Нарықтық экономика жағдайында еңбекке ақы төлеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЕҢБЕККЕ АҚЫ ТӨЛЕУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жалақының мәні және оны ұйымдастыру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Еңбек ақыны реттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Зерттеу объектісінің жалпы экономикалық сипаттмасы ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Зерттеу объектісіндегі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы ... ... ... ... .25
2 Еңбекке ақы төлеу бойынша есеп айырысу есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Еңбек ақының түрлері. Еңбекке ақы төлеу нысандары мен жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Еңбекақыны есептеу және одан ұсталынатын сомалар есебі ... ... ... ...
2.4 Еңбекке жарамсыздығы бойынша жәрдемақыны есептеу ... ... ... ... ... .
2.5. Еңбек ақының аналитикалық және синтетикалық есебі ... ... ... ... ... ... .
3 Еңбек ақы қорын тиімді пайдалануын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
3.1. Талдаудың міндеттері және оның мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
3.2. Қызметкерлермен еңбекке ақы төлеу бойынша есеп айырысуды аудиторлық тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Еңбекті пайдаланудың тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЕҢБЕККЕ АҚЫ ТӨЛЕУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жалақының мәні және оны ұйымдастыру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Еңбек ақыны реттеудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Зерттеу объектісінің жалпы экономикалық сипаттмасы ... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Зерттеу объектісіндегі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы ... ... ... ... .25
2 Еңбекке ақы төлеу бойынша есеп айырысу есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Еңбек ақының түрлері. Еңбекке ақы төлеу нысандары мен жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Еңбекақыны есептеу және одан ұсталынатын сомалар есебі ... ... ... ...
2.4 Еңбекке жарамсыздығы бойынша жәрдемақыны есептеу ... ... ... ... ... .
2.5. Еңбек ақының аналитикалық және синтетикалық есебі ... ... ... ... ... ... .
3 Еңбек ақы қорын тиімді пайдалануын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
3.1. Талдаудың міндеттері және оның мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
3.2. Қызметкерлермен еңбекке ақы төлеу бойынша есеп айырысуды аудиторлық тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Еңбекті пайдаланудың тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір ұйымның қызмет ету процесіне нарықтық қатынастарға қатысушы мүдделі тұлғалар үлкен көңіл аударатыны белгілі. Сол себепті олар есеп мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның қаржылық жағдайын бағалауға ұмтылады.
Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика жағдайында ұйым жөнінде жан – жақты қамтылған ақпарат алудың бірден – бір көзі болып табылады. Оның көмегімен ұйымның төлем қабілеттілігн, өндірістік қызметінің тиімділігі мен табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға мүмкіндік мол.
Нарықтық қатынастардың дамуымен бірге әртүрлі меншік нысанындағы еңбекке ақы төлеу мәселесі де басты орынға шықты.
Еңбек ақы – жұмысшының өз еңбегінің нәтижелі болуына, құрылыс – монтаж жұмысының көлемі мен сапасын көтеруге мүдделілігін арттырудағы ең басты құрал. Ол күрделі экономикалық қарым - қатынастардың жиынтығын сипаттайды. Айталық, біріншіден, бұл - жұмысшы мен жалпы қоғам арасындағы қарым - қатынас. Еңбек ақы төңірегіндегі, ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеу, ұжымдық келісім – шартты бекіту секілді мемлекеттік саясаттың қажеттілігі, яғни мемлекеттік реттеу қызметі. Екіншіден, еңбек ұжымы мен құрылыс ұйымы арасындағы қарым – қатынас, басқаша айтқанда, еңбек ақы мөлшерінің құрылыс ұйымының қаржы - шаруашылық есебімен тығыз байланыстылығы.
Еңбек ақының мәні, оның қызметімен анықталады, ол жұмысшының материалдық және мәдени қажеттілігін қанағаттандыру үшін жеткілікті болуы тиіс.
Бұрынғы Кеңес тұсындағы жоспарлы – бөлу жүйесі, тарифтік ставкаларды бекітудің директивті тәсілі нарықтық экономика жағдайында еңбек ақының арақатынасын реттеуге қабілетсіздігін байқатты.
Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика жағдайында ұйым жөнінде жан – жақты қамтылған ақпарат алудың бірден – бір көзі болып табылады. Оның көмегімен ұйымның төлем қабілеттілігн, өндірістік қызметінің тиімділігі мен табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға мүмкіндік мол.
Нарықтық қатынастардың дамуымен бірге әртүрлі меншік нысанындағы еңбекке ақы төлеу мәселесі де басты орынға шықты.
Еңбек ақы – жұмысшының өз еңбегінің нәтижелі болуына, құрылыс – монтаж жұмысының көлемі мен сапасын көтеруге мүдделілігін арттырудағы ең басты құрал. Ол күрделі экономикалық қарым - қатынастардың жиынтығын сипаттайды. Айталық, біріншіден, бұл - жұмысшы мен жалпы қоғам арасындағы қарым - қатынас. Еңбек ақы төңірегіндегі, ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеу, ұжымдық келісім – шартты бекіту секілді мемлекеттік саясаттың қажеттілігі, яғни мемлекеттік реттеу қызметі. Екіншіден, еңбек ұжымы мен құрылыс ұйымы арасындағы қарым – қатынас, басқаша айтқанда, еңбек ақы мөлшерінің құрылыс ұйымының қаржы - шаруашылық есебімен тығыз байланыстылығы.
Еңбек ақының мәні, оның қызметімен анықталады, ол жұмысшының материалдық және мәдени қажеттілігін қанағаттандыру үшін жеткілікті болуы тиіс.
Бұрынғы Кеңес тұсындағы жоспарлы – бөлу жүйесі, тарифтік ставкаларды бекітудің директивті тәсілі нарықтық экономика жағдайында еңбек ақының арақатынасын реттеуге қабілетсіздігін байқатты.
1 ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы 2007 жылғы 28 ақпандағы №234-III Заңы
2 ҚР 20.11.1998 жылғы №304-1 «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы (15.01.01 жылғы өзгерістерімен толықтыруларымен қоса)
3 ҚР ҚМ «Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін бекіту туралы» 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
4 Бухгалтерлік есеп стандарттары
5 Бухгалтер бюллетені №5 ақпан 2008, БИКО
6 Бухгалтер бюллетені №8 ақпан 2008, БИКО
7 Типовой план счетов бухгалтерского учета, утвержденный приказом МФ РК от 18.09.2002г.
8 Андросов А.М., Викулова Е.В., Бухгалтерский учет. – М.: Андросов, 2001г.
9 Артеменко В.Г., Белленир М.В. Финансовый анализ. – М.: Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2001.
10 Аудит / под ред. В.И. Подольского. – М.:ЮНИТИ,2001
11 Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Галым, 1994.
12 Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие) – Бизнес – школа, 2001.
13 Ковалева О.В., Константинова Ю.П. Аудит. Организация аудиторской деятельности. Методика проведения аудиторской проверки.- М.: ПРИОР, 2000.
14 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002
15 Әжибаева З.Н., Жұмагалиева Ж.Г., Байболтаева Н.Ә. Аудит., Оқулық 2006ж.
16 Тайгашынова К.Т., Мусабекова Д.Д. Вопросы совешенствования теории бухгалтерского учета в современных условиях. Алматы, 2000 г., 39с.
17 Библиотека бухгалтера и предпринимателя №4 (153) апрель 2003 год «Исчисление среднего заработка для оплаты отпускных».
18 Бюллетень бухгалтера № 47 ноябрь 2003 статья «Первые шаги в мир МСФО».
19 Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по генеральному плану счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов, Алматы, БИКО, 2000г.
20 Кеулимжаев К.К. "Финансовый учет на предприятии" Алматы, Экономика 2003
21 Радастовец В.К., Даулетбеков А.Д. «Бухгалтерский учет на предприятии» – Алматы, 1994г.
22 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии: Издание 2-ое дополненное и переработанное - Алматы: Центраудит- Казахстан., 2002г.
23 Радостовец В.К., Даулетбеков А.Д., Тайгашинова К.Т. «Финансовый учет на предприятии», г.Алматы, 1999г.
24 Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета» г. Алматы. Независимая аудиторская компания «Цент аудит - Казахстан», 2000.
25 Радостовец В.К. «Финансовый и управленческий учет» – г.Алматы: НАК «Центраудит», 1997г.
26 Савин А.А., Сотникова Л.В.; Под ред. проф. В.И. Подольского – Н: Аудит, ЮНИТИ, 1997г.
27 Сатубалдин С.С. «Азиатский кризис: причины и уроки» – г. Алматы 2000г.
28 Сейдахметова Ф.С. Бухгалтерская отчетность, ее виды и назначение. Изд. «LEM» 2001, 46с.
29 Система бухгалтерского учета в РК, 2002г. Тулешова Г.К., монография
30 Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятий. «Экономика». 1998. – 294с.
31 Дюсембаев К.Ш. «Аудит и анализ в системе управления» – г. Алматы, 1998г.
32 Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2003 г.) Алматы, 2003. Аудиторская фирма «Ержанова и К».
2 ҚР 20.11.1998 жылғы №304-1 «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы (15.01.01 жылғы өзгерістерімен толықтыруларымен қоса)
3 ҚР ҚМ «Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін бекіту туралы» 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
4 Бухгалтерлік есеп стандарттары
5 Бухгалтер бюллетені №5 ақпан 2008, БИКО
6 Бухгалтер бюллетені №8 ақпан 2008, БИКО
7 Типовой план счетов бухгалтерского учета, утвержденный приказом МФ РК от 18.09.2002г.
8 Андросов А.М., Викулова Е.В., Бухгалтерский учет. – М.: Андросов, 2001г.
9 Артеменко В.Г., Белленир М.В. Финансовый анализ. – М.: Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2001.
10 Аудит / под ред. В.И. Подольского. – М.:ЮНИТИ,2001
11 Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Галым, 1994.
12 Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие) – Бизнес – школа, 2001.
13 Ковалева О.В., Константинова Ю.П. Аудит. Организация аудиторской деятельности. Методика проведения аудиторской проверки.- М.: ПРИОР, 2000.
14 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002
15 Әжибаева З.Н., Жұмагалиева Ж.Г., Байболтаева Н.Ә. Аудит., Оқулық 2006ж.
16 Тайгашынова К.Т., Мусабекова Д.Д. Вопросы совешенствования теории бухгалтерского учета в современных условиях. Алматы, 2000 г., 39с.
17 Библиотека бухгалтера и предпринимателя №4 (153) апрель 2003 год «Исчисление среднего заработка для оплаты отпускных».
18 Бюллетень бухгалтера № 47 ноябрь 2003 статья «Первые шаги в мир МСФО».
19 Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по генеральному плану счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов, Алматы, БИКО, 2000г.
20 Кеулимжаев К.К. "Финансовый учет на предприятии" Алматы, Экономика 2003
21 Радастовец В.К., Даулетбеков А.Д. «Бухгалтерский учет на предприятии» – Алматы, 1994г.
22 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии: Издание 2-ое дополненное и переработанное - Алматы: Центраудит- Казахстан., 2002г.
23 Радостовец В.К., Даулетбеков А.Д., Тайгашинова К.Т. «Финансовый учет на предприятии», г.Алматы, 1999г.
24 Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета» г. Алматы. Независимая аудиторская компания «Цент аудит - Казахстан», 2000.
25 Радостовец В.К. «Финансовый и управленческий учет» – г.Алматы: НАК «Центраудит», 1997г.
26 Савин А.А., Сотникова Л.В.; Под ред. проф. В.И. Подольского – Н: Аудит, ЮНИТИ, 1997г.
27 Сатубалдин С.С. «Азиатский кризис: причины и уроки» – г. Алматы 2000г.
28 Сейдахметова Ф.С. Бухгалтерская отчетность, ее виды и назначение. Изд. «LEM» 2001, 46с.
29 Система бухгалтерского учета в РК, 2002г. Тулешова Г.К., монография
30 Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятий. «Экономика». 1998. – 294с.
31 Дюсембаев К.Ш. «Аудит и анализ в системе управления» – г. Алматы, 1998г.
32 Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2003 г.) Алматы, 2003. Аудиторская фирма «Ержанова и К».
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЕҢБЕККЕ АҚЫ ТӨЛЕУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жалақының мәні және оны ұйымдастыру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ..9
1.2 Еңбек ақыны реттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .13
1.3 Зерттеу объектісінің жалпы экономикалық сипаттмасы
... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Зерттеу объектісіндегі бухгалтерлік есептің
ұйымдастырылуы ... ... ... ... .25
2 Еңбекке ақы төлеу бойынша есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.1 Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
2.2 Еңбек ақының түрлері. Еңбекке ақы төлеу нысандары мен
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Еңбекақыны есептеу және одан ұсталынатын сомалар есебі ... ... ... ...
2.4 Еңбекке жарамсыздығы бойынша жәрдемақыны есептеу ... ... ... ... ... .
2.5. Еңбек ақының аналитикалық және синтетикалық
есебі ... ... ... ... ... ... .
3 Еңбек ақы қорын тиімді пайдалануын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
3.1. Талдаудың міндеттері және оның
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
3.2. Қызметкерлермен еңбекке ақы төлеу бойынша есеп айырысуды аудиторлық
тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
3.3. Еңбекті пайдаланудың тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қысқартылған атаулар
АҚ- акционерлік қоғам
ЕҚК- еңбекке қатысу коэффициенті
ЕӨ- еңбек өнімділігі
ЖШС- жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ҚҚС- қосылған құн салығы
КӨ- күндік өнімділік
СӨ- сағаттық өнімділік
Т- табель
ХЕБС- халықаралық есеп беру стандарты
млн- миллион
га- гектар
ц- центнер
кг- килограмм
м- метр
тн- теңге
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір
ұйымның қызмет ету процесіне нарықтық қатынастарға қатысушы мүдделі
тұлғалар үлкен көңіл аударатыны белгілі. Сол себепті олар есеп
мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның қаржылық жағдайын бағалауға ұмтылады.
Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика жағдайында ұйым жөнінде жан –
жақты қамтылған ақпарат алудың бірден – бір көзі болып табылады. Оның
көмегімен ұйымның төлем қабілеттілігн, өндірістік қызметінің тиімділігі мен
табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға мүмкіндік мол.
Нарықтық қатынастардың дамуымен бірге әртүрлі меншік нысанындағы
еңбекке ақы төлеу мәселесі де басты орынға шықты.
Еңбек ақы – жұмысшының өз еңбегінің нәтижелі болуына, құрылыс – монтаж
жұмысының көлемі мен сапасын көтеруге мүдделілігін арттырудағы ең басты
құрал. Ол күрделі экономикалық қарым - қатынастардың жиынтығын сипаттайды.
Айталық, біріншіден, бұл - жұмысшы мен жалпы қоғам арасындағы қарым -
қатынас. Еңбек ақы төңірегіндегі, ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеу,
ұжымдық келісім – шартты бекіту секілді мемлекеттік саясаттың қажеттілігі,
яғни мемлекеттік реттеу қызметі. Екіншіден, еңбек ұжымы мен құрылыс ұйымы
арасындағы қарым – қатынас, басқаша айтқанда, еңбек ақы мөлшерінің құрылыс
ұйымының қаржы - шаруашылық есебімен тығыз байланыстылығы.
Еңбек ақының мәні, оның қызметімен анықталады, ол жұмысшының
материалдық және мәдени қажеттілігін қанағаттандыру үшін жеткілікті болуы
тиіс.
Бұрынғы Кеңес тұсындағы жоспарлы – бөлу жүйесі, тарифтік ставкаларды
бекітудің директивті тәсілі нарықтық экономика жағдайында еңбек ақының
арақатынасын реттеуге қабілетсіздігін байқатты.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Еңбек ақы мәселелері экономикалық
теорияның Дж. М. Кейнс, К. Маркс, А.Маршалл, Д.Милль, П.Самуэльсон,
А.Смит, Ж-Б. Сэй, Д.Рикардо және тағы басқа классиктері тарапынан кеңінен
зерттелді.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік және аймақтық саясаттың
жекелеген теориялық және әдіснамалық мәселелерінің дамуына, еңбек
қатынастары мен еңбек ақының реттелуіне төмендегі экономистер өздерінің
едәуір үлестерін қосты: С.Алпысбаев, Ұ.Баймұратов, М.Исаева, Ж.Ихданов,
М.Кенжегузин, Н. Мамыров, М.Мельдаханова, Т.Мухамбетов, Т.Рогачева, К.
Сагадиев, Л.Тимошенко және т.б.
Еңбекақы есебі бойынша зерттеу жұмыстары негізінен еңбек ақы есебінің
қалай ұйымдастырылатыны, халықаралық стандарттар бойынша ерекшеліктері,
оны дамыту жолдарына арналған. Бұл зерттеу тақырыбы бойынша С.Т.
Міржақыпова, Қ.К.Кеулімжаев, К.Т. Тайгашынова, Ж.Г. Джумагалиева, М.С.
Жапбарханова, Ә.Ә.Әбдіманапов, С.Б.Баймуханова, В.К.Радостовец,
Э.О.Нұрсейітов, Л.В.Горбатова, В.П.Палий және тағы басқа ТМД елдері мен
отандық ғалымдар елеулі үлес қосып еңбек сіңірді.
Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесін зерттеу, еңбек ақыны нарықтық
реттеудің механизмі өзіне келесілерді қамтитынын көрсетті:
- еңбек келісім шартын бекіту кезінде барлық мүдделі тараптардың
мүддесін толық көрсетуге мүмкіндік беретін көп деңгейлі ұжымдық –
келісім шарттық жүйені;
- жеке табыс салығын реттеудің салықтық жүйесін, сондай - ақ жұмыс
берушінің жұмыс күшіне жұмсайтын шығындарын;
- еңбекке ақы төлеудің жекелеген шарттарын ең төменгі кепілдік жалақы
түрінде мемлекеттік реттеу.
Қазіргі жағдайда жұмысшыларға еңбек ақы төлеу нысаны, жүйесі мен
мөлшері, сонымен қатар басқа да табыс түрлері құрылыс ұйымының шешімімен
белгіленеді. Бірақ, кәсіпорындар, меншік түрі мен ұйымдық – құқықтық
нысанына қарамастан, міндетті түрде, еңбекке ақы төлеудің ең төменгі
мөлшерін және жұмысшыларды әлеуметтік қорғаудың заңмен бекітілген шарттарын
қамтамасыз етуі тиіс.
Зерттеу мақсаты және міндеттері. Магистрлік диссертацияның
зерттеу мақсаты экономиканың дамуының қазіргі жағдайында еңбек ақыны
реттеу механизмін негіздеу мен әзірлеуде жатыр. Ол еңбек төлемін
ұйымдастыру ретіне, мөлшеріне және динамикасына ықпал етудің мемлекеттік,
келісімдік және әкімшілік әдістерінің жиынтығын ескереді. Ұйымдағы еңбекке
ақы төлеу бойынша есеп айырысудың ұйымдастырылуын зерттеу, қолданыстағы
еңбек ақы нысаны мен жүйелерінің артықшылықтары мен кемшіліктерін талдау
болып табылады. Жоғарыда аталған мәселелер диссертация жұмысының
өзектілігін анықтайды.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер өз шешімін табуы керек:
- Еңбек ақы ұғымының мәнін зерттеу және ашу;
- Іс жүзіндегі еңбек ақы нысандары мен жүйелерін қарастыру, еңбек ақыны
есептеу, сый ақыны беру тәртібін зерттеу;
- Еңбек ақыдан және басқадай төлемдерден ұсталынатын ұсталымдар есебін,
олардың есеп шоттарда көрсетілуін қарастыру;
- Еңбек өнімділігі мен еңбек ақы қорын талдау.
Мақсатты бағыттылығына байланысты негізгі зерттеу міндеттері
анықталды:
- қазіргі кездегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларда еңбек ақы
категориясының мәнісін теориялық зерттеу;
- Қазақстанда еңбек ақыны реттеудің теориялық-әдіснамалық негіздерін
дайындау.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері диссертациялық жұмыстың
логикасы мен құрылымын анықтады.
Зерттеу объектісіне еңбек ақы категориясы, оны саралау
факторлары, еңбек төлемін реттеу тәжірибесі, ұжымдық-келісімдік
қатынастары жатады. Алға қойылған міндеттерді шешу үшін Мирас ЖШС-нің
2006-2007 жылдардағы есеп мәліметтері, сондай – ақ Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп саласындағы нормативтік – құқықтық
ақпараттары, арнайы әдебиеттер пайдаланылды.
Магистрлік диссертацияның теориялық және әдістемелік негізі. Қазіргі
экономикалық жағдайда әрбір ұйымның қызмет ету процесіне нарықтық
қатынастарға қатысушы мүдделі тұлғалар үлкен көңіл аударатыны белгілі. Сол
себепті олар есеп мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның қаржылық жағдайын
бағалауға ұмтылады.
Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика жағдайында ұйым жөнінде жан –
жақты қамтылған ақпарат алудың бірден – бір көзі болып табылады. Оның
көмегімен ұйымның төлем қабілеттілігн, өндірістік қызметінің тиімділігі
мен табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға мүмкіндік мол.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мынада, яғни диссертация деңгейінде республикада
Қазақстан Республикасында экономиканың қазіргі кездегі даму сатысында
еңбек ақыны реттеу мәселелерін кешенді зерттеу ұмтылысы жасалған. Бұл
жерде еңбек ақы мөлшерін саралаудың объективті факторлары ескерілген.
Жаңалығы бар негізгі ғылыми нәтижелерге мыналар жатады:
- еңбек бағасы ретіндегі еңбек ақы категориясының экономикалық мазмұнына
байланысты нақты еңбек нарықтарында оның қалыптасуының объективті
факторлары негізделді және жіктелді;
- еңбек ақыны реттеудің әдістері бір жүйеге келтіріліп, теориялық тұрғыда
негізделді және жіктелді;
- еңбек қатынастарын ұжымдық-келісімдік реттеудегі әлеуметтік
серіктестіктің рөлі жөніндегі теориялық ережелер тереңдетілді және дамыды.
-еңбек ақыдан және басқадай төлемдерден ұсталынатын
ұсталымдар есебі және олардың есеп шоттарда көрсетілі;
Еңбектің мақұлдануы. Жұмыс нәтижелері ІІІ- Рысқұлов оқуларында және
Жаршы басылымдарда баяндалып жарық көрді.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
негізгі бөлімнен, қортындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады.
1.НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЕҢБЕККЕ АҚЫ ТӨЛЕУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жалақының мәні және оны ұйымдастыру қағидалары
Еңбек ақы ұғымы көптеген экономистер арасында қызу пікірталас тудырып
отырғын ұғым, олардың бірқатары еңбек ақы ұғымының орнына еңбек табысы
ұғымын қолдануды ұсынады.
Бірқатар экономистердің ұстанатын қағидасы жаңа терминологиялық сөзді
емес, керісінше еңбек ақы экономикалық категориясының мәні мен қасиетін
тану. Еңбек ақыны жұмысшылар арасында атқарған еңбегіне қарай бөлінетін
қоғамдық өнімнің (жиынтық қоғамдық өнім, ұлттық табыс) бір бөлігі ретінде
түсіну нарық талабына қайшы.
Бұл жерде тек еңбек ақының пайда болу көзі ғана белгіленіп отыр,
сондай – ақ еңбек ақы тек еңбектің саны мен сапасына қарай емес, ұйымның
соңғы қаржылық нәтижесіне, жұмысшының нақты еңбектік үлесіне қарай
бөлінеді.
Экономикалық теорияда еңбек ақының жаратылысын анықтайтын екі негізгі
тұжырым бар:
• Еңбек ақы – бұл еңбектің бағасы. Оның шамасы және динамикасы
нарықтық факторларға, ең алдымен, сұраныс пен ұсынысқа тәуелді;
• Еңбек ақы – бұл тауар құнының ақшалай көрінісі, жұмыс күші
немесе жұмыс күші тауарының құнының өзгертілген нысаны. Оның
шамасы өндіріс шарттарымен және нарықтық факторлармен – сұраныс
және ұсыныс – анықталады. Осылардың ықпалымен еңбек ақы жұмыс
күшінің құнынан ауытқиды.
Еңбек ақының еңбек бағасы ретіндегі тұжырымын А.Смит пен Д. Рикардо
берді. Олар еңбек тауар ретінде көрініс тауып, табиғи бағаға, яғни табиғи
еңбек ақы ие болады деп санады. Ол өндіріс шығындарымен анықталады, оның
құрамына А. Смит жұмысшы мен оның отбасының өмір сүруіне жеткілікті
қаражаттардың құнын қосты.
Еңбек ақы – тауардың ақшалай көрінісі тұжырымдамасын К. Маркс жасады.
Оның негізіне ол еңбек пен жұмыс күші түсініктерінің айырмашылықтарын
салды. Және еңбектің тауар бола алмайтындығын және оның құны жоқ екендігін
негіздеді. Тауар болып еңбек етуге қабілетті жұмыс күші танылады, ал
еңбек ақы осы тауардың ақшалай түрдегі құны болып табылады. Жұмысшы бүкіл
еңбегіне емес, тек керекті еңбекке ғана ақы алады. Еңбек ақының
экономикалық жаратылысы мынада, оның есебінен жұмыс күшінің ұдайы өндіріс
процесін қамтамасыз ететін материалдық және рухани қажеттілігі
қанағаттандырылады. К. Маркс еңбек ақының шамасы тіршілік ету қаражатына
емес, қоғамның экономикалық, әлеуметтік, мәдени деңгейіне, сондай еңбек
өнімділігінің деңгейіне тәуелді екенін анықтады.
Еңбек ақы – бұл ұжым еңбегінің соңғы нәтижесіне тәуелді болатын және
жұмысшылар арасында жұмсалынған жұмыс саны мен сапасына, әрбір жұмысшының
нақты қосқан үлесіне қарай бөлінетін тұтынуға бағытталған қаражаттардың
негізгі бөлігі.
Еңбек ақы – жұмысшының өз еңбегінің нәтижелі болуына, құрылыс – монтаж
жұмысының көлемі мен сапасын көтеруге мүдделілігін арттырудағы ең басты
құрал. Ол күрделі экономикалық қарым - қатынастардың жиынтығын сипаттайды.
Айталық, біріншіден, бұл - жұмысшы мен жалпы қоғам арасындағы қарым -
қатынас. Еңбек ақы төңірегіндегі, ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеу,
ұжымдық келісім – шартты бекіту секілді мемлекеттік саясаттың қажеттілігі,
яғни мемлекеттік реттеу қызметі. Екіншіден, еңбек ұжымы мен құрылыс ұйымы
арасындағы қарым – қатынас, басқаша айтқанда, еңбек ақы мөлшерінің құрылыс
ұйымының қаржы - шаруашылық есебімен тығыз байланыстылығы.
Еңбек ақының мәні, оның қызметімен анықталады, ол жұмысшының
материалдық және мәдени қажеттілігін қанағаттандыру үшін жеткілікті болуы
тиіс.
Бұрынғы Кеңес тұсындағы жоспарлы – бөлу жүйесі, тарифтік ставкаларды
бекітудің директивті тәсілі нарықтық экономика жағдайында еңбек ақының
арақатынасын реттеуге қабілетсіздігін байқатты.
Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесін зерттеу, еңбек ақыны нарықтық
реттеудің механизмі өзіне келесілерді қамтитынын көрсетті:
- еңбек келісім шартын бекіту кезінде барлық мүдделі тараптардың
мүддесін толық көрсетуге мүмкіндік беретін көп деңгейлі ұжымдық –
келісім шарттық жүйені;
- жеке табыс салығын реттеудің салықтық жүйесін, сондай - ақ жұмыс
берушінің жұмыс күшіне жұмсайтын шығындарын;
- еңбекке ақы төлеудің жекелеген шарттарын ең төменгі кепілдік жалақы
түрінде мемлекеттік реттеу.
Қазіргі жағдайда жұмысшыларға еңбек ақы төлеу нысаны, жүйесі мен
мөлшері, сонымен қатар басқа да табыс түрлері құрылыс ұйымының шешімімен
белгіленеді. Бірақ, кәсіпорындар, меншік түрі мен ұйымдық – құқықтық
нысанына қарамастан, міндетті түрде, еңбекке ақы төлеудің ең төменгі
мөлшерін және жұмысшыларды әлеуметтік қорғаудың заңмен бекітілген шарттарын
қамтамасыз етуі тиіс.
Еңбек ақы жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы өзара келісімге қарай
төленеді. Еңбек ақының сметалық деңгейі жұмыс беруші үшін еңбек ақы
шығындарының экономикалық тиімді шегін анықтайды.
Жұмысшылардың еңбек ақысын есептеу кәсіпорында қабылданған еңбекке ақы
төлеу жүйесі мен нысандарына, ұжымдық келісім шарттарына, материалдық
ынталандыру ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Ұйымда еңбекті ұйымдастырудың негізгі ережелері 10 желтоқсан 1999 жылғы
№ 493-1 Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы заңымен бекітілген.
Еңбек ақының негізгі көзі - еқбекке ақы төлеу қоры. Сонымен бірге
жалақының екінші түріне жұмысшыларға ұжым еңбегіне қосқан жеке нәтижелері
үшін төленетін әртүрлі төлемдер жатқызылады. Бұл кезде жұмысшыларға сыйақы
беру орындалған жұмыстың сапасын бағалай отырып, ынталандыру қорын еңбекке
араласу коэффициентінің көмегімен жұмысшылардың арасында бөлу арқылы жүзеге
асырылады
Еңбекке ақы төлеу жүйесіндегі сыйақының маңызды белгілері мыналар болып
табылады: біріншіден, олар негізгі еңбек ақы түріндегі тарифтен (оклад)
бөлек еңбекке ақы төлеудің қосымша нысаны ретінде көрініс табады;
екіншіден, сыйақы еңбекке ақы төлеудің айнымалы бөлігі болып табылады, ал
тариф (оклад) немесе келісімді бағалар салыстырмалы түрде тұрақты сипатқа
ие; үшіншіден, негізгі еңбек ақыға қарағанда, сыйақы әртүрлі көздерден
(өзіндік құн, пайда есебінен құралған көтермелеу қоры, материалдық
ресурстарды үнемдеу есебінен) құралады; Төртіншіден, негізгі еңбек ақымен
салыстырғанда сыйақы жоғарғы органдар тарапынан көп реттеле бермейді.
Бұдан өзге, біздің ойымызша, сыйақыны тек ынталандыру құралы ретінде
ғана емес, технологиялық және еңбек тәртібін бұзғаны үшін жауапкершілікке
тарту құралы ретінде де пайдалану керек.
Еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі міндеттері:
• Ұйым жұмысшыларына еңбек ақы төлеу нысандары мен жүйесін анықтау;
• Ұйым жұмысшылары мен мамандарының қол жеткізген нәтижелеріне
төленетін қосымша ақының критерийлері мен мөлшерін белгілеу;
• Қызметкерлер мен мамандардың қызметтік окладтары жүйесін белгілеу;
• Қызметкерлерге сыйақы беру жүйесі мен көрсеткіштерін негіздеу.
Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу қамтиды:
• Қазақстан Республикасында еңбек ақының ең төменгі мөлшерін
белгілеу және өзгерту заңдылықтары;
• Ұйымның еңбек ақы төлеуге бағытталған қаражаттарын, жеке
тұлғалардың табыстарын салықтық реттеу;
• Аудандық коэффициенттер мен үстемелік пайыздарды бекіту;
• Еңбек ақы жөніндегі мемлекеттік кепілді бекіту.
1.2 Еңбек ақыны реттеудің теориялық негіздері
Еңбек ақының еңбек бағасы ретіндегі маңыздылығына сәйкес оны
реттеу әдістерін зерттеудің теориялық маңыздылығы зор болып саналады.
Шет елдік сөздердің қазіргі кездегі сөздігіне сәйкес реттеу сөзі
латындық regulare сөзінен аударғанда мынандай мағына береді: 1)
белгіленген ретке, ережеге бағындыру, реттестіру; 2) механизм, прибор,
аппарат және т.б. бөлшектерінің өзара әрекеттесу жұмысы үшін дұрыс әрі
керекті деңгейде орналастыру; 3) бір ретке, жүйеге келтіру мақсатында бір
нәрсені дамытуға, қозғалтуға бағыттау 39, 433-бет.
Жоспарлық экономикада барлық экономикалық пропорцияларды іс жүзінде
анықтауда мемлекеттік реттеу шешуші рөлді атқарды. Осы талаптар еңбек
төлемін ұйымдастыруға да қатысты болды.
Дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, нарықтық экономика
жағдайында осындай үрдістердің негізгі реттеушісі болып нарықтық
механизмдер қарастырылады. Бұл елдерде еңбек төлемін реттеу екі өзара
байланысқан және өзара негізделген әдістерге негізделеді: мемлекеттік және
ұжымдық-келісімдік.
Реттеу әдістеріне қатысты арнайы көзқарастар АҚШ, Канада, Жапония
және Францияда қолданылады 40,41,42,43.
Нарықтық экономикасы бар елдердегі маңызды айырмашылықтарға
қарамастан, олардың ортақ белгілері бар, олар төмендегілермен өрнектеледі:
- мемлекеттік және ұжымдық – келісімдік реттеудің тығыз өзара байланысы;
- еңбек ақыны ұжымдық – келісімдік реттелуінің мемлекеттік реттеуден басым
болуы;
- ұжымдық келісімдер мен төменгі деңгейдегі келісімдерде әлеуметтік
серіктестіктің өте жоғары деңгейлерінде қол жеткізілген серіктестіктердің
орындалу міндеттілігі;
Жоғарыда аталған көзқарастардың нақты өрнектелуі ретінде нарықтық
экономикасы бар елдерде еңбек ақыны ұйымдастыруға арналған төмендегі
негізгі элементтер әрекет етеді:
- еңбек ақыны ұжымдық – келісімдік реттеудің көп деңгейлік жүйесі, ол еңбек
ақы бойынша серіктестер арасында келісушіліктердің қалыпты жүзеге
асырылуын қамтамасыз етудің негізгі звеносы болып табылады;
- заңнамамен бекітілген минималды әлеуметтік кепілдемелер жүйесі, ол
жұмыскерлердің еңбек ақысын тәуекелдіктерден қорғауды қамтамасыз етеді;
- жеке тұлғаларға диффенциалданған (сараланған) салық салу, ол мемлекет
шығындарында өте көп табыстары бар азаматтардың қатысуын қамтамасыз етеді.
Көріп, отырғанымыздай, еңбек ақыны ұйымдастырудың ұсынылған
элементтері оны реттеуге қатысты екі көзқарасты көрсетеді. Егер олардың
біреуі келісімдік реттеудің қажеттілігін көрсетсе, ал келесілері – осы
үрдіске мемлекеттік ықпал етудің дәрежесін көрсетеді.
Бұл жағдайда белгіленген орынды келісімдік реттеу алады. Жоғарыда
айтылғандарға сәйкес, еңбек төлемін реттеу әдістерімен байланысқан
теориялық және әдістемелік аспектілерді зерттеу объективті қажетті нәрсе
болып саналады.
Бүгінгі таңда ТМД-ға мүше елдердің көптеген ғалымдары мен
мамандарының басым бөлігінің пікірі мынаған сайып келеді, яғни еңбек ақыны
реттеудің мемлекеттік және ұжымдық-келісімдік деген екі әдісі бар. Жалпы
алғанда еңбек төлемін ұйымдастырудың мұндай әдісі объективті түрде
қажетті, өйткені еңбек нарығының жетілмегендігі жағдайында экономикалық
дамудың бүгінгі сатысында мемлекет еңбек төлемімен байланысқан үрдістерге
белгілі бір дәрежеде ықпал ететіндігін жоққа шығаруға болмайды.
Экономикалық әдебиетте төлемді реттеу әдістерінің басқа жіктемесі
де кездеседі. Мысалы, Т.Д.Макаренко еңбек ақыны реттеу механизмін
факторларға ықпал ретінде көрсетеді, яғни еңбек ақының өзінің негізгі
функцияларын орындау дәрежесі осы факторлардың жай-күйіне тәуелді болып
келеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде мынандай қортынды жасауға
болады, яғни еңбек ақының экономикалық табиғатына екі өзара байланысқан
элемент кіреді: жұмысшы күшінің бағасы және еңбек бағасы. Бұл жағдайда
жұмысшы күшінің бағасы оның құнының ақшалай өрнектелуі болып табылады, ол
еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс арасындағы қалыптасатын арақатынасты
ескере отырып, жұмысшы күшінің ұдайы өндірісіне кететін қажетті
шығындардың сегментациялық белгілері бойынша сараланған деңгейін
көрсетеді.
Еңбек ақының экономикалық мазмұны оның орындайтын функцияларынан
анықталады. Экономикалық әдебиетті зерттеу мынаны дәлелдейді, яғни осы
уақытқа олардың мәні мен мазмұнына қатысты ортақ көзқарас қалыптасқан жоқ.
Осылайша, Ю.Г. Юдегов және П.В. Журавлев еңбек ақының төмендегідей
функцияларын атап көрсетеді:
- жұмысшы күшінің ұдайы өндірісінің мүмкіндіктерін қамтамасыз етуші ұдайы
өндірістік функциясы;
- өндірісті дамытуға мүдделілікті жоғарылатуға бағытталған ынталандырушы
функциясы;
- әлеуметтік әділеттілік қағидасын жүзеге асыруға ықпал етуші әлеуметтік
функциясы;
- өнім бағасының қалыптасуы үрдісіне адам еңбегінің қатысу мөлшерін,
өндірістің жиынтық шығындарындағы оның үлесін сипаттаушы есептік-
өндірістік функциясы.
Еңбек ақының ұсынылған функцияларының мазмұнын талдау барысында
олардың кейбіреулері бір-бірін қайталайтыны анықталды. Мысалы, әлеуметтік
әділеттілікті қамтамасыз етуге ықпал етуші әлеуметтік функция көп жағдайда
ұдайы өндірістік функцияға ұқсас болып келеді. Ұдайы өндірістік функция әр
түрлі сападағы жұмысшы күшінің өзін ұдайы өндіруде жатыр, ол жұмысшы
күшінің құнын сараланған бағасын болжайды. Еңбек ресурстарын аймақтар мен
қызмет сфералары бойынша орналастыруды оңтайландыру осы факторлар бойынша
төлем мөлшерлерін саралау негізінде жүзеге асырылады, ал ол еңбек ақының
ұдайы өндірістік функциясының әрекет ету саласына жатқызылуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандар негізінде еңбек ақы функцияларының жиынтығын
біріздендіру (унификациялау) қажеттілігі жөнінде қортынды жасауға болады.
Нарықтық экономика жағдайында еңбек ақының негізгі баршаға танымал ұдайы
өндірістік, ынталандырушы және реттеуші функциялары әрекет етеді. Жоғарыда
аталып өткендей, еңбек төлемінің абсолюттік деңгейін анықтай отырып, ұдайы
өндірістік функция жұмыскерлерді және олардың жанұяларын жұмысшы күшін
ұдайы өндіруге арналған қажетті өмірлік құндылықтармен қамтамасыз етуде
жатыр. Ынталандырушы функцияның мәнісі жұмыскердің еңбек ақысы және
еңбектік үлесі арасындағы тәуелділікті белгілеуде жатыр. Сондай-ақ еңбек
ақы жұмыс берушіге жұмысшы күшін қолданудан белгіленген нәтижені береді.
Еңбек ақының реттеуші функциясы өзара байланысқан екі аспектімен
өрнектеледі. Бір жағынан, халық табысының негізгі элементі ретіндегі еңбек
ақы халықтың төлем қабілетті сұранысына, соның салдарынан өндірілетін
өнімнің көлемі мен құрылымына ықпал етеді. Екінші жағынан, жұмыс
берушінің шығындарының құрамдас бөлігі ретінде ол еңбек нарығындағы
жұмысшы күшінің сұранысы мен ұсынысына ықпал етеді.
Еңбек ақының барлық функциялары бір-бірімен өзара тығыз байланысқан,
сондықтан да ұсынылған субъектілердің әрқайсысы оны басқа субъектілермен
өзара әрекеттесу арқылы ғана жүзеге асыра алады. Осындай өзара әрекеттесу
негізінде нарықтық экономика жағдайларына сәйкес келетін еңбек ақыны
реттеудің тиімді жүйесі қалыптаса алады.
Мамандардың келіспеушілігін туындатып отырған негізгі теориялық
мәселелердің бірі – бұл әлеуметтік-бағдарланған нарықтық экономика
жағдайында еңбек ақыны саралаудың объективті факторларын анықтау.
Социалистік даму кезеңінде көптеген ғалым экономистердің осы мәселеге
қатысты көзқарастары алуан түрлі болып келді және төмендегі критерийлерге
сайып келді:
- еңбектің күрделілігіндегі айырмашылықтар;
- еңбек жағдайларындағы айырмашылықтар;
- еңбектің территориялық қатысуындағы айырмашылықтар;
- еңбектің қатысуы саласындағы халық шаруашылықтық маңыздылығындағы
айырмашылықтар;
- кәсіпорын жұмыскерлерінің ебек үлестерінің бағалану формасындағы
айырмашылықтар 22,37,21.
Мәселенің бұл аспектісі батыстық ғалым экономистердің еңбектерінде
өзінің ары қарайғы теориялық негіздемесін тапты. П.Самуэльсон еңбек ақының
саралануының зерттелетін факторларының жиынтығына мыналарды жатқызды:
ұлттық ресурстар, жоғарғы технологиялар, капитал, иммиграция және олармен
байланысқан жұмысшы күшінің шектелген ұсынысы, халықтың оңтайлы саны және
тағы басқалар 30, 182-бет. Американдық зерттеушілер Кэмпбелл Р.
Макконелл және Стэнли Л. Брю факторлардың өте қолайлы және нақты жиынтығын
ұсынды. Олар өздерінің пікірлерінде мынаған негізделеді, яғни еңбекке
деген сұраныс оның өнімділігіне тура пропорционал болады, ал еңбектің
осындай жиынтық ұсынысы кезінде сұраныс неғұрлым көп болса, нақты еңбек
ақының орташа деңгейі солғұрлым жоғары болады. Осы тезиске сүйене отырып,
олар макроэкономикалық факторлардың келесі жіктемесін ұсынады:
1) капитал;
2) табиғи ресурстар;
3) технология;
4) еңбек сапасы (бұл факторға денсаулық, батылдық, білім, еңбекке
дайындық, оған қатынас жатады);
5) басқару жүйесінің тиімділігі және икемділігі;
6) өндіріс пен өнімділікті ынталандырушы іскерлік, әлеуметтік және саяси
климат;
7) ішкі нарықтың көлемі, ол фирмаларға жаппай өндіріс өнімін сату
мүмкіндігін қамтамасыз етеді 34,173-бет.
Мұндай жіктеме зерттелетін жобада еңбек ақының көлеміндегі
айырмашылықтардың объективті себептерін жеткілікті түрде толық сипаттайды.
Жоғарыда аталған барлық факторлар жұмысшы күшіне деген сұранысты,
нәтижесінде ебек төлемі шамасын анықтайды.
Жұмысшы күшін ұсыну – еңбек ақының балама деңгейлері және басқа
тең жағдайлар кезінде жұмыскердің белгіленген уақыт көлемінде жұмыс істеу
тілегі және мүмкіндігі. Сандық өрнектеуде ол еңбектің ашық нарығына
шығатын және жұмысқа жалдану мәселелері бойынша жұмыспен қамту орындарымен
немесе кәсіпорындармен хабарласушы тұлғалардың санына тең болады. Жұмысшы
күшінің ұсынысына ықпал етуші факторларға демографиялық факторлар (халық
саны, тұрғындардың жалпы санындағы еңбекке қабілетті халықтың үлесі,
экономикалық активті халықтың жас-жыныстық құрамы), бір жыл ішінде
жасалған сағаттардың орташа саны, еңбек сапасы мен жұмыскерлердің
біліктілігі және т.б. жатады.
1.3 Зерттеу объектісінің жалпы экономикалық сипаттмасы
Мирас жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің негізгі қызметі темір -
бетон бұйымдарын өндіру және құрастыру, өнеркәсіптік, азаматтық
құрылыстарды салу, әртүрлі обьектілерде монтаждау және жөндеу жұмыстарын
жүргізу, бұған қоса әртүрлі өз жарғысында көрсетілген коммерциялық
қызметтерді жүзеге асыру болып табылады. Ол серіктестік ретінде 5 сәуір
2002 жылы 4958 - 1933 ЖШС куәлігімен тіркеуден өткен. Осы тіркеуден
өткенге дейін Теміржолқұрылыс акционерлік қоғамының Қазалы филиалы болып
келді.
Қазалы темір - бетон құрастыру зауыты 1982 жылы Батыс Қазақстан темір
жолын темірбетон бұйымдарымен қамтамасыз ету мақсатында екі СБ-153 бетон
араластырғыштарымен жылына 10000 м3 бұйым өндіру мүмкіндігі бар типтік
бетон араластырғыш желі ретінде салынды. Ол инерттік материалдардың
ашық қоймасынан, 600 тонналық цемент сақтау орнымен, цемент пен
инерттік материалдарды қабылдау, беру және дозалау құралдарымен
жабдықталған.
1986 жылы өнімділігі 10 плита болатын кеңістіктік плита желісі бар
бұйымдарды шығару үшін жазғы полигон салынды. Полигонда қабырғалық блоктар,
барлық маркадағы фундаменттік ұзынша блоктар, колонналар, аэродромдық
плиталар, электр беру желісіне тірек болатын бұйымдар шығарылады
Зауытта құрылыс лабораториясы, әкімшілік-тұрмыстық ғимарат, арматуралы-
каркастық цех, автотұрақтар, ағаш өңдейтін цех бар. Зауыт 160-тан астам
темір-бетон бұйымдарын шығарады.
1982 жылдан 1986 жылға дейін зауыт цех ретінде Қандыағаш темірбетон
құрастыру зауытының балансында болды. 1998 жылдан Түркістан теміржолы
ұйымының балансында, ал 2000 жылдан бастап Теміржолқұрылыс ААҚ құрамында
қызмет атқарды.
Серіктестіктің жеке балансы, фирмалық белгісі, мөрі, банктерде есеп
айырысу шоттары бар.
Зауытта жоғары білікті инженерлік – техникалық қызметкерлер, кәсіпқой
мамандар жұмыс істейді, олар қазіргі талаптарға сай сапалы бұйымдар
шығаруға мүмкіндік береді.
Мирас ЖШС-нің өндірістік қызметінің нәтижесі оның бөлімшелерінің
қызметімен анықталады. Серіктестіктің жұмысының тиімділігі жұмыс
процесінің дұрыс ұйымдастыруына, технологиялық құрал - жабдықтардың
пайдалану деңгейіне байланысты. Зауыттың қарамағында бетон құю цехы,
құрылыс бригадасы, ағаш өңдеу цехы, ұстахана, өндірістік – сметалық бөлім,
техникалық бақылау бөлімі, есеп қисап бөлімі, жабдықтау - өткізу бөлімі,
қаржы – жоспарлау бөлімі, өнімнің сапасын тексеру лабораториясы және
кадрлар бөлімі жұмыс істейді (Сызба–1 қараңыз).
Мирас ЖШС - де негізгі бөлім - бетон құю цехы. Онда темір - бетон
бұйымдары дайындалады. Бұл цехта өндірілетін негізгі бұйымдар - әртүрлі
маркадағы колонналар, баспалдақтық, тротуарлық плиталар, тас шеңберлі құдық
плиталары, фундаменттік блоктар мен қабырғалық тас плиталар. Цехта орта
есеппен жылына 3381 мың теңгенің өнімі өндіріледі. Зауытта темірбетон
бұйымынан бөлек құрылыстық заттар - есік, терезе, едендік ағаштар, т.б.
жасалынады. Бұл өнімдерді серіктестікте ағаш өңдеу цехында дайындайды.
Сызба-1. Серіктестіктің ұйымдық - өндірістік құрылымы.
Серіктестіктің құрылыс учаскесі құрылыс- монтаж, жөндеу жұмыстарын
тапсырысқа сай орындайды.
Ұстаханада шаруашылыққа қажетті қызметтерді көрсету, атап айытқанда
темірді кесу, дәнекерлеу, құралдарды жөндеу жұмыстары орындалады.
Серіктестіктің жабдықтау - өткізу бөлімі мүліктердің сақталуына, өндіріс
барысында материалдық қорлардың жеткілікті мөлшерде болуына, дайын
бұйымдардың қордаланып қалмай, жылдам өткізілуіне және олардың сапасының
дұрыс анықталып отыруына жауап береді.
Есеп - қисап бөлімі серіктестікке бөлінген мүліктердің және олардың
құралу көздерінің есебін жүргізеді. Өнімнің өзіндік құнын анықтайды.
Кадрлармен жабдықтау бөлімінде жұмыс күшін жинау, кадрларды дайындау
және қайта даярлау бойынша жұмыстар атқарылады.
МирасЖШС қызметін басқаруды тікелей серіктестік төрағасы жүзеге
асырады. Төраға серіктестік жарғысымен заңдылықтар талаптарына сәйкес
мүлкіне иелік жасайды, жұмысшылардың құрылымын, еңбек ақы жүйесін бекітеді,
серіктестіктің қаржылық жағдайына, оның мүлкінің сақталуына жауап береді.
Бас экономист экономикалық шешімдерді дайындап, өндірісті болжамдап
жоспарлау, несие, қаржыландыру, баға саясаты және мүліктердің экономикалық
тиімділігін бағалауды жүзеге асырады.
Бас инженер өндірісте ғылым мен техниканы дамытуға бағытталған жалпы
техникалық саясатты жүргізеді, күрделі жөндеу, күрделі құрылысқа,
өндірістік бөлімшелердің қызметтеріне басшылық жасап, техникалық
қауіпсіздікті сақтауға, элетрэнергиясымен, жылу және сумен қамтамасыз ету
меселелеріне жауап береді
Бас механик зауыттың техника, машина, құрал –жабдықтарға жауапты. Ол
механикалық, техникалық қызмет көрсетуді машиналар мен құрал –жабдықтарды
жөндеуге басшылық жасайды.
Нарықтық қатынастардың дамуы ұйымдардың тиімді жұмысын қамтамасыз етуді
талап етеді. Зауыттың өндірістік, қаржылық қызмет түрлерінің нәтижелері
әртүрлі көрсеткіштермен сипатталады. Серіктестік тиімді қызмет жүргізуі
үшін еңбек, материалдық ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз етуі
қажет, ғылыми – техникалық прогресс жетістіктерін енгізуді, биімді
өндірісті құруды, тұтынушылар тапсырысына икемделуді қамтамасыз етуі қажет.
Серіктестіктің қолда бар ресурстарын тиімді, үнемді, ұқыпты пайдалану оның
табысты қызметіне тікелей әсер етеді.
Темір - бетон құрастыру зауыты бойынша негізгі құралдардың жалпы сомасы
28290 мың теңге, оның ішінде жоғары үлесті ғимараттар мен құрылыстар алады
(73.1 пайыз), берілістік құрылғылар – 7.8 пайыз машиналармен жабдықтар 10.8
пайыз, көлік құралдары – 7.3 пайыз.
Негізгі құралдардың зерттеу жүргізіліп отырған жылғы тозу коэффициенті
43.8 пайызы құрады. Осы жылғы құрылыс монтаж жұмыстарының және бұйымдарды
өткізудің көлемі 57322.4 мың теңгені көрсетіп отырса, қор қайтарымы 2.02
теңгеге, қор сыйымдылығы 0.49 теңгеге тең болып, зауытта негізгі
құралдардың пайдалануы тиімділігінің жоғары екендігін байқатып отыр.
Мирас серіктестігінде қызметкерлер мен жұмысшылардың жалпы саны 113
адам, оның ішінде өндіріс жұмысшылар - 99, әкімшілік қызметкерлері - 14.
Зауыттың өндіріс ырғағының бірқалыпты жүруіне жыл мезгілдернің ықпалы
едәуір. Қыс айларында зауыт ұсынатын бұйымдар мен көрсететін қызмет
түрлеріне сұраныстың төмендеуіне байланысты, қызметкерлер мен жұмысшылар
ақысыз демалыстарға шығуға мәжбүр. Ал сұраныстың қайта жоғарылауымен қатар
зауыт жұмысы да жанданады.
Сонымен қатар, серіктестіктің өндірістік қызметінің жалпы сипаттамасын
алу үшін негізгі технико – экономикалық жағдайын бейнелейтін көрсеткіштер
жүйесіне кешенді баға беру қажет, олардың қатарына - өткізілген өнім және
орындалған жұмыс көлемі, өткізілген өнімнің (жұмыстың) өзіндік құны,
өндірістік әлеуетті қамтамасыз етілу деңгейі, пайдаланылу тиімділігі, еңбек
ақы қоры, орташа айлық жалақы, табыс көлемі, табыстылық деңгейі, тағы басқа
көрсеткіштерді жатқызуға болады. Серіктестіктің негізгі экономикалық
көрсеткіштері кесте 1-де берілген.
Кесте 1-дің мәліметтері көрсетіп отырғандай, негізгі құралдардың орташа
жылдық құны 2004 жылмен салыстырғанда 21 пайызға көтерілген, бұған 2876.4
мың теңге негізгі құралдардың сатып алынуы ықпал етті.
Кесте 1.
Мирас ЖШС қаржы – шаруашылық қызметінің технико – экономикалық
көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер Жылдар Ауытқу
2007-2006 жж.
2006 2007 +,- %
1 Негізгі құралдардың орташа жылдық 23718 28704 +4986 +21
құны, мың теңге
2 Ағымдағы активтердің орташа жылдық 34588.5 24528 -10060.5 -29.1
құны, мың теңге
3 Оның ішінде: 23296 14622 -8674 -37.2
Дебиторлық қарыздар
4 Кредиторлық қарыздардың орташа жылдық29460.5 43689 +14228.5 +48.3
құны, мың теңге
5 Еңбекке ақы төлеу қоры, мың теңге 15116 20046 +4930 +32.6
6 Орташа тізімдік жұмысшылар саны, адам102 113 +11 +10.7
7 Өнімдерді (жұмыс, қызмет) өткізуден 57322 80146 +22824 +39.8
түскен табыс, мың теңге
8 Өткізілген өнімдердің (жұмыс, қызмет)54007 72673 18666 +34.6
өзіндік құны, мың теңге
9 Кезең шығындары, мың теңге 6311 3185 -3126 -49.5
10 Таза табыс (залал), мың теңге 91 701 +610 7есе
11 Қор қайтарымдылығы, теңге 2.0 3.4 +1.4 +70
12 Қор сыйымдылығы, теңге 0.5 0.3 -0.2 -40
13 Өткізу рентабельділігі, % 0.2 0.9 +0.7 4.5е
Орындалған жұмыс көлемі мен өткізілген өнім көлемі өткен жылға қарағанда
22824.0 мың теңгеге немесе 39.8 пайызға көбейді. Дегенмен есепті жылы
сұраныстың аз болуына байланысты, орындалған жұмыс көлемі небәрі 41092.7
мың теңгені, темірбетон бұйымын өткізу көлемі 23214.0 мың теңгені құраған.
Жұмыс көлемі мен темірбетон бұйымдарын өткізу көлемінің жоғарылауына
байланысты, өткізілген өнімнің (жұмыс) өзіндік құны 18666 мың теңгеге
немесе 34.6 пайызға өскен.
Жұмысшылар саны серіктестікте 11 адамға жоғарылаған, еңбекке ақы төлеу
қоры жылдан жылға артып отыр. Егер 2006 жылы 15116 теңгені құраса, 2007
жылы 20046 теңгеге тең, яғни 4930 мың теңгеге немесе 32.6 пайызға артқан.
Серіктестік рентабельды болып табылады. Зерттеліп отырған жылдарды
табыспен қорытындылаған, 2006 жылы рентабельділік деңгейі - 0.2 пайыз, 2007
жылы 0.9 пайыз.
1.4 Зерттеу объектісіндегі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы
Есеп саясаты – бұл ұйымның есептік нұсқасын, нұсқалар рұқсат еткен есеп
объектілерін бағалаудың, сондай – ақ белгіленген нормалардың талаптарына
және ұйым қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізу мен
ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау.
Ұйымның есеп саясаты жалпылама қабылданған, белгілі бір қағидалар
жиынына негізделеді. Ол бас бухгалтермен жасалынып, ұйым басшысымен
бекітіледі.
Есеп саясатының басты міндеттері:
• Ұйымның қаржы – шаруашылық қызметін объективті көрсету;
• Ұйым қызметін тиімді басқару мақсатында ұйым қызметі туралы толық
және шынайы ақпараттарды қалыптастыру;
Есеп саясатын қалыптастыру кезеңдері: бухгалтерлік есептің объектілерін
анықтау; бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін таңдауға әсер ететін
факторларды табу, талдау және бағалау; есеп саясатын құрудың бастапқы
ережесін таңдау және негіздеу; нақты ұйым үшін бухгалтерлік есепті жүргізу
тәсілдерін таңдау; таңдап алынған есеп саясатын рәсімдеу.
Есеп саясатын қалыптастырған және қолданған кезде есептің мынадай
принциптерін сақтау керек:
1. Есептеу – ұйымның табыстары мен шығыстары олардың келіп түсуіне
немесе туындауына қарай танылады және бухгалтерлік есепте
көрсетіледі.
2. Үздіксіздік – яғни объектілер үздіксіз әрекет ететін, болашақта да
жұмыс жасайтын болып саналады. Оның таратылуға немесе қызмет көлемін
едәуір қысқартуға ешқандай ниеті де, мұқтаждығы да жоқ деп
болжамданады.
3. Түсініктілік – қаржы есептемелеріндегі барлық ақпараттар
пайдаланушыларға түсінікті болуға тиіс.
4. маңыздылық. Пайдаланушылар негізделген басқару шешімдерін қабылдауды
және ұйымның шаруашылық қызметін бағалауы үшін қаржылық ақпарат
маңызды болуы керек.
5. Мәнділік. Ақпарат мәнді болуға тиіс. Егер біз қаржылық есептемеде
қандай да бір мәліметті жіберіп алсақ, не дұрыс ұсынбасақ, онда бұл
ақпаратты пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер етуі мүмкін.
6. Растық. Ақпаратта қателік немесе жалғандық жоқ болса, ол рас болып
табылады және оған пайдаланушылар сене алады.
7. Бейтараптық. Қаржылық ақпарат тәуелсіз болуға тиіс.
8. Сақтық, яғни активтер мен кірістер артық бағаланбас үшін шешім
қабылдағын кезде қауіпсіздік жағдайын сақтау, абайлау.
Бұл принциптер ұйымның есеп саясатын әзірлеуге және қабылдауға
негіздемені қамтамасыз етеді. Бұларды сақтамау ұйымның мүліктік және қаржы
жағдайы туралы көріністі бұрмалайды. Бухгалтерлік есептің стандарттары есеп
саясатын қалыптастыруға база болып саналады.
Мирас серіктестігінде бухгалтерлік есеп журнал - ордерді формада
жүргізіледі.Серіктестікте негізгі құралдар есебі Негізгі құралдар есебі
бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі. Барлық негізгі құралдар
типтік формадағы бланкілерде жүргізіледі. Негізгі құралдар кірістелген
сәтінде стандартқа сәйкес бастапқы құнымен бағаланады. Нысаналы бағыты мен
орындайтын қызметіне байланысты, сондай-ақ шоттардың типтік жоспарына
сәйкес серіктестіктің негізгі құралдары жіктеледі.
Негізгі құралдарды есептен шығару серіктестік төрағасымен бекітілген
Негізгі құралдарды есептен шығару тәртібі туралы нұсқауға сәйкес
жүргізіледі .
Негізгі құралдарды түгендеу Мирас серіктестігі төрағасының өкімімен
жылына бір рет өткізіледі.
Зауытта негізгі құралдардың амортизациясы бірқалыпты (түзу сызықт)
әдіспен жүргізіледі. Салықтық есеп үшін серіктестік активтердің (негізгі
құралдар және матераиалдық емес актив) амортизациясын есептейді.
Серіктестікте құралдарды күрделі жөндеуге арналған жөндеу қоры
құрылмаған.Күрделі жөндеу бойынша нақты шығыстар олар пайла болған сәтте
шығындардың сәйкесінше шоттарына апарылады.
Күрделі салымдар, қайта конструкциялау мен модернизациялау
серіктестікте негізгі құралдардың есептелген амортизациясына, таза табыс
немесе ұзақ мерзімді несиелер есебінен жүзеге асырылады.
Материалдық емес активтер бастапқы құны бойынша бағаланады:
• Сатып алу бағасы;
• Бағдарламалық өнімді орнату және реттеу бойынша шығындар.
Материалдық емес активтер бойынша тозу ай сайын бекітілген нормаға сай
есептеледі. Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет мерзімі олардың
түрлеріне байланысты (лицензия, патент, пайдалану құқығы), арадағы мәміледе
қарастырылған жағдайлармен анықталады.
Тауарлы- материалдық қорлар есебі № 7 Тауарлы- материалдық қорлар
есебі бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүзеге асырылады. Олардың есебі
қойма карточкаларында және типтік құжаттарда жүргізіледі.Тауарлы-
материалдық қорлардың өзіндік құны оларды сатып алу, транспорттық
–дайындау шығындарынан құралады. ТМҚ орташа құн әдісімен бағаланады. ФИФО
және арнайы ұқсастыру әдістері қолданылмайды. Сатып алынған тез тозатын
заттар, инструменттер, төсек жабдықтары, арнайы киімдер, қорғану заттары
эксплуатацияға берілгенге дейін 206 Басқадай материал шотының 04
Қоймадағы көп ретті пайдаланылатын заттар аралық шотында есепке алынады.
Ал пайдалану мерзімі бір жылдан жоғары заттар негізгі құралдар ретінде
12501 Инструменттер, өндірістік және шаруашылақ инвентарлары шотында
есепке алынады.
Серіктестікте өндіріс шығындарын есепке алу үшін 90 Негізгі өндіріс
92 Көмекші өндіріс, 93 Үстеме шығындар шоттары ашылған. Құрылыс -
монтаж жұмыстарының барлық шығындары тікелей, үстеме және басқадай
шығындарға бөлінеді.
Тікелей – мердігерлік мәмілемен байланысты тікелей шығындар.Оған
материалдық шығындар, негізгі жұмысшылардың еңбек ақысы мен еңбекақыдан
аударымдар, негізгі құралдарды және материалдарды құрылыс участогінде орын
ауыстыру шығындары, участкеде пайдалану үшін жалға алынған негізгі құралдар
бойынша шығындар, жобалау және авторлық бақылау шығындары, үшінші тараптың
талабын қанағаттандыру бойынша шығындар енеді.
Құрылыстық мердігер мәмілесінің өзгеруі - бұл тапсырыс беушінің жұмыс
көлемін,құрылымын немесе мерзімін өзгерту туралы нұсқауы, бұл жағдайда
табыстың артуы немесе кемуі мүмкін.
2006 жылғы 1 қаңтардан бастап, Қазақстан Республикасының ұйымдары
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшіп, соған сәйкесті
қаржылық есептілікті тапсыруға міндетті. Бір жағынан алып қарағанда, бұл
ұйымдардың есепке алу жүйелері мен саясаттарын өзгерту жөніндегі үлкен
міндет болса, екінші жағынан, бұл инвесторлармен қарым – қатынастың жаңа
деңгейін жасаудың мүмкіндігі болып табылады.
Ұйымдарда бұл жүйеге көшудің қиыншылықтары сол, олар уақытпен шектеліп
қана қоймай, салықтық бухгалтерлік және басқарушылық есептен басқа төртінші
есеп жүйесі болып табылады.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшумен қатар қосымша
міндеттер туындайды. 2004 жылы ҚЕХС жөніндегі комитет активтер мен
міндеттемелерді рыноктік бағалауды көбірек пайдалануға, сондай – ақ есеп
стандарттарын US GAAP – пен үйлестіруге бағытталған бірқатар өзгерістерді
іске асырды. Нәтижесінде ұйымдардың бірқатар шаруашылық шарттарын,
материалдық емес активтерді тану жөніндегі ҚЕХС бойынша есеп саясатын қайта
қараулары тиіс.
Ұйым есеп саясатын қайта қараған кезде ҚЕХС №8 Есеп саясаты, есептік
бағалаулардың өзгерістері және қателіктері IAS есеп саясатын басшылыққа
алып, ондағы таңдау және өзгерту критерилерін, сондай – ақ есептік
бағалаулар мен қателіктердің есеп мәліметтеріне ықпалы туралы ақпараттарды
ашып көрсету жөніндегі талаптарды белгілейді.
Есеп саясаты туралы ақпаратты ашып көрсету жөніндегі талаптар 1-Қаржы
есептілігін ұсыну IAS – та белгіленген. Оны қолдану аясы мыналарды
қамтиды:
• Есеп саясатын таңдау немесе оны өзгерту;
• Есептік бағалауларды өзгерту;
• Алдыңғы есептік кезеңдерде жіберілген қателіктерді түзету.
Есеп саясаты өз құрылымы мен мазмұндық нысаны бойынша үш дәстүрлі бөлімнен
тұрады:
1) жалпы бөлім;
2) ұйымдастыру бөлімі;
3) әдістемелік бөлім
Жалпы ережелер бөліміне мыналарды енгізген жөн:
- ұйым туралы жалпы мәліметтер;
- қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері және ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптастырудың қамтамасыз
етілуі оның есеп саясатының негізгі мақсаты;
- таңдап алынған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің халықаралық
қаржы есептілігінің барлық талаптары мен түсіндірмелер жөніндегі тұрақты
комитеттің түсіндермелеріне жекелей, сондай – ақ жиынтық түрінде
сәйкесітігін қамтамасыз етуге тырысуды көрсету.
Әдістемелік бөлім ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ҚЕХС
ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдерін қамтуға тиіс. Мніңше,
егер басқаша жасаудың ерекше негіздемелері болмаса, есеп саясатын ҚЕХС
бойынша бірінші рет қалыптастыратын ұйымдарға негізгі (ұсынылатын) жол
бойынша жүргені дұрыс.ҚЕХС көшумен қатар әртүрлі қиыншылықтыр кездесетіні
сөзсіз, мәселен, материалдық емсе активтердің, зерттеу, әзірлеу, өндірісті
игеру және т.б. шығындарының әлі бола қоймаған амортизациясын есептеу
нормалары мен тәсілдерін анықтау барынша күрделі болып келуі мүмкін, мұндай
қиыншылықтар таяу болашақта да болатыны түсінікті. Сондықтан біріншіден,
есеп саясатында оқиғалардың барлық өрбу жағдайларын және бухгалтерлік
қадағалау объектілерін алдын – ала болжап білуге тырысудың керегі жоқ. ҚЕХС
егжей – тегжейлі рәсімдерге емес принциптерге сүйенеді, ал екіншіден,
жаңадан пайда болған бухгалтерлік қадағалау объектісін есепке алудың нақты
тәсілін есепке қабылдау сәтінде тек 1 қаңтардағы жағдайды емес, жыл
ортасында да анықтай беруге болады. Бұл факті есеп саясатының өзгерісі
емсе, толықтырулары ретінде танылады, сондықтан халықаралық стандарттарға
қайшы келмейді.
Өзгерістерге қатысты келетін болсақ, онда ҚЕХС ұйым операцияларының
немесе ҚЕХС өзі мен оларға түсіндірмелердегі өзгерістердің сипатындағы
елеулі өзгерістер болған жағдайда ғана жол береді.
Сондай – ақ есеп саясаты – бұл алдағы жылға әрекет жасауда ұсталатын
жалпы басшылық екенін және ол түсіндірме жазбаларда ашылуға тиіс
әдістемелік сипаттағы мәліметтерді алмастыра алмайтынын ескеру керек.
Ұйымдастыру бөлімі бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия
құрылымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЕҢБЕККЕ АҚЫ ТӨЛЕУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жалақының мәні және оны ұйымдастыру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ..9
1.2 Еңбек ақыны реттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .13
1.3 Зерттеу объектісінің жалпы экономикалық сипаттмасы
... ... ... ... ... ... ... 19
1.4 Зерттеу объектісіндегі бухгалтерлік есептің
ұйымдастырылуы ... ... ... ... .25
2 Еңбекке ақы төлеу бойынша есеп айырысу
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.1 Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
2.2 Еңбек ақының түрлері. Еңбекке ақы төлеу нысандары мен
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Еңбекақыны есептеу және одан ұсталынатын сомалар есебі ... ... ... ...
2.4 Еңбекке жарамсыздығы бойынша жәрдемақыны есептеу ... ... ... ... ... .
2.5. Еңбек ақының аналитикалық және синтетикалық
есебі ... ... ... ... ... ... .
3 Еңбек ақы қорын тиімді пайдалануын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
3.1. Талдаудың міндеттері және оның
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
3.2. Қызметкерлермен еңбекке ақы төлеу бойынша есеп айырысуды аудиторлық
тексеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..
3.3. Еңбекті пайдаланудың тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қысқартылған атаулар
АҚ- акционерлік қоғам
ЕҚК- еңбекке қатысу коэффициенті
ЕӨ- еңбек өнімділігі
ЖШС- жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ҚҚС- қосылған құн салығы
КӨ- күндік өнімділік
СӨ- сағаттық өнімділік
Т- табель
ХЕБС- халықаралық есеп беру стандарты
млн- миллион
га- гектар
ц- центнер
кг- килограмм
м- метр
тн- теңге
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір
ұйымның қызмет ету процесіне нарықтық қатынастарға қатысушы мүдделі
тұлғалар үлкен көңіл аударатыны белгілі. Сол себепті олар есеп
мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның қаржылық жағдайын бағалауға ұмтылады.
Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика жағдайында ұйым жөнінде жан –
жақты қамтылған ақпарат алудың бірден – бір көзі болып табылады. Оның
көмегімен ұйымның төлем қабілеттілігн, өндірістік қызметінің тиімділігі мен
табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға мүмкіндік мол.
Нарықтық қатынастардың дамуымен бірге әртүрлі меншік нысанындағы
еңбекке ақы төлеу мәселесі де басты орынға шықты.
Еңбек ақы – жұмысшының өз еңбегінің нәтижелі болуына, құрылыс – монтаж
жұмысының көлемі мен сапасын көтеруге мүдделілігін арттырудағы ең басты
құрал. Ол күрделі экономикалық қарым - қатынастардың жиынтығын сипаттайды.
Айталық, біріншіден, бұл - жұмысшы мен жалпы қоғам арасындағы қарым -
қатынас. Еңбек ақы төңірегіндегі, ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеу,
ұжымдық келісім – шартты бекіту секілді мемлекеттік саясаттың қажеттілігі,
яғни мемлекеттік реттеу қызметі. Екіншіден, еңбек ұжымы мен құрылыс ұйымы
арасындағы қарым – қатынас, басқаша айтқанда, еңбек ақы мөлшерінің құрылыс
ұйымының қаржы - шаруашылық есебімен тығыз байланыстылығы.
Еңбек ақының мәні, оның қызметімен анықталады, ол жұмысшының
материалдық және мәдени қажеттілігін қанағаттандыру үшін жеткілікті болуы
тиіс.
Бұрынғы Кеңес тұсындағы жоспарлы – бөлу жүйесі, тарифтік ставкаларды
бекітудің директивті тәсілі нарықтық экономика жағдайында еңбек ақының
арақатынасын реттеуге қабілетсіздігін байқатты.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Еңбек ақы мәселелері экономикалық
теорияның Дж. М. Кейнс, К. Маркс, А.Маршалл, Д.Милль, П.Самуэльсон,
А.Смит, Ж-Б. Сэй, Д.Рикардо және тағы басқа классиктері тарапынан кеңінен
зерттелді.
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік және аймақтық саясаттың
жекелеген теориялық және әдіснамалық мәселелерінің дамуына, еңбек
қатынастары мен еңбек ақының реттелуіне төмендегі экономистер өздерінің
едәуір үлестерін қосты: С.Алпысбаев, Ұ.Баймұратов, М.Исаева, Ж.Ихданов,
М.Кенжегузин, Н. Мамыров, М.Мельдаханова, Т.Мухамбетов, Т.Рогачева, К.
Сагадиев, Л.Тимошенко және т.б.
Еңбекақы есебі бойынша зерттеу жұмыстары негізінен еңбек ақы есебінің
қалай ұйымдастырылатыны, халықаралық стандарттар бойынша ерекшеліктері,
оны дамыту жолдарына арналған. Бұл зерттеу тақырыбы бойынша С.Т.
Міржақыпова, Қ.К.Кеулімжаев, К.Т. Тайгашынова, Ж.Г. Джумагалиева, М.С.
Жапбарханова, Ә.Ә.Әбдіманапов, С.Б.Баймуханова, В.К.Радостовец,
Э.О.Нұрсейітов, Л.В.Горбатова, В.П.Палий және тағы басқа ТМД елдері мен
отандық ғалымдар елеулі үлес қосып еңбек сіңірді.
Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесін зерттеу, еңбек ақыны нарықтық
реттеудің механизмі өзіне келесілерді қамтитынын көрсетті:
- еңбек келісім шартын бекіту кезінде барлық мүдделі тараптардың
мүддесін толық көрсетуге мүмкіндік беретін көп деңгейлі ұжымдық –
келісім шарттық жүйені;
- жеке табыс салығын реттеудің салықтық жүйесін, сондай - ақ жұмыс
берушінің жұмыс күшіне жұмсайтын шығындарын;
- еңбекке ақы төлеудің жекелеген шарттарын ең төменгі кепілдік жалақы
түрінде мемлекеттік реттеу.
Қазіргі жағдайда жұмысшыларға еңбек ақы төлеу нысаны, жүйесі мен
мөлшері, сонымен қатар басқа да табыс түрлері құрылыс ұйымының шешімімен
белгіленеді. Бірақ, кәсіпорындар, меншік түрі мен ұйымдық – құқықтық
нысанына қарамастан, міндетті түрде, еңбекке ақы төлеудің ең төменгі
мөлшерін және жұмысшыларды әлеуметтік қорғаудың заңмен бекітілген шарттарын
қамтамасыз етуі тиіс.
Зерттеу мақсаты және міндеттері. Магистрлік диссертацияның
зерттеу мақсаты экономиканың дамуының қазіргі жағдайында еңбек ақыны
реттеу механизмін негіздеу мен әзірлеуде жатыр. Ол еңбек төлемін
ұйымдастыру ретіне, мөлшеріне және динамикасына ықпал етудің мемлекеттік,
келісімдік және әкімшілік әдістерінің жиынтығын ескереді. Ұйымдағы еңбекке
ақы төлеу бойынша есеп айырысудың ұйымдастырылуын зерттеу, қолданыстағы
еңбек ақы нысаны мен жүйелерінің артықшылықтары мен кемшіліктерін талдау
болып табылады. Жоғарыда аталған мәселелер диссертация жұмысының
өзектілігін анықтайды.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттер өз шешімін табуы керек:
- Еңбек ақы ұғымының мәнін зерттеу және ашу;
- Іс жүзіндегі еңбек ақы нысандары мен жүйелерін қарастыру, еңбек ақыны
есептеу, сый ақыны беру тәртібін зерттеу;
- Еңбек ақыдан және басқадай төлемдерден ұсталынатын ұсталымдар есебін,
олардың есеп шоттарда көрсетілуін қарастыру;
- Еңбек өнімділігі мен еңбек ақы қорын талдау.
Мақсатты бағыттылығына байланысты негізгі зерттеу міндеттері
анықталды:
- қазіргі кездегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларда еңбек ақы
категориясының мәнісін теориялық зерттеу;
- Қазақстанда еңбек ақыны реттеудің теориялық-әдіснамалық негіздерін
дайындау.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері диссертациялық жұмыстың
логикасы мен құрылымын анықтады.
Зерттеу объектісіне еңбек ақы категориясы, оны саралау
факторлары, еңбек төлемін реттеу тәжірибесі, ұжымдық-келісімдік
қатынастары жатады. Алға қойылған міндеттерді шешу үшін Мирас ЖШС-нің
2006-2007 жылдардағы есеп мәліметтері, сондай – ақ Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп саласындағы нормативтік – құқықтық
ақпараттары, арнайы әдебиеттер пайдаланылды.
Магистрлік диссертацияның теориялық және әдістемелік негізі. Қазіргі
экономикалық жағдайда әрбір ұйымның қызмет ету процесіне нарықтық
қатынастарға қатысушы мүдделі тұлғалар үлкен көңіл аударатыны белгілі. Сол
себепті олар есеп мәліметтеріне сүйене отырып, ұйымның қаржылық жағдайын
бағалауға ұмтылады.
Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика жағдайында ұйым жөнінде жан –
жақты қамтылған ақпарат алудың бірден – бір көзі болып табылады. Оның
көмегімен ұйымның төлем қабілеттілігн, өндірістік қызметінің тиімділігі
мен табыстылығын, даму перспективаларын сипаттауға мүмкіндік мол.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мынада, яғни диссертация деңгейінде республикада
Қазақстан Республикасында экономиканың қазіргі кездегі даму сатысында
еңбек ақыны реттеу мәселелерін кешенді зерттеу ұмтылысы жасалған. Бұл
жерде еңбек ақы мөлшерін саралаудың объективті факторлары ескерілген.
Жаңалығы бар негізгі ғылыми нәтижелерге мыналар жатады:
- еңбек бағасы ретіндегі еңбек ақы категориясының экономикалық мазмұнына
байланысты нақты еңбек нарықтарында оның қалыптасуының объективті
факторлары негізделді және жіктелді;
- еңбек ақыны реттеудің әдістері бір жүйеге келтіріліп, теориялық тұрғыда
негізделді және жіктелді;
- еңбек қатынастарын ұжымдық-келісімдік реттеудегі әлеуметтік
серіктестіктің рөлі жөніндегі теориялық ережелер тереңдетілді және дамыды.
-еңбек ақыдан және басқадай төлемдерден ұсталынатын
ұсталымдар есебі және олардың есеп шоттарда көрсетілі;
Еңбектің мақұлдануы. Жұмыс нәтижелері ІІІ- Рысқұлов оқуларында және
Жаршы басылымдарда баяндалып жарық көрді.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
негізгі бөлімнен, қортындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшадан тұрады.
1.НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЕҢБЕККЕ АҚЫ ТӨЛЕУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жалақының мәні және оны ұйымдастыру қағидалары
Еңбек ақы ұғымы көптеген экономистер арасында қызу пікірталас тудырып
отырғын ұғым, олардың бірқатары еңбек ақы ұғымының орнына еңбек табысы
ұғымын қолдануды ұсынады.
Бірқатар экономистердің ұстанатын қағидасы жаңа терминологиялық сөзді
емес, керісінше еңбек ақы экономикалық категориясының мәні мен қасиетін
тану. Еңбек ақыны жұмысшылар арасында атқарған еңбегіне қарай бөлінетін
қоғамдық өнімнің (жиынтық қоғамдық өнім, ұлттық табыс) бір бөлігі ретінде
түсіну нарық талабына қайшы.
Бұл жерде тек еңбек ақының пайда болу көзі ғана белгіленіп отыр,
сондай – ақ еңбек ақы тек еңбектің саны мен сапасына қарай емес, ұйымның
соңғы қаржылық нәтижесіне, жұмысшының нақты еңбектік үлесіне қарай
бөлінеді.
Экономикалық теорияда еңбек ақының жаратылысын анықтайтын екі негізгі
тұжырым бар:
• Еңбек ақы – бұл еңбектің бағасы. Оның шамасы және динамикасы
нарықтық факторларға, ең алдымен, сұраныс пен ұсынысқа тәуелді;
• Еңбек ақы – бұл тауар құнының ақшалай көрінісі, жұмыс күші
немесе жұмыс күші тауарының құнының өзгертілген нысаны. Оның
шамасы өндіріс шарттарымен және нарықтық факторлармен – сұраныс
және ұсыныс – анықталады. Осылардың ықпалымен еңбек ақы жұмыс
күшінің құнынан ауытқиды.
Еңбек ақының еңбек бағасы ретіндегі тұжырымын А.Смит пен Д. Рикардо
берді. Олар еңбек тауар ретінде көрініс тауып, табиғи бағаға, яғни табиғи
еңбек ақы ие болады деп санады. Ол өндіріс шығындарымен анықталады, оның
құрамына А. Смит жұмысшы мен оның отбасының өмір сүруіне жеткілікті
қаражаттардың құнын қосты.
Еңбек ақы – тауардың ақшалай көрінісі тұжырымдамасын К. Маркс жасады.
Оның негізіне ол еңбек пен жұмыс күші түсініктерінің айырмашылықтарын
салды. Және еңбектің тауар бола алмайтындығын және оның құны жоқ екендігін
негіздеді. Тауар болып еңбек етуге қабілетті жұмыс күші танылады, ал
еңбек ақы осы тауардың ақшалай түрдегі құны болып табылады. Жұмысшы бүкіл
еңбегіне емес, тек керекті еңбекке ғана ақы алады. Еңбек ақының
экономикалық жаратылысы мынада, оның есебінен жұмыс күшінің ұдайы өндіріс
процесін қамтамасыз ететін материалдық және рухани қажеттілігі
қанағаттандырылады. К. Маркс еңбек ақының шамасы тіршілік ету қаражатына
емес, қоғамның экономикалық, әлеуметтік, мәдени деңгейіне, сондай еңбек
өнімділігінің деңгейіне тәуелді екенін анықтады.
Еңбек ақы – бұл ұжым еңбегінің соңғы нәтижесіне тәуелді болатын және
жұмысшылар арасында жұмсалынған жұмыс саны мен сапасына, әрбір жұмысшының
нақты қосқан үлесіне қарай бөлінетін тұтынуға бағытталған қаражаттардың
негізгі бөлігі.
Еңбек ақы – жұмысшының өз еңбегінің нәтижелі болуына, құрылыс – монтаж
жұмысының көлемі мен сапасын көтеруге мүдделілігін арттырудағы ең басты
құрал. Ол күрделі экономикалық қарым - қатынастардың жиынтығын сипаттайды.
Айталық, біріншіден, бұл - жұмысшы мен жалпы қоғам арасындағы қарым -
қатынас. Еңбек ақы төңірегіндегі, ең төменгі жалақы мөлшерін белгілеу,
ұжымдық келісім – шартты бекіту секілді мемлекеттік саясаттың қажеттілігі,
яғни мемлекеттік реттеу қызметі. Екіншіден, еңбек ұжымы мен құрылыс ұйымы
арасындағы қарым – қатынас, басқаша айтқанда, еңбек ақы мөлшерінің құрылыс
ұйымының қаржы - шаруашылық есебімен тығыз байланыстылығы.
Еңбек ақының мәні, оның қызметімен анықталады, ол жұмысшының
материалдық және мәдени қажеттілігін қанағаттандыру үшін жеткілікті болуы
тиіс.
Бұрынғы Кеңес тұсындағы жоспарлы – бөлу жүйесі, тарифтік ставкаларды
бекітудің директивті тәсілі нарықтық экономика жағдайында еңбек ақының
арақатынасын реттеуге қабілетсіздігін байқатты.
Экономикасы дамыған елдердің тәжірибесін зерттеу, еңбек ақыны нарықтық
реттеудің механизмі өзіне келесілерді қамтитынын көрсетті:
- еңбек келісім шартын бекіту кезінде барлық мүдделі тараптардың
мүддесін толық көрсетуге мүмкіндік беретін көп деңгейлі ұжымдық –
келісім шарттық жүйені;
- жеке табыс салығын реттеудің салықтық жүйесін, сондай - ақ жұмыс
берушінің жұмыс күшіне жұмсайтын шығындарын;
- еңбекке ақы төлеудің жекелеген шарттарын ең төменгі кепілдік жалақы
түрінде мемлекеттік реттеу.
Қазіргі жағдайда жұмысшыларға еңбек ақы төлеу нысаны, жүйесі мен
мөлшері, сонымен қатар басқа да табыс түрлері құрылыс ұйымының шешімімен
белгіленеді. Бірақ, кәсіпорындар, меншік түрі мен ұйымдық – құқықтық
нысанына қарамастан, міндетті түрде, еңбекке ақы төлеудің ең төменгі
мөлшерін және жұмысшыларды әлеуметтік қорғаудың заңмен бекітілген шарттарын
қамтамасыз етуі тиіс.
Еңбек ақы жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы өзара келісімге қарай
төленеді. Еңбек ақының сметалық деңгейі жұмыс беруші үшін еңбек ақы
шығындарының экономикалық тиімді шегін анықтайды.
Жұмысшылардың еңбек ақысын есептеу кәсіпорында қабылданған еңбекке ақы
төлеу жүйесі мен нысандарына, ұжымдық келісім шарттарына, материалдық
ынталандыру ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Ұйымда еңбекті ұйымдастырудың негізгі ережелері 10 желтоқсан 1999 жылғы
№ 493-1 Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы заңымен бекітілген.
Еңбек ақының негізгі көзі - еқбекке ақы төлеу қоры. Сонымен бірге
жалақының екінші түріне жұмысшыларға ұжым еңбегіне қосқан жеке нәтижелері
үшін төленетін әртүрлі төлемдер жатқызылады. Бұл кезде жұмысшыларға сыйақы
беру орындалған жұмыстың сапасын бағалай отырып, ынталандыру қорын еңбекке
араласу коэффициентінің көмегімен жұмысшылардың арасында бөлу арқылы жүзеге
асырылады
Еңбекке ақы төлеу жүйесіндегі сыйақының маңызды белгілері мыналар болып
табылады: біріншіден, олар негізгі еңбек ақы түріндегі тарифтен (оклад)
бөлек еңбекке ақы төлеудің қосымша нысаны ретінде көрініс табады;
екіншіден, сыйақы еңбекке ақы төлеудің айнымалы бөлігі болып табылады, ал
тариф (оклад) немесе келісімді бағалар салыстырмалы түрде тұрақты сипатқа
ие; үшіншіден, негізгі еңбек ақыға қарағанда, сыйақы әртүрлі көздерден
(өзіндік құн, пайда есебінен құралған көтермелеу қоры, материалдық
ресурстарды үнемдеу есебінен) құралады; Төртіншіден, негізгі еңбек ақымен
салыстырғанда сыйақы жоғарғы органдар тарапынан көп реттеле бермейді.
Бұдан өзге, біздің ойымызша, сыйақыны тек ынталандыру құралы ретінде
ғана емес, технологиялық және еңбек тәртібін бұзғаны үшін жауапкершілікке
тарту құралы ретінде де пайдалану керек.
Еңбек ақыны ұйымдастырудың негізгі міндеттері:
• Ұйым жұмысшыларына еңбек ақы төлеу нысандары мен жүйесін анықтау;
• Ұйым жұмысшылары мен мамандарының қол жеткізген нәтижелеріне
төленетін қосымша ақының критерийлері мен мөлшерін белгілеу;
• Қызметкерлер мен мамандардың қызметтік окладтары жүйесін белгілеу;
• Қызметкерлерге сыйақы беру жүйесі мен көрсеткіштерін негіздеу.
Еңбек ақыны мемлекеттік реттеу қамтиды:
• Қазақстан Республикасында еңбек ақының ең төменгі мөлшерін
белгілеу және өзгерту заңдылықтары;
• Ұйымның еңбек ақы төлеуге бағытталған қаражаттарын, жеке
тұлғалардың табыстарын салықтық реттеу;
• Аудандық коэффициенттер мен үстемелік пайыздарды бекіту;
• Еңбек ақы жөніндегі мемлекеттік кепілді бекіту.
1.2 Еңбек ақыны реттеудің теориялық негіздері
Еңбек ақының еңбек бағасы ретіндегі маңыздылығына сәйкес оны
реттеу әдістерін зерттеудің теориялық маңыздылығы зор болып саналады.
Шет елдік сөздердің қазіргі кездегі сөздігіне сәйкес реттеу сөзі
латындық regulare сөзінен аударғанда мынандай мағына береді: 1)
белгіленген ретке, ережеге бағындыру, реттестіру; 2) механизм, прибор,
аппарат және т.б. бөлшектерінің өзара әрекеттесу жұмысы үшін дұрыс әрі
керекті деңгейде орналастыру; 3) бір ретке, жүйеге келтіру мақсатында бір
нәрсені дамытуға, қозғалтуға бағыттау 39, 433-бет.
Жоспарлық экономикада барлық экономикалық пропорцияларды іс жүзінде
анықтауда мемлекеттік реттеу шешуші рөлді атқарды. Осы талаптар еңбек
төлемін ұйымдастыруға да қатысты болды.
Дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей, нарықтық экономика
жағдайында осындай үрдістердің негізгі реттеушісі болып нарықтық
механизмдер қарастырылады. Бұл елдерде еңбек төлемін реттеу екі өзара
байланысқан және өзара негізделген әдістерге негізделеді: мемлекеттік және
ұжымдық-келісімдік.
Реттеу әдістеріне қатысты арнайы көзқарастар АҚШ, Канада, Жапония
және Францияда қолданылады 40,41,42,43.
Нарықтық экономикасы бар елдердегі маңызды айырмашылықтарға
қарамастан, олардың ортақ белгілері бар, олар төмендегілермен өрнектеледі:
- мемлекеттік және ұжымдық – келісімдік реттеудің тығыз өзара байланысы;
- еңбек ақыны ұжымдық – келісімдік реттелуінің мемлекеттік реттеуден басым
болуы;
- ұжымдық келісімдер мен төменгі деңгейдегі келісімдерде әлеуметтік
серіктестіктің өте жоғары деңгейлерінде қол жеткізілген серіктестіктердің
орындалу міндеттілігі;
Жоғарыда аталған көзқарастардың нақты өрнектелуі ретінде нарықтық
экономикасы бар елдерде еңбек ақыны ұйымдастыруға арналған төмендегі
негізгі элементтер әрекет етеді:
- еңбек ақыны ұжымдық – келісімдік реттеудің көп деңгейлік жүйесі, ол еңбек
ақы бойынша серіктестер арасында келісушіліктердің қалыпты жүзеге
асырылуын қамтамасыз етудің негізгі звеносы болып табылады;
- заңнамамен бекітілген минималды әлеуметтік кепілдемелер жүйесі, ол
жұмыскерлердің еңбек ақысын тәуекелдіктерден қорғауды қамтамасыз етеді;
- жеке тұлғаларға диффенциалданған (сараланған) салық салу, ол мемлекет
шығындарында өте көп табыстары бар азаматтардың қатысуын қамтамасыз етеді.
Көріп, отырғанымыздай, еңбек ақыны ұйымдастырудың ұсынылған
элементтері оны реттеуге қатысты екі көзқарасты көрсетеді. Егер олардың
біреуі келісімдік реттеудің қажеттілігін көрсетсе, ал келесілері – осы
үрдіске мемлекеттік ықпал етудің дәрежесін көрсетеді.
Бұл жағдайда белгіленген орынды келісімдік реттеу алады. Жоғарыда
айтылғандарға сәйкес, еңбек төлемін реттеу әдістерімен байланысқан
теориялық және әдістемелік аспектілерді зерттеу объективті қажетті нәрсе
болып саналады.
Бүгінгі таңда ТМД-ға мүше елдердің көптеген ғалымдары мен
мамандарының басым бөлігінің пікірі мынаған сайып келеді, яғни еңбек ақыны
реттеудің мемлекеттік және ұжымдық-келісімдік деген екі әдісі бар. Жалпы
алғанда еңбек төлемін ұйымдастырудың мұндай әдісі объективті түрде
қажетті, өйткені еңбек нарығының жетілмегендігі жағдайында экономикалық
дамудың бүгінгі сатысында мемлекет еңбек төлемімен байланысқан үрдістерге
белгілі бір дәрежеде ықпал ететіндігін жоққа шығаруға болмайды.
Экономикалық әдебиетте төлемді реттеу әдістерінің басқа жіктемесі
де кездеседі. Мысалы, Т.Д.Макаренко еңбек ақыны реттеу механизмін
факторларға ықпал ретінде көрсетеді, яғни еңбек ақының өзінің негізгі
функцияларын орындау дәрежесі осы факторлардың жай-күйіне тәуелді болып
келеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде мынандай қортынды жасауға
болады, яғни еңбек ақының экономикалық табиғатына екі өзара байланысқан
элемент кіреді: жұмысшы күшінің бағасы және еңбек бағасы. Бұл жағдайда
жұмысшы күшінің бағасы оның құнының ақшалай өрнектелуі болып табылады, ол
еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс арасындағы қалыптасатын арақатынасты
ескере отырып, жұмысшы күшінің ұдайы өндірісіне кететін қажетті
шығындардың сегментациялық белгілері бойынша сараланған деңгейін
көрсетеді.
Еңбек ақының экономикалық мазмұны оның орындайтын функцияларынан
анықталады. Экономикалық әдебиетті зерттеу мынаны дәлелдейді, яғни осы
уақытқа олардың мәні мен мазмұнына қатысты ортақ көзқарас қалыптасқан жоқ.
Осылайша, Ю.Г. Юдегов және П.В. Журавлев еңбек ақының төмендегідей
функцияларын атап көрсетеді:
- жұмысшы күшінің ұдайы өндірісінің мүмкіндіктерін қамтамасыз етуші ұдайы
өндірістік функциясы;
- өндірісті дамытуға мүдделілікті жоғарылатуға бағытталған ынталандырушы
функциясы;
- әлеуметтік әділеттілік қағидасын жүзеге асыруға ықпал етуші әлеуметтік
функциясы;
- өнім бағасының қалыптасуы үрдісіне адам еңбегінің қатысу мөлшерін,
өндірістің жиынтық шығындарындағы оның үлесін сипаттаушы есептік-
өндірістік функциясы.
Еңбек ақының ұсынылған функцияларының мазмұнын талдау барысында
олардың кейбіреулері бір-бірін қайталайтыны анықталды. Мысалы, әлеуметтік
әділеттілікті қамтамасыз етуге ықпал етуші әлеуметтік функция көп жағдайда
ұдайы өндірістік функцияға ұқсас болып келеді. Ұдайы өндірістік функция әр
түрлі сападағы жұмысшы күшінің өзін ұдайы өндіруде жатыр, ол жұмысшы
күшінің құнын сараланған бағасын болжайды. Еңбек ресурстарын аймақтар мен
қызмет сфералары бойынша орналастыруды оңтайландыру осы факторлар бойынша
төлем мөлшерлерін саралау негізінде жүзеге асырылады, ал ол еңбек ақының
ұдайы өндірістік функциясының әрекет ету саласына жатқызылуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандар негізінде еңбек ақы функцияларының жиынтығын
біріздендіру (унификациялау) қажеттілігі жөнінде қортынды жасауға болады.
Нарықтық экономика жағдайында еңбек ақының негізгі баршаға танымал ұдайы
өндірістік, ынталандырушы және реттеуші функциялары әрекет етеді. Жоғарыда
аталып өткендей, еңбек төлемінің абсолюттік деңгейін анықтай отырып, ұдайы
өндірістік функция жұмыскерлерді және олардың жанұяларын жұмысшы күшін
ұдайы өндіруге арналған қажетті өмірлік құндылықтармен қамтамасыз етуде
жатыр. Ынталандырушы функцияның мәнісі жұмыскердің еңбек ақысы және
еңбектік үлесі арасындағы тәуелділікті белгілеуде жатыр. Сондай-ақ еңбек
ақы жұмыс берушіге жұмысшы күшін қолданудан белгіленген нәтижені береді.
Еңбек ақының реттеуші функциясы өзара байланысқан екі аспектімен
өрнектеледі. Бір жағынан, халық табысының негізгі элементі ретіндегі еңбек
ақы халықтың төлем қабілетті сұранысына, соның салдарынан өндірілетін
өнімнің көлемі мен құрылымына ықпал етеді. Екінші жағынан, жұмыс
берушінің шығындарының құрамдас бөлігі ретінде ол еңбек нарығындағы
жұмысшы күшінің сұранысы мен ұсынысына ықпал етеді.
Еңбек ақының барлық функциялары бір-бірімен өзара тығыз байланысқан,
сондықтан да ұсынылған субъектілердің әрқайсысы оны басқа субъектілермен
өзара әрекеттесу арқылы ғана жүзеге асыра алады. Осындай өзара әрекеттесу
негізінде нарықтық экономика жағдайларына сәйкес келетін еңбек ақыны
реттеудің тиімді жүйесі қалыптаса алады.
Мамандардың келіспеушілігін туындатып отырған негізгі теориялық
мәселелердің бірі – бұл әлеуметтік-бағдарланған нарықтық экономика
жағдайында еңбек ақыны саралаудың объективті факторларын анықтау.
Социалистік даму кезеңінде көптеген ғалым экономистердің осы мәселеге
қатысты көзқарастары алуан түрлі болып келді және төмендегі критерийлерге
сайып келді:
- еңбектің күрделілігіндегі айырмашылықтар;
- еңбек жағдайларындағы айырмашылықтар;
- еңбектің территориялық қатысуындағы айырмашылықтар;
- еңбектің қатысуы саласындағы халық шаруашылықтық маңыздылығындағы
айырмашылықтар;
- кәсіпорын жұмыскерлерінің ебек үлестерінің бағалану формасындағы
айырмашылықтар 22,37,21.
Мәселенің бұл аспектісі батыстық ғалым экономистердің еңбектерінде
өзінің ары қарайғы теориялық негіздемесін тапты. П.Самуэльсон еңбек ақының
саралануының зерттелетін факторларының жиынтығына мыналарды жатқызды:
ұлттық ресурстар, жоғарғы технологиялар, капитал, иммиграция және олармен
байланысқан жұмысшы күшінің шектелген ұсынысы, халықтың оңтайлы саны және
тағы басқалар 30, 182-бет. Американдық зерттеушілер Кэмпбелл Р.
Макконелл және Стэнли Л. Брю факторлардың өте қолайлы және нақты жиынтығын
ұсынды. Олар өздерінің пікірлерінде мынаған негізделеді, яғни еңбекке
деген сұраныс оның өнімділігіне тура пропорционал болады, ал еңбектің
осындай жиынтық ұсынысы кезінде сұраныс неғұрлым көп болса, нақты еңбек
ақының орташа деңгейі солғұрлым жоғары болады. Осы тезиске сүйене отырып,
олар макроэкономикалық факторлардың келесі жіктемесін ұсынады:
1) капитал;
2) табиғи ресурстар;
3) технология;
4) еңбек сапасы (бұл факторға денсаулық, батылдық, білім, еңбекке
дайындық, оған қатынас жатады);
5) басқару жүйесінің тиімділігі және икемділігі;
6) өндіріс пен өнімділікті ынталандырушы іскерлік, әлеуметтік және саяси
климат;
7) ішкі нарықтың көлемі, ол фирмаларға жаппай өндіріс өнімін сату
мүмкіндігін қамтамасыз етеді 34,173-бет.
Мұндай жіктеме зерттелетін жобада еңбек ақының көлеміндегі
айырмашылықтардың объективті себептерін жеткілікті түрде толық сипаттайды.
Жоғарыда аталған барлық факторлар жұмысшы күшіне деген сұранысты,
нәтижесінде ебек төлемі шамасын анықтайды.
Жұмысшы күшін ұсыну – еңбек ақының балама деңгейлері және басқа
тең жағдайлар кезінде жұмыскердің белгіленген уақыт көлемінде жұмыс істеу
тілегі және мүмкіндігі. Сандық өрнектеуде ол еңбектің ашық нарығына
шығатын және жұмысқа жалдану мәселелері бойынша жұмыспен қамту орындарымен
немесе кәсіпорындармен хабарласушы тұлғалардың санына тең болады. Жұмысшы
күшінің ұсынысына ықпал етуші факторларға демографиялық факторлар (халық
саны, тұрғындардың жалпы санындағы еңбекке қабілетті халықтың үлесі,
экономикалық активті халықтың жас-жыныстық құрамы), бір жыл ішінде
жасалған сағаттардың орташа саны, еңбек сапасы мен жұмыскерлердің
біліктілігі және т.б. жатады.
1.3 Зерттеу объектісінің жалпы экономикалық сипаттмасы
Мирас жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің негізгі қызметі темір -
бетон бұйымдарын өндіру және құрастыру, өнеркәсіптік, азаматтық
құрылыстарды салу, әртүрлі обьектілерде монтаждау және жөндеу жұмыстарын
жүргізу, бұған қоса әртүрлі өз жарғысында көрсетілген коммерциялық
қызметтерді жүзеге асыру болып табылады. Ол серіктестік ретінде 5 сәуір
2002 жылы 4958 - 1933 ЖШС куәлігімен тіркеуден өткен. Осы тіркеуден
өткенге дейін Теміржолқұрылыс акционерлік қоғамының Қазалы филиалы болып
келді.
Қазалы темір - бетон құрастыру зауыты 1982 жылы Батыс Қазақстан темір
жолын темірбетон бұйымдарымен қамтамасыз ету мақсатында екі СБ-153 бетон
араластырғыштарымен жылына 10000 м3 бұйым өндіру мүмкіндігі бар типтік
бетон араластырғыш желі ретінде салынды. Ол инерттік материалдардың
ашық қоймасынан, 600 тонналық цемент сақтау орнымен, цемент пен
инерттік материалдарды қабылдау, беру және дозалау құралдарымен
жабдықталған.
1986 жылы өнімділігі 10 плита болатын кеңістіктік плита желісі бар
бұйымдарды шығару үшін жазғы полигон салынды. Полигонда қабырғалық блоктар,
барлық маркадағы фундаменттік ұзынша блоктар, колонналар, аэродромдық
плиталар, электр беру желісіне тірек болатын бұйымдар шығарылады
Зауытта құрылыс лабораториясы, әкімшілік-тұрмыстық ғимарат, арматуралы-
каркастық цех, автотұрақтар, ағаш өңдейтін цех бар. Зауыт 160-тан астам
темір-бетон бұйымдарын шығарады.
1982 жылдан 1986 жылға дейін зауыт цех ретінде Қандыағаш темірбетон
құрастыру зауытының балансында болды. 1998 жылдан Түркістан теміржолы
ұйымының балансында, ал 2000 жылдан бастап Теміржолқұрылыс ААҚ құрамында
қызмет атқарды.
Серіктестіктің жеке балансы, фирмалық белгісі, мөрі, банктерде есеп
айырысу шоттары бар.
Зауытта жоғары білікті инженерлік – техникалық қызметкерлер, кәсіпқой
мамандар жұмыс істейді, олар қазіргі талаптарға сай сапалы бұйымдар
шығаруға мүмкіндік береді.
Мирас ЖШС-нің өндірістік қызметінің нәтижесі оның бөлімшелерінің
қызметімен анықталады. Серіктестіктің жұмысының тиімділігі жұмыс
процесінің дұрыс ұйымдастыруына, технологиялық құрал - жабдықтардың
пайдалану деңгейіне байланысты. Зауыттың қарамағында бетон құю цехы,
құрылыс бригадасы, ағаш өңдеу цехы, ұстахана, өндірістік – сметалық бөлім,
техникалық бақылау бөлімі, есеп қисап бөлімі, жабдықтау - өткізу бөлімі,
қаржы – жоспарлау бөлімі, өнімнің сапасын тексеру лабораториясы және
кадрлар бөлімі жұмыс істейді (Сызба–1 қараңыз).
Мирас ЖШС - де негізгі бөлім - бетон құю цехы. Онда темір - бетон
бұйымдары дайындалады. Бұл цехта өндірілетін негізгі бұйымдар - әртүрлі
маркадағы колонналар, баспалдақтық, тротуарлық плиталар, тас шеңберлі құдық
плиталары, фундаменттік блоктар мен қабырғалық тас плиталар. Цехта орта
есеппен жылына 3381 мың теңгенің өнімі өндіріледі. Зауытта темірбетон
бұйымынан бөлек құрылыстық заттар - есік, терезе, едендік ағаштар, т.б.
жасалынады. Бұл өнімдерді серіктестікте ағаш өңдеу цехында дайындайды.
Сызба-1. Серіктестіктің ұйымдық - өндірістік құрылымы.
Серіктестіктің құрылыс учаскесі құрылыс- монтаж, жөндеу жұмыстарын
тапсырысқа сай орындайды.
Ұстаханада шаруашылыққа қажетті қызметтерді көрсету, атап айытқанда
темірді кесу, дәнекерлеу, құралдарды жөндеу жұмыстары орындалады.
Серіктестіктің жабдықтау - өткізу бөлімі мүліктердің сақталуына, өндіріс
барысында материалдық қорлардың жеткілікті мөлшерде болуына, дайын
бұйымдардың қордаланып қалмай, жылдам өткізілуіне және олардың сапасының
дұрыс анықталып отыруына жауап береді.
Есеп - қисап бөлімі серіктестікке бөлінген мүліктердің және олардың
құралу көздерінің есебін жүргізеді. Өнімнің өзіндік құнын анықтайды.
Кадрлармен жабдықтау бөлімінде жұмыс күшін жинау, кадрларды дайындау
және қайта даярлау бойынша жұмыстар атқарылады.
МирасЖШС қызметін басқаруды тікелей серіктестік төрағасы жүзеге
асырады. Төраға серіктестік жарғысымен заңдылықтар талаптарына сәйкес
мүлкіне иелік жасайды, жұмысшылардың құрылымын, еңбек ақы жүйесін бекітеді,
серіктестіктің қаржылық жағдайына, оның мүлкінің сақталуына жауап береді.
Бас экономист экономикалық шешімдерді дайындап, өндірісті болжамдап
жоспарлау, несие, қаржыландыру, баға саясаты және мүліктердің экономикалық
тиімділігін бағалауды жүзеге асырады.
Бас инженер өндірісте ғылым мен техниканы дамытуға бағытталған жалпы
техникалық саясатты жүргізеді, күрделі жөндеу, күрделі құрылысқа,
өндірістік бөлімшелердің қызметтеріне басшылық жасап, техникалық
қауіпсіздікті сақтауға, элетрэнергиясымен, жылу және сумен қамтамасыз ету
меселелеріне жауап береді
Бас механик зауыттың техника, машина, құрал –жабдықтарға жауапты. Ол
механикалық, техникалық қызмет көрсетуді машиналар мен құрал –жабдықтарды
жөндеуге басшылық жасайды.
Нарықтық қатынастардың дамуы ұйымдардың тиімді жұмысын қамтамасыз етуді
талап етеді. Зауыттың өндірістік, қаржылық қызмет түрлерінің нәтижелері
әртүрлі көрсеткіштермен сипатталады. Серіктестік тиімді қызмет жүргізуі
үшін еңбек, материалдық ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз етуі
қажет, ғылыми – техникалық прогресс жетістіктерін енгізуді, биімді
өндірісті құруды, тұтынушылар тапсырысына икемделуді қамтамасыз етуі қажет.
Серіктестіктің қолда бар ресурстарын тиімді, үнемді, ұқыпты пайдалану оның
табысты қызметіне тікелей әсер етеді.
Темір - бетон құрастыру зауыты бойынша негізгі құралдардың жалпы сомасы
28290 мың теңге, оның ішінде жоғары үлесті ғимараттар мен құрылыстар алады
(73.1 пайыз), берілістік құрылғылар – 7.8 пайыз машиналармен жабдықтар 10.8
пайыз, көлік құралдары – 7.3 пайыз.
Негізгі құралдардың зерттеу жүргізіліп отырған жылғы тозу коэффициенті
43.8 пайызы құрады. Осы жылғы құрылыс монтаж жұмыстарының және бұйымдарды
өткізудің көлемі 57322.4 мың теңгені көрсетіп отырса, қор қайтарымы 2.02
теңгеге, қор сыйымдылығы 0.49 теңгеге тең болып, зауытта негізгі
құралдардың пайдалануы тиімділігінің жоғары екендігін байқатып отыр.
Мирас серіктестігінде қызметкерлер мен жұмысшылардың жалпы саны 113
адам, оның ішінде өндіріс жұмысшылар - 99, әкімшілік қызметкерлері - 14.
Зауыттың өндіріс ырғағының бірқалыпты жүруіне жыл мезгілдернің ықпалы
едәуір. Қыс айларында зауыт ұсынатын бұйымдар мен көрсететін қызмет
түрлеріне сұраныстың төмендеуіне байланысты, қызметкерлер мен жұмысшылар
ақысыз демалыстарға шығуға мәжбүр. Ал сұраныстың қайта жоғарылауымен қатар
зауыт жұмысы да жанданады.
Сонымен қатар, серіктестіктің өндірістік қызметінің жалпы сипаттамасын
алу үшін негізгі технико – экономикалық жағдайын бейнелейтін көрсеткіштер
жүйесіне кешенді баға беру қажет, олардың қатарына - өткізілген өнім және
орындалған жұмыс көлемі, өткізілген өнімнің (жұмыстың) өзіндік құны,
өндірістік әлеуетті қамтамасыз етілу деңгейі, пайдаланылу тиімділігі, еңбек
ақы қоры, орташа айлық жалақы, табыс көлемі, табыстылық деңгейі, тағы басқа
көрсеткіштерді жатқызуға болады. Серіктестіктің негізгі экономикалық
көрсеткіштері кесте 1-де берілген.
Кесте 1-дің мәліметтері көрсетіп отырғандай, негізгі құралдардың орташа
жылдық құны 2004 жылмен салыстырғанда 21 пайызға көтерілген, бұған 2876.4
мың теңге негізгі құралдардың сатып алынуы ықпал етті.
Кесте 1.
Мирас ЖШС қаржы – шаруашылық қызметінің технико – экономикалық
көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер Жылдар Ауытқу
2007-2006 жж.
2006 2007 +,- %
1 Негізгі құралдардың орташа жылдық 23718 28704 +4986 +21
құны, мың теңге
2 Ағымдағы активтердің орташа жылдық 34588.5 24528 -10060.5 -29.1
құны, мың теңге
3 Оның ішінде: 23296 14622 -8674 -37.2
Дебиторлық қарыздар
4 Кредиторлық қарыздардың орташа жылдық29460.5 43689 +14228.5 +48.3
құны, мың теңге
5 Еңбекке ақы төлеу қоры, мың теңге 15116 20046 +4930 +32.6
6 Орташа тізімдік жұмысшылар саны, адам102 113 +11 +10.7
7 Өнімдерді (жұмыс, қызмет) өткізуден 57322 80146 +22824 +39.8
түскен табыс, мың теңге
8 Өткізілген өнімдердің (жұмыс, қызмет)54007 72673 18666 +34.6
өзіндік құны, мың теңге
9 Кезең шығындары, мың теңге 6311 3185 -3126 -49.5
10 Таза табыс (залал), мың теңге 91 701 +610 7есе
11 Қор қайтарымдылығы, теңге 2.0 3.4 +1.4 +70
12 Қор сыйымдылығы, теңге 0.5 0.3 -0.2 -40
13 Өткізу рентабельділігі, % 0.2 0.9 +0.7 4.5е
Орындалған жұмыс көлемі мен өткізілген өнім көлемі өткен жылға қарағанда
22824.0 мың теңгеге немесе 39.8 пайызға көбейді. Дегенмен есепті жылы
сұраныстың аз болуына байланысты, орындалған жұмыс көлемі небәрі 41092.7
мың теңгені, темірбетон бұйымын өткізу көлемі 23214.0 мың теңгені құраған.
Жұмыс көлемі мен темірбетон бұйымдарын өткізу көлемінің жоғарылауына
байланысты, өткізілген өнімнің (жұмыс) өзіндік құны 18666 мың теңгеге
немесе 34.6 пайызға өскен.
Жұмысшылар саны серіктестікте 11 адамға жоғарылаған, еңбекке ақы төлеу
қоры жылдан жылға артып отыр. Егер 2006 жылы 15116 теңгені құраса, 2007
жылы 20046 теңгеге тең, яғни 4930 мың теңгеге немесе 32.6 пайызға артқан.
Серіктестік рентабельды болып табылады. Зерттеліп отырған жылдарды
табыспен қорытындылаған, 2006 жылы рентабельділік деңгейі - 0.2 пайыз, 2007
жылы 0.9 пайыз.
1.4 Зерттеу объектісіндегі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы
Есеп саясаты – бұл ұйымның есептік нұсқасын, нұсқалар рұқсат еткен есеп
объектілерін бағалаудың, сондай – ақ белгіленген нормалардың талаптарына
және ұйым қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізу мен
ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау.
Ұйымның есеп саясаты жалпылама қабылданған, белгілі бір қағидалар
жиынына негізделеді. Ол бас бухгалтермен жасалынып, ұйым басшысымен
бекітіледі.
Есеп саясатының басты міндеттері:
• Ұйымның қаржы – шаруашылық қызметін объективті көрсету;
• Ұйым қызметін тиімді басқару мақсатында ұйым қызметі туралы толық
және шынайы ақпараттарды қалыптастыру;
Есеп саясатын қалыптастыру кезеңдері: бухгалтерлік есептің объектілерін
анықтау; бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін таңдауға әсер ететін
факторларды табу, талдау және бағалау; есеп саясатын құрудың бастапқы
ережесін таңдау және негіздеу; нақты ұйым үшін бухгалтерлік есепті жүргізу
тәсілдерін таңдау; таңдап алынған есеп саясатын рәсімдеу.
Есеп саясатын қалыптастырған және қолданған кезде есептің мынадай
принциптерін сақтау керек:
1. Есептеу – ұйымның табыстары мен шығыстары олардың келіп түсуіне
немесе туындауына қарай танылады және бухгалтерлік есепте
көрсетіледі.
2. Үздіксіздік – яғни объектілер үздіксіз әрекет ететін, болашақта да
жұмыс жасайтын болып саналады. Оның таратылуға немесе қызмет көлемін
едәуір қысқартуға ешқандай ниеті де, мұқтаждығы да жоқ деп
болжамданады.
3. Түсініктілік – қаржы есептемелеріндегі барлық ақпараттар
пайдаланушыларға түсінікті болуға тиіс.
4. маңыздылық. Пайдаланушылар негізделген басқару шешімдерін қабылдауды
және ұйымның шаруашылық қызметін бағалауы үшін қаржылық ақпарат
маңызды болуы керек.
5. Мәнділік. Ақпарат мәнді болуға тиіс. Егер біз қаржылық есептемеде
қандай да бір мәліметті жіберіп алсақ, не дұрыс ұсынбасақ, онда бұл
ақпаратты пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер етуі мүмкін.
6. Растық. Ақпаратта қателік немесе жалғандық жоқ болса, ол рас болып
табылады және оған пайдаланушылар сене алады.
7. Бейтараптық. Қаржылық ақпарат тәуелсіз болуға тиіс.
8. Сақтық, яғни активтер мен кірістер артық бағаланбас үшін шешім
қабылдағын кезде қауіпсіздік жағдайын сақтау, абайлау.
Бұл принциптер ұйымның есеп саясатын әзірлеуге және қабылдауға
негіздемені қамтамасыз етеді. Бұларды сақтамау ұйымның мүліктік және қаржы
жағдайы туралы көріністі бұрмалайды. Бухгалтерлік есептің стандарттары есеп
саясатын қалыптастыруға база болып саналады.
Мирас серіктестігінде бухгалтерлік есеп журнал - ордерді формада
жүргізіледі.Серіктестікте негізгі құралдар есебі Негізгі құралдар есебі
бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі. Барлық негізгі құралдар
типтік формадағы бланкілерде жүргізіледі. Негізгі құралдар кірістелген
сәтінде стандартқа сәйкес бастапқы құнымен бағаланады. Нысаналы бағыты мен
орындайтын қызметіне байланысты, сондай-ақ шоттардың типтік жоспарына
сәйкес серіктестіктің негізгі құралдары жіктеледі.
Негізгі құралдарды есептен шығару серіктестік төрағасымен бекітілген
Негізгі құралдарды есептен шығару тәртібі туралы нұсқауға сәйкес
жүргізіледі .
Негізгі құралдарды түгендеу Мирас серіктестігі төрағасының өкімімен
жылына бір рет өткізіледі.
Зауытта негізгі құралдардың амортизациясы бірқалыпты (түзу сызықт)
әдіспен жүргізіледі. Салықтық есеп үшін серіктестік активтердің (негізгі
құралдар және матераиалдық емес актив) амортизациясын есептейді.
Серіктестікте құралдарды күрделі жөндеуге арналған жөндеу қоры
құрылмаған.Күрделі жөндеу бойынша нақты шығыстар олар пайла болған сәтте
шығындардың сәйкесінше шоттарына апарылады.
Күрделі салымдар, қайта конструкциялау мен модернизациялау
серіктестікте негізгі құралдардың есептелген амортизациясына, таза табыс
немесе ұзақ мерзімді несиелер есебінен жүзеге асырылады.
Материалдық емес активтер бастапқы құны бойынша бағаланады:
• Сатып алу бағасы;
• Бағдарламалық өнімді орнату және реттеу бойынша шығындар.
Материалдық емес активтер бойынша тозу ай сайын бекітілген нормаға сай
есептеледі. Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет мерзімі олардың
түрлеріне байланысты (лицензия, патент, пайдалану құқығы), арадағы мәміледе
қарастырылған жағдайлармен анықталады.
Тауарлы- материалдық қорлар есебі № 7 Тауарлы- материалдық қорлар
есебі бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүзеге асырылады. Олардың есебі
қойма карточкаларында және типтік құжаттарда жүргізіледі.Тауарлы-
материалдық қорлардың өзіндік құны оларды сатып алу, транспорттық
–дайындау шығындарынан құралады. ТМҚ орташа құн әдісімен бағаланады. ФИФО
және арнайы ұқсастыру әдістері қолданылмайды. Сатып алынған тез тозатын
заттар, инструменттер, төсек жабдықтары, арнайы киімдер, қорғану заттары
эксплуатацияға берілгенге дейін 206 Басқадай материал шотының 04
Қоймадағы көп ретті пайдаланылатын заттар аралық шотында есепке алынады.
Ал пайдалану мерзімі бір жылдан жоғары заттар негізгі құралдар ретінде
12501 Инструменттер, өндірістік және шаруашылақ инвентарлары шотында
есепке алынады.
Серіктестікте өндіріс шығындарын есепке алу үшін 90 Негізгі өндіріс
92 Көмекші өндіріс, 93 Үстеме шығындар шоттары ашылған. Құрылыс -
монтаж жұмыстарының барлық шығындары тікелей, үстеме және басқадай
шығындарға бөлінеді.
Тікелей – мердігерлік мәмілемен байланысты тікелей шығындар.Оған
материалдық шығындар, негізгі жұмысшылардың еңбек ақысы мен еңбекақыдан
аударымдар, негізгі құралдарды және материалдарды құрылыс участогінде орын
ауыстыру шығындары, участкеде пайдалану үшін жалға алынған негізгі құралдар
бойынша шығындар, жобалау және авторлық бақылау шығындары, үшінші тараптың
талабын қанағаттандыру бойынша шығындар енеді.
Құрылыстық мердігер мәмілесінің өзгеруі - бұл тапсырыс беушінің жұмыс
көлемін,құрылымын немесе мерзімін өзгерту туралы нұсқауы, бұл жағдайда
табыстың артуы немесе кемуі мүмкін.
2006 жылғы 1 қаңтардан бастап, Қазақстан Республикасының ұйымдары
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшіп, соған сәйкесті
қаржылық есептілікті тапсыруға міндетті. Бір жағынан алып қарағанда, бұл
ұйымдардың есепке алу жүйелері мен саясаттарын өзгерту жөніндегі үлкен
міндет болса, екінші жағынан, бұл инвесторлармен қарым – қатынастың жаңа
деңгейін жасаудың мүмкіндігі болып табылады.
Ұйымдарда бұл жүйеге көшудің қиыншылықтары сол, олар уақытпен шектеліп
қана қоймай, салықтық бухгалтерлік және басқарушылық есептен басқа төртінші
есеп жүйесі болып табылады.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшумен қатар қосымша
міндеттер туындайды. 2004 жылы ҚЕХС жөніндегі комитет активтер мен
міндеттемелерді рыноктік бағалауды көбірек пайдалануға, сондай – ақ есеп
стандарттарын US GAAP – пен үйлестіруге бағытталған бірқатар өзгерістерді
іске асырды. Нәтижесінде ұйымдардың бірқатар шаруашылық шарттарын,
материалдық емес активтерді тану жөніндегі ҚЕХС бойынша есеп саясатын қайта
қараулары тиіс.
Ұйым есеп саясатын қайта қараған кезде ҚЕХС №8 Есеп саясаты, есептік
бағалаулардың өзгерістері және қателіктері IAS есеп саясатын басшылыққа
алып, ондағы таңдау және өзгерту критерилерін, сондай – ақ есептік
бағалаулар мен қателіктердің есеп мәліметтеріне ықпалы туралы ақпараттарды
ашып көрсету жөніндегі талаптарды белгілейді.
Есеп саясаты туралы ақпаратты ашып көрсету жөніндегі талаптар 1-Қаржы
есептілігін ұсыну IAS – та белгіленген. Оны қолдану аясы мыналарды
қамтиды:
• Есеп саясатын таңдау немесе оны өзгерту;
• Есептік бағалауларды өзгерту;
• Алдыңғы есептік кезеңдерде жіберілген қателіктерді түзету.
Есеп саясаты өз құрылымы мен мазмұндық нысаны бойынша үш дәстүрлі бөлімнен
тұрады:
1) жалпы бөлім;
2) ұйымдастыру бөлімі;
3) әдістемелік бөлім
Жалпы ережелер бөліміне мыналарды енгізген жөн:
- ұйым туралы жалпы мәліметтер;
- қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері және ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптастырудың қамтамасыз
етілуі оның есеп саясатының негізгі мақсаты;
- таңдап алынған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің халықаралық
қаржы есептілігінің барлық талаптары мен түсіндірмелер жөніндегі тұрақты
комитеттің түсіндермелеріне жекелей, сондай – ақ жиынтық түрінде
сәйкесітігін қамтамасыз етуге тырысуды көрсету.
Әдістемелік бөлім ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ҚЕХС
ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдерін қамтуға тиіс. Мніңше,
егер басқаша жасаудың ерекше негіздемелері болмаса, есеп саясатын ҚЕХС
бойынша бірінші рет қалыптастыратын ұйымдарға негізгі (ұсынылатын) жол
бойынша жүргені дұрыс.ҚЕХС көшумен қатар әртүрлі қиыншылықтыр кездесетіні
сөзсіз, мәселен, материалдық емсе активтердің, зерттеу, әзірлеу, өндірісті
игеру және т.б. шығындарының әлі бола қоймаған амортизациясын есептеу
нормалары мен тәсілдерін анықтау барынша күрделі болып келуі мүмкін, мұндай
қиыншылықтар таяу болашақта да болатыны түсінікті. Сондықтан біріншіден,
есеп саясатында оқиғалардың барлық өрбу жағдайларын және бухгалтерлік
қадағалау объектілерін алдын – ала болжап білуге тырысудың керегі жоқ. ҚЕХС
егжей – тегжейлі рәсімдерге емес принциптерге сүйенеді, ал екіншіден,
жаңадан пайда болған бухгалтерлік қадағалау объектісін есепке алудың нақты
тәсілін есепке қабылдау сәтінде тек 1 қаңтардағы жағдайды емес, жыл
ортасында да анықтай беруге болады. Бұл факті есеп саясатының өзгерісі
емсе, толықтырулары ретінде танылады, сондықтан халықаралық стандарттарға
қайшы келмейді.
Өзгерістерге қатысты келетін болсақ, онда ҚЕХС ұйым операцияларының
немесе ҚЕХС өзі мен оларға түсіндірмелердегі өзгерістердің сипатындағы
елеулі өзгерістер болған жағдайда ғана жол береді.
Сондай – ақ есеп саясаты – бұл алдағы жылға әрекет жасауда ұсталатын
жалпы басшылық екенін және ол түсіндірме жазбаларда ашылуға тиіс
әдістемелік сипаттағы мәліметтерді алмастыра алмайтынын ескеру керек.
Ұйымдастыру бөлімі бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия
құрылымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz