Дебиторлық борыштар және Вексель операциялары

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2

І. Дебиторлық борыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.1 Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.7
1.2 Борыш міндеттері бойынша жүргізілетін операциялардың есебі ... ...8.11
1.3 Дебиторлық борышты беру . сату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12.17

ІІ. Вексель операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1 Вексель операцияларының бухгалтерлік есебі туралы түсінік ... ... .18.21
2.2 Вексель арқылы есеп айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22.24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

Дебиторлық борыштар – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің (бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы өткізілген тауар (жұмыс көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді. Саудалық дебиторлық берешегі – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы. Саудалық емес дебиторлық берешек іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (субъект қызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер, алуға арналған девиденттер мен проценттер, үкімет органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек-талап және басқалар) пайда болады.
Дебиторлық берешек үш топқа бөлінеді: алуға тиісті шоттар, алынған вексельдер және басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражаттар, тауарға, көрсеткен қызметке және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе борышты өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады. Әдетте дебиторлық берешек шот-фактуралармен расталады. «Алынған вексельдер» бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады.
Қолма – қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық берешектің пайда болуы субъектінің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып саналады. Дебиторлық берешек пайда болу сипатына қарай қалыпты және ақталмайтын делініп бөлінеді. Субъектінің өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады.
Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек ақталмайтын болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшіліктер, тауарлық-материалдық қорларды жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.
Қазақстан Республикасындағы барлық шаруашылық субъектілеріндегі табысты есептеу тәсілімен айқындайтындықтан, күдікті борыштар бойынша резерв құру қажеттілігі туады. Олар тәуекел қоры болып табылады, сол немесе басқа борыштың өтелмей қалуынан сақтандырады. Бухгалтерлік баланста дебиторлық берешек күмәнді борыштар бойынша резервті есептеп шығару үшін көрсетіледі.

1. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы, 2003ж. Радостовец В.К, Ғабдулин Т.Ғ, Радостовец В.В, Шмидт О.И.
2. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы. Экономика, 2006ж. Кеулімжаев Қ.К, Құдабергенов Н.А.
3. Аудит және бухгалтерлік есеп. Әбдіқалықов Т.Ә. Алматы,2000ж.
4. Бухгалтерлік есеп. Алматы. Экономика, 2005ж. Назарова В.
5. «Дебиторлық борышты беру, сату» Бухгалтер бюллетені, 2001ж. № 46. 9-20 бет. Витулева Т.
6. «Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру» /Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста. сб.науч.тр. Алматы. Экономика, 2001ж. 40-45 бет.
7. Қаржылық есеп. Алматы. Экономика, 2001ж. Кеулімжаев Қ.К, Әжібаева З.Н, Құдайбергенов Н.А, Жантаева А.Ә.
8. Банктегі бухгалтерлік есеп. Міржақыпов С.Т.
9. «Вексель операцияларының бухгалтерлік есебі» Бухгалтер бюллетені, 2001ж, мамыр.№ 22. 3-7бет.

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны.

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2

І. Дебиторлық
борыштар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .3
1. Дебиторлық борыштар есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-7
2. Борыш міндеттері бойынша жүргізілетін операциялардың есебі ... ...8-11
3. Дебиторлық борышты беру –
сату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-17

ІІ. Вексель
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...18
2.1 Вексель операцияларының бухгалтерлік есебі туралы түсінік ... ... .18-21
2.2 Вексель арқылы есеп
айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 26

Кіріспе.

Дебиторлық борыштар – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
(бизнес контрагенттерінің) шаруашылық жүргізуші субъект алдындағы
өткізілген тауар (жұмыс көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша
міндеттемелері. Ол ағымдағы (өтеу мерзімі бір жыл бойы) немесе операциялық
циклді және ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және саудалық
емес дебиторлық берешекті бөліп көрсетеді. Саудалық дебиторлық берешегі –
негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет
үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы. Саудалық емес дебиторлық берешек
іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (субъект қызметкерлеріне немесе
филиалдарына аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер, алуға арналған
девиденттер мен проценттер, үкімет органдарына салықтарды қайтару жөніндегі
тілек-талап және басқалар) пайда болады.
Дебиторлық берешек үш топқа бөлінеді: алуға тиісті шоттар, алынған
вексельдер және басқалар.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражаттар, тауарға, көрсеткен
қызметке және субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек-талаптары
кіреді. Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады.
Әдетте дебиторлық берешек шот-фактуралармен расталады. Алынған вексельдер
бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады.
Қолма – қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық берешектің
пайда болуы субъектінің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып
саналады. Дебиторлық берешек пайда болу сипатына қарай қалыпты және
ақталмайтын делініп бөлінеді. Субъектінің өндірістік-шаруашылық іс-
әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген
нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады.
Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек ақталмайтын болып саналады. Ол
есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп
жүргізудегі кемшіліктер, тауарлық-материалдық қорларды жіберуді бақылаудағы
босаңсулар салдарынан пайда болады.
Қазақстан Республикасындағы барлық шаруашылық субъектілеріндегі табысты
есептеу тәсілімен айқындайтындықтан, күдікті борыштар бойынша резерв құру
қажеттілігі туады. Олар тәуекел қоры болып табылады, сол немесе басқа
борыштың өтелмей қалуынан сақтандырады. Бухгалтерлік баланста дебиторлық
берешек күмәнді борыштар бойынша резервті есептеп шығару үшін көрсетіледі.

Ι.Дебиторлық борыштар.

1.1.Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алшақ борыштары – Дебиторлық борыштар(Алынуға тиічті
шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы бар
заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштар есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттрында есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын(өтелетін)
дебиторлық борыштар, ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
• ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық(алдын ала төленген)
төлем;
• тапсырылған(берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
• вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
• негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
• ұйымның лауазымды адамдарының(тұлғаларының) дебиторлық борышы;
• басқадай дебиторлық борыштар.
Несиелік операциялар сияқты дебиторлық берешектер де 2002 жылдың 16
қарашасында шыққан Активтер және шартты міндеттемелер жіктемесінің және
олар бойынша мәжбүрлі шығындар(резервтер)құру Ережесіне, Бұхгалтерлік
есептің шоттар жоспарына, екінші деңгейлі банктердің бухгалтерлік есеп
саясатына сәйкес жіктеледі.Жіктемеге (1856-Күрделі салымдар бойынша
дебиторлар) күрделі салымдарды қаржыландыруға байланысты операциялар
бойынша дебиторлық берешек ( 1860-Банк қызметі бойынша өзге дебиторлар)
банктің әкімшілік – шаруашылық қызметі, сондай-ақ (1861-Кепілдік бойынша
дебиторлар) кепілдіктер бойынша дебиторлық берешек жатады.
Дебиторлық берешек дебиторлардың төлем мерзімдерін қадағалауына
байланысты сапасы бойынша бөлек қарастырылады:
1. стандартты;
2. күмәнді, ол өз кезегінде 1-дәрежелі күмәнді – төлем уақтылы және толық
төлеген кезде; 2-дәрежелі күмәнді – төлемді кідіртіп немесе толық емес
көлемде төлеген кезде; 3-дәрежелі күмәнді – төлемді уақтылы және толық
төлеген кезде; 4-дәрежелі күмәнді – төлемді кідіртіп немесе толық емес
көлемде төлеген кезде; 5-дәрежелі – күмәнді болып бөлінеді;
3. үмітсіз.
Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі Ұлттық
комиссиясының 1996 жылғы №2 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздер туралы - деп аталатын қаулысына сәйкес Дебиторлық
борыш иелік ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына байланысты актив болып
саналады. Яғни дебиторлық борыш - дегеніміз, бұл – иелік ету хұқын
қосқандағы заңды хұқтармен байланысты активте қамтылған болашақтағы
экономикалық тиімділік болып табылады.
Мысалы: американдық FASB-пен (қаржылық есептің стандарттарын жасау бойынша
құрылған кеңесі) сәйкес, дебиторлық борыштың активі маңызды үш сипаттамаға
ие:
– ол, ақша қаражаттарының тікелей немесе жанама өсуіне мүмкіндікті
қамтамасыз ететін (немесе басқа активтермен бірге) болашақтағы тиімділікті
қамтиды;
– шаруашылық субъектісінің басқара алатын ресурстары актив болып табылуы
қажет.Сондай-ақ тиімділікке деген немесе потенциалдық қызметтерге деген
хұқтар, заңды болуы қажет немесе оларды алудың заңды дәлелдемелері болуы
қажет.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді
активтердегі Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар бабына енгізілуі мүмкін.
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер (регистрлер,құжаттар)пайдаланылады:
– 30-шы Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің борышы бас шотындағы
бөлімше шоттарының және 32-ші Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің
дебиторлық борышы бас шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша
жүргізіледі.
Сатып алушылармен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айрысудың есебі бойынша №7; №8; №10; №11 журнал-ордерлерден (регистрлерден,
тіркелімдерден) басқа аналитикалық есептің карточкаларын, ажырату
парақшаларын (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамаларды және тағыда басқа
құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады. Жалпы есеп регистрлерін
толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік
жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операциялардың мазмұнын
сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында (соның ішінде Америка Құрама
Штаттарының бухгалтерлік есеп стандартында) ұйымның бухгалтерлік есеп
жұмысын жүргізу барысында қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ
есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен
бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең
қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті.
Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп тіркемелерінде үнемі қатысатын,
эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады.
Дебиторлық борыштар шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып тадылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушылар тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар,қызметтер) қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Дебиторлық борыш келесідей бөлімдерден тұрады:
Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы.
Басқадай дебиторлық борыштар.
Алдағы кезең шығындары.
Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борыш болып
табылады.

Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау
үшін арналған. Аталған бөлімде келесі шоттар қаралған:
Алынуға тиісті шоттар.
Алынған вексельдер.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары.
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебитінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы көрсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар сатып алушы заңды немесе жеке тұлғалардың сатып алған
тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен қызметі үшін қарыз
сомаларын білдіреді.
Алынуға тиісті шоттар деп аталатын шотта тиеліп жіберілген өнімдер,
атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтері үшін сатып алушылар мен
тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу құжаттары
бойынша төлеуге тиісті сомасы есептеледі.

Күмәнді дебиторлық борыштар.
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігіне ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады.Сатып алушылардың
келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары күмәнді
қарыздар деп аталады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету
мерзімі өтіп еткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналынады. Өтелу-
өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі
бар.Біріншісі – тікелей есептен шығару,мұнда шығындар нақты шоттарды
үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады.Екіншісі –
резервтік,бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен
есептеледі.

Еншілес серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі.
Жалпы кез келген ұйымның бухгалтерлік есебіндегі мына шоттарда:
• Еншілес серіктестіктердің борышы.
• Тәуелді серіктестіктердің борышы.
• Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың борышы сол ұйымның барлық

еншілес және тәуелді серіктестіктерінің, бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғаларының дебиторлық борыштары жайлы ақпараттар көрініс табады.
Еншілес серіктестік дегеніміз, басқа (негізгі) шаруашылық серіктестік
оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын серіктестік болып табылады.Сонымен
қатар, тәуелді серіктестіктер өздерінің қаржы-шаруашылық қызметінің
бухгалтерлік есебін өздері жүргізіп, есеп тіркелімдерін, бас кітапты
толтырады және баланстарын жасайды.

Басқадай дебиторлық борыштардың есебі.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда басқадай операциялар бойынша тиісті
дебиторлық борыштар төмендегідей шоттарда есептеледі:
Алынуға тиісті қосылған құн салығы.
Есептелген пайыздар.
Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың борышы.
Өзге де дебиторлық борыштар.
Бұл шоттарда Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бөлімшесінде
есептелуге жатпайтын (сатылған тауарларға, көрсетілген
қызметтерге,орындалған жұмыстарға жатпайтын) есеп айырысу операциялары
есептеледі.
Сонымен қатар Басқадай дебиторлық борыш шотында төлеуге тиісті жал
төлемдері жайлы ақпараттар, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық
төленген сомалар, жабдықтаушылар мен мердігерлерге, көлік ұйымдары мен
басқа да заңды тұлғаларға деген шағым талап сомалары,тауарлық-материалдық
қорлардың жетіспеушілігі, өсімақылар, тағы да басқалар есептеледі.

Алдағы кезең шығындарының есебі.
Алдағы кезең шығындары деп есеп беретін кезеңде шығарылған, бірақ
келесі есеп беретін кезеңнің шығындарына жататын шығындарды айтады. Олардың
қатарына жататындар:
• алдын ала (мерзімінен бұрын) төленген сақтандыру полисінің сомасы;
• келесі кезеңдерге жазылған газет, журнал және басқа да ақпарат
құралдарының құны;
• маусыммен жұмыс істейтін өндірістердің маусымдық шығындары және тағы
да басқалары.
Осы айтылғандармен қатар алдағы кезең шығындарына жаңа өндірісті
дайындау және меңгеруге байланысты шығындар, кен өндіруші өнеркәсіпті
пайдалануға дайындау жұмыстарының шығындары, жаңа кәсіпорындарды іске қосу
шығындары жатады.

Берілген аванстар есебі.
Берілген аванстардың есебі келесі шоттарда есептеледі:
• Тауарлық-материалдық корларды жеткізіп беруі үшін берілген аванстар
шоты;
• Орындалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін берілген
аванстар шоты.
Ал берілген аванс дегеніміз ұйымның жабдықтаушылар мен қызмет
көрсетушілерге олардан алынатын тауарлы-материалдық қорлар, негізгі
құралдар, материалдық емес активтер үшін және олардың көрсететін қандайда
бір қызметі үшін алдын ала төленіп қойылған сомалары болып табылады.

1.2 Борыш міндеттері бойынша жүргізілетін операциялардың есебі.

Борыштың бағалы қағаздардың (облигациялардың, депозиттік
сертификаттардың, вексельдердің және т.б.) бухгалтерлік есебі үшін №401-403
Қаржылық инвестициялар синтетикалық шоттары қолданылады.
Борыштық міндеттемелер оларды сатып алуға жұмсалған нақты шығындар
бойынша кіріске алынады. Олардың құрамы акцияларды сатып алу кезіндегі
нақты шығындардың құрамына ұқсас. Борыштық міндеттемелердің номиналды құны
олардың өте маңызды құрамдас бөлігі болып саналады.
Егер бастапқы (баланстық) құн номиналды бағадан жоғары болса, онда
олардың арасындағы айырма шығыс етіледі, төмен болған жағдайда – қосып
есептеледі. Жабу мерзімі бір жылға дейінгі бағалы қағаздар бойынша бұл
операция оларды кәсіпорынның балансынан шығыс етумен бір мезгілде
жасалады.
Бір жылдан астам мерзімге алынған облигациялар бойынша бастапқы құнның
түзетілуі олардың №401-403 шоттар бойынша бастапқы (баланстық) құн
облигацияларды жабу (өтеп алу) мезгіліне номиналды бағасына сәйкес келуіне
негізделіп жасалады.
Бастапқы құн номиналды бағаның арасындағы айырманы шығыс ету немесе
қосып есептеу кәсіпорынға тиесілі облигациялар бойынша алынатын пайыздар
есебінен жасалады.
Тиесілі табысты есептеу кезінде әрбір шығыс етілетін немесе қосып
есептелетін бастапқы құн мен номиналды бағаның арасындағы айырманың бөлігі
айырмашылықтың жалпы сомасы мен облигациялар бойынша табысты белгіленген
мерзімде төлеуге негізделіп анықталады.Айырманың бұл бөлігі төмендегі
формула бойынша есептелуі мүмкін:
Б=(Бқ - Н) : (М х С)
бұл жерде: Б-облигацияның бастапқы құны мен номиналды бағаның
арасындағы айырманың бөлігі;
Бқ – облигацияның бастапқы құны,яғни бағалы қағазды сатып алу бойынша
нақты шығындардың сомасы;
Н – облигацияның номиналды бағасы, яғни бағалы қағаздардың бланкісінде
белгіленген құн;
М – эмиссия күнннен бастап облигацияның иесі салынған ақша қаражаттарын
талап етуге құқық алатын күнге дейінгі облигацияның айналым
мерзімі;
С – жыл ішінде облигация бойынша табыс төлемінің саны.

Сол немесе басқа борыштық міндеттемелерді жауапкершілігіне алу кезінде
бухгалтерлік есеп шоттарында төмендегі жазулар жазылады:
а) борыштық міндеттемелер үшін қаражаттар аудару кезінде:
Дт - №687б Борыштық міндеттемелермен операциялар жүргізу субшоты.
Кт - №431,441 Валюталық және есеп айырысу шоттарындағы ақшалар төлем
түріне байланысты.
б) сатып алу нақтылығы расталған кезде:
Дт - №401-403 Қаржылық инвестициялар
Кт - №687б Борыштық міндеттемелермен операциялар жүргізу субшоты.
Егер облигациялар өсу пайыздарына сәйкес сатылса, онда пайыздарда төлеу
күндерімен сәйкес келмейтін күндері оларды сатып алу кезінде сатушы мен
сатып алушы өздерінің арасында тиісті соманы бөліп алуы тиіс.Сатушы сатып
алушыға облигацияның нарықтық құнынан басқа олрдың соңғы төлемі кезінен
өткен мерзімге тиесілі пайыздар төлейді. Пайызды төлеудің кезекті мерзімі
келгенде алушы оларды толық пайыздық кезең үшін алады.
Алушының бухгалтерлік есебінде бұл операциялар төмендегіше бейнеленеді:
а) олардың соңғы төлемі кезінен өткен кезеңіне тиесілі пайыздардың
сомасы мен құнына қоса, облигацияның сатып алу құнына алынатын облигация
үшін қаражаттардың аударылуы кезінде:
Дт - №687с Сатып алу құнымен операциялар жүргізу субшоты.
Кт - №431,441 Валюталық және есеп айырысу шоттарындағы ақшалар төлем
түріне байланысты.
б) облигация сатып алушының билігіне көшу кезінде:
Дт - №401-403 Қаржылық инвестициялар
- №343 Алдағы кезеңдердің басқа шығыстары шоты бойынша лоарды соңғы
төлемі кезінен өткен кезеңіне тиесілі пацыздар үшін жазылады.
Кт - №687с Сатып алу құнымен операциялар субшоты.
в) пайыздармен болатын кейінгі операциялар:
Дт - №687с Сатып алу құнымен операциялар жүргізу субшоты толық
кезекті пайыздық кезеңге тиесілі пайыздар.
Кт - №343 Алдағы кезеңдердің басқа шығыстары шоты бойынша оларды
соңғы төлемі кезінен өткен кезеңіне тиесілі пацыздар үшін жазылады.
Борыштық міндеттер бойынша табыс (пайыз) алумен байланысты бухгалтерлік
есеп шотында қаралған жазулар мұнан бұрын қаралғандарға тіпті жақын. Егер
борыш міндеттемелерінің бастапқы құны номиналды бағадан жоғары болса,онда
кәсіпорынға тиесілі сыйақыны әрбір есептеу кезінде төмендегі жазу жазылады:
Дт - №687б Борыштық міндеттемелермен операциялар жүргізу
субшоты,алуға тиесілі табыстың сомасына.
Кт – №401-403 Қаржылық инвестициялар бастапқы құн мен номиналды
бағаның арасындағы айырманың бір бөлігіне, №723 шоты №401-403 шоттар мен
№687б субшотына апарылған айырмаға.
Егер есептелген борыштық міндеттемелердің бастапқы құны олардың
номиналды құнынан төмен болса, онда әрбір кәсіпорынға тиесілі пайыздар
есептеу кезінде төмендегі жазу жазылады:
Дт – №687б Борыштық міндеттемелермен операциялар жүргізу субшоты,
алуға тиесілі табыстың сомасына.
Кт - №401-403 Қаржылық инвестициялар бастапқы құн мен номиналды
бағаның арасындағы айырманың бір бөлігіне, №723 шоты №401-403 шоттар мен
№687б субшотына апрылған сомалар арасндағы айырмаға.
Бір жылдан кем мерзімге шығарылған борыштық міндеттемелер жағдайында
жоғарыда келтірілген жазулар оларды жабумен бір мезгілде жазылады. Нәтижеде
бухгалтерлік есеп шоттарында жабу төмендегіше көрсетіледі:
1) алынған борыштық міндеттемелердің номиналды құнына (егер пайыздар
қарастырылған болса,онда олардың сомаларын қоса):
Дт – №687б Борыш міндеттемелері субшоты.
Кт - №723 Инвестициялардың пайдаланылуынан түскен табыс шоты.
2) алынған борыштық міндеттемелердің нақты құнына:
Дт - №843 Инвестициялардың пайдаланылуымен байланысты шығыстар шоты.
3) дисконттық сомасына (егер пайыздар қарастырылған болса, онда
табыстардың сол түрінің сомасын қоса):
Дт - №321-323 Еншілес (бағынышты) ұйымдардың дебиторлық қарыздары
шоттар.
Кт - №723 Инвестициялардың пайдалануынан түскен табыс шоты.
4) қаражаттардың алынған сомасына:
Дт - №441 Есеп айырысу шотындағы ақшалар шоты:
Кт - №687б Борыштық міндеттемелер суьшоты.
Пайыздық купондар бойынша мерзімді төлемдер жасалатын табысты төлеу,
жабу мерзімі бір жылдан астам облигацияны сату кезінде пайыздық кезеңнің
басталған күннен облигацияны сату күнін қоса кезеңде есептелген пайыздар
сомасы облигацияның сату бағасына, оның құрамдас бөлігі ретінде енгізілуі
мүмкін. Бұл пайыздар сомасы пайдалар мен залалдардың есебіне апарылады.
Бұл кезде мына жазулар жазылады:
Дт - №441 Есеп айырысу шотындағы ақшалар шоты өткізудің нақты
бағасына.
Кт - №401-403 Қаржылық инвестициялар облигацияның бастапқы құнына.
№723 Инвестициялардың пайдаланылуынан түскен табыс шоты пайыздардың
сомасын қоспаған кездегі облигацияның нақты бағасы мен оның бастапқы
құнының арасындағы айырма мен есептелген пайыздар.
Бұл жерде пайыздардың сомасы төмендегі формула бойынша есептеп
шығарылуы мүмкін:
П=(Н х Оп : 100)х(М:Ұ),
Бұл жерде:П – пайыздық кезеңнің басталған күннен облигацияны сату күнін
қоса кезеңде есептелген пайыздар сомасы;
Н – облигацияның номиналды бағасы;
Оп – облигация бойынша қарастырлған пайыздың мөлшері;
М – пайыздық кезеңнің басталған күннен облигацияны сату күнін қоса
кезеңнің
мерзім ұзақтығы;
Ұ – ағымдағы пайыздық кезеңнің жалпы ұзақтығы.

Шетелдік валюталардағы борыш бағалы қағаздарымен операциялар бойынша
бағамдық айырма пайда болуы мүмкін. Олар №401-403 Қаржылық инвестициялар
шоттары бойынша есепке алу күні мен бұл шоттарды есптен шығыс ету күніне
бағалы қағаздардың ақшалай бағалануларының арасындағы айырма болып
табылады. Алайда, бағамдық айырма тек бағалы қағаздың сатып алыну мен
сатылуы бірдей валюталық баға бойынша жасалған жағдайда ғана байқалады.
Басқа жағдайдаларда бағамдық айырма табыс немесе бағалы қағазды қайта сату
операциясынан болған жоғалтулардың сомасында батып кетеді.
Бұл операциялардың қалыптасуы төмендегіше болады:
1) валютаға депозитті сертификат сатып алу (операцияны жүргізу күнінің
бағасы бойынша):
Дт - №401-403 Қаржылық инвестициялар шоты.
Кт - №431 Елдің ішіндегі валюталық шоттағы ақша шоты.
2) депозитті қайтару кезінде (қайтару күніне бағасы бойынша).
Дт - №431 Елдің ішіндегі валюталық шоттағы ақша шоты.
Кт - №401-403 Қаржылық инвестициялар шоты.
3) пайда болған бағамдық айырманың сомасына:
Дт - №401-403 Қаржылық инвестициялар шоты.
Кт - №844 Бағамдық айырма бойынша шығыстар шоты.
Акционерлік қоғамдардың басқа валюталарға айналу қабілеті бар
(конвертирленген) облигацияларын сатып алып кәсіпорын оларды белгілі
кезеңде бұл қоғамның акцияларына айырбастау құқығын алады. Мұндай құқықтық
іске асыру бухгалтерлік есепте №401-403 (тиісті субшоттар бойынша) шоттар
бойынша ішкі жазулар жазылады. Бұл жағдайда бағалы қағаздардың баланстық
бағалануының өзгерулері мүмкін. Егер облигацияларды айырбастау нәтижесінде
алынған акциялардың нарықтық бағасы сол облигациялардың баланстық құнынан
төмен болса, акциялар нақты нарықтық құн бойынша есепке алынады, ал сол
кезде облигациялардың баланстық құны мен акциялардың нарықтық бағасы
арасындағы пайда болған айырма шегілген залал ретінде қаралып және №561
Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған залалы) шотына шығыс етіледі.

1.3 Дебиторлық борышты беру – сату.

Мәміле жасау кезінде тараптардың қарым – қатынасы туындайтын
міндеттемелерді орындауға бағытталған. Қызмет көрсету, тауарлар сату
кезінде тараптардың бірі – сатушы – дер кезінде ақы төленеді деп ойлайды.
Егер мәміле бойынша ақы алдын – ала төленген болса, онда әрі қиындық
туындамайды. Егер сатып алушы көзделген мерзімде есеп айырыспай, соның
есебінен сатушыда дебторлық борыш сомасының туындауына әкеп соқтырса,
қиындықтар туындайды. Одан кейінгі жерде сатушының сатып алушыдан борышты
акцепсіз өндіріп алуы мүмкін болмайды, өйткені өзара есеп айырысудың
негізгі нысаны акцепттік тәртіппен, яғни сатып алушының келісімі бойынша
көзделген.
Дебиторлық борыштың ауқымына байланысты кәсіпорында айналымнан
қаржыларды оқшауландыру, ақшалай қаражат айналымдылығы мерзімдерінің
баяулауы және дебиторлық борышты қайтару мерзімінің ұзақтығы пайда болады.
Тауар запастарымен салыстырғанда дебиторлық борыш – бұл ақшалай
қаражаттың (ақы төлеу) келіп түсуі жолындағы бір қадам алға басу. Алайда
қысқа қадам сияқты болып көрінетін осы соңғы қадам көбінесе бола
бермейді. Іс жүзінде, пайда болған дебиторлық борыштан кейін 90 күн
өткеннен соң сатушы (жеткізуші) күдіктенеді де, белгілі бір іс-қимылдар
жасай бастайды (телфон шалу, хат-хабар алмасу, іссапарла), бірақ олар
әрдайым ойдағыдай аяқтала бермейді.
Борыштың нақтылығын және дебитордың бар екендігін растау жөнінде іс –
қимылдың бірі есепті күнге салыстырып тексеру актісін жасау болып табылады,
бірақ бұл әрекет ақшалай қаражатты қайтаруға кепіл бола алмайды.
Міндеттемелерді орындамау жағдайларының жиілеп кетуіне байланысты
Вексельдік айналым туралы ҚР заңдарында міндеттемедегі талаптан қайту
ретіндегі шарт нысаны – цессия көзделген.
Анағұрлым кең тарған нысан факторингілік компанияның дебитолық борышын
сату болып табылады.
Факторингілік компания – бұл белгілі бір сыйақыға кәсіпорыннан
дебиторлық борыщты сатып алатын, содан кейін тікелей тауар (жұмыстар,
қызметтер) сатып алушылардың борыштарды жинайтын қаржы компаниялары немесе
банктер.

Факторинг кезіндегі негізгі рәсімдерді схема түрінде беруге болады:
Сатып алушы
компания
Сатушы
компания

Несие шартындағы факторингілік
компания

Яғни факторинг – бұл төлемнің көп бөлігін, борыштың толық өтелу
кепілдігін дереу алу, шоттарды жүргізу жөніндегі шығындарды кеміту
мақсатымен тауар сатушы (жеткізуші) тауар мәмілелері бойынша қысқа мерзімді
талартарды қайта табыстайтын қаржыландыру жүйесі.
Әлбетте, өз қызметтеріне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.