сомасы
мерзімдері қарыздар
проценті
төлеу мерзімі әлі болмаған
шоттар 360 18 64,8
төлеу мерзімі 1 күннен 30
күнге дейінгі шоттар 270 22 59,4
төлеу мерзімі 31 күннен 60
күнге дейінгі шоттар 210 14 29,4
төлеу мерзімі 61 күннен 90
күнге дейінгі шоттар 180 23 41,4
төлеу мерзімі 90 және одан
көп күндерге дейінгі шоттары
100 32 32,0
Жиыны 1120 226,7
Күмәнді қарыз сомасы 226,7 мың теңге құрайды.
824 Жалпы және әкімшілік шығындары шот дебеті
311 Күмәнді қарыз бойынша резерв шот кредиті – 226,7 мың тенге.
Субъект балансынан бұрын талап етілмеген, күмәнді деп танылған қарыздарды
есептен шығарғанда мынандай жазба жазылады:
311 Күмәнді қарыз бойынша резерв шот дебеті
301 Алынуға тиісті шоттар шот кредиті
321-323 Еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың берешегі
шот кредеті – 226,7 мың тенге.
Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты арқылы жүргізілетін
операциярларға талдау жасайтын болсақ, онда 6 кестедегі мәліметті аламыз.
Кесте 7 Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты арқылы жүргізілетін
операциярлар [10,70]
Операциялардың ДебеттелеКредит
мазмұны тін шот телетін
шот
Күмәнді қарыздар резерв жасалды 821 311
Күмәнді қарыздар бойынша құрылған резерв сомасының311 301, 302,
есебінен дебиторлық борыш жабылды 333, 334
Жыл соңында күмәнді қарыздар бойынша құрылған 821 311
резерв сомасының артығы сторно етілді.(қызыл
сиямен)
Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз 311 301, 302,
ретінде есептен шығарылып белгілі бір уақыт 333, 334
өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен
шығару осы есеп беру кезеңінде жүргізелсе):
Сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз 431, 441,727
ретінде есептен шығарылып белгілі бір уақыт 451
өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелгенде (есептен
шығару келесі есеп беру кезеңінде жүргізелсе):
Еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық
қарызы.
Егер субъект басқа субъектің 50%-тен асатын дауыс беруші акцияларына
тікелей немесе жанама ие болса, инвестор бұл субъектіге бақылау қояды және
негізгі шаруашылық серіктестігі болып танылады. Негізгі серіктес пен оның
еншілес серіктестіктері топ құрады. Аналитикалық есеп әрбір еншілес
серіктестік бойынша жүргізіледі. Егер инвестор басқа субъекттің 50-тен кем
дауыс беруші акциясына ие болса, мұндай жағдай да инвестелетін объект
тәуелді субъектке айналады.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің қарыздарын есепке алу үшін Бас
шоттар тізбесінде 32 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің дебиторлық
қарыздары бөлімшесі қарыстырылған. Бұл бөлімшеге мына шоттар кіреді:
321 Еншілес серіктестіктердің қарыздары
322 Тәуелді серіктестіктердің қарыздары
323 Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың қарыздары.
Еншілес серіктестік дегеніміз, басқа (негізгі) шаруашылық серіктестік
оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын серіктестік болып табылады. Еншілес
шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық серіктестігінің
қарыздарына жауап бірмейді. Тәуелді серіктестіктердің еншілес
серіктестіктерден айырмашылығы, олар филиал болып табылады және ондай
серіктестіктердің өз алдына жарғылық қорлары болмайды, ал олардың балансы
ішкі қолдануға ғана арналады. Сонымен қатар, тәуелді серіктестіктер
өздерінің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебін өздері жүргізіп,
есеп тіркелімдерін, бас кітапты толтырады және баланстарын жасайды.
Кесте 8 Еншілес, тәуелді серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың дебиторлық қарызы шоты бойынша жүргізілетін операциялар
[11,85]
№ Операциялардың ДебеттелетінКредиттелеті
мазмұны шот н шот
1 2 3 4
1 Еншілес, тәуелді және
бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғаларға тиетіп жіберілген
тауарлар, негізгі құралдар,
материалдық емес активтер,
материалдар, көрсетілген
қызметтер:
321-323 701-727
-өз бағасына
321-323 633
-қосылған құнға салынған
салық сомасына
2 Еншілес, тәуелді және 441 321-323
бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың берешек борыш
сомасы есеп айырысу шотына
келіп түсті.
3 Ай соңында (аяғында) еншілес, 641-643 321-323
тәуелді және бірлесіп
бақыланатын заңды тұлғалардың
берешек борыш сомасы олардың
алашақ борышы есебінен
жабылды.
4 Келісілген бағасы бойынша 321-323 722
ұзақ мерзімге жалға берілген
негізгі құралдар үшін жалға
алушылардың берешек сомасы.
5 Келісілген бағасы бойынша 332 724
ұзақ мерзімге жалға берілген
негізгі құралдар үшін
есептелген пайыз (процент)
сомасы.
6 Алынған заемға, несиеге 332 724
есептелген пайыз (процент)
сомасы.
7 Акция дивидентіне есептелген 332 724
пайыз (процент) сомасы
8 Есептелген дивидент және 441 332
пайыз (процент) ретіндегі
борыш сомасы есеп айырысу
шотына келіп түсті.
Болашақ кезеңнің есебі. Келешек кезең шығындарын есепке алу 34 Алдағы
уақыттың есебіне жататын шығындар бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі.
Оларға мына шоттар кіреді:
341 Сақтандыру полисі;
342 Жалгерлік төлемдері;
343 Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар.
341 Сақтандыру полисі шоты бойынша. Сақтандырушыға бірнеше ай бұрын
сақтандыру төлемдерін төлеу кезінде 651 Мүлік және жеке басты сақтандыру
бойынша есеп айырысу шоты дебеттеледі және 441, 431, 432, 451 және т.б.
шоттары кредиттеледі.
Алдын ала төленген сақтандыру төлемінің сомасы бір мезгілде 651 шоттың
кредитіне 341 Сақтандыру полисі шотының дебетіне есептен шығарылады.
Сақтандыру төлемінің сомасы сақтандыру полистерінде айқындалған айлық
төлемнің көлемінде 811, 821, 938, 948, 126 және тағы басқа шоттардың
дебетінде есептен шығарылады.
342 Жалгерлік төлемдері шоты бойынша. Жалға алушылар жалға
берушілерге негізгі құралдарды жалға алғаны үшін бірнеше ай бұрын төленген
жалгерлік төлемдер сомасын есепке алады.
Алдын ала төленген жаргерлік ақысының сомалары 687 Басқа да
кредиторлық қарыздар шотының дебетіне және 441, 431, 432, 451 шоттарының
кредитіне жазылады.
Алдын ала төленген жал ақысы сомасын бір мезгілде 342 шоттың дебетіне
687 шоттың кредитіне жатқызады.
Жалгерлік төлемдер төленген кезендеріне қарай тендей бөліктермен ай
сайын 126, 811, 821, 937, 947 шоттарының дебетіне 342 Жалгерлік төлемдер
шотының кредитіне есептен шығарылады.
343 Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар шоты бойынша
341 және 342 шоттарында есепке алынғандардан басқасы есепке алынады.
343 шоттың дебеті бойынша төмендегі шоттар кредиттеледі:
20 Материалдар бөлімшесінің шоттары (201-206, 208) – жұмсалынған
шикізаттың, сатылып алынған шала фабрикаттар және басқа қорлардың құнына;
68 Басқа да кредиторлық қарыздар және есептеулер бөлімшесінің 681
Қызметшілермен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу шоты – қызметшілерге
есептелінген еңбек ақы сомасына;
65 Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есептен айырысу бөлімшесінің
шоттары (651-655 шоттар) - әлеуметтік сақтандыруға, зейнетақымен қамтамасыз
етуге бөлінетін қаржылардың сомасына;
13 Негізгі құрал-жабдықтардың тозуы бөлімшесінің шоттары (131-134
шоттар) – негізгі құралдардың амортизациясы сомасына;
920 Көмекші өндірістер және 671 Жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысу - өздерінің қосалқы өндірістерінен және басқа
жатқан қабылдалған электр энергиясы, газ, бу және басқа да жұмыстар мен
қызметтер және т.б. сомасына.[12,56]
Берілген аванстар есебі. Берілген аванстардың есебі келесі шоттарда
есептелінеді:
351 Тауарлық-материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген
аванстар шоты;
352 Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген
аванстар шоты.
353 Өзге де берілген аванстар
Ал берілген аванстар дегеніміз ұйымның жабдықтаушылар мен қызмет
көрсетушілерге олардан алынатын тауарлық-материалдық қорлар, негізгі
құралдар, материалдарда бір қызметі үшін алдын ала төленіп қойылған
сомалары болып табылады.
Кесте 9 Берілген аванстар шоты бойынша жүргізілетін операциялар [12,117]
№ Операциялардың Дебиттелетін Кредиттелетін
мазмұны шот шот
1 2 3 4
1 Жабдықтаушыларға олардан алдағы 351 423, 431,441
уақытта алынатын тауарлар,
материалдық құндылықтар үшін
аударылған аванс сомасы
2 Мердігерлерге олардың алдағы 352 423, 431,441
уақытта атқаратын жұмыстары мен
көрстетін қызметтері үшін
аударылған аванс сомасы
3 Бұрын төленген аванс сомасы 671 351, 352
есебінен қоюшы мердігерлерге қарыз
сома өтелді
4 Аванс ретінде 423, 431, 441351, 352
жабдықтаушы-мердігерлерге алдын
ала аударылған сомалардың
пайдаланбаған бөлігі қайтарылды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің міндеттемелерінің есебі 60-бөлім
міндеттемелер бойынша жүргізіледі.
601 Банк мекемелері несиелердің есебі. Несие-бір заңды тұлғаның
екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның заңды тұлғаға әдетте
келісілген мөлшерде пайыз, өсім алу үшін белгілі бір уақытта заттай немесе
ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты пайда болатын экономикалық қарым-
қатынас жүйесі болып табылады.
Банк несиесі есебі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz