Салықтық бақылау туралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Салық бақылауы ұғымы мен түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Салықтық бақылау механизмі және оны жүргізу қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
II САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ АТҚАРЫЛУЫ МЕН ОНЫҢ НЫСАНДАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Салықтық бақылаудың түрлері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Салық қызмет органдарының салықтық бақылауды іске асыру
қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 Салықтық бақылаудың кейбір дамыған шетелдердің іс.тәжірибесі ... 30
III САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ЖЕТІЛДІРІЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫ ШЕШУДІҢ КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ
3.1. Салық төлеушілерді таңдаудағы статистикалық әдістерді қолдану қажеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.2. Салықтық бақылаудың басқа мәселелері мен оларды шешудің кейбір жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3 ҚР.сы Президентінің 2008 жылғы халыққа Жолдауы негізінде салық жүйесін жетілдіру барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
І САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Салық бақылауы ұғымы мен түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Салықтық бақылау механизмі және оны жүргізу қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
II САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ АТҚАРЫЛУЫ МЕН ОНЫҢ НЫСАНДАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Салықтық бақылаудың түрлері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Салық қызмет органдарының салықтық бақылауды іске асыру
қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 Салықтық бақылаудың кейбір дамыған шетелдердің іс.тәжірибесі ... 30
III САЛЫҚТЫҚ БАҚЫЛАУДЫҢ ЖЕТІЛДІРІЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫ ШЕШУДІҢ КЕЙБІР ЖОЛДАРЫ
3.1. Салық төлеушілерді таңдаудағы статистикалық әдістерді қолдану қажеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.2. Салықтық бақылаудың басқа мәселелері мен оларды шешудің кейбір жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3 ҚР.сы Президентінің 2008 жылғы халыққа Жолдауы негізінде салық жүйесін жетілдіру барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы егемендік алып, дербес мемлекет болған және белсенді түрде рыноктық экономикаға өту кезінде салық жүйесі елеулі орын алады. Өзінің тәуелсіздігін және дербестігін алған кез-келген мемлекетке тұрақты, әрі күшті қаржылық база қажет. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің қаржылық негізі шаруашылық субъктілерден және халықтан жиналған салық болып табылады.
Салықтар біздің өмірімізде бұрыннан үйреншікті жағдайға айналған. Олар күрделі бюджеттік мәселелерді шешудің негізгі құралы болып табылады. Мұнда коперативтік табыс салығы да маңызды рол атқарады.
Салық – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтiк-экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиiмдi және тұрақты дамыту мақсатымен салық жүйесiн неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.
Салықтар дүниежүзіндегі барлық адамзаттың өмірінде кездесіп отыратын құрал болып келеді, себебі әрбір тұлғаның сатып алатын, тұтынатын заттарының барлығының құрамында салықтың белгілі бір мөлшері тұрады, яғни салықтар кез-келген заңды немесе жеке тұлғаның өмір сүруіне керек, оның физиологиялық, әлеуметтік немесе қауіпсіздік қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында тұтынатын қызметтері, жұмыстары мен тауарларының іске асуы кезінде пайда болатын міндетті төлемдер болып келеді. Салық бүкіл қоғам үшін жасалған игілік, ал салықтық саясат экономикалық қатынастарды реттейтін маңызды құрал болып табылады. Аумақтық бюджетті қалыптастырудағы негізгі қайнар көзі-салықтардың арқасында әлеуметтік-қоғамдық бағдарламалар қаржыландырылады.
Үкіметтің бюджет кірістерін басқару құралдарына, яғни оның заңға сәйкес дұрыс реттелуі, бөлінуі, жүйелі түрде қадағалануы тікелей салық органдары қызметтеріне тәуелді түрде жүзеге асырылады. Мемлекеттің бюджет кірісіне түсетін салықтық түсімдер мен басқа да міндетті төлемдері салық бақылау қызметі негізінде жүргізіледі. Салықтық бақылаудың негізгі қызметі мен жүргізілу нысандары арқылы оның мақсаттары жүзеге асады. Ал басты мақсаты мен міндеті – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің дұрыс есептелуі мен уақытылы төленуін бақылау. Мемлекеттің алдына қоятын мақсаттарының бірі кіріс көздерін қалыптастыру болып табылады.
Салықтар біздің өмірімізде бұрыннан үйреншікті жағдайға айналған. Олар күрделі бюджеттік мәселелерді шешудің негізгі құралы болып табылады. Мұнда коперативтік табыс салығы да маңызды рол атқарады.
Салық – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтiк-экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиiмдi және тұрақты дамыту мақсатымен салық жүйесiн неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.
Салықтар дүниежүзіндегі барлық адамзаттың өмірінде кездесіп отыратын құрал болып келеді, себебі әрбір тұлғаның сатып алатын, тұтынатын заттарының барлығының құрамында салықтың белгілі бір мөлшері тұрады, яғни салықтар кез-келген заңды немесе жеке тұлғаның өмір сүруіне керек, оның физиологиялық, әлеуметтік немесе қауіпсіздік қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында тұтынатын қызметтері, жұмыстары мен тауарларының іске асуы кезінде пайда болатын міндетті төлемдер болып келеді. Салық бүкіл қоғам үшін жасалған игілік, ал салықтық саясат экономикалық қатынастарды реттейтін маңызды құрал болып табылады. Аумақтық бюджетті қалыптастырудағы негізгі қайнар көзі-салықтардың арқасында әлеуметтік-қоғамдық бағдарламалар қаржыландырылады.
Үкіметтің бюджет кірістерін басқару құралдарына, яғни оның заңға сәйкес дұрыс реттелуі, бөлінуі, жүйелі түрде қадағалануы тікелей салық органдары қызметтеріне тәуелді түрде жүзеге асырылады. Мемлекеттің бюджет кірісіне түсетін салықтық түсімдер мен басқа да міндетті төлемдері салық бақылау қызметі негізінде жүргізіледі. Салықтық бақылаудың негізгі қызметі мен жүргізілу нысандары арқылы оның мақсаттары жүзеге асады. Ал басты мақсаты мен міндеті – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің дұрыс есептелуі мен уақытылы төленуін бақылау. Мемлекеттің алдына қоятын мақсаттарының бірі кіріс көздерін қалыптастыру болып табылады.
1. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
2. Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Кодексі 12.06.07ж. №209-11
3. Қазақстан Республикасының Президентінің 2006ж. 28 маусымынан №931 «Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдар жүйесінің келешектегі жетілдірілу шаралары туралы» Жарлығы
4. Қазақстан Республикасының үкіметінің 2006ж. 30 қазанынан №1631 «Ірі салық төлеушілердің мемлекеттік мониторингінің еңгізілуі туралы» Қаулысы
5. ҚР үкіметінің 17.04.06ж. №448 «Республикалық мониторингке жататын салық төлеушілердің тізімін бекіту туралы» Қаулысы
6. МКМ 23.04.08ж. №452 «Аймақтық мониторингке жататын салық төлеушілердің тізімін бекіту туралы» Бұйрығы
7. Белобжецкий И.А. «Финансовый контроль и новый хозяйственный механизм» – М: Финансы и статистика, 2006.
8. Бурцев В.В. «Государственный финансовый контроль: методология и организация» – М: Информационно-внедрический центр “Маркетинг”, 2006.
9. Глазырина И.Б. и др. «Современные информационные технологии и сети» – М.: СГУ, 2008.
10. Дробозина Л.А. (Под ред.) «Финансы» М.: Финансы, 2006.
11. Ермекбаева Б.Ж. «Салықтар және салық салу» – А.: Қазақ университеті, 2007.
12. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. «Основы налогообложения» – А.: Қазақ университеті, 2008.
13. Ногина О.А. «Налоговый контроль: вопросы теории» – СПб.: Питер, 2006.
14. Пепеляев С.Г. «Основы налогового права» – М.: Инвест фонд, 2006.
15. Поляк Г.Б. (Под ред.) «Бюджетная система России: Учебник» – М.: Юнити-Дана, 2006.
16. Топорова И.В. «Налоговый контроль: проблемы и перспективы развития»: 15 қараша 2007.
17. Черник Д.Г. «Введение в экономико-математические модели налогообложения» – М.: Финансы и статистика, 2007г.
18. Черник Д.Г. «Налоги» – М.: Финансы и статистика, 2007.
19. Черник Д.Г. «Налоги: Учеб. пособие. – 3-е изд.» – М.: Финансы и статистика, 2007.
20. Черник Д.Г. «Основы налоговой системы» – М.: Финансы, 2008.
21. Шорина Е.В. «Контроль за деятельностью органов государственного управления в СССР» – М: Наука, 2006.
22. Евсюков А. «Автоматизация процессов налогового администрирования. Внедрение информационных систем МГД РК», Вестник МГД РК - №3(30) 2006.
23. Макашева А. «О практике аудита налогоплательщиков, пользовавшихся услугами подставных фирм» Вестник налоговой службы РК №10(37) 2007ж.
24. Мухамбетов Б. «Внедрение информационной системы РНиОН – новый этап совершенствования взаимодействия с государственными уполномоченными органами по обеспечению налогов и платежей в бюджет» – Бухгалтер и Налоги: Приложение «Программы и базы данных», №2-2006.
25. Саутов Г. «Основные схемы использования оффшорных зон казахстанскими компаниями» Вестник налоговой службы РК №10(37) 2006ж.
26. Төлегенов Н. «О результатах контрольно-экономической работы налоговых органов» Вестник МГД РК №3(30) 2006ж.
27. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2006, №6, 22-25 стр.
28. Статистический ежегодник. Алматы. – 2007г.
29. Бердибек Сапарбаев «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане и перспективы дальнейшего развития экономики страны» // РЦБК, №4, - 2007 г. 23-27 стр.
30. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №9, - 2007 г. 2-7 стр.
31. Закон Республики Казахстан от 26 июня 2006г. «О налогах и других обязательных платежах в бюджет».
32. Нормативные акты по финансам, налогам, страхованию, бухгалтерскому учету. – Алматы, 2006г. -№ 7, № 12; 2006г. - № 3.
33. Постановление Республики Казахстан от 21 июля 2006г. № 846 «О маркировке марками акцизного сбора».
34. Информационный бюллетень Министерства финансов Республики Казахстан. -2006г.
35. Внешнеэкономическая деятельность Республики Казахстан «Порядок применения НДС и акцизов в отношении товаров, ввозимых на территорию Республики Казахстан»
36. Постановление Республики Казахстан «О ставках на подакцизные товары» от 2июня 2007г. - № 753
37. Постановление Республики Казахстан «О ставках акцизов на подакцизные товары, производимые на территории Республики Казахстан, а также реализуемые на территории Республики Казахстан и игорный бизнес» от 28 ноября 2007г. - №137
38. Закон Республики Казахстан «О республиканском бюджете на 2007г. »
39. Об акцизах: письмо Городского Налогового Комитета от 7 янв. 2007г. -№ 12- 12-7/49
40. Экономика и право. –2007
41. Архипкин И. Акциз в период НЭПа // Финансовый бизнес. – 2007. - № 4-5. - с. 55
42. Абдукадыр М. Новейшие экономические исследования. – Алматы, 2008.
2. Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Кодексі 12.06.07ж. №209-11
3. Қазақстан Республикасының Президентінің 2006ж. 28 маусымынан №931 «Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдар жүйесінің келешектегі жетілдірілу шаралары туралы» Жарлығы
4. Қазақстан Республикасының үкіметінің 2006ж. 30 қазанынан №1631 «Ірі салық төлеушілердің мемлекеттік мониторингінің еңгізілуі туралы» Қаулысы
5. ҚР үкіметінің 17.04.06ж. №448 «Республикалық мониторингке жататын салық төлеушілердің тізімін бекіту туралы» Қаулысы
6. МКМ 23.04.08ж. №452 «Аймақтық мониторингке жататын салық төлеушілердің тізімін бекіту туралы» Бұйрығы
7. Белобжецкий И.А. «Финансовый контроль и новый хозяйственный механизм» – М: Финансы и статистика, 2006.
8. Бурцев В.В. «Государственный финансовый контроль: методология и организация» – М: Информационно-внедрический центр “Маркетинг”, 2006.
9. Глазырина И.Б. и др. «Современные информационные технологии и сети» – М.: СГУ, 2008.
10. Дробозина Л.А. (Под ред.) «Финансы» М.: Финансы, 2006.
11. Ермекбаева Б.Ж. «Салықтар және салық салу» – А.: Қазақ университеті, 2007.
12. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. «Основы налогообложения» – А.: Қазақ университеті, 2008.
13. Ногина О.А. «Налоговый контроль: вопросы теории» – СПб.: Питер, 2006.
14. Пепеляев С.Г. «Основы налогового права» – М.: Инвест фонд, 2006.
15. Поляк Г.Б. (Под ред.) «Бюджетная система России: Учебник» – М.: Юнити-Дана, 2006.
16. Топорова И.В. «Налоговый контроль: проблемы и перспективы развития»: 15 қараша 2007.
17. Черник Д.Г. «Введение в экономико-математические модели налогообложения» – М.: Финансы и статистика, 2007г.
18. Черник Д.Г. «Налоги» – М.: Финансы и статистика, 2007.
19. Черник Д.Г. «Налоги: Учеб. пособие. – 3-е изд.» – М.: Финансы и статистика, 2007.
20. Черник Д.Г. «Основы налоговой системы» – М.: Финансы, 2008.
21. Шорина Е.В. «Контроль за деятельностью органов государственного управления в СССР» – М: Наука, 2006.
22. Евсюков А. «Автоматизация процессов налогового администрирования. Внедрение информационных систем МГД РК», Вестник МГД РК - №3(30) 2006.
23. Макашева А. «О практике аудита налогоплательщиков, пользовавшихся услугами подставных фирм» Вестник налоговой службы РК №10(37) 2007ж.
24. Мухамбетов Б. «Внедрение информационной системы РНиОН – новый этап совершенствования взаимодействия с государственными уполномоченными органами по обеспечению налогов и платежей в бюджет» – Бухгалтер и Налоги: Приложение «Программы и базы данных», №2-2006.
25. Саутов Г. «Основные схемы использования оффшорных зон казахстанскими компаниями» Вестник налоговой службы РК №10(37) 2006ж.
26. Төлегенов Н. «О результатах контрольно-экономической работы налоговых органов» Вестник МГД РК №3(30) 2006ж.
27. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2006, №6, 22-25 стр.
28. Статистический ежегодник. Алматы. – 2007г.
29. Бердибек Сапарбаев «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане и перспективы дальнейшего развития экономики страны» // РЦБК, №4, - 2007 г. 23-27 стр.
30. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №9, - 2007 г. 2-7 стр.
31. Закон Республики Казахстан от 26 июня 2006г. «О налогах и других обязательных платежах в бюджет».
32. Нормативные акты по финансам, налогам, страхованию, бухгалтерскому учету. – Алматы, 2006г. -№ 7, № 12; 2006г. - № 3.
33. Постановление Республики Казахстан от 21 июля 2006г. № 846 «О маркировке марками акцизного сбора».
34. Информационный бюллетень Министерства финансов Республики Казахстан. -2006г.
35. Внешнеэкономическая деятельность Республики Казахстан «Порядок применения НДС и акцизов в отношении товаров, ввозимых на территорию Республики Казахстан»
36. Постановление Республики Казахстан «О ставках на подакцизные товары» от 2июня 2007г. - № 753
37. Постановление Республики Казахстан «О ставках акцизов на подакцизные товары, производимые на территории Республики Казахстан, а также реализуемые на территории Республики Казахстан и игорный бизнес» от 28 ноября 2007г. - №137
38. Закон Республики Казахстан «О республиканском бюджете на 2007г. »
39. Об акцизах: письмо Городского Налогового Комитета от 7 янв. 2007г. -№ 12- 12-7/49
40. Экономика и право. –2007
41. Архипкин И. Акциз в период НЭПа // Финансовый бизнес. – 2007. - № 4-5. - с. 55
42. Абдукадыр М. Новейшие экономические исследования. – Алматы, 2008.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Салықтық бақылаудың теориялық аспектілері
1.1 Салық бақылауы ұғымы мен түрлерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Салықтық бақылау механизмі және оны жүргізу қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
II Салықтық бақылаудың атқарылуы мен оның нысандарын талдау
1. Салықтық бақылаудың түрлері мен нысандары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Салық қызмет органдарының салықтық бақылауды іске асыру
қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .25
3. Салықтық бақылаудың кейбір дамыған шетелдердің іс-тәжірибесі ... 30
III Салықтық бақылаудың жетілдірілу мәселелері мен оны шешудің кейбір
жолдары
3.1. Салық төлеушілерді таңдаудағы статистикалық әдістерді қолдану
қажеттігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.2. Салықтық бақылаудың басқа мәселелері мен оларды шешудің кейбір
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3 ҚР-сы Президентінің 2008 жылғы халыққа Жолдауы негізінде салық жүйесін
жетілдіру барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..59
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы
егемендік алып, дербес мемлекет болған және белсенді түрде рыноктық
экономикаға өту кезінде салық жүйесі елеулі орын алады. Өзінің
тәуелсіздігін және дербестігін алған кез-келген мемлекетке тұрақты, әрі
күшті қаржылық база қажет. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай
нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің қаржылық негізі шаруашылық
субъктілерден және халықтан жиналған салық болып табылады.
Салықтар біздің өмірімізде бұрыннан үйреншікті жағдайға айналған. Олар
күрделі бюджеттік мәселелерді шешудің негізгі құралы болып табылады. Мұнда
коперативтік табыс салығы да маңызды рол атқарады.
Салық – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк
саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтiк-
экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн
терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиiмдi және тұрақты дамыту
мақсатымен салық жүйесiн неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi
мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.
Салықтар дүниежүзіндегі барлық адамзаттың өмірінде кездесіп отыратын
құрал болып келеді, себебі әрбір тұлғаның сатып алатын, тұтынатын
заттарының барлығының құрамында салықтың белгілі бір мөлшері тұрады, яғни
салықтар кез-келген заңды немесе жеке тұлғаның өмір сүруіне керек, оның
физиологиялық, әлеуметтік немесе қауіпсіздік қажеттіліктерін қанағаттандыру
барысында тұтынатын қызметтері, жұмыстары мен тауарларының іске асуы
кезінде пайда болатын міндетті төлемдер болып келеді. Салық бүкіл қоғам
үшін жасалған игілік, ал салықтық саясат экономикалық қатынастарды
реттейтін маңызды құрал болып табылады. Аумақтық бюджетті қалыптастырудағы
негізгі қайнар көзі-салықтардың арқасында әлеуметтік-қоғамдық бағдарламалар
қаржыландырылады.
Үкіметтің бюджет кірістерін басқару құралдарына, яғни оның заңға
сәйкес дұрыс реттелуі, бөлінуі, жүйелі түрде қадағалануы тікелей салық
органдары қызметтеріне тәуелді түрде жүзеге асырылады. Мемлекеттің бюджет
кірісіне түсетін салықтық түсімдер мен басқа да міндетті төлемдері салық
бақылау қызметі негізінде жүргізіледі. Салықтық бақылаудың негізгі қызметі
мен жүргізілу нысандары арқылы оның мақсаттары жүзеге асады. Ал басты
мақсаты мен міндеті – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің дұрыс есептелуі мен уақытылы төленуін бақылау. Мемлекеттің
алдына қоятын мақсаттарының бірі кіріс көздерін қалыптастыру болып
табылады. Қазақстан Республикасында салық жүйесі 1991 жылдан бері қызмет
атқарады. Салықтық жүйе мемлекетке елдің экономикалық және әлеуметтік
дамуының маңызды мәселелерін іске асыруды бақылау үшін қажет.
Салықтардың пайда болуы мен мемлекеттің пайда болуы бір кезеңге
жатады. Қандай да бір мемлекет үшін салықты бекітіп, оны жинау - ең маңызды
қажеттіліктерінің бірі. Себебі салықтардан түсетін қаржылық ресурстарсыз
мемлекеттің өмір сүруі, дамуы екіталай нәрсе.
Салықтық бақылауды жүргізудің экономикалық мәнділігі жоғары. Оның
себебі мемлекет шеңберінде, толығымен салықтық түсімдердің орындалуы әр
жылда артып отырады. Салық органдарының бұл қызметі салық төлеушілердің
салық төлеу процессіндегі принциптерін орындауға алып келеді. Яғни
психологиялық тұрғыда салық төлеуші заңды және жеке тұлғалардың алдындағы
міндеті анықталады.
Мемлекеттің салық органы басты функционалдық-қызметтерін атқарады.
Тақырыптың өзекті мәселесі – салықтық бақылау және оның жетілдіру жолдары
болғандықтан бұл қызмет арқылы салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық
жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық
бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық
төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық және
уақытылы бюджетке төлеп отыруын қамтамасыз етіледі.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диплом жұмысының
мақсаты: Қазақстан Республикасындағы салық бақылау органдарының қызмет ету
аясын талдау және оның дамуы, одан әрі жетілдіру жолдарын анықтау.
Аталған мақсатқа сәйкес төмендегі міндеттер анықталған:
- Салықтық бақылаудың экономикалық мәні мен маңыздылығын атау;
- Салық қызмет органдарының салықтық бақылауды жүзеге асыруы
(Алматы қаласының Бостандық ауданы Салық комитетінің мәліметтері
бойынша);
- Салықтық бақылау қызметіне сипаттама беру және кейбір шетел
тәжірибелері бойынша салыстырма жүргізу;
- Қазақстан Республикасының салық органдарына салықтық бақылау
қызметінің жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмысты жазу барысында қолданылған негізгі әдебиет көздеріне
ҚР Заңдары мен мемлекеттің Қаулылары, Елбасы Жолдауы және салық Заңнамалары
қолданылды. Тақырыптың теориялық жағын ашуда негізінен отандық және
шетелдік ғылыми әдебиеттер пайдаланылды, ал жұмыстың практикалық және 3-ші
тарауларын жазуда ғылыми мақалалар мен экономикалық басылымдар
пайдаланылды.
І Салықтық бақылаудың теориялық аспектілері
1.1 Салық бақылауы ұғымы мен түрлерi
Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге пайда болды. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен
және жаңаруымен қабаттаса жүредi.
“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi
қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгiлi бiр көлеме және белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi
төлем ретiнде қарастырылады.
Салықтар дегенiмiз-мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде түсетiн мiндеттi төлемдер болып
табылады. Салықтар – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екi арадағы мемлекеттiк орталықтандырылған қаржы көздерiн
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипатайтын
эконом[1]икалық категория. Салықтардың экономикалық мәнi мынада:
• Бiрiншiден, салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн
көрсетедi.
• Екiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтардың қаржылық
қатынастарын көрсетедi.
Салықтар жалпы шығу тегi мемлекеттердiң пайда болуымен қатар өмiр
сүруi мен дамуының негiзгi қаржылық көзi болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, оның құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады. әрбiр
мемлекетке өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр
деңгейде қаржының көздерi керек екенi белгiлi. Ал салықтар болса осы
мемлекет қаржысының негiзгi қайнар көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы
дамытуға, ынталандыруға және экономиканың маңызды, дамуды қажет ететiн
салаларына қолдау құралы ретiнде пайдаланылады.
Осы салық салуға байланысты әр дәуiрде мемлекет қайраткерлерi,
экономистер, философтар, заңгерлер көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етiлген нысаны” ретiңде анықтаса,
салық салу теориясының негiзiн салушылардың бiрi А.Смит “Салық төлеушiлер
құлшылықтың белгiсi емес, бостандықтың белгiсi” деп тұжырымдаған.
Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн олардың экономикалық маңызын
түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметiне тiкелей қатысты.
Сонымен, салықтардың жалпы экономика дамуында атқаратын келесiдей үш
қызметтерi бар:
• Фискалдық;
• Реттеушiлiк;
• Бақылаушылық.
Салықтардың бiрiншi қызметi – фискалдық немесе бюджеттiк қызмет деп
аталады. Бұл салық қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi
құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi құрылады. Себебi, салықтар
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери,
қорғаныс, қоршаған ортаны қорғау және тағы басқа да шаралардың iске асуын
қамтамасыз етедi.
Баршаға белгілі 2001 жылы салық жүйесінде әділеттілікті, оның
тұрақтылығы және анықтылығын, салық төлеушілердің барлық категориясына
қатысты салық жүктемесінің баланстылығын және салық жүйесінің экономикалық
процестерге қатысты бейтараптылығын қамтамасыз етуге бағытталған негізгі
құжат – Салық Кодексі пайда болды.
Аталған заңнаманың негізінде салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
санының қысқартылуы және салық салу механизмінің оңайлатылуы, салық салу
қағидаттарының халықаралық стандарттарға көшірілуі, салық жүйесінің
экономика талаптарына сәйкестендірілуі елдегі салық ауыртпалығының
төмендеуіне, шаруашылық субъектілерінің қызметінің тұрақталуына және
сәйкесінше мемлекеттік бюджетке түсімдердің жоғарлауына мүмкіндік жасады.
Салықтардың екiншi маңызды қызметi ол реттеушiлiк[2] қызмет.
Реттеушiлiк қызметi салық механизмi арқылы iске асырылады. Оның iшiндегi
негiзгi тетiктер салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерi. Салықтық
реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң дамуын реттеп қана қоймай, сонымен
қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк инвесторларды ынталандыру, шағын
және орта кәсiпкерлiктi дамыту және қолдау шаралары, мемлекттiк маңызы бар
өндiрiстер мен өнеркәсiп салаларын қолдау мақсатында қажет болып табылады.
Әрине салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн олардың басқа да
экономикалық құралдармен және саясаттармен тығыз байланыста болуы қажет.
Салық мөлшерiн көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгiлеу өндiрiстiң тоқтауына, өндiрушi кәсiпкердiң өз iсiне деген
ынтасын жоғалтуына және көлеңкелi экономиканың дамуына әкеледi. Мысалы,
әлемдiк тәжiрибе бойынша табыс салығын салғанда салық ставкасының деңгейi
35-40 пайыздан аспауы қажет.
Салық механизмiмiн, оның iшiнде салық ставкаларының деңгейiн
зерттеген ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейдi:
• Егер төленетiн салық мөлшерi салық төлеушi табысының 50%-нан асып
кетсе, онда ол өндiрiстiң тоқтап қалуына әкелiп соқтырады. Себебi,
рыноктағы кәсiпорындар өздерiнiң өндiрiс шығындарын жаба алмай
қалады.
• Ешер салық мөлшері салық төлеушi табысының 45-50%-ы аралығында
болса, онда жай ұдайы өндiрiске әкеледi.
• Егер салық мөлшерi салық төлеушi табысының 35-40%-ы мөлшерi
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндiрiске әкеледi.
Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығының қазiргi кездегi
ставкасы 30%, ал ауылшаруашылығындағы өндiрiс оырндары үшiн ол шама 10%
ғана болып отыр.
Шаруашылық субъектiлер мен халықтар табысының бiр бөлiгiн мемлекеттiң
орталықтандырылған қаржы көздерiне айналдыру салықтардың ұдайы өндiрiстегi
қызметiн көрсетедi. Бұл қызметтiң iс-әрекетiнiң көлемiн жалпы iшкi
өнiмдегi салықтардың алатын үлес салмағы арқылы көруге болады. Соңғы
жылдардағы мәлiметтер бойынша Қазақстанның ЖIӨ-гi салықтардың үлес салмағы
20% шамасында болып отыр.
Салықтардың экономикадағы келесi негiзгi қызметi ол бақылаушылық
қызметi, яғни салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық[3] қызметi арқылы
салық механизмiнiң қызмет етуiнiң тиiмдiлiгi бағаланады, қаржы
ресурстарының қимылына баылау iсi жүргiзiледi, салық жүйесi мен бюджет
саясатының жетiлдiру жолдары қарастырылады.
Салық бақылауы - салық қызметi органдары жүзеге асыратын, Қазақстан
Республикасы салық заңдарының орындалуын тексеру қызметі. Ұйғарымда
көрсетiлген салық қызметi органдарының лауазымды адамдары, тексеруді
жүргізуге тартылатын өзге де адамдар мен салық төлеушi салық бақылауына
қатысушылар болып табылады.
Арнайы білімді және дағдыны талап ететін мәселелерді зерттеу және
консультация алу үшін, қажет болған жағдайларда, салық қызметі органы
салықтық тексеруге салықтық тексерудің нәтижесіне мүдделі емес маманды
тартуы мүмкін.
Алға қойылған мәселелер бойынша маман қорытынды жасайды, ол салықтық
тексеру актісіне қоса беріледі.
Салық бақылауын салық қызметi органдары ғана жүзеге асырады.
Салық бақылауы мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) құжаттық тексеру;
2) рейдтiк тексеру;
3) хронометраждық зерттеу.
Құжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) кешендi тексеру - салықтың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердiң барлық түрлерi бойынша салық мiндеттемелерiнiң орындалуын
тексеру;
2) тақырыптық тексеру салық міндеттемесінің салықтың жекелеген түрлері
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша орындалуын;
салық міндеттемесінің салықтың және (немесе) бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің жекелеген түрлері бойынша орындалуын;
банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың осы Кодексте белгіленген міндеттерді орындауын;
трансферттік бағаларды қолдану кезінде мемлекеттік бақылау мәселелері
бойынша;
акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерінің өндірілуі мен айналымын
мемлекеттік реттеу мәселелері бойынша;
салық төлеушi мен оның дебиторлары арасындағы өзара есеп айырысуды
айқындау мәселелерi бойынша тексеру;
3) қарсы тексеру - егер салықтық тексеруді жүргізу кезінде салық
органында аталған тұлғаларға байланысты салық төлеушілердің жүргізген
операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі туралы қосымша ақпарат алу
қажеттігі туындаса, үшінші бір тұлғаларға қатысты жүргізілетін тексеру.
Қайтаруға ұсынылған қосылған құн салығы сомаларының дұрыстығына салықтық
тексеруді жүргізу кезінде Қазақстан Республикасының[4] аумағында тауарлар
бойынша камералық бақылауды жүргізу кезінде бұзушылықтар анықталған
экспортталған тауарларды өндіру және олардың айналымы процесіне қатысқан
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) беруші салық төлеушілерді
тексеру де қарсы тексеру болып табылады;
4) қосымша тексеру - салық төлеушінің шағымында жазылған мәселелер
бойынша салықтық тексерудің нәтижелері бойынша салық төлеушінің шағымын
қарайтын немесе резидент еместің қосарланған салық салуды болғызбау туралы
халықаралық шарттың ережелерін қолдану заңдылығына қатысты мәселелерді
қайта қарау туралы өтінішін қарайтын салық қызметі органының шешімі
негізінде жүргізілетін тексеру.
Рейдтiк тексерудi салық қызметi органдары жекелеген салық төлеушiлерге
қатысты олардың Қазақстан Республикасы заңдарының жекелеген талаптарын,
атап айтқанда:
1) салық төлеушiлердiң салық органдарында тiркеу есебiне қойылуы;
2) фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың дұрыстығы;
3) біржолғы талонның және өзге де рұқсат ету құжаттарының болуы;
4) салық қызметі органдарының құзыретінде болатын акцизделетін
тауарлардың жекелеген түрлерін және қызмет түрлерін лицензиялау ережелерін
және өндіру, сақтау мен өткізу шарттарын орындау мәселелері бойынша
жүргізіледі.
Хронометраждық зерттеудi салық органдары салық төлеушiнiң нақты кiрiсiн
және кiрiс алуға байланысты нақты шығындарды анықтау мақсатымен жүргiзедi.
Хронометраждық зерттеу уәкiлеттi мемлекеттiк орган бекiткен тәртіппен
жүргiзiледi.
Салық бақылауын жүргiзу, Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде
белгiленген жағдайларды қоспағанда, салық төлеушiнің қызметiн тоқтатпауға
тиiс.
Салық органы заңды тұлғаның өзiне салық бақылауының жүргiзiлуiне
қарамастан заңды тұлғаның құрылымдық бөлiмшелерiн тексеруге құқылы.
1.2 Салықтық бақылау механизмі және оны жүргізу қағидалары
Салық бақылауын жүргiзудiң мерзiмдiлiгi оның механизмімен анықталады.
1. Салық[5] бақылауы мынадай мерзiмдiлiкпен жүргiзiледi:
1) кешендi - жылына бiр реттен жиi емес;
2) тақырыптық - салықтың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемнiң белгiлi бiр түрi бойынша, акцизделетiн тауарлардың жекелеген
түрлерiнiң өндiрiсiн және айналымын мемлекеттiк реттеу мәселелерi бойынша,
сондай-ақ банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың осы Кодексте белгіленген міндеттемелерді орындау және
трансферттік бағалар қолдану кезіндегі мемлекеттік бақылау мәселелері
бойынша жарты жылда бiр реттен жиi емес.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін тақырыптық салықтық тексеру жылына бір
реттен артық жүргізілмейді.
Аталған шектеулер мынадай жағдайларда қолданылмайды:
1) заңды тұлғаны қайта ұйымдастыруға немесе таратуға және жеке
кәсiпкердiң қызметiн тоқтатуға байланысты жүзеге асырылатын құжаттық
тексерудi жүргiзу кезiнде, сондай-ақ салық төлеушiнiң өтiнiшi негiзiнде
қосылған құнға салынатын салық бойынша есептен алып тастаған жағдайда.
Бұл орайда тексеру салық төлеушiнiң өтiнiшiн алғаннан кейiн отыз
күнтiзбелiк күннен кешiктiрмей жүргiзiлуге тиiс;
2) жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шарттың қолданылу мерзiмi
өтуiне байланысты жүзеге асырылатын құжаттық тексерудi жүргiзу кезiнде;
3) қарсы тексерудi жүргiзу кезiнде;
4) мынадай:
салық төлеушiнiң өтiнішi негiзiнде, қайтарылуға ұсынылған қосылған құн
салығы сомасының дұрыстығы, сондай-ақ лицензиар лицензияның қолданысын
тоқтата тұрған бұзушылықтарды жою мәнiне;
резидент еместің қосарланған салық салуды болғызбау туралы халықаралық
шарттың ережелерін қолдану жөніндегі өтінішінің негізінде жүргізілетін
тақырыптық тексерулер жүргізу кезінде;
5) салықтық тексеру актісі бойынша хабарламаға салық төлеушінің шағымын
немесе қосарланған салық салуды болғызбау туралы халықаралық шарттың
ережелерін қолдану заңдылығына қатысты мәселені қайта қарау туралы резидент
еместің өтінішін қарайтын органның шешімі негізінде жүргізілетін қосымша
тексерулер кезінде;
6) нақты салық төлеушiге қатысты уәкілеттi мемлекеттiк орган басшысының
бұйрығына сәйкес жүргiзiлетiн кезектен тыс құжаттық тексеру кезiнде, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының қылмыстық iс жүргiзу заңдарында көзделген
негiздер бойынша.
Салық бақылауын жүргiзудiң мерзiмдерi
1. Берiлетiн нұсқамаларда көрсетiлетiн салық бақылауын жүргiзудің
мерзiмi, егер осы бапта өзгеше көзделмесе, нұсқама тапсырылған кезден
бастап отыз жұмыс күнiнен аспауға тиiс.
2. Құрылымдық бөлiмшесi бар заңды тұлғаға салық бақылауын жүргiзген
кезде салық бақылауын жүргiзудің мерзімін салық органы алпыс жұмыс күнiне
дейiн ұзартуы мүмкiн.
3. Ерекше күрделi мәселелердi тексеру кезiнде салық бақылауын жүргiзудiң
мерзiмiн салық қызметiнің жоғары тұрған органы құрылымдық бөлiмшесi жоқ
заңды тұлға үшiн елу жұмыс күнiне дейiн, құрылымдық бөлiмшесi бар заңды
тұлға үшiн сексен жұмыс күнiне дейiн арттыруы мүмкiн. Ерекше күрделi
мәселелер салық қызметiнiң жоғары тұрған органының салық төлеушiге
тапсыратын негiзделген жазбаша шешiмiмен расталады.
4. Салық бақылауын жүргiзу мерзiмi құжаттарды тапсыру туралы салық
органының талаптарын салық төлеушiге беру кезi мен салық тексеруін жүргiзу
кезінде сұралатын құжаттарды салық төлеушiні табыс етуi аралығындағы уақыт
кезеңiнде, сондай-ақ салық органының мәлiметтер мен құжаттарды сұратып алу
кезiнде тоқтатыла тұрады.
Салықтық тексе[6]ру мерзiмiнің ішінде халықаралық келісімдерге сәйкес
шет мемлекеттерге салық қызметі органдарының ақпарат беру және ол бойынша
мәлiметтер алу туралы сұрау салған кездерінің арасындағы уақыт кезеңінде де
тоқтатыла тұрады.
5. Хронометраждық зерттеулер жүргiзудiң мерзiмi уәкiлеттi мемлекеттiк
орган бекiткен хронометраждық зерттеулер жүргiзу тәртiбiне сәйкес
белгiленедi.
Салық бақылауын жүргiзу негiздемесi
1. Салық бақылауын жүргiзу үшiн мынадай деректемелердi:
1) нұсқаманың салық органында тiркелген күнi мен нөмiрiн;
2) нұсқама шығарған салық органының атауын;
3) салық төлеушiнің толық атауын;
4) салық төлеушiнiң тiркеу нөмiрiн;
5) тексеру түрiн;
6) тексеретiн адамдардың, сондай-ақ осы Кодекске сәйкес тексеру
жүргізуге тартылған өзге де адамдардың лауазымын, тегiн, атын, әкесiнің
аты;
7) тексеру жүргiзiлетiн мерзiмiн;
8) құжаттық тексерулер кезiндегi тексерiлетiн салық кезеңiн қамтитын
нұсқама негiздеме болып табылады.
Рейдтiк тексеру тағайындалған кездегi нұсқамада аумақтың тексерiлетiн
учаскесi, тексеру барысында анықталуға жататын мәселелер.
Тақырыптық, қосымша, қарсы тексерулер тағайындалған кезде нұсқамада:
салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң тексерiлетiн
түрi;
мiндеттi зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнетақы қорларына, әлеуметтiк
аударымдарды Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорына толық және уақтылы
ұстап қалу және (немесе) аудару мәселелерi;
банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын
ұйымдардың осы Кодексте[7] белгiленген мiндеттемелердi орындау мәселелерi;
трансферттiк бағаларды қолдану кезiндегi мемлекеттiк бақылау мәселелерi;
акцизделген тауарлардың жекелеген түрлерi өндiрiсiн және айналымын
мемлекеттiк реттеу мәселелерi;
салық төлеушi мен оның дебиторлары арасындағы өзара есеп айырысуларды
айқындау мәселелерi көрсетiледi.
Нұсқамаға салық органының бiрiншi басшысы немесе оны ауыстыратын адам
қол қоюға, ол салық органының елтаңбалы мөрiмен расталуға және уәкiлеттi
мемлекеттiк орган белгiлеген тәртiпке сәйкес арнаулы журналда тiркелуге
тиiс.
Тексеру мерзiмi ұзартылған және (немесе) тексеруді жүргізетін адамдардың
саны өзгерген және (немесе) тексерiлетiн салық кезеңi өзгерген жағдайда
қосымша нұсқама ресiмделiп, онда бұдан бұрынғы нұсқаманың нөмiрi мен
тiркелген күнi, осы Кодекске сәйкес тексеру жүргізуге тартылатын адамдардың
тегi, аты, әкесiнің аты көрсетіледi.
Бiр ұйғарым негiзiнде бiр ғана салық бақылауы жүргiзiлуi мүмкiн.
Салық бақылауын жүргiзудiң басталуы.
1. Салық төлеушiге (салық агентiне) нұсқама берiлген кез салық бақылауын
жүргiзудiң басталуы болып есептеледi.
2. Салық органының салық бақылауын жүргiзушi лауазымды адамдары салық
төлеушiге (салық агентiне) қызмет куәлiгiн көрсетуге мiндеттi.
3. Салық органының салық бақылауын жүргiзушi лауазымды адамы, рейдтiк
тексеруді қоспағанда, салық төлеушiге нұсқаманың түпнұсқасын табыс етедi.
Нұсқаманың көшiрмесiне салық төлеушi (салық агентi) нұсқамамен танысқаны
және оны алғаны туралы белгi қояды.
4. Рейдтiк тексеру жүргiзiлген кезде салық төлеушiге танысу үшiн
нұсқаманың түпнұсқасы көрсетiледi және оның көшiрмесi табыс етiледi.
Нұсқамамен таныстырылғаны және оның көшiрмесiн алғаны туралы түпнұсқаға
белгi қойылады.
5. Салық төлеушiнiң (салық агентiнiң) нұсқаманы алудан бас тартуы салық
бақылауын жүргiзудің күшiн жоюға негiз болып табылмайды.
6. Салық бақылауын жүзеге асыру кезеңiнде тексерiлетiн салық
кезеңiндегi салық есептiлiгiне салық төлеушiнiң өзгерiстер мен толықтырулар
енгiзуiне жол берiлмейдi.
Салықтық бақылауды жүзеге асыру барысында бақылау нысандарына сәйкес
салық төлеушінің тәртіпті сақтауын, салық төлеуінің заңға сәйкестілігін,
мерзімі мен көлемінің дұрыстығын, жалтарудың бар, не жоқ болуын тексеру,
салықтық түсімдердің сандық көрсеткіштерін белгілеп, олардың мемлекеттің
қаржылық ресурстарға деген қажеттілігіне сәйкес келуін анықтауында болып
келеді. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салық төлеушілердің заңға
сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп
отыруын қамтамасыз етіледі. Салықтық бақылауды жүргізбес бұрын оның мәнін,
ережелерін ашайық, яғни салық бақылауы – дегеніміз салық қызметі
органдарының салық заңдарының орындалуын жинақтаушы зейнетақы қорларына
міндетті зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру
қорына әлеуметтік аударымдардың толық және уақытылы аударылуын бақылауы. Ал
негізгі міндеті салықтық түсімдердің сандық көрсеткіштерін белгілеп,
олардың мемлекеттің қаржылық ресурстарға деген қажеттілігіне сәйкес келуін
анықтауда болып[8] келеді. Бұл салықтың экономикалық мәнін ашады. Ал
бақылау қызметінің маңызы – салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық
жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қанағаттандырылады.
Салықтық бақылау салық жүйесінің ел экономикасын қайта құруға,
өндірістің ұлғайып дамуына, саяси-әлеуметтік шараларды толық орындалуын
қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызатын мемлекеттің қаржы көздерінің негізгі
қызметі болып келеді, яғни салықтық бақылау барлық қаржыға тән экономикалық
қатынастардың негізгі стимуляторы болып табылады.
Салықтық бақылау маңыздылығы тек мемлекеттік бюджеттің толық орындалуы
емес сомен бірге заңның сақталуы және шаруашылық субьектілер, жеке
тұлғалар, жалпы қоғамның тұрақтылығын қамтиды. Салықтық бақылау қызметі
салық комитеті мүддесінде жүргізілетіндіктен ол қаржылық бақылаудың
инспекциялық әдістеріне кіреді, яғни мемлекеттік қаржылық бақылаудың
құрамдас бөлігі болып табылады. Ал салықтық бақылаудың мән жайын ашса,
мемлекеттік бюджетпен тікелей байланысы бар. Сондықтан салық қызмет
органдарының негізгі қызметтерінің бірі болады. Салықтық бақылау
салықтардың экономикалық категория ретіндегі бақылау функциясының жүзеге
асырылу функциясының нысаны бола тұрып, ол басқару теориясы тұрғысынан
тиімді және нәтижелі басқару процесінің ажырамас элементі болып табылатының
ұмытпау қажет. Салықтық бақылау салық механизмінің құрастырушысы және ішкі
жүйесі ретінде теориялық ерекшелігінің анықталуы экономикалық теорияның
негізгі заңдарына бағынады, ол нақты экономикалық базис негізінде дамитын
ұдайы өндіріс қатынастарының құрамдасы болып табылады.
Жалпы салықтық бақылау басқа функцияларға да негіз, яғни салықтық
реттеу салықтық бақылау арқылы жүзеге асырылады, себебі салықтық бақылаудың
ұйымдастырылуы және оның нақты нысандарының бекітілуі салықтардың фискалдық
тағайындалуын да, реттеушілік қызметінің жүзеге асырылуын да қамтамасыз
етеді. Бұл орайда салықтық бақылаудың мемлекеттік билікті сипатқа ие болуы
және оның басты заңнамалық құжатта – Қазақстан Республикасының Салық
кодексінде мазмұндалуы сияқты ерекшеліктері анықталады.
Сонымен, салықтық бақылау мемлекеттік қаржылық бақылаудың құрамдас
бөлігі ретінде – бұл салық қызметі органдарының заңнама шеңберінде,
мемлекеттік фискалдық[9] және реттеушілік мүдделерін қамтамасыз етуге
бағытталған, салық механизмін жетілдіру және салықтық тәртіптің сақталуын
тексеру мақсаттарындағы экономикалық процестердің бақылануының кешенді
қызметі.
Біздің ойымызша, салықтық бақылаудың жүзеге асырылу механизмін шартты
түрде, салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы заңнама шеңберінде әрекет
ететін, келесідей жалғасушы ажырамас процестерді сипаттайтын экономикалық
қатынастар аясының бақылану қызметі ретінде көрсетуге болады:
1. Салық қызметі органдарымен салық төлеушілер, олардың салық салу
объектілері және салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде белгілі бір
ақпараттың алынуы;
2. Салық заңнамасына сәйкес тәртіпте жоспарлы түрде салықтық
тексерулерді жүргізу;
3. Алынған ақпаратты талдау негізінде салық төлеушілердің заңнамаға
сәйкес салық міндеттемелерін анықтау және олар туралы төлеушілерді
мәлімдеу;
4. Ақпараттың болмауы жағдайында: а) оның анықталуы үшін іс-шараларды
ұйымдастыру; ә) мұндай әрекеттер үшін адал емес төлеушілерге қатысты
қарастырылған жазалау шараларын қолдану;
5. Төлеушілердің салықтық есебін жүргізу;
6. Берілген ақпараттың бекітілген параметрлерге сәйкестілігін анықтау
және қажет жағдайда салықтық тексеруді жүргізу;
7. Тексерулер нәтижесінде белгілі бір ауытқулар анықталған жағдайда,
оларды бағалау;
8. Ауытқулардың бағалану нәтижесінің себептері мен салдарын анықтау;
9. Ауытқуды жою және келешекте болдырмау мақсатында заңнамаға сәйкес
экономикалық жазалау шараларын қолдану;
10. Бүтіндей салық механизмінің тиімділігін бағалау;
11. Салық механизмінің тиімділігін бағалау негізінде салық заңнамасына
өзгерістер енгізудің қажеттігін анықтау, сәйкесінше салық жүйесінің
жетілдірілуін, оның жоғары тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету.
Мемлекет өзінің тіршілік етуінің барлық кезеңдерінде ең алдымен
өзінің қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз етеді, сәйкесінше, белгілі
бір талаптарға жауап беретін бақылау жүйесін қалыптастыруға мәжбүр болған.
Мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде, оның тиімді қызмет етуі мемлекеттік
қаржылық бақылаудың арнайы жан-жақты жүйесінің болуынсыз мүмкін емес. Қалай
да болмасын, мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесі мемлекеттің өзінің
қаржылық мүдделерін және оның азаматтарының қаржылық мүдделерін, қаржы
саласындағы жеке және мемлекеттік мүдделердің тепе-теңдігін қалыптастыра
және қолдай отыра қамтамасыз етеді.
Салықтық бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаудан басты айырмашылығы
– бұл, мемлекеттік қаржылық бақылаудың қаржы жүйесіндегі кешенді[10]
бақылауды білдірсе, салықтық бақылау салық жүйесіндегі арнайы қаржылық
бақылауды білдіреді.
Қаржылық бақылау мен салықтық бақылау арасындағы байланыс тікелей бір
бағыттылығы, яғни қаржыға тән қозғалысы мен қаржыға байланысты
заңнамалардың болуы. Салықтық бақылау – қаржылық бақылаудың саласы
болғандықтан қаржының және қаржылық бақылаудың мәніне тоқталайық. Қаржы –
дегеніміз қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процессінде табылған
ерекше экономикалық қатынастардың жиынтығы, соның нәтижесінде қоғамдық
өндіріс субьектілерінің қарамағында ақшалай қорлар құрылады және қажетіне
қарай пайдаланылады. Бұл жерде қаржының табиғаты – құнның ақшалай формадағы
қозғалысының, ал қаржының қажеті қоғамның даму қажетінен туындайды.
Сонымен негізгі айтарымыз салықтық бақылау – қаржылық бақылаудың
саласы ретінде қаржылық заңнаманың орындалуына және барлық экономикалық
субъектілердің қаржылық тәртібінің сақталуына арнайы құрылған бақылау
органдарының қатаң мазмұндалған қызметі болып, салық органдары мен салық
төлеушілер арасындағы қаржылық қатынастардың тиімділігін анықтайтын
мемлекеттік басқарудың элементі ретінде қарастыруға болады.
Салықтық бақылауды жүргізу мен ұйымдастырудағы қағидалар салық
саясатының сәтті жүргізілуінде маңызды болып табылады. Сондықтан, еліміздің
салық органдары негізделуге тиіс маңызды қағидаларды қарастыру дұрыс деп
білеміз. Салық салудың классикалық қағидалары болып анықтылық,
қарапайымдылық, үнемділік, әділеттілік болып табылады. Біз бұлардың жалпыға
белгілігіне байланысты оларға толық тоқталмаймыз.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының
жариялылығы қағидаларына негізделеді, ал салық заңдарының ережелері
белгіленген салық салу қағидаларына қайшы келмеуге тиіс.
Салық салудың міндеттілігі[11]. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес
салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде
орындауға міндетті.
Салық салудың айқындығы. Қазақстан Республикасының салықтары және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық
салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әділдігі. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бірдей және міндетті болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін
беруге тыйым салынады.
Салық жүйесінің біртұтастығы. Қазақстан Республикасының салық жүйесі
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты
біртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы. Салық салу мәселелерін реттейтін
нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға
тиіс.
Біздің ойымызша, елімізде қолданылатын салық салу қағидаларымен қатар
салықтық бақылауды, оның ерекшелігін ескеретін келесідей қағидаларды
қолдануға болады:
Жоспарлылық қағидасы. Салықтық бақылаудың жүргізілуін сапалы және
уақытылы, бақылау мақсатын ең оңтайлы, өнімді және нәтижелі ұйымдастыру
үшін бақылауға жоспарлау жүргізіледі. Бақылау өз мақсатына жету үшін
қажетті бақылау объектісінің көлемі мен ресурстарын анықтау салық
қызметкерінің дұрыс жоспарлауы болып табылады. Жоспарлаудың міндетті
болатын бақылау объектісінің болжамды зерттелуі, оның нәтижелері бойынша
бақылау іс-шараларының жүргізілуі және бақылау жоспары мен бағдарламасында
бекітілуі болып табылады.
Тәуелсіздік қағидасы. Салық қызмет органдары мен қызметкерлерінің
негізгі жағдайы оларға бекітілген мәселелер бойынша болатын бақылау
объектісі мен басқа да экономикалық әсерлерден тәуелсіздігі болып табылады.
Салық қызметкерлерінің мақсаты, іс-әрекеті мен қорытынды ой-пікірлері өз
тәуелсіздіктеріне толық сенімді болуы тиіс. Тәуелсіздік қағидасы сомен
бірге кейбір жағдайларға тосқауыл қояды, ол өз кезегінде бақылау
органдарына қатысты болмауы тиіс (туысқандық пен басқа да жеке қатынастар;
бақылауды жоспарлау, жүргізу мен есептік дайындық үдерісіне кері ықпал
ететін қаржылық және мүліктік қызығушылықтың болуы; тексеру уақытындағы
бақылау объектісіне жұмыс жасау мен т.б.).
Тиімділік қағидасы[12]. Бұл қағида, салық органдарының ресурстарын
тиімді пайдаланумен байланысты салықтық бақылауға арналған талапты
қарастырады, яғни жоғары кәсіпқой мамандар, оларға берілген уақыт пен
материялдық база және тағы басқа ресурстар тиімді пайдаланылуы тиіс.
Нәтижелік қағидасы. Салықтық бақылау, оны жүргізудің жүзеге
асқандығының қорытындысын көрсететін, белгілі бір нәтижеге бағытталуы тиіс.
Себебі алынған нәтижелер, оны жүргізуге кеткен шығындардан жоғары болған
жағдайда ғана салықтарға қойылған классикалық талаптардың орындалуы
қамтамасыз етіледі.
Кәсіпқойлық қағидасы. Салық қызмет органдары мамандарының
кәсіпқойлығы, қазіргі кезде өзектілікке ие болуда, яғни бақылаушы
субъектінің өз ісін қажетті деңгейде білмеуі орынсыз болып табылады және
тәжірибе жүзінде көптеген тиімсіз жағдайларға әкеледі, ал жоғары кәсіпқой
мамандар салықтық бақылаудың іске асырылуы мен ұйымдастырылуына тек жағымды
ықпалын тигізеді.
Жауапқа тартушылық қағидасы. Салықтық міндеттемелердің салық
төлеушілермен орындауда және салықтық бақылауды тікелей жүзеге асыру
барысында салықтық қатынастардың қатысушылары, әрқашан кеткен қателердің
немесе заң бұзушылықтар үшін жауапқа тартылатындығы туралы ескеруі тиіс.
II Салықтық бақылаудың атқарылуы мен оның нысандарын талдау
1. Салықтық бақылаудың түрлері мен нысандары
Салықтар және басқа міндетті төлемдер түріндегі бюджетке шоғырланатын
қаражаттардың көлемі көбінесе заңды және жеке тұлғалармен салық
заңнамасының және басқа нормативтік актілерді дұрыс орындалуына тәуелді.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты экономиканың түрлі
салаларында өзінің қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыратын жаңа
кәсіпорындар саны көбеюде. Олардың көбісі бухгалтерлік және салық заңнамасы
саласында қажетті деңгейдегі кәсіпқой мамандарға ие емес. Мұндай
кәсіпорындарда, әдеттегідей, есеп жүргізуде қателіктер жіберіледі, ал кей
жағдайларда есеп-қисап көрсеткіштерін саналы бұрмалау да кездеседі. Мұның
барлығы салық салынатын базаның төмендеуіне және салықтық түсімдердің
бюджетке[13] жеткіліксіз түсуіне әкеледі. Осы жағдайларда салықтық
бақылаудың нақты нысандары мен түрлерінің жүйелі және біртұтас сипатқа ие
болуы ерекше маңызға ие болады.
Нысан түсінігінің қандай да бір құбылыс мазмұнының сыртқы көрінісі
ретінде жалпы теориялық сипатталуы, салықтық бақылау нысандары табиғатының
келешектегі талдануына негіз ретінде талдануы тиіс. Осы тұрғыдан, салықтық
бақылау нысандарын, оның нақты міндетін орындау бойынша уәкілетті
органдардың іс-әрекеттерінің бірегей жиынтығын сипаттайтын, салықтық
бақылауды ұйымдастырудың, іске асырудың және оның іс-шараларының
нәтижелерін бекіту әдістерінің сыртқы көрінісі деп анықтауға болады.
Еліміздің қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес салық бақылауы
келесідей нысандарда жузеге асырылады:
- салық төлеушілерді тіркеу есебі;
- салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке
алу;
- бюджетке түсімдерді есепке алу;
- қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
- салық тексерулері;
- камералдық бақылау;
- салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдау ережелері;
- акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
- мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
- уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Осы аталға салықтық бақылау нысандарының нәтижесі бойынша Қазақстан
Республикасының заңнамаларын бұзу фактілері анықталған жағдайда салық
органдары салық төлеушіге жазбаша хабарлама жібереді. Бұл салық қызметі
органдарының салық төлеушіге салық міндеттемелерін орындау туралы жіберген
хабарламасы болып табылады.
Салық тексеру нәтижесі бойынша салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің, өсімдер мен айыппұлдардың хабарламасын салық
органдары салықтық тексеру акт қорытындысы бойынша шешім қабылдаған күннен
бастап бес жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жібереді. Ал камералдық
бақылау нәтижесі бойынша жіберілген қателіктерді жою хабарламасы анықталған
күннен бастап бес жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жіберілуі тиіс.
Салық төлеушілерді тіркеу есебі. Салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу
– бұл салық төлеуші туралы мәліметтерді салық төлеушілердің мемлекеттік
тізіліміне енгізу. Тіркеу есебі – салық төлеушіні салық органында есепке
қою, соның нәтижесінде салық төлеушінің тіркеу деректері, оның ішінде салық
төлеушінің тұрған жері, оған салық салу объектілері мен салық салуға
байланысты объектілердің тиесілігі; салық төлеушінің тіркеу деректерінің
ағымдағы өзгерістерін тіркеу; есептен шығару белгіленеді. Салық төлеушінің
тіркеу деректері салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу (тіркеу есебіне алу)
кезінде оның салық органына берген мәліметтері.
Қазақстан Республикасында салық төлеушілерді[14] мемлекеттік тіркеу
ретінде мыналар тіркелуге тиіс: орналасқан жері бойынша – тұрақты мекеме
құру арқылы қызметін жүзеге асыратын шетел заңды тұлғалары, олардың
құрылымдық бөлімшелері, оның ішінде резидент еместер; қызметін жүзеге
асыратын жері боыйынша – тұрақты мекеме құрмай қызметін жүзеге асыратын
резидент емес заңды тұлғалар; қызметін жүзеге асыратын жері бойынша
қызметін бірлескен кәсіпкерлік нысанында жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлер;
тұрғылықты жері бойынша салық төлеушіліер болып табылатын резидент жеке
тұлғалар; болатын жері бойынша – белгіленген резидент емес жеке тұлғалар;
салық салу объектілері орналасқан және (немесе) тіркелген жер бойынша салық
салу объектілерін иеленетін резидент еместер; резидент банк орналасқан жері
бойынша көзделген негіздер бойынша мемлекеттік тіркеуге жатпайтын, резидент
банктерде ағымдық шоттарын ашатын резидент еместер салық төлеушілер.
Салық төлеушілерді тіркеу есебі салық төлеуші салық органдарында салық
төлеушілерді мемлекеттік тіркеу рәсімінен өткеннен кейін жузеге асырылады.
Бұл ретте салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу оны тіркеу есебіне алғаш рет
қою болып табылады. Салық төлеуші:
• заңды тұлға, оның құрылымдық бөлімшелері, сондай-ақ қызметін жүзеге
асыратын шетелдік заңды тұлға үшін: заңды тұлғаның, оның құрылымдық
бөлімшесінің орналасқан орны бойынша; салық салу объектілері мен салық
салуға байланысты объектілердің орналасқан және тіркеу орны бойынша;
• жеке тұлға, соның ішінде жеке кәсіпкер үшін: резидентке – тұрғылықты
жері бойынша; резидент емеске келген орны бойынша; салық салу
объектілерінің, салық салуға байланысты объектілердің орналасқан және
тіркеу орны бойынша; кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру орны бойынша салық
органдарында тіркеу есебіне тұруға міндетті.
Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке
алу. Салық органдары жеке тұлғаларды салық салу объектілерінің орналасқан
жері бойынша тіркеу есебін Салық кодексіне сәйкес салық салу объектілерін
есепке алуды және тіркеуді жүзеге асыратын уәкілетті органдар беретін
мәліметтер негізінде жүргізеді. Бұл үшін мыналар: жылжымайтын мүлік (жер)
үшін – олардың нақты орналасқан жері; көлік құралдары үшін – көлік
құралдарының мемлекеттік тіркелген жері, ал ондай жоқ болған жағдайда –
мүлік иесінің орналасқан (тұрғылықты) жері салық салу объектісінің
орналасқан жері болып танылады.
Салық төлеушілерді тіркеу есебін жүзеге асыру кезінде салық қызметі
органдары мынадай: заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуді, қайта тіркеуді
және таратуды жүзеге асыратын; статистика жүргізетін; салық салумен
байланысты объектілерді және салық салу объектілерін есепке алуды және
тіркеуді жүзеге асыратын; лицензиялар, куәліктер немесе рұқсат беру мен
тіркеу сипатындағы өзге де құжаттарды беретін; жеке тұлғаларды тұрғылықты
жері жері бойынша тіркеуді жүргізетін; азаматтық хал актілерін тіркеуді
жүзеге асыратын; нотариаттық іс-әрекеттер жасауды жүзеге асыратын;
қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкілетті органдармен;
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін басқа да уәкілетті
органдармен өзара іс-әрекет жасайды.
Бюджетке түскен түсімдерді есепке алу[15]. Бюджетке түскен түсімдерді
есепке алуды салық органдары салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің, сондай-ақ өсімпұлдар мен айыппұлдардың есептелген
және түскен сомалары бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын салық
төлеушінің жеке шотында көрсету жолымен жүзеге асырады. Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндітті төлемдердің түсуін есептеу бірыңғай бюджет
сыныптамасына сәйкес жүргізіледі, ал жеке шоттарды жүргізу тәртібін
уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.
Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу. Бұл нысан, қосылған құн
салығы бойынша төлеушілерді есепке қою талаптары белгіленген тәртіппен
айқындау және қосылған құн салығы бойынша төлеушіні есепке қою тәртібін
белгілеу арқылы жүзеге асады.
Салық тексерулер[16]і. Салық тексеруі – бұл салық қызметі органдары
жүзеге асыратын, салық заңдарының орындалуын тексеру. Сонымен қатар, бұл
нысан салық төлеушілермен олардың салықтық міндеттемелерінің орындалуына
мемлекеттік бақылаудың басты тәсілі. Салық қызметі органдарының лауазымды
адамдары, салық кодексіне сәйкес тексеруді жүргізуге тартылатын өзге де
адамдар мен салық төлеуші салық тексерулеріне қатысушылар болып табылады.
Арнайы білімді және дағдыны талап ететін мәселелерді зерттеу және
консультация алу үшін салық қызметі органы салықтық тексеруге оның
нәтижесіне мүдделі емес маманды тартуы мүмкін.
Алға қойылған мәселелер бойынша маман қорытынды жасайды, ол салықтық
тексеру актісіне қоса беріледі. Салық тексерулерін салық қызметі органдары
ғана жүзеге асырады. Ол мынадай түрлерге бөлінеді:
1) құжаттық тексеру;
2) рейдтік тексеру;
3) хронометраждық зерттеу.
Құжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлінеді:
1) кешенді тексеру – салықтың және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің барлық түрлері бойынша салық
міндеттемелерінің орындалуын тексеру;
2) тақырыптық тексеру – салықтың және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдердің жеке түрі бойынша салық
міндеттемелерінің, банктер мен банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың белгіленген
міндеттемелерді орындауын, сондай-ақ трансферттік бағалар
қолданғанда мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша орындалуын
тексеру;
3) қарсы тексеру – егер салықтық тексеруді жүргізу кезінде салық
органында аталған тұлғаларға байланысты салық төлеушілердің
жүргізген операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі
туралы қосымша ақпарат алу қажеттігі туындаған жағдайда
үшінші бір тұлғаларға қатысты жүргізілетін тексеру.
Рейдтік тексеруді салық қызметі органдары жекелген салық төлеушілерге
қатысты олардың Қазақстан Республикасы заңдарының жекелеген талаптарын,
атап айтқанда:
- салық төлеушілердің салық органдарында тіркеу есебіне қойылуы;
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың дұрыстығы;
- лицензияның, бір жолғы талонның және өзге де рұқсат ету құжаттарының
болуы;
- акцизделетін өнімді өндіру, сақтау және сату ережесін сақтау талаптарын
орындауы мәселелері бойынша жүргізеді.
Хронометраждық зерттеуді салық органдары салық төлеушінің нақты
кірісін және кіріс алуға байланысты нақты шығындарды анықтау мақсатымен
жүргізеді. Хронометраждық зерттеу бекітілген тәртіппен жіргізіледі.
Салық тексеруін жүргізу, заң актілерінде белгіленген жағдайларды
қоспағанда, салық төлеушінің қызметін тоқтатпауға тиіс, сондай-ақ салық
органы заңды тұлғаның өзіне салық тексеруінің жүргізілуіне қарамастан заңды
тұлғаның құрылымдық бөлімшелерін тексеруге хұқылы.
Камералдық бақылау[17]. Камералдық бақылау – салық төлеушілер берген
салық есептілігін және басқа да құжаттарды зерделеу мен талдау негізінде
тікелей салық органы, оның орналасқан жері бойынша жүзеге асырылатын
бақылау.
Салық орган салық есептілігін қателіктер тапқан, салық есептілігінде
келтірілген мәліметтердің арасынан қайшылық табылған, сондай-ақ шағын
бизнес субъектілері үшін көзделген шарттарды асыра пайдаланған кезде салық
төлеушіге жіберілген қателіктерді өз бетінше жою үшін, сондай-ақ салық
салудың жалпыға бірдей белгіленген тәртібіне көшуі үшін хабарлама
жіберіледі.
Мониторинг. Салық төлеушілер мониторингі салық төлеушілнрдің нақты
салық салынатын базасын анықтау және тауарлардың (жұмыстардың, қызмет
көрсетулердің) өзіндік құнын қалыптастырудың негізділігіне талдау жүргізу,
қаржы, валюта заңдарын, қолданылатын нарықтық бағаларды сақтау мақсатында
салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметін байқау жүйесін қолдану
жолымен жүзеге асырылады.
Электронды мониторинг – белгіленген электрондық цифрлық қолтаңбамен
расталып, электрондық құжат нысанында ақпарат беретін мониторинг түрі.
Салық төлеушілердің мониторингі республикалық аймақтық деңгейде жүзеге
асырылады.
Фискалдық жады бар бақылау касса машиналарын қолдану. Қазақстан
Республикасының аумағында сауда операцияларын жүзеге асыру кезінде немесе
қолма-қол ақша, банктік төлем карточкалары, чектер арқылы қызмет
көрсеткенде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысу міндетті түрде фискалдық
жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану және тұтынушылардың қолына
бақылау чегін беру арқылы жургізіледі.
Фискалдық жады бар бақылау-касса машиналары тауарлар сату мен қызмет
көрсету кезінде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды тіркеу үшін
пайдаланылатын, ақпараттың маусым сайын түзетілмей тіркелуін және энергияға
тәуелсіз ұзақ уақыт сақталуын қамтамасыз ететін, фискалдық жады блогы бар
электронды құрылғылар және банктік компьютерлік жүйелер.
Акцизделетін тауарларға бақылау жасау. Сыраны қоспағанда, белгіленген
тәртіппен және жағдайларда акциз алымы таңбаларымен және есептік-бақылау
таңбаларымен таңбалануға тиіс. Акциз алымы таңбалары[18]мен және есептік-
бақылау таңбаларымен таңбалауға акцизделетін тауарларды дайындаушылар мен
импортерлер жауапты болып табылады.
Салық органы белгіленген тәртіппен акцизделетін тауарлардың жекелеген
түрлерін таңбалаудың ережесін акцизделетін тауарларды дайындаушының
сақтауына бақылау жасайды, сондай-ақ белгіленген тәртіппен акцизделетін
тауарларды өндіруді жүзеге асыратын салық төлеушінің аумағында акциздік
постылар белгіленеді.
Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау
және өткізу тәртібін сақтауға бақылау жасау. Салық органдары мемлекет
меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау және өткізу
тәртбін сақтауға, сондай-ақ оны сатудан бюджетке ақша түсімдерінің толық
және уақытылы түсуін бақылауды жүзеге асырады.
Уәкілетті органдарға бақылау жасау. Салық қызметінің органдары
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеудің дұрыстығы,
оларды алудың толымдылығы мен уақтылы аударылуы жөніндегі мәселер бойынша
уәкілетті органдарға бақылау жасауды жүзеге асырады.
Бақылаудың ұтымды болуының шарты – оның ғылыми негізделген жіктелуін
қорыту, сондай-ақ бақылаудың ғылыми негіздерін және жіктелу критерттлерін
сипаттау кезінде, оның жіктелуі жөнінде пікірлердің көптігі. Тәжірибелік
және ғылыми міндеттерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Салықтық бақылаудың теориялық аспектілері
1.1 Салық бақылауы ұғымы мен түрлерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Салықтық бақылау механизмі және оны жүргізу қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
II Салықтық бақылаудың атқарылуы мен оның нысандарын талдау
1. Салықтық бақылаудың түрлері мен нысандары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Салық қызмет органдарының салықтық бақылауды іске асыру
қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .25
3. Салықтық бақылаудың кейбір дамыған шетелдердің іс-тәжірибесі ... 30
III Салықтық бақылаудың жетілдірілу мәселелері мен оны шешудің кейбір
жолдары
3.1. Салық төлеушілерді таңдаудағы статистикалық әдістерді қолдану
қажеттігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.2. Салықтық бақылаудың басқа мәселелері мен оларды шешудің кейбір
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3 ҚР-сы Президентінің 2008 жылғы халыққа Жолдауы негізінде салық жүйесін
жетілдіру барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..59
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы
егемендік алып, дербес мемлекет болған және белсенді түрде рыноктық
экономикаға өту кезінде салық жүйесі елеулі орын алады. Өзінің
тәуелсіздігін және дербестігін алған кез-келген мемлекетке тұрақты, әрі
күшті қаржылық база қажет. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай
нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің қаржылық негізі шаруашылық
субъктілерден және халықтан жиналған салық болып табылады.
Салықтар біздің өмірімізде бұрыннан үйреншікті жағдайға айналған. Олар
күрделі бюджеттік мәселелерді шешудің негізгі құралы болып табылады. Мұнда
коперативтік табыс салығы да маңызды рол атқарады.
Салық – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк
саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтiк-
экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн
терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиiмдi және тұрақты дамыту
мақсатымен салық жүйесiн неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi
мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.
Салықтар дүниежүзіндегі барлық адамзаттың өмірінде кездесіп отыратын
құрал болып келеді, себебі әрбір тұлғаның сатып алатын, тұтынатын
заттарының барлығының құрамында салықтың белгілі бір мөлшері тұрады, яғни
салықтар кез-келген заңды немесе жеке тұлғаның өмір сүруіне керек, оның
физиологиялық, әлеуметтік немесе қауіпсіздік қажеттіліктерін қанағаттандыру
барысында тұтынатын қызметтері, жұмыстары мен тауарларының іске асуы
кезінде пайда болатын міндетті төлемдер болып келеді. Салық бүкіл қоғам
үшін жасалған игілік, ал салықтық саясат экономикалық қатынастарды
реттейтін маңызды құрал болып табылады. Аумақтық бюджетті қалыптастырудағы
негізгі қайнар көзі-салықтардың арқасында әлеуметтік-қоғамдық бағдарламалар
қаржыландырылады.
Үкіметтің бюджет кірістерін басқару құралдарына, яғни оның заңға
сәйкес дұрыс реттелуі, бөлінуі, жүйелі түрде қадағалануы тікелей салық
органдары қызметтеріне тәуелді түрде жүзеге асырылады. Мемлекеттің бюджет
кірісіне түсетін салықтық түсімдер мен басқа да міндетті төлемдері салық
бақылау қызметі негізінде жүргізіледі. Салықтық бақылаудың негізгі қызметі
мен жүргізілу нысандары арқылы оның мақсаттары жүзеге асады. Ал басты
мақсаты мен міндеті – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің дұрыс есептелуі мен уақытылы төленуін бақылау. Мемлекеттің
алдына қоятын мақсаттарының бірі кіріс көздерін қалыптастыру болып
табылады. Қазақстан Республикасында салық жүйесі 1991 жылдан бері қызмет
атқарады. Салықтық жүйе мемлекетке елдің экономикалық және әлеуметтік
дамуының маңызды мәселелерін іске асыруды бақылау үшін қажет.
Салықтардың пайда болуы мен мемлекеттің пайда болуы бір кезеңге
жатады. Қандай да бір мемлекет үшін салықты бекітіп, оны жинау - ең маңызды
қажеттіліктерінің бірі. Себебі салықтардан түсетін қаржылық ресурстарсыз
мемлекеттің өмір сүруі, дамуы екіталай нәрсе.
Салықтық бақылауды жүргізудің экономикалық мәнділігі жоғары. Оның
себебі мемлекет шеңберінде, толығымен салықтық түсімдердің орындалуы әр
жылда артып отырады. Салық органдарының бұл қызметі салық төлеушілердің
салық төлеу процессіндегі принциптерін орындауға алып келеді. Яғни
психологиялық тұрғыда салық төлеуші заңды және жеке тұлғалардың алдындағы
міндеті анықталады.
Мемлекеттің салық органы басты функционалдық-қызметтерін атқарады.
Тақырыптың өзекті мәселесі – салықтық бақылау және оның жетілдіру жолдары
болғандықтан бұл қызмет арқылы салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық
жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық
бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық
төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық және
уақытылы бюджетке төлеп отыруын қамтамасыз етіледі.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диплом жұмысының
мақсаты: Қазақстан Республикасындағы салық бақылау органдарының қызмет ету
аясын талдау және оның дамуы, одан әрі жетілдіру жолдарын анықтау.
Аталған мақсатқа сәйкес төмендегі міндеттер анықталған:
- Салықтық бақылаудың экономикалық мәні мен маңыздылығын атау;
- Салық қызмет органдарының салықтық бақылауды жүзеге асыруы
(Алматы қаласының Бостандық ауданы Салық комитетінің мәліметтері
бойынша);
- Салықтық бақылау қызметіне сипаттама беру және кейбір шетел
тәжірибелері бойынша салыстырма жүргізу;
- Қазақстан Республикасының салық органдарына салықтық бақылау
қызметінің жетілдіру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмысты жазу барысында қолданылған негізгі әдебиет көздеріне
ҚР Заңдары мен мемлекеттің Қаулылары, Елбасы Жолдауы және салық Заңнамалары
қолданылды. Тақырыптың теориялық жағын ашуда негізінен отандық және
шетелдік ғылыми әдебиеттер пайдаланылды, ал жұмыстың практикалық және 3-ші
тарауларын жазуда ғылыми мақалалар мен экономикалық басылымдар
пайдаланылды.
І Салықтық бақылаудың теориялық аспектілері
1.1 Салық бақылауы ұғымы мен түрлерi
Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге пайда болды. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен
және жаңаруымен қабаттаса жүредi.
“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi
қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгiлi бiр көлеме және белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi
төлем ретiнде қарастырылады.
Салықтар дегенiмiз-мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде түсетiн мiндеттi төлемдер болып
табылады. Салықтар – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екi арадағы мемлекеттiк орталықтандырылған қаржы көздерiн
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипатайтын
эконом[1]икалық категория. Салықтардың экономикалық мәнi мынада:
• Бiрiншiден, салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн
көрсетедi.
• Екiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтардың қаржылық
қатынастарын көрсетедi.
Салықтар жалпы шығу тегi мемлекеттердiң пайда болуымен қатар өмiр
сүруi мен дамуының негiзгi қаржылық көзi болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, оның құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады. әрбiр
мемлекетке өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр
деңгейде қаржының көздерi керек екенi белгiлi. Ал салықтар болса осы
мемлекет қаржысының негiзгi қайнар көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы
дамытуға, ынталандыруға және экономиканың маңызды, дамуды қажет ететiн
салаларына қолдау құралы ретiнде пайдаланылады.
Осы салық салуға байланысты әр дәуiрде мемлекет қайраткерлерi,
экономистер, философтар, заңгерлер көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етiлген нысаны” ретiңде анықтаса,
салық салу теориясының негiзiн салушылардың бiрi А.Смит “Салық төлеушiлер
құлшылықтың белгiсi емес, бостандықтың белгiсi” деп тұжырымдаған.
Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн олардың экономикалық маңызын
түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметiне тiкелей қатысты.
Сонымен, салықтардың жалпы экономика дамуында атқаратын келесiдей үш
қызметтерi бар:
• Фискалдық;
• Реттеушiлiк;
• Бақылаушылық.
Салықтардың бiрiншi қызметi – фискалдық немесе бюджеттiк қызмет деп
аталады. Бұл салық қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi
құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi құрылады. Себебi, салықтар
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери,
қорғаныс, қоршаған ортаны қорғау және тағы басқа да шаралардың iске асуын
қамтамасыз етедi.
Баршаға белгілі 2001 жылы салық жүйесінде әділеттілікті, оның
тұрақтылығы және анықтылығын, салық төлеушілердің барлық категориясына
қатысты салық жүктемесінің баланстылығын және салық жүйесінің экономикалық
процестерге қатысты бейтараптылығын қамтамасыз етуге бағытталған негізгі
құжат – Салық Кодексі пайда болды.
Аталған заңнаманың негізінде салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
санының қысқартылуы және салық салу механизмінің оңайлатылуы, салық салу
қағидаттарының халықаралық стандарттарға көшірілуі, салық жүйесінің
экономика талаптарына сәйкестендірілуі елдегі салық ауыртпалығының
төмендеуіне, шаруашылық субъектілерінің қызметінің тұрақталуына және
сәйкесінше мемлекеттік бюджетке түсімдердің жоғарлауына мүмкіндік жасады.
Салықтардың екiншi маңызды қызметi ол реттеушiлiк[2] қызмет.
Реттеушiлiк қызметi салық механизмi арқылы iске асырылады. Оның iшiндегi
негiзгi тетiктер салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерi. Салықтық
реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң дамуын реттеп қана қоймай, сонымен
қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк инвесторларды ынталандыру, шағын
және орта кәсiпкерлiктi дамыту және қолдау шаралары, мемлекттiк маңызы бар
өндiрiстер мен өнеркәсiп салаларын қолдау мақсатында қажет болып табылады.
Әрине салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн олардың басқа да
экономикалық құралдармен және саясаттармен тығыз байланыста болуы қажет.
Салық мөлшерiн көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгiлеу өндiрiстiң тоқтауына, өндiрушi кәсiпкердiң өз iсiне деген
ынтасын жоғалтуына және көлеңкелi экономиканың дамуына әкеледi. Мысалы,
әлемдiк тәжiрибе бойынша табыс салығын салғанда салық ставкасының деңгейi
35-40 пайыздан аспауы қажет.
Салық механизмiмiн, оның iшiнде салық ставкаларының деңгейiн
зерттеген ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейдi:
• Егер төленетiн салық мөлшерi салық төлеушi табысының 50%-нан асып
кетсе, онда ол өндiрiстiң тоқтап қалуына әкелiп соқтырады. Себебi,
рыноктағы кәсiпорындар өздерiнiң өндiрiс шығындарын жаба алмай
қалады.
• Ешер салық мөлшері салық төлеушi табысының 45-50%-ы аралығында
болса, онда жай ұдайы өндiрiске әкеледi.
• Егер салық мөлшерi салық төлеушi табысының 35-40%-ы мөлшерi
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндiрiске әкеледi.
Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығының қазiргi кездегi
ставкасы 30%, ал ауылшаруашылығындағы өндiрiс оырндары үшiн ол шама 10%
ғана болып отыр.
Шаруашылық субъектiлер мен халықтар табысының бiр бөлiгiн мемлекеттiң
орталықтандырылған қаржы көздерiне айналдыру салықтардың ұдайы өндiрiстегi
қызметiн көрсетедi. Бұл қызметтiң iс-әрекетiнiң көлемiн жалпы iшкi
өнiмдегi салықтардың алатын үлес салмағы арқылы көруге болады. Соңғы
жылдардағы мәлiметтер бойынша Қазақстанның ЖIӨ-гi салықтардың үлес салмағы
20% шамасында болып отыр.
Салықтардың экономикадағы келесi негiзгi қызметi ол бақылаушылық
қызметi, яғни салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық[3] қызметi арқылы
салық механизмiнiң қызмет етуiнiң тиiмдiлiгi бағаланады, қаржы
ресурстарының қимылына баылау iсi жүргiзiледi, салық жүйесi мен бюджет
саясатының жетiлдiру жолдары қарастырылады.
Салық бақылауы - салық қызметi органдары жүзеге асыратын, Қазақстан
Республикасы салық заңдарының орындалуын тексеру қызметі. Ұйғарымда
көрсетiлген салық қызметi органдарының лауазымды адамдары, тексеруді
жүргізуге тартылатын өзге де адамдар мен салық төлеушi салық бақылауына
қатысушылар болып табылады.
Арнайы білімді және дағдыны талап ететін мәселелерді зерттеу және
консультация алу үшін, қажет болған жағдайларда, салық қызметі органы
салықтық тексеруге салықтық тексерудің нәтижесіне мүдделі емес маманды
тартуы мүмкін.
Алға қойылған мәселелер бойынша маман қорытынды жасайды, ол салықтық
тексеру актісіне қоса беріледі.
Салық бақылауын салық қызметi органдары ғана жүзеге асырады.
Салық бақылауы мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) құжаттық тексеру;
2) рейдтiк тексеру;
3) хронометраждық зерттеу.
Құжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлiнедi:
1) кешендi тексеру - салықтың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердiң барлық түрлерi бойынша салық мiндеттемелерiнiң орындалуын
тексеру;
2) тақырыптық тексеру салық міндеттемесінің салықтың жекелеген түрлері
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша орындалуын;
салық міндеттемесінің салықтың және (немесе) бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің жекелеген түрлері бойынша орындалуын;
банктердің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың осы Кодексте белгіленген міндеттерді орындауын;
трансферттік бағаларды қолдану кезінде мемлекеттік бақылау мәселелері
бойынша;
акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерінің өндірілуі мен айналымын
мемлекеттік реттеу мәселелері бойынша;
салық төлеушi мен оның дебиторлары арасындағы өзара есеп айырысуды
айқындау мәселелерi бойынша тексеру;
3) қарсы тексеру - егер салықтық тексеруді жүргізу кезінде салық
органында аталған тұлғаларға байланысты салық төлеушілердің жүргізген
операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі туралы қосымша ақпарат алу
қажеттігі туындаса, үшінші бір тұлғаларға қатысты жүргізілетін тексеру.
Қайтаруға ұсынылған қосылған құн салығы сомаларының дұрыстығына салықтық
тексеруді жүргізу кезінде Қазақстан Республикасының[4] аумағында тауарлар
бойынша камералық бақылауды жүргізу кезінде бұзушылықтар анықталған
экспортталған тауарларды өндіру және олардың айналымы процесіне қатысқан
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) беруші салық төлеушілерді
тексеру де қарсы тексеру болып табылады;
4) қосымша тексеру - салық төлеушінің шағымында жазылған мәселелер
бойынша салықтық тексерудің нәтижелері бойынша салық төлеушінің шағымын
қарайтын немесе резидент еместің қосарланған салық салуды болғызбау туралы
халықаралық шарттың ережелерін қолдану заңдылығына қатысты мәселелерді
қайта қарау туралы өтінішін қарайтын салық қызметі органының шешімі
негізінде жүргізілетін тексеру.
Рейдтiк тексерудi салық қызметi органдары жекелеген салық төлеушiлерге
қатысты олардың Қазақстан Республикасы заңдарының жекелеген талаптарын,
атап айтқанда:
1) салық төлеушiлердiң салық органдарында тiркеу есебiне қойылуы;
2) фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың дұрыстығы;
3) біржолғы талонның және өзге де рұқсат ету құжаттарының болуы;
4) салық қызметі органдарының құзыретінде болатын акцизделетін
тауарлардың жекелеген түрлерін және қызмет түрлерін лицензиялау ережелерін
және өндіру, сақтау мен өткізу шарттарын орындау мәселелері бойынша
жүргізіледі.
Хронометраждық зерттеудi салық органдары салық төлеушiнiң нақты кiрiсiн
және кiрiс алуға байланысты нақты шығындарды анықтау мақсатымен жүргiзедi.
Хронометраждық зерттеу уәкiлеттi мемлекеттiк орган бекiткен тәртіппен
жүргiзiледi.
Салық бақылауын жүргiзу, Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде
белгiленген жағдайларды қоспағанда, салық төлеушiнің қызметiн тоқтатпауға
тиiс.
Салық органы заңды тұлғаның өзiне салық бақылауының жүргiзiлуiне
қарамастан заңды тұлғаның құрылымдық бөлiмшелерiн тексеруге құқылы.
1.2 Салықтық бақылау механизмі және оны жүргізу қағидалары
Салық бақылауын жүргiзудiң мерзiмдiлiгi оның механизмімен анықталады.
1. Салық[5] бақылауы мынадай мерзiмдiлiкпен жүргiзiледi:
1) кешендi - жылына бiр реттен жиi емес;
2) тақырыптық - салықтың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемнiң белгiлi бiр түрi бойынша, акцизделетiн тауарлардың жекелеген
түрлерiнiң өндiрiсiн және айналымын мемлекеттiк реттеу мәселелерi бойынша,
сондай-ақ банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың осы Кодексте белгіленген міндеттемелерді орындау және
трансферттік бағалар қолдану кезіндегі мемлекеттік бақылау мәселелері
бойынша жарты жылда бiр реттен жиi емес.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін тақырыптық салықтық тексеру жылына бір
реттен артық жүргізілмейді.
Аталған шектеулер мынадай жағдайларда қолданылмайды:
1) заңды тұлғаны қайта ұйымдастыруға немесе таратуға және жеке
кәсiпкердiң қызметiн тоқтатуға байланысты жүзеге асырылатын құжаттық
тексерудi жүргiзу кезiнде, сондай-ақ салық төлеушiнiң өтiнiшi негiзiнде
қосылған құнға салынатын салық бойынша есептен алып тастаған жағдайда.
Бұл орайда тексеру салық төлеушiнiң өтiнiшiн алғаннан кейiн отыз
күнтiзбелiк күннен кешiктiрмей жүргiзiлуге тиiс;
2) жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шарттың қолданылу мерзiмi
өтуiне байланысты жүзеге асырылатын құжаттық тексерудi жүргiзу кезiнде;
3) қарсы тексерудi жүргiзу кезiнде;
4) мынадай:
салық төлеушiнiң өтiнішi негiзiнде, қайтарылуға ұсынылған қосылған құн
салығы сомасының дұрыстығы, сондай-ақ лицензиар лицензияның қолданысын
тоқтата тұрған бұзушылықтарды жою мәнiне;
резидент еместің қосарланған салық салуды болғызбау туралы халықаралық
шарттың ережелерін қолдану жөніндегі өтінішінің негізінде жүргізілетін
тақырыптық тексерулер жүргізу кезінде;
5) салықтық тексеру актісі бойынша хабарламаға салық төлеушінің шағымын
немесе қосарланған салық салуды болғызбау туралы халықаралық шарттың
ережелерін қолдану заңдылығына қатысты мәселені қайта қарау туралы резидент
еместің өтінішін қарайтын органның шешімі негізінде жүргізілетін қосымша
тексерулер кезінде;
6) нақты салық төлеушiге қатысты уәкілеттi мемлекеттiк орган басшысының
бұйрығына сәйкес жүргiзiлетiн кезектен тыс құжаттық тексеру кезiнде, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының қылмыстық iс жүргiзу заңдарында көзделген
негiздер бойынша.
Салық бақылауын жүргiзудiң мерзiмдерi
1. Берiлетiн нұсқамаларда көрсетiлетiн салық бақылауын жүргiзудің
мерзiмi, егер осы бапта өзгеше көзделмесе, нұсқама тапсырылған кезден
бастап отыз жұмыс күнiнен аспауға тиiс.
2. Құрылымдық бөлiмшесi бар заңды тұлғаға салық бақылауын жүргiзген
кезде салық бақылауын жүргiзудің мерзімін салық органы алпыс жұмыс күнiне
дейiн ұзартуы мүмкiн.
3. Ерекше күрделi мәселелердi тексеру кезiнде салық бақылауын жүргiзудiң
мерзiмiн салық қызметiнің жоғары тұрған органы құрылымдық бөлiмшесi жоқ
заңды тұлға үшiн елу жұмыс күнiне дейiн, құрылымдық бөлiмшесi бар заңды
тұлға үшiн сексен жұмыс күнiне дейiн арттыруы мүмкiн. Ерекше күрделi
мәселелер салық қызметiнiң жоғары тұрған органының салық төлеушiге
тапсыратын негiзделген жазбаша шешiмiмен расталады.
4. Салық бақылауын жүргiзу мерзiмi құжаттарды тапсыру туралы салық
органының талаптарын салық төлеушiге беру кезi мен салық тексеруін жүргiзу
кезінде сұралатын құжаттарды салық төлеушiні табыс етуi аралығындағы уақыт
кезеңiнде, сондай-ақ салық органының мәлiметтер мен құжаттарды сұратып алу
кезiнде тоқтатыла тұрады.
Салықтық тексе[6]ру мерзiмiнің ішінде халықаралық келісімдерге сәйкес
шет мемлекеттерге салық қызметі органдарының ақпарат беру және ол бойынша
мәлiметтер алу туралы сұрау салған кездерінің арасындағы уақыт кезеңінде де
тоқтатыла тұрады.
5. Хронометраждық зерттеулер жүргiзудiң мерзiмi уәкiлеттi мемлекеттiк
орган бекiткен хронометраждық зерттеулер жүргiзу тәртiбiне сәйкес
белгiленедi.
Салық бақылауын жүргiзу негiздемесi
1. Салық бақылауын жүргiзу үшiн мынадай деректемелердi:
1) нұсқаманың салық органында тiркелген күнi мен нөмiрiн;
2) нұсқама шығарған салық органының атауын;
3) салық төлеушiнің толық атауын;
4) салық төлеушiнiң тiркеу нөмiрiн;
5) тексеру түрiн;
6) тексеретiн адамдардың, сондай-ақ осы Кодекске сәйкес тексеру
жүргізуге тартылған өзге де адамдардың лауазымын, тегiн, атын, әкесiнің
аты;
7) тексеру жүргiзiлетiн мерзiмiн;
8) құжаттық тексерулер кезiндегi тексерiлетiн салық кезеңiн қамтитын
нұсқама негiздеме болып табылады.
Рейдтiк тексеру тағайындалған кездегi нұсқамада аумақтың тексерiлетiн
учаскесi, тексеру барысында анықталуға жататын мәселелер.
Тақырыптық, қосымша, қарсы тексерулер тағайындалған кезде нұсқамада:
салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң тексерiлетiн
түрi;
мiндеттi зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнетақы қорларына, әлеуметтiк
аударымдарды Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорына толық және уақтылы
ұстап қалу және (немесе) аудару мәселелерi;
банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын
ұйымдардың осы Кодексте[7] белгiленген мiндеттемелердi орындау мәселелерi;
трансферттiк бағаларды қолдану кезiндегi мемлекеттiк бақылау мәселелерi;
акцизделген тауарлардың жекелеген түрлерi өндiрiсiн және айналымын
мемлекеттiк реттеу мәселелерi;
салық төлеушi мен оның дебиторлары арасындағы өзара есеп айырысуларды
айқындау мәселелерi көрсетiледi.
Нұсқамаға салық органының бiрiншi басшысы немесе оны ауыстыратын адам
қол қоюға, ол салық органының елтаңбалы мөрiмен расталуға және уәкiлеттi
мемлекеттiк орган белгiлеген тәртiпке сәйкес арнаулы журналда тiркелуге
тиiс.
Тексеру мерзiмi ұзартылған және (немесе) тексеруді жүргізетін адамдардың
саны өзгерген және (немесе) тексерiлетiн салық кезеңi өзгерген жағдайда
қосымша нұсқама ресiмделiп, онда бұдан бұрынғы нұсқаманың нөмiрi мен
тiркелген күнi, осы Кодекске сәйкес тексеру жүргізуге тартылатын адамдардың
тегi, аты, әкесiнің аты көрсетіледi.
Бiр ұйғарым негiзiнде бiр ғана салық бақылауы жүргiзiлуi мүмкiн.
Салық бақылауын жүргiзудiң басталуы.
1. Салық төлеушiге (салық агентiне) нұсқама берiлген кез салық бақылауын
жүргiзудiң басталуы болып есептеледi.
2. Салық органының салық бақылауын жүргiзушi лауазымды адамдары салық
төлеушiге (салық агентiне) қызмет куәлiгiн көрсетуге мiндеттi.
3. Салық органының салық бақылауын жүргiзушi лауазымды адамы, рейдтiк
тексеруді қоспағанда, салық төлеушiге нұсқаманың түпнұсқасын табыс етедi.
Нұсқаманың көшiрмесiне салық төлеушi (салық агентi) нұсқамамен танысқаны
және оны алғаны туралы белгi қояды.
4. Рейдтiк тексеру жүргiзiлген кезде салық төлеушiге танысу үшiн
нұсқаманың түпнұсқасы көрсетiледi және оның көшiрмесi табыс етiледi.
Нұсқамамен таныстырылғаны және оның көшiрмесiн алғаны туралы түпнұсқаға
белгi қойылады.
5. Салық төлеушiнiң (салық агентiнiң) нұсқаманы алудан бас тартуы салық
бақылауын жүргiзудің күшiн жоюға негiз болып табылмайды.
6. Салық бақылауын жүзеге асыру кезеңiнде тексерiлетiн салық
кезеңiндегi салық есептiлiгiне салық төлеушiнiң өзгерiстер мен толықтырулар
енгiзуiне жол берiлмейдi.
Салықтық бақылауды жүзеге асыру барысында бақылау нысандарына сәйкес
салық төлеушінің тәртіпті сақтауын, салық төлеуінің заңға сәйкестілігін,
мерзімі мен көлемінің дұрыстығын, жалтарудың бар, не жоқ болуын тексеру,
салықтық түсімдердің сандық көрсеткіштерін белгілеп, олардың мемлекеттің
қаржылық ресурстарға деген қажеттілігіне сәйкес келуін анықтауында болып
келеді. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салық төлеушілердің заңға
сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп
отыруын қамтамасыз етіледі. Салықтық бақылауды жүргізбес бұрын оның мәнін,
ережелерін ашайық, яғни салық бақылауы – дегеніміз салық қызметі
органдарының салық заңдарының орындалуын жинақтаушы зейнетақы қорларына
міндетті зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру
қорына әлеуметтік аударымдардың толық және уақытылы аударылуын бақылауы. Ал
негізгі міндеті салықтық түсімдердің сандық көрсеткіштерін белгілеп,
олардың мемлекеттің қаржылық ресурстарға деген қажеттілігіне сәйкес келуін
анықтауда болып[8] келеді. Бұл салықтың экономикалық мәнін ашады. Ал
бақылау қызметінің маңызы – салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық
жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қанағаттандырылады.
Салықтық бақылау салық жүйесінің ел экономикасын қайта құруға,
өндірістің ұлғайып дамуына, саяси-әлеуметтік шараларды толық орындалуын
қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызатын мемлекеттің қаржы көздерінің негізгі
қызметі болып келеді, яғни салықтық бақылау барлық қаржыға тән экономикалық
қатынастардың негізгі стимуляторы болып табылады.
Салықтық бақылау маңыздылығы тек мемлекеттік бюджеттің толық орындалуы
емес сомен бірге заңның сақталуы және шаруашылық субьектілер, жеке
тұлғалар, жалпы қоғамның тұрақтылығын қамтиды. Салықтық бақылау қызметі
салық комитеті мүддесінде жүргізілетіндіктен ол қаржылық бақылаудың
инспекциялық әдістеріне кіреді, яғни мемлекеттік қаржылық бақылаудың
құрамдас бөлігі болып табылады. Ал салықтық бақылаудың мән жайын ашса,
мемлекеттік бюджетпен тікелей байланысы бар. Сондықтан салық қызмет
органдарының негізгі қызметтерінің бірі болады. Салықтық бақылау
салықтардың экономикалық категория ретіндегі бақылау функциясының жүзеге
асырылу функциясының нысаны бола тұрып, ол басқару теориясы тұрғысынан
тиімді және нәтижелі басқару процесінің ажырамас элементі болып табылатының
ұмытпау қажет. Салықтық бақылау салық механизмінің құрастырушысы және ішкі
жүйесі ретінде теориялық ерекшелігінің анықталуы экономикалық теорияның
негізгі заңдарына бағынады, ол нақты экономикалық базис негізінде дамитын
ұдайы өндіріс қатынастарының құрамдасы болып табылады.
Жалпы салықтық бақылау басқа функцияларға да негіз, яғни салықтық
реттеу салықтық бақылау арқылы жүзеге асырылады, себебі салықтық бақылаудың
ұйымдастырылуы және оның нақты нысандарының бекітілуі салықтардың фискалдық
тағайындалуын да, реттеушілік қызметінің жүзеге асырылуын да қамтамасыз
етеді. Бұл орайда салықтық бақылаудың мемлекеттік билікті сипатқа ие болуы
және оның басты заңнамалық құжатта – Қазақстан Республикасының Салық
кодексінде мазмұндалуы сияқты ерекшеліктері анықталады.
Сонымен, салықтық бақылау мемлекеттік қаржылық бақылаудың құрамдас
бөлігі ретінде – бұл салық қызметі органдарының заңнама шеңберінде,
мемлекеттік фискалдық[9] және реттеушілік мүдделерін қамтамасыз етуге
бағытталған, салық механизмін жетілдіру және салықтық тәртіптің сақталуын
тексеру мақсаттарындағы экономикалық процестердің бақылануының кешенді
қызметі.
Біздің ойымызша, салықтық бақылаудың жүзеге асырылу механизмін шартты
түрде, салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы заңнама шеңберінде әрекет
ететін, келесідей жалғасушы ажырамас процестерді сипаттайтын экономикалық
қатынастар аясының бақылану қызметі ретінде көрсетуге болады:
1. Салық қызметі органдарымен салық төлеушілер, олардың салық салу
объектілері және салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде белгілі бір
ақпараттың алынуы;
2. Салық заңнамасына сәйкес тәртіпте жоспарлы түрде салықтық
тексерулерді жүргізу;
3. Алынған ақпаратты талдау негізінде салық төлеушілердің заңнамаға
сәйкес салық міндеттемелерін анықтау және олар туралы төлеушілерді
мәлімдеу;
4. Ақпараттың болмауы жағдайында: а) оның анықталуы үшін іс-шараларды
ұйымдастыру; ә) мұндай әрекеттер үшін адал емес төлеушілерге қатысты
қарастырылған жазалау шараларын қолдану;
5. Төлеушілердің салықтық есебін жүргізу;
6. Берілген ақпараттың бекітілген параметрлерге сәйкестілігін анықтау
және қажет жағдайда салықтық тексеруді жүргізу;
7. Тексерулер нәтижесінде белгілі бір ауытқулар анықталған жағдайда,
оларды бағалау;
8. Ауытқулардың бағалану нәтижесінің себептері мен салдарын анықтау;
9. Ауытқуды жою және келешекте болдырмау мақсатында заңнамаға сәйкес
экономикалық жазалау шараларын қолдану;
10. Бүтіндей салық механизмінің тиімділігін бағалау;
11. Салық механизмінің тиімділігін бағалау негізінде салық заңнамасына
өзгерістер енгізудің қажеттігін анықтау, сәйкесінше салық жүйесінің
жетілдірілуін, оның жоғары тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету.
Мемлекет өзінің тіршілік етуінің барлық кезеңдерінде ең алдымен
өзінің қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз етеді, сәйкесінше, белгілі
бір талаптарға жауап беретін бақылау жүйесін қалыптастыруға мәжбүр болған.
Мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде, оның тиімді қызмет етуі мемлекеттік
қаржылық бақылаудың арнайы жан-жақты жүйесінің болуынсыз мүмкін емес. Қалай
да болмасын, мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесі мемлекеттің өзінің
қаржылық мүдделерін және оның азаматтарының қаржылық мүдделерін, қаржы
саласындағы жеке және мемлекеттік мүдделердің тепе-теңдігін қалыптастыра
және қолдай отыра қамтамасыз етеді.
Салықтық бақылаудың мемлекеттік қаржылық бақылаудан басты айырмашылығы
– бұл, мемлекеттік қаржылық бақылаудың қаржы жүйесіндегі кешенді[10]
бақылауды білдірсе, салықтық бақылау салық жүйесіндегі арнайы қаржылық
бақылауды білдіреді.
Қаржылық бақылау мен салықтық бақылау арасындағы байланыс тікелей бір
бағыттылығы, яғни қаржыға тән қозғалысы мен қаржыға байланысты
заңнамалардың болуы. Салықтық бақылау – қаржылық бақылаудың саласы
болғандықтан қаржының және қаржылық бақылаудың мәніне тоқталайық. Қаржы –
дегеніміз қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процессінде табылған
ерекше экономикалық қатынастардың жиынтығы, соның нәтижесінде қоғамдық
өндіріс субьектілерінің қарамағында ақшалай қорлар құрылады және қажетіне
қарай пайдаланылады. Бұл жерде қаржының табиғаты – құнның ақшалай формадағы
қозғалысының, ал қаржының қажеті қоғамның даму қажетінен туындайды.
Сонымен негізгі айтарымыз салықтық бақылау – қаржылық бақылаудың
саласы ретінде қаржылық заңнаманың орындалуына және барлық экономикалық
субъектілердің қаржылық тәртібінің сақталуына арнайы құрылған бақылау
органдарының қатаң мазмұндалған қызметі болып, салық органдары мен салық
төлеушілер арасындағы қаржылық қатынастардың тиімділігін анықтайтын
мемлекеттік басқарудың элементі ретінде қарастыруға болады.
Салықтық бақылауды жүргізу мен ұйымдастырудағы қағидалар салық
саясатының сәтті жүргізілуінде маңызды болып табылады. Сондықтан, еліміздің
салық органдары негізделуге тиіс маңызды қағидаларды қарастыру дұрыс деп
білеміз. Салық салудың классикалық қағидалары болып анықтылық,
қарапайымдылық, үнемділік, әділеттілік болып табылады. Біз бұлардың жалпыға
белгілігіне байланысты оларға толық тоқталмаймыз.
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының
жариялылығы қағидаларына негізделеді, ал салық заңдарының ережелері
белгіленген салық салу қағидаларына қайшы келмеуге тиіс.
Салық салудың міндеттілігі[11]. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес
салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде
орындауға міндетті.
Салық салудың айқындығы. Қазақстан Республикасының салықтары және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық
салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әділдігі. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бірдей және міндетті болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін
беруге тыйым салынады.
Салық жүйесінің біртұтастығы. Қазақстан Республикасының салық жүйесі
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты
біртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы. Салық салу мәселелерін реттейтін
нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға
тиіс.
Біздің ойымызша, елімізде қолданылатын салық салу қағидаларымен қатар
салықтық бақылауды, оның ерекшелігін ескеретін келесідей қағидаларды
қолдануға болады:
Жоспарлылық қағидасы. Салықтық бақылаудың жүргізілуін сапалы және
уақытылы, бақылау мақсатын ең оңтайлы, өнімді және нәтижелі ұйымдастыру
үшін бақылауға жоспарлау жүргізіледі. Бақылау өз мақсатына жету үшін
қажетті бақылау объектісінің көлемі мен ресурстарын анықтау салық
қызметкерінің дұрыс жоспарлауы болып табылады. Жоспарлаудың міндетті
болатын бақылау объектісінің болжамды зерттелуі, оның нәтижелері бойынша
бақылау іс-шараларының жүргізілуі және бақылау жоспары мен бағдарламасында
бекітілуі болып табылады.
Тәуелсіздік қағидасы. Салық қызмет органдары мен қызметкерлерінің
негізгі жағдайы оларға бекітілген мәселелер бойынша болатын бақылау
объектісі мен басқа да экономикалық әсерлерден тәуелсіздігі болып табылады.
Салық қызметкерлерінің мақсаты, іс-әрекеті мен қорытынды ой-пікірлері өз
тәуелсіздіктеріне толық сенімді болуы тиіс. Тәуелсіздік қағидасы сомен
бірге кейбір жағдайларға тосқауыл қояды, ол өз кезегінде бақылау
органдарына қатысты болмауы тиіс (туысқандық пен басқа да жеке қатынастар;
бақылауды жоспарлау, жүргізу мен есептік дайындық үдерісіне кері ықпал
ететін қаржылық және мүліктік қызығушылықтың болуы; тексеру уақытындағы
бақылау объектісіне жұмыс жасау мен т.б.).
Тиімділік қағидасы[12]. Бұл қағида, салық органдарының ресурстарын
тиімді пайдаланумен байланысты салықтық бақылауға арналған талапты
қарастырады, яғни жоғары кәсіпқой мамандар, оларға берілген уақыт пен
материялдық база және тағы басқа ресурстар тиімді пайдаланылуы тиіс.
Нәтижелік қағидасы. Салықтық бақылау, оны жүргізудің жүзеге
асқандығының қорытындысын көрсететін, белгілі бір нәтижеге бағытталуы тиіс.
Себебі алынған нәтижелер, оны жүргізуге кеткен шығындардан жоғары болған
жағдайда ғана салықтарға қойылған классикалық талаптардың орындалуы
қамтамасыз етіледі.
Кәсіпқойлық қағидасы. Салық қызмет органдары мамандарының
кәсіпқойлығы, қазіргі кезде өзектілікке ие болуда, яғни бақылаушы
субъектінің өз ісін қажетті деңгейде білмеуі орынсыз болып табылады және
тәжірибе жүзінде көптеген тиімсіз жағдайларға әкеледі, ал жоғары кәсіпқой
мамандар салықтық бақылаудың іске асырылуы мен ұйымдастырылуына тек жағымды
ықпалын тигізеді.
Жауапқа тартушылық қағидасы. Салықтық міндеттемелердің салық
төлеушілермен орындауда және салықтық бақылауды тікелей жүзеге асыру
барысында салықтық қатынастардың қатысушылары, әрқашан кеткен қателердің
немесе заң бұзушылықтар үшін жауапқа тартылатындығы туралы ескеруі тиіс.
II Салықтық бақылаудың атқарылуы мен оның нысандарын талдау
1. Салықтық бақылаудың түрлері мен нысандары
Салықтар және басқа міндетті төлемдер түріндегі бюджетке шоғырланатын
қаражаттардың көлемі көбінесе заңды және жеке тұлғалармен салық
заңнамасының және басқа нормативтік актілерді дұрыс орындалуына тәуелді.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты экономиканың түрлі
салаларында өзінің қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыратын жаңа
кәсіпорындар саны көбеюде. Олардың көбісі бухгалтерлік және салық заңнамасы
саласында қажетті деңгейдегі кәсіпқой мамандарға ие емес. Мұндай
кәсіпорындарда, әдеттегідей, есеп жүргізуде қателіктер жіберіледі, ал кей
жағдайларда есеп-қисап көрсеткіштерін саналы бұрмалау да кездеседі. Мұның
барлығы салық салынатын базаның төмендеуіне және салықтық түсімдердің
бюджетке[13] жеткіліксіз түсуіне әкеледі. Осы жағдайларда салықтық
бақылаудың нақты нысандары мен түрлерінің жүйелі және біртұтас сипатқа ие
болуы ерекше маңызға ие болады.
Нысан түсінігінің қандай да бір құбылыс мазмұнының сыртқы көрінісі
ретінде жалпы теориялық сипатталуы, салықтық бақылау нысандары табиғатының
келешектегі талдануына негіз ретінде талдануы тиіс. Осы тұрғыдан, салықтық
бақылау нысандарын, оның нақты міндетін орындау бойынша уәкілетті
органдардың іс-әрекеттерінің бірегей жиынтығын сипаттайтын, салықтық
бақылауды ұйымдастырудың, іске асырудың және оның іс-шараларының
нәтижелерін бекіту әдістерінің сыртқы көрінісі деп анықтауға болады.
Еліміздің қызмет етуші салық заңнамасына сәйкес салық бақылауы
келесідей нысандарда жузеге асырылады:
- салық төлеушілерді тіркеу есебі;
- салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке
алу;
- бюджетке түсімдерді есепке алу;
- қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
- салық тексерулері;
- камералдық бақылау;
- салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдау ережелері;
- акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
- мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
- уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Осы аталға салықтық бақылау нысандарының нәтижесі бойынша Қазақстан
Республикасының заңнамаларын бұзу фактілері анықталған жағдайда салық
органдары салық төлеушіге жазбаша хабарлама жібереді. Бұл салық қызметі
органдарының салық төлеушіге салық міндеттемелерін орындау туралы жіберген
хабарламасы болып табылады.
Салық тексеру нәтижесі бойынша салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің, өсімдер мен айыппұлдардың хабарламасын салық
органдары салықтық тексеру акт қорытындысы бойынша шешім қабылдаған күннен
бастап бес жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жібереді. Ал камералдық
бақылау нәтижесі бойынша жіберілген қателіктерді жою хабарламасы анықталған
күннен бастап бес жұмыс күні ішінде салық төлеушіге жіберілуі тиіс.
Салық төлеушілерді тіркеу есебі. Салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу
– бұл салық төлеуші туралы мәліметтерді салық төлеушілердің мемлекеттік
тізіліміне енгізу. Тіркеу есебі – салық төлеушіні салық органында есепке
қою, соның нәтижесінде салық төлеушінің тіркеу деректері, оның ішінде салық
төлеушінің тұрған жері, оған салық салу объектілері мен салық салуға
байланысты объектілердің тиесілігі; салық төлеушінің тіркеу деректерінің
ағымдағы өзгерістерін тіркеу; есептен шығару белгіленеді. Салық төлеушінің
тіркеу деректері салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу (тіркеу есебіне алу)
кезінде оның салық органына берген мәліметтері.
Қазақстан Республикасында салық төлеушілерді[14] мемлекеттік тіркеу
ретінде мыналар тіркелуге тиіс: орналасқан жері бойынша – тұрақты мекеме
құру арқылы қызметін жүзеге асыратын шетел заңды тұлғалары, олардың
құрылымдық бөлімшелері, оның ішінде резидент еместер; қызметін жүзеге
асыратын жері боыйынша – тұрақты мекеме құрмай қызметін жүзеге асыратын
резидент емес заңды тұлғалар; қызметін жүзеге асыратын жері бойынша
қызметін бірлескен кәсіпкерлік нысанында жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлер;
тұрғылықты жері бойынша салық төлеушіліер болып табылатын резидент жеке
тұлғалар; болатын жері бойынша – белгіленген резидент емес жеке тұлғалар;
салық салу объектілері орналасқан және (немесе) тіркелген жер бойынша салық
салу объектілерін иеленетін резидент еместер; резидент банк орналасқан жері
бойынша көзделген негіздер бойынша мемлекеттік тіркеуге жатпайтын, резидент
банктерде ағымдық шоттарын ашатын резидент еместер салық төлеушілер.
Салық төлеушілерді тіркеу есебі салық төлеуші салық органдарында салық
төлеушілерді мемлекеттік тіркеу рәсімінен өткеннен кейін жузеге асырылады.
Бұл ретте салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу оны тіркеу есебіне алғаш рет
қою болып табылады. Салық төлеуші:
• заңды тұлға, оның құрылымдық бөлімшелері, сондай-ақ қызметін жүзеге
асыратын шетелдік заңды тұлға үшін: заңды тұлғаның, оның құрылымдық
бөлімшесінің орналасқан орны бойынша; салық салу объектілері мен салық
салуға байланысты объектілердің орналасқан және тіркеу орны бойынша;
• жеке тұлға, соның ішінде жеке кәсіпкер үшін: резидентке – тұрғылықты
жері бойынша; резидент емеске келген орны бойынша; салық салу
объектілерінің, салық салуға байланысты объектілердің орналасқан және
тіркеу орны бойынша; кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру орны бойынша салық
органдарында тіркеу есебіне тұруға міндетті.
Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке
алу. Салық органдары жеке тұлғаларды салық салу объектілерінің орналасқан
жері бойынша тіркеу есебін Салық кодексіне сәйкес салық салу объектілерін
есепке алуды және тіркеуді жүзеге асыратын уәкілетті органдар беретін
мәліметтер негізінде жүргізеді. Бұл үшін мыналар: жылжымайтын мүлік (жер)
үшін – олардың нақты орналасқан жері; көлік құралдары үшін – көлік
құралдарының мемлекеттік тіркелген жері, ал ондай жоқ болған жағдайда –
мүлік иесінің орналасқан (тұрғылықты) жері салық салу объектісінің
орналасқан жері болып танылады.
Салық төлеушілерді тіркеу есебін жүзеге асыру кезінде салық қызметі
органдары мынадай: заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеуді, қайта тіркеуді
және таратуды жүзеге асыратын; статистика жүргізетін; салық салумен
байланысты объектілерді және салық салу объектілерін есепке алуды және
тіркеуді жүзеге асыратын; лицензиялар, куәліктер немесе рұқсат беру мен
тіркеу сипатындағы өзге де құжаттарды беретін; жеке тұлғаларды тұрғылықты
жері жері бойынша тіркеуді жүргізетін; азаматтық хал актілерін тіркеуді
жүзеге асыратын; нотариаттық іс-әрекеттер жасауды жүзеге асыратын;
қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкілетті органдармен;
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін басқа да уәкілетті
органдармен өзара іс-әрекет жасайды.
Бюджетке түскен түсімдерді есепке алу[15]. Бюджетке түскен түсімдерді
есепке алуды салық органдары салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің, сондай-ақ өсімпұлдар мен айыппұлдардың есептелген
және түскен сомалары бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын салық
төлеушінің жеке шотында көрсету жолымен жүзеге асырады. Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндітті төлемдердің түсуін есептеу бірыңғай бюджет
сыныптамасына сәйкес жүргізіледі, ал жеке шоттарды жүргізу тәртібін
уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.
Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу. Бұл нысан, қосылған құн
салығы бойынша төлеушілерді есепке қою талаптары белгіленген тәртіппен
айқындау және қосылған құн салығы бойынша төлеушіні есепке қою тәртібін
белгілеу арқылы жүзеге асады.
Салық тексерулер[16]і. Салық тексеруі – бұл салық қызметі органдары
жүзеге асыратын, салық заңдарының орындалуын тексеру. Сонымен қатар, бұл
нысан салық төлеушілермен олардың салықтық міндеттемелерінің орындалуына
мемлекеттік бақылаудың басты тәсілі. Салық қызметі органдарының лауазымды
адамдары, салық кодексіне сәйкес тексеруді жүргізуге тартылатын өзге де
адамдар мен салық төлеуші салық тексерулеріне қатысушылар болып табылады.
Арнайы білімді және дағдыны талап ететін мәселелерді зерттеу және
консультация алу үшін салық қызметі органы салықтық тексеруге оның
нәтижесіне мүдделі емес маманды тартуы мүмкін.
Алға қойылған мәселелер бойынша маман қорытынды жасайды, ол салықтық
тексеру актісіне қоса беріледі. Салық тексерулерін салық қызметі органдары
ғана жүзеге асырады. Ол мынадай түрлерге бөлінеді:
1) құжаттық тексеру;
2) рейдтік тексеру;
3) хронометраждық зерттеу.
Құжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлінеді:
1) кешенді тексеру – салықтың және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің барлық түрлері бойынша салық
міндеттемелерінің орындалуын тексеру;
2) тақырыптық тексеру – салықтың және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдердің жеке түрі бойынша салық
міндеттемелерінің, банктер мен банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың белгіленген
міндеттемелерді орындауын, сондай-ақ трансферттік бағалар
қолданғанда мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша орындалуын
тексеру;
3) қарсы тексеру – егер салықтық тексеруді жүргізу кезінде салық
органында аталған тұлғаларға байланысты салық төлеушілердің
жүргізген операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі
туралы қосымша ақпарат алу қажеттігі туындаған жағдайда
үшінші бір тұлғаларға қатысты жүргізілетін тексеру.
Рейдтік тексеруді салық қызметі органдары жекелген салық төлеушілерге
қатысты олардың Қазақстан Республикасы заңдарының жекелеген талаптарын,
атап айтқанда:
- салық төлеушілердің салық органдарында тіркеу есебіне қойылуы;
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың дұрыстығы;
- лицензияның, бір жолғы талонның және өзге де рұқсат ету құжаттарының
болуы;
- акцизделетін өнімді өндіру, сақтау және сату ережесін сақтау талаптарын
орындауы мәселелері бойынша жүргізеді.
Хронометраждық зерттеуді салық органдары салық төлеушінің нақты
кірісін және кіріс алуға байланысты нақты шығындарды анықтау мақсатымен
жүргізеді. Хронометраждық зерттеу бекітілген тәртіппен жіргізіледі.
Салық тексеруін жүргізу, заң актілерінде белгіленген жағдайларды
қоспағанда, салық төлеушінің қызметін тоқтатпауға тиіс, сондай-ақ салық
органы заңды тұлғаның өзіне салық тексеруінің жүргізілуіне қарамастан заңды
тұлғаның құрылымдық бөлімшелерін тексеруге хұқылы.
Камералдық бақылау[17]. Камералдық бақылау – салық төлеушілер берген
салық есептілігін және басқа да құжаттарды зерделеу мен талдау негізінде
тікелей салық органы, оның орналасқан жері бойынша жүзеге асырылатын
бақылау.
Салық орган салық есептілігін қателіктер тапқан, салық есептілігінде
келтірілген мәліметтердің арасынан қайшылық табылған, сондай-ақ шағын
бизнес субъектілері үшін көзделген шарттарды асыра пайдаланған кезде салық
төлеушіге жіберілген қателіктерді өз бетінше жою үшін, сондай-ақ салық
салудың жалпыға бірдей белгіленген тәртібіне көшуі үшін хабарлама
жіберіледі.
Мониторинг. Салық төлеушілер мониторингі салық төлеушілнрдің нақты
салық салынатын базасын анықтау және тауарлардың (жұмыстардың, қызмет
көрсетулердің) өзіндік құнын қалыптастырудың негізділігіне талдау жүргізу,
қаржы, валюта заңдарын, қолданылатын нарықтық бағаларды сақтау мақсатында
салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметін байқау жүйесін қолдану
жолымен жүзеге асырылады.
Электронды мониторинг – белгіленген электрондық цифрлық қолтаңбамен
расталып, электрондық құжат нысанында ақпарат беретін мониторинг түрі.
Салық төлеушілердің мониторингі республикалық аймақтық деңгейде жүзеге
асырылады.
Фискалдық жады бар бақылау касса машиналарын қолдану. Қазақстан
Республикасының аумағында сауда операцияларын жүзеге асыру кезінде немесе
қолма-қол ақша, банктік төлем карточкалары, чектер арқылы қызмет
көрсеткенде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысу міндетті түрде фискалдық
жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану және тұтынушылардың қолына
бақылау чегін беру арқылы жургізіледі.
Фискалдық жады бар бақылау-касса машиналары тауарлар сату мен қызмет
көрсету кезінде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды тіркеу үшін
пайдаланылатын, ақпараттың маусым сайын түзетілмей тіркелуін және энергияға
тәуелсіз ұзақ уақыт сақталуын қамтамасыз ететін, фискалдық жады блогы бар
электронды құрылғылар және банктік компьютерлік жүйелер.
Акцизделетін тауарларға бақылау жасау. Сыраны қоспағанда, белгіленген
тәртіппен және жағдайларда акциз алымы таңбаларымен және есептік-бақылау
таңбаларымен таңбалануға тиіс. Акциз алымы таңбалары[18]мен және есептік-
бақылау таңбаларымен таңбалауға акцизделетін тауарларды дайындаушылар мен
импортерлер жауапты болып табылады.
Салық органы белгіленген тәртіппен акцизделетін тауарлардың жекелеген
түрлерін таңбалаудың ережесін акцизделетін тауарларды дайындаушының
сақтауына бақылау жасайды, сондай-ақ белгіленген тәртіппен акцизделетін
тауарларды өндіруді жүзеге асыратын салық төлеушінің аумағында акциздік
постылар белгіленеді.
Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау
және өткізу тәртібін сақтауға бақылау жасау. Салық органдары мемлекет
меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау және өткізу
тәртбін сақтауға, сондай-ақ оны сатудан бюджетке ақша түсімдерінің толық
және уақытылы түсуін бақылауды жүзеге асырады.
Уәкілетті органдарға бақылау жасау. Салық қызметінің органдары
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеудің дұрыстығы,
оларды алудың толымдылығы мен уақтылы аударылуы жөніндегі мәселер бойынша
уәкілетті органдарға бақылау жасауды жүзеге асырады.
Бақылаудың ұтымды болуының шарты – оның ғылыми негізделген жіктелуін
қорыту, сондай-ақ бақылаудың ғылыми негіздерін және жіктелу критерттлерін
сипаттау кезінде, оның жіктелуі жөнінде пікірлердің көптігі. Тәжірибелік
және ғылыми міндеттерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz