Іздер. Мұхтар Әуезов
Тікшелеу жасыл беткейдің орта тұсына келе бере Несіпбай аттан түсті. Айналаға көз салған жоқ. Әлдеқандай ой басқан күңгірт жүзі бүгін бірде-бір рет көтеріліп, мынау кең дүниеге қараған емес. Көзін ылғи төмен салып, жүзі де салбырап тұқыра береді.
Сол еңсесін көтермеген бетінде атының ауыздығын алды. Құйрығын тірсегінен келтіре шорт кескен күдіс торы ауыздығы алына салысымен басты жерге салып, атқүлақ араласқан көк өлеңді борт-борт үзе бастады. Несіпбай мұны шаужайлай түсіп, тапжылтпай отырып шылбырмен тұсау салды. Аздан соң түрып сауырынан сол жақ алақанымен ақырын үрып қалғанда, торы ат өрге қарай секі-ре басып өрлей берді. Түсаумен секірген сайын ұзындау кекілі кө-теріле түсіп желп етіп, дөң басындағы әлдекімге торы аттың «здравствуйын» айта бара жатқан сияқтанады.
Ауыздық пен үзеңгі, түрман шылдырлап барады. Несіпбай қырын тұрған бетінде сол жақ иығына мойнын бұрып: «ер-тоқымын бүлдірер ме екен»,— деп ойлай түсіп, ұзап бара жатқан аттың соңына қарады. Баяу басатын сылбыр ой енді жиылып кеп бір байлау жасағанша ат үзай берді. Несіпбай дағдылы шабандықпен біраз дағдарып түрып қалса да ойын жеңген ол емес. Еш нәрсені абайламастан бетін қайта бүрып, енді ойға қарай аяңдады.
Жарқыраған, қызуы мол шағырмак май күні мынау. Бөктер қызгалдак атып, гүл шашып, көк майса шөбі иін тіресіп міне тұр. Мөлдіреп, жаудырап ағып жаткан көк каска бұран су анау. Соны бөктер. Әлі қылшығы кұрамаған. Бір тал шөптің мұрты сынбаған еген осы-ақ.
Ай, бірақ көпірді кім біледі?
Несіпбай көнілінде күдік көп. Сене алмайды. Запыс боп, зыр қағып қалған. Аяғын төмен карай бір басып, екі басып келе жатып, көзімен ылғи көк шөп ішін тінтіп келеді.
Көпір шытыр тағы шығып қала ма, қайтеді, сопаң етіп? Сескенгені сол.
Не де болса күдіксіз тау... Таудың өзі жақсы еді... Амал не? Көк тұман мен алыс ақ бұлттарға қоршалған ана бір айдын төскей, анау бір алып тауға көз қырын тастады.
Қарлы қыс етектен түре қуылып, қаңғып шығып, тау басына тізе бүгіп, артын малып отырып қапты. Жалынғаны меңіреу аспа-ны, сүйенгені суық бұлт.
Қыс пенен кектемде шаруаның қиыншылығымен бірге қабаттап арқадан қысып, әлекті салып ең... «Кетші, кете түсші»,— дегендей боп тау жотасындағы қыс белгісіне өшпенділікпен суық қарап ап, Несіпбай қайтадан аяқ астындағы шөптерге тесіле бастады.
Бір мезгілде аяғы тайып кетті. Оң жақта бір күдікті көрінген шөпке қадалып келе жатып аяғының астындағы тікше, тайғақ кемерді байқамай қапты.
Қол-аяғы сербеңдеп азғана калбақ қағып қалды да, бір мезгіле артымен жалп етіп отыра кетті. Шапанының етегі де лап етті. Қалдайған, қастекі қара бөрік басынан ұшқан бетінде ойдан ойды қуалаи төмен қараи зыр қақты.
Несіпбай есін жиғанша төменгі жағында бірдеме дүр-дүр етіп, жел күнгі өрттей лаулады... Есіне сонда түсті. Кемердің астында жусап жатқан қой-қозы бар екен. Құлағанда соны үркітіп, бей-берекет қылыпты.
Несіпбай көк шалғынды уыстай жұлып, өрге-қарай тырмысып қайта тұрды. Көкейін кескен өзге емес. Қүлар алдында бір күдікті , көзі шалып қалған. Сол араға келе бере шөге қалды.
Айтпап па ем пәле деп... Міне кәпір қүзғынның өзі деп, бір топ шытырды жұлып алып жерге атты. .
Сол еңсесін көтермеген бетінде атының ауыздығын алды. Құйрығын тірсегінен келтіре шорт кескен күдіс торы ауыздығы алына салысымен басты жерге салып, атқүлақ араласқан көк өлеңді борт-борт үзе бастады. Несіпбай мұны шаужайлай түсіп, тапжылтпай отырып шылбырмен тұсау салды. Аздан соң түрып сауырынан сол жақ алақанымен ақырын үрып қалғанда, торы ат өрге қарай секі-ре басып өрлей берді. Түсаумен секірген сайын ұзындау кекілі кө-теріле түсіп желп етіп, дөң басындағы әлдекімге торы аттың «здравствуйын» айта бара жатқан сияқтанады.
Ауыздық пен үзеңгі, түрман шылдырлап барады. Несіпбай қырын тұрған бетінде сол жақ иығына мойнын бұрып: «ер-тоқымын бүлдірер ме екен»,— деп ойлай түсіп, ұзап бара жатқан аттың соңына қарады. Баяу басатын сылбыр ой енді жиылып кеп бір байлау жасағанша ат үзай берді. Несіпбай дағдылы шабандықпен біраз дағдарып түрып қалса да ойын жеңген ол емес. Еш нәрсені абайламастан бетін қайта бүрып, енді ойға қарай аяңдады.
Жарқыраған, қызуы мол шағырмак май күні мынау. Бөктер қызгалдак атып, гүл шашып, көк майса шөбі иін тіресіп міне тұр. Мөлдіреп, жаудырап ағып жаткан көк каска бұран су анау. Соны бөктер. Әлі қылшығы кұрамаған. Бір тал шөптің мұрты сынбаған еген осы-ақ.
Ай, бірақ көпірді кім біледі?
Несіпбай көнілінде күдік көп. Сене алмайды. Запыс боп, зыр қағып қалған. Аяғын төмен карай бір басып, екі басып келе жатып, көзімен ылғи көк шөп ішін тінтіп келеді.
Көпір шытыр тағы шығып қала ма, қайтеді, сопаң етіп? Сескенгені сол.
Не де болса күдіксіз тау... Таудың өзі жақсы еді... Амал не? Көк тұман мен алыс ақ бұлттарға қоршалған ана бір айдын төскей, анау бір алып тауға көз қырын тастады.
Қарлы қыс етектен түре қуылып, қаңғып шығып, тау басына тізе бүгіп, артын малып отырып қапты. Жалынғаны меңіреу аспа-ны, сүйенгені суық бұлт.
Қыс пенен кектемде шаруаның қиыншылығымен бірге қабаттап арқадан қысып, әлекті салып ең... «Кетші, кете түсші»,— дегендей боп тау жотасындағы қыс белгісіне өшпенділікпен суық қарап ап, Несіпбай қайтадан аяқ астындағы шөптерге тесіле бастады.
Бір мезгілде аяғы тайып кетті. Оң жақта бір күдікті көрінген шөпке қадалып келе жатып аяғының астындағы тікше, тайғақ кемерді байқамай қапты.
Қол-аяғы сербеңдеп азғана калбақ қағып қалды да, бір мезгіле артымен жалп етіп отыра кетті. Шапанының етегі де лап етті. Қалдайған, қастекі қара бөрік басынан ұшқан бетінде ойдан ойды қуалаи төмен қараи зыр қақты.
Несіпбай есін жиғанша төменгі жағында бірдеме дүр-дүр етіп, жел күнгі өрттей лаулады... Есіне сонда түсті. Кемердің астында жусап жатқан қой-қозы бар екен. Құлағанда соны үркітіп, бей-берекет қылыпты.
Несіпбай көк шалғынды уыстай жұлып, өрге-қарай тырмысып қайта тұрды. Көкейін кескен өзге емес. Қүлар алдында бір күдікті , көзі шалып қалған. Сол араға келе бере шөге қалды.
Айтпап па ем пәле деп... Міне кәпір қүзғынның өзі деп, бір топ шытырды жұлып алып жерге атты. .
Іздер
Мұхтар Әуезов
Тікшелеу жасыл беткейдің орта тұсына келе бере Несіпбай аттан түсті.
Айналаға көз салған жоқ. Әлдеқандай ой басқан күңгірт жүзі бүгін бірде-бір
рет көтеріліп, мынау кең дүниеге қараған емес. Көзін ылғи төмен салып, жүзі
де салбырап тұқыра береді.
Сол еңсесін көтермеген бетінде атының ауыздығын алды. Құйрығын
тірсегінен келтіре шорт кескен күдіс торы ауыздығы алына салысымен басты
жерге салып, атқүлақ араласқан көк өлеңді борт-борт үзе бастады. Несіпбай
мұны шаужайлай түсіп, тапжылтпай отырып шылбырмен тұсау салды. Аздан соң
түрып сауырынан сол жақ алақанымен ақырын үрып қалғанда, торы ат өрге қарай
секі-ре басып өрлей берді. Түсаумен секірген сайын ұзындау кекілі кө-теріле
түсіп желп етіп, дөң басындағы әлдекімге торы аттың здравствуйын[1] айта
бара жатқан сияқтанады.
Ауыздық пен үзеңгі, түрман шылдырлап барады. Несіпбай қырын тұрған
бетінде сол жақ иығына мойнын бұрып: ер-тоқымын бүлдірер ме екен,— деп
ойлай түсіп, ұзап бара жатқан аттың соңына қарады. Баяу басатын сылбыр ой
енді жиылып кеп бір байлау жасағанша ат үзай берді. Несіпбай дағдылы
шабандықпен біраз дағдарып түрып қалса да ойын жеңген ол емес. Еш нәрсені
абайламастан бетін қайта бүрып, енді ойға қарай аяңдады.
Жарқыраған, қызуы мол шағырмак май күні мынау. Бөктер қызгалдак атып,
гүл шашып, көк майса шөбі иін тіресіп міне тұр. Мөлдіреп, жаудырап ағып
жаткан көк каска бұран су анау. Соны бөктер. Әлі қылшығы кұрамаған. Бір тал
шөптің мұрты сынбаған еген осы-ақ.
Ай, бірақ көпірді кім біледі?
Несіпбай көнілінде күдік көп. Сене алмайды. Запыс боп, зыр қағып
қалған. Аяғын төмен карай бір басып, екі басып келе жатып, көзімен ылғи көк
шөп ішін тінтіп келеді.
Көпір шытыр тағы шығып қала ма, қайтеді, сопаң етіп? Сескенгені сол.
Не де болса күдіксіз тау... Таудың өзі жақсы еді... Амал не? Көк тұман
мен алыс ақ бұлттарға қоршалған ана бір айдын төскей, анау бір алып тауға
көз қырын тастады.
Қарлы қыс етектен түре қуылып, қаңғып шығып, тау басына тізе бүгіп,
артын малып отырып қапты. Жалынғаны меңіреу аспа-ны, сүйенгені суық бұлт.
Қыс пенен кектемде шаруаның қиыншылығымен бірге қабаттап арқадан қысып,
әлекті салып ең... Кетші, кете түсші,— дегендей боп тау жотасындағы қыс
белгісіне өшпенділікпен суық қарап ап, Несіпбай қайтадан аяқ астындағы
шөптерге тесіле бастады.
Бір мезгілде аяғы тайып кетті. Оң жақта бір күдікті көрінген шөпке
қадалып келе жатып аяғының астындағы тікше, тайғақ кемерді байқамай қапты.
Қол-аяғы сербеңдеп азғана калбақ қағып қалды да, бір мезгіле артымен
жалп етіп отыра кетті. Шапанының етегі де лап етті. Қалдайған, қастекі қара
бөрік басынан ұшқан бетінде ойдан ойды қуалаи төмен қараи зыр қақты.
Несіпбай есін жиғанша төменгі жағында бірдеме дүр-дүр етіп, жел күнгі
өрттей лаулады... Есіне сонда түсті. Кемердің астында жусап жатқан қой-қозы
бар екен. Құлағанда соны үркітіп, бей-берекет қылыпты.
Несіпбай көк шалғынды уыстай жұлып, өрге-қарай тырмысып қайта тұрды.
Көкейін кескен өзге емес. Қүлар алдында бір күдікті , көзі шалып қалған.
Сол араға келе бере шөге қалды.
Айтпап па ем пәле деп... Міне кәпір қүзғынның өзі деп, бір топ шытырды
жұлып алып жерге атты. .
Сол кезде мұның ойға барып түскен бөркін алып Күзенбай келді. Оның
сыбдырына бұрыла бере Несіпбай:
— Көрдің бе, қырсықты...— дегенде, өздеріне мәлім жайды іле жөнеліп:
— Атама, бар демеп пе ем. Бар. Тек амандық берсін,— деп титығы құрыған
амалсыздықпен күрсініп алды.
— Қаран қалсын, қаран қалғыр,—деп Несіпбай барлық үлкен денесі, өне
бойымен бір үлкен дағдарыс белгісін білдіріп, жалаң-бас басын сол қолымен
сүйеп, мелшиіп калды. Оң қолы әлдеқандай шөпті алып, қалың жирен мұртының
астына кіріп, қажетсіз, себепсіз тісін шұқиды, Бұ да Несіпбайдағы
дағдарыстың сырт белгісінің бірі.
Екеуінің аяқтарының астында, аз төменде ерекше мөлдір сулы Тастақ өзені
жатыр. Екі жағы майыскан әдемі көк балауса. Айрықша бір жарастығы бар,
біркелкі өскен ал күре шалғын. Сол екі жағада жоғары-төмен созылып, түскі
жусауын өткізіп, совхоздың бір сақпан койы жатыр. Екеуінің міндетіндегі
қой. Бұлардың есі-дертін билеген, ойы мен бойын түгел жеңген жалғыз уайым,
жалғыз мұң осы койлар муңы.
Үстінде тұнжыраған көк мөлдір күмбез май аспаны. Сондайлық көк мөлдір
тұман, сағым ішіндегі қиял тауы — Алатау. Қиыршық құмды таза арнамен
сыбдырлай түсіп, шалғын қуалап, жағасын желкілдетіп ақкан қасқа бүлақ. Жота-
жотада бүлың-бүлың етіп, жайқала түсіп, құлпыра толқып түрған қызғалдақ
торғындары. өзектің салқын лебімен ырғала түсіп, оңды-солды толқып жатқан
жоғары-төмендегі көк шалғындар... Жүздеген әндер мен шырыл Қаққан
әлдеқайдағы торғайлар. Алатау гүлдеріндей мың түсті боп жадт-жүлт етіп
ұшқан көбелектер бәр-бәрі де бұл екеуінің қазіргі күйінде көздеріне
көрінбейді. Сезілмейді.
Ақырын өсіп өз бетімен өтіп жатқан есепсіз, әсерсіз, мағынасыз бір
ағымдар.
Екеуінің көзі де қойда. әсіресе қозыларда... Бәрінің де үстері, және
де, су болған. Марқа қозылар мен шуда жүн Еділбай қойларының үстері бүгін
мына ашық күнде аз құрғаса да, әлі де сыбасып тұр.
Шайыры кетіп, жауынға шайылған жүн. Жаңадан жылаған көз-дің кірпігі
жабысып жасаңсып түрмай ма? Соған ұқсайды.
Бүгін, қазір Несіпбайдың іші де сондай жылап тыйылған, жасын іріккен іш
тәрізді.
Сондықтан ол куана алмайды. Кеше соққан сеңнен бүгін әлі серги алмайды.
Үндеспей ұғысады. Күзембай күйі де сол.
Келбетті сары түсті, қырма сақал, қой көзді Несіпбайдың бет әжімдерінің
бәрі қазір ерекше тереңдеп тұр. Әр жерінде көкшіл көлеңке бар. Кейде
белгісіз тістенген уарында шеке, самайына шейін бүлкілдейді. Басы тағы
төмен. Етті қалың қабағы зорға ашылып, зорға жұмылған сияқтанады. Елестеп
кешегі сурет келеді. Көз алдына келе бере іркіледі.
Ыза ма, өкініш пе, әлде өкпе ме? Не дерін білмейді. Көнгісі келмей
тыртысады. Бір минутқа, ішін сара тілген өткір сезім, біздей сұғып шаншып
өтті. Мол денесі білдемеден оқ тигендей бүрісіп құрыса берді. Қабағы тастай
түйіліп кетті. Есіне алғысы келмей өзімен-өзі алысқан тәрізді. Бірақ
болмады. Кешегінің суреттері қорғаншақ ойдың таса-тасасымен бүкшиіп, бұғып,
баспалап бірі артынан бірі келе берді.
Совхоздың өндіріс кеңесі еді. Халық мол. Жауапты адамдар, директор,
ферма бастықтары, политотдел, үлкен шабандар — бәрі де күйзеу, рабочкомнан
Зылиха. өзінің Зылихасы. Талай тар ке зең, тас кешуде бір өткен Зылихасы.
Ұрғанда мені сен ұрдың-ау. Мұқатайын деп пе едің? Не кегің бар еді? Не
жазып ем?.. — деген сияқты өзін актағысы келген өкпе аралас кінәлар бірі
үстіне бірі тықпалап, алғашқыда Зылиханы бұған жеңдіріп бара жатқан
сияқтанды.
Жоқ... Жоқ... Ол кұр ашу, қара боран ғой. Қазақшылық қой деген бір
күдік тағы шығады.
— Не көрсем бірге көргенім рас. Жолдасың екенім де рас. Бірақ
совхоздың міндетті қызметінде отырып, кеңестің саналы азаматының катарында
отырып, сені құр байым екен деп ақтай берейін бе? Өйтсем өлгенім артық емес
пе? — десе қайтем.
Пай-пай... ащы да болса шын-ау... Несіпбай дағдарып бары күрсінді. Кұр
тісін шұқиды, түкіре берді.
Қасынан Күзембай да тұрып кетіпті.
— Оның рас-ақ болсын. Ал қатты айтканың не?
— Айтпай қайтушы ем?
— Айтқанда не дедің? Не дедің? Мен жаман-жақсы болсам да Несіпбайың
емес пе ем? Совхоздың жаманы мен бе едім?
— Қиялама. Оның кара дау... — дегендей болады Зылиха. Тағы күрсінеді
Несіпбай. Тағы қабақ түйіліп; іш шаншып кетті.
— Не қарап жүрдің, не қара басты, жас күніңнен көрген-бақ-қаның қой
емес пе еді? Шытыр болса, алғаш керіп отырғаның осы ма еді? Байдың қой-
қсзысын бағып жүргенде бір күнде үстіп он -қозысын өлтірсең не көрер ең?..
— Апыр-ай, ең ащың осы болды-ау... Қамшыладың, дүреледің-ау, Бәлем
қатын... Осыныңа егескенде осы...— деп қажырланайын десе де Иесіпбай:
Пәлен етіп жіберейін бе?— дегенді айта алады.
Қайтадан сүлық түсті... өз-өзінен басын изеп:
— Сенікі рас... Ал жеңдің. Дегеніңе жете бер. Мейлің, мейлің...
Бірақ бұ да ауыр. Өкпе, кінә... Тағы кішкене көтеріңкіреп:
— Кінә болса кінә, иә... Ал бәрі рас. Сонда мені баяғы бай қатынынша,
адуын, көк айыл, дүние қоңыз қожайын бәйбішеше жер-легенің не? Ал...— дей
бергенде Зылиха көз алдында отырғандай малдасын құрып шаншылып қоқиланып
алды.
— Бәлем осы арада қысылмай аман қалшы,— деп сұрланып та алды.
Сырт қарағанда Зылиханың бүл әлсіз жері екені рас, Ол бүрын осы
бөктердің, нақ осы ТасГақ өзенінің иесі болған Дулат байы Жүсіптің қатыны
болатын. Бірақ болғаны не керек. Оған да Зылиха қосылмайды... Өкпеші дәукес
ой, шын жаиды еске алған саиын ұтылып, тоналып жүтай берді.
Бай болғанда қойлы бай. Бірақ сасық, дүние қоңыз құнсыз еді. Зылиха —
үш қатынның бірі. Жастай алған, малға қызықтырып, кедей сорлы әкесін әрі
алдап, әрі сызын еткізіп қорқыта жүріп алған. Кәрі бай Зылиханың жарық
күнін түнге айналдырған. Жанар отын сөндіріп, тіршілігін күл беттендірген.
Жар қызығының орнына көн боп кепкен кәрі шал, Зылихаға мал қызығын ұсынды.
Онысы өзге емес, сол қалың қойды ертелі-кеш тынымсыз бағып-қағу. Қозы алу,
қозы салу, қой сауу, құрттаған, биттегенімен алысу. Шалдың айғайымен бірге
секіріп тұрып түн үйқыны төрт бөліп, қалғи-шүлғи жүріп сары ала етек боп
сарп ұру...
Зылиха ойлап көрсе, ол бір шынымен с.атып алынып, мал соңына салынған
атсыз, тәңір жарылғасынсыз малшы, күн-малшы еді. Мұнын, бойындағы жастық
ажарын сыидырып, жас қанындағы тір-шілік отын әтіпремін, жоямын деген есеп
еді.
— Сонда шіркін, құдай кәні, бір, қасқыры қатты болған қоным та,
жаңбырлы күз түнінде қой шетінде күзетте отырып, әлі күнге сырт дүниеден
бүркеп тығып сөндірмей келген өмір шырағын, ыс-тық жас күшағымен бірге
саған бермеп пе еді, Несіпбай-ау? Екі ең-бекші, екі бейнетқор қолы түн
қараңғылығының, өмір қараңғылығының ортасында, бірін-бірі сипалап кеп
таппап па еді? Шын табыспап па еді? Берік ұстаспап па еді? Көрген-баққаны
сен емес пе ең?
Жирен мүрт болар-болмас күлкімен жиырылып, басы да бір-екі шұлғығандай
болды.
Арты 17-жыл. Әйел бостандығы. Бүрын шеңгелдеп түтқан ескі құрсау, енді
ең болмаса босағандай боп, екеуінің етегіне кеп оралды. Бірақ 17-жылда
қосшы, одан партияға кірісті. Бұлар жеңді.
Содан Зылріханың табаны тайған жоқ, Жүсіптен алғаш көргені кесел болса
да, бері келе басқа нәрсе айналды. Бейнетқордың бәрі ететін ащы тәжірибе,
өмір сабағы болып, өміріне жол азық болды. Қешегі жиын ішінде Несіпбайды
бетке ұрған, қамшыдай ширықтырған Зылиха сөзі. Зылиха мінезі өзгерген,
өскен; Зылиха мінезі орынды... Айтар дау жоқ,— деп аз тұнжырап отырып:
— Құрысын,— деді. Жеңілгені, көнгені...
— Арқасы шилі болған аттай шыға қап тұрасың-ау, ескінің сызы,— деп өзін-
өзі бір тежеді, Мойын қатып, сіресіп тұрғаныңмен, ақыры шындыққа көзің
жетіп, қиын да болса енді кеп ойысып ба-рып соған көнудің өзі де көңілге
бір медеу емес пе? Ойлап, талдап шықпаса да Несіпбай осыны көкірекпен
сезді. Калтарысы жоқ, то-мырыла кететін морт көңілінде ол шыншыл, әділ
болатын. Бас кетсе де дұрысты дүрыс деу түп қазығы.
Кешеден ішінде дүмбілез боп, шиеленген түйіндей боп байланып бір ыза
қып, бір өкпелетіп, біресе ашу шақыртып жүрген бір жай осылайша шешілді.
Қой жусап жатыр. Тоқ бүйі.рлері солықтай түсіп ыстык, ашық, жайлы
күннің астында көз жұмып күйіс кайырысады. Қозы, лақ қана біресе езенге
барып тамсана түсіп, бастарын жерінгендей шұлғи-шұлғи тастап,
шулайды. Біресе енелерінің айналасында қойқактап секіріп, ырғып ойнақ
салады.
Өнген, өскеннің жарастығын даттап түрған көрікті дүние енді ғана
Несіпбайға жадырап қараған әлпетті. Сөйткенде кешегі істе-гінің тағы бір
толқыны лық етіп, сырғып келді. Ол жиынның түйіні сол еді.
Кеше таңертең осы қойдан, осы Күзембай Несіпбай отарынан сазандап 10
қозы өлді.
Көктем калың жауынды боп, көк қаулап қатты өсті. Қауырт есті.
Осындайда дәл осы бөктердің ерте күннен қалмай келе жатқан бар пәлесі
болушы еді. Ол — шытыр деген у шөп.
— Он шақты күн болды. Сол пәле білінгеннен бері ферма-ферма-ның бәрі
бірдей қой өлтіре бастады. Қыстан жаға жұлынып, етек жыртылғандай болса да
тіс, тырнақты салып, малды түгел амандап шыққан қой совхозы.
Енді совхоздың барлық-еңбекшісі үмітті де қуанышты. Өздеріне сенім
бітіп, еңбек жанрандай болып, тіршіліктері күле қарағандай еді. Мынау өлім,
күтпеген пәле болып жаман үйлықтырды. Ферма-ферма, кашар-қашар қайда
барарын білмей, шытырдың бабын таба алмай сеңдей соғылды. Мамандар індет
себебін, шытырдың бітімін,тек затын зерттеп жатыр. Бірақ не керек, қой өліп
тұр.
Екі ферма шытырдан құм таза болар деп 40—50 шақырым жердегі қумға
қашты...
Несіпбай өткеннің бір тәжірибесін еске алып: бір қабат тауға кіре
тұрсам не етеді? деп өз қашарын алып сол мына тұманды өскейге өрлеп еді.
Шытыр болмады. Қой өлімі жоқ. Үш күн аманақ етті. Совхоздың қысылғаи
күнінде талай рет осындай шығыс тауып жүрген Несіпбай еді. Көңіліне қуаныш
та, мақтан да кіре бастап еді.
Бұдан да қырағымын, жырындымын деген Жартыбай шабан қумды сағалап,
алысқа мойын созса, бүл совхоздың жалпы жоспарын бұзбай, жақыннан-ақ шығыс
тапқан сияқты еді.
Бірақ дәл кеше сол Жартыбай есебі дүрысқа шыққандай боп, бұл- бір тосын
апатқа ұшырап қалды.
Таңертең күн ашық болды. Тау қойны ешбір жаман ырым шек-кен жоқ,
меңіреу, тілсіз, дүлей әуе не бүккенін кім біледі? Қой, қозы тыраңдап қара
шаттың бір тік бетінде шашырай жайылып жатыр еді. Мал ортасында Несіпбай
өзі..Және Күзембай мен баска екі шабан да болатын.
Тау оты қой бүйірін күн жайылса да қампита қапты. Соны тамашалап жүріп
айналаға көз салмап еді. Ұлы сәске кезінде құмнан, теңіз жақтан сайтандай
боп, болымсыз сүр бұлт шықты. Шығысы-мен быксыған індеттей боп, сүріне-
қабына асыққан тәрізденіп, тауға қарай ұмтылды. Барған сайын құрдым, шөл
бітімдес жүтаң сұрлық қоюланып қалыңдай берді.
Тау ішінде жүріп бұлар байқамап еді. Бір сәтте аспанның қақ жартысын
басып, жоғарыдағы бніктің басын қоршап алды. Алдамшы күні сөніп, әлдеқайда
тығылып кетті. Ес жиғанша болмады, шатыр-шұтыр нажағай ойн-ап, алғаш
соққан жел лебімен бірге нөсер де қүйып берді. Секунд сайын аспаны мен тауы
қоса күтірлеп, Алатау бүгін ғана дайта туып жер астынан енді ақтарылып
шығып келе жатқандай болды.
Қой-қозы біресе ыға жөнеліп, біресе дірдектеп бастарын ыққа бұрып,
жонын төсеп көрді. Бишара жас қозы ене бауырына басын тықты. Кейде нақ
төбелерімен жарық беріп, шарт еткеыде ніріліп, ықтап түрған қон дүрік беріп
жарылып та кетеді.
Несіпбай мен барлық шабан қатты састы. Енді Несіпбай ойынан жортып
өткен күдіктің бір үздігі:
— Ай, жаңылмас игі едім. Жартыбай кәпір айтып еді, сол ақыл таппаса игі
еді... Бұршақ деп еді-ау,— дей берді.
Шығасыға иесі басшы болғаны ма? Аузын жиғаны сол-ақ екен. Нөсер шын
бұршак, мұз бүршакқа айналып сала берді.
Киіз калпақтың сыртынан сытырлатып үрып барады. Барған сайын соққысы
катаң. Жерге түскені шоршып-шоршып түсе баста-ды. Күн де сәттің ішінде
суыта берді.
— Ай, ірілеп кетті-ау, кәпір, жазым қылмаса игі еді.
— Кесектеп-кесектеп кетті-ау.
— Енді қайттік?
— Қылды-ау, қылды-ау қыласыны,— дей берісті. Сол арада Несіпбайдын, көз
алдында, енесінің бауырына артын тығып тұрған қызыл касқа қозыға бір кесек
бұршақ қара құстан сақ етті. Сол секундта жас қозы,ыршып барып қалпактай
түсті. Сұп-сұр боп бір сәтте қартайып кеткен Несіпбай жүзі, енді бір ой-мея
есін жиғандай болды, жаңағы қозыға карай тап беріп:
— Шөкем-ай, бишарам-ай,— деп кеп үстіне өз денесімен төне, беріп қоршай
қалды. Болмады, бул алғашкы ғана тұяқ серпу сияқ-ты еді.
— Осыдан соң есін жиып, айғай салып, бар қойды бір араға шырық иіруге
тырысты.
Орындарынан тапжыла алмай, есі шығып калған қойлар оңайлықпен
иірілмеді. әйтседе барды салып қарбаласып жанталаса жүріп,— 4-5 жүз
қойды болса да бір араға шоқтай кып иіріп алды. Жалғыз айла, Несіпбай
тапқан айла осы еді.
Иірілген қойдың іші үсақтарына — козы, лақка пана болды. Соққыны
қатқан сіңір, үлкен қойлар ғана көретін болды.
Бірак керегі не? Қырсыкты таудың бар бұршағын бір өзінің басына алудан
тартынбас еді. Дәрмен, талап бәрі ақтарылып, төгіліп қалғандай болды. Он
қозы өлді. өзге талай қозы әлсіреп, миы айналып, мүгедек боп калды. Кешегі
жиында Несіпбай басын сарапқа салдырған осы опат. Бүгін міне кайта қашып,
тауды адыра тастап тағы балаққа кеп отыр. Сенбейді, шытыр мынау.
Қойдың алды өре бастады. Бір шеті өзеннің арғы жағасындағы қыраңға
шығып кетіпті. Күзембай сонда жүр екен. Несіпбай орнынан тұрғанда, ойдағы
қойдың бәрі өрді. Сонда көрді... Ойлаған күдігі куттірмейін деген екен.
— Уа, кесел, оттан қашсам, суға ұрындырдың ба?— дей берді. әне, ана кой
тулап жатыр... Жүгірді... Белгілі, іші кеуіп кетіпті. Улаған ғой, торсиып
дөңбектей боп, іші шаңырақ атып кетіпті. Жүгіре басып, жанынан дәрігер
берген бізді түтікті суыра келеді. Анадан Күзембай да бірдеме деп дабырлай
жүгірді... Ол алыста.. Жеткенше қашан.
Келісімен ана қойдың сол жақ мықын тұсын белгілеп ап бізді суғып
жіберді. Тірі қойдан қан, жын исімен бірге, пысылдап атқып жел де шығып
жатыр. Бірақ тоқ карынның жыны быршып сыртка шыға беріп, тесікті бітей
бастады. Іштен шығатын жел ды-бысы басылып барады. Енді түтік орнату керек.
Соны көтеріп орна-та берем дегенде, оң колы сылқ етіп түсіп кетті.
Бағынбайды. өз денесі емес, жапсыра салған бөтен мүше, жансыз кніз
тулғадай. Сүлдері құрып, суынып кетті. әлсіз боп, тарбиып ашылып қалған
саусақтарының арасынан бізбен түтік қабатымен жерге түсті. Несіпбай
жылағандай боп, сол қолымен бетін басып отыра кетті. Аздан соң ана қойды
Күзембай келіп баурап алды. Несіпбай шөккен күйінде отырып қалды.
Қол... Оң қол... Ескіңің бір сызы сенің басыңнан да кешкен еді-ау.
Жиырмасыншы жыл. өкшелеп куған, алғыр жүйріктің тізесіне шыдамай, ақ
қасқырдың белі бұраңдап, тілі салақтап, титығы кұруға айналған кезі еді.
Арқа мен құмнан бетін қайырып айдап шы-ғып, кызыл кыран енді Лепсі, Қапал
тауында каусырмалап жепіріп кеп қайраңға соққан шабақтай белін опыра бір
теуіп, тояттамақ еді. Қуған, мегдеткен жайының ығы кетіп, құйрығы сөлектеп,
шұ-батылғаны әлдеқашан. Сол құйрық сүйретіле барып Қапал шыңына кіргенді.
Енді шығар ауызда, тасқа жаныштап, сығымдап оасып қалмақ болып, батым
шеңгел лагг берді.
Ол күнде кызыл партизан Несіпбай зеңбірек, пулемет, винтовка үндерін
бүгінгі қойларының маңырауындай сезінеді. Ертеңгі, кешкі тіршіліктің тыныс
дабылы сықылды.
Топ ішінде актың соңғы отрядын, тас інге кіріп бара жатқан ақшуланның
құйрығындай көріп, қызыға, желіге қуып келе жатыр еді. Тұяқ серпіні тас
үшырған кызыл отряд қалың шыңның ішіне ағындап бата кіріп, жаудың алдын
кесіп алмақ болды. Құйрық отряд шекараға іліне бере өкпе тұсынан үңілген
қызыл сүңгіні көрді. Екі жақ асу белдің қойнауында .темір болат тістерімен
қарш-карш шайнасып, жанталасты.
Күн — түн, түн— күн боп кетті, Арттан көмек жете алмады. Адасып кетті
ме? әлде басқа бір топтың таңдығын жыртып, қарма-лап жүр ме Саны көп ақ
отряд бөксесін тасқа тіреп алып, жота жүнін мыңдаған найза, қылышпен
үрпитіп ап, қатты алысты. Кетер аяқ, кетпен- таяғы еді. Несіпбай эскадроны
екі жүз кісі. Жау құр-сауы соның алды мен артын төңіректеп, бір жазылып,
бір шумақ-талып орай берді. өне бойын дала-дала қылған қыран шеңгелінің ең
болмаса бір өткір тұяғын шайнап кетпек еді.
Эскадрон тар шатқа бекініп алды. Жіңішкелеп аққан бұлақ суы таныс еді.
Бірақ екі жақтағы кереге биік пен осы кішкене сайдан басқа таудың бәрі
бұларға жау болғандай өре түра келді. Күндіз-түні шыж-шыж етіп, өлім атойын
салып жау оқтары зуылдайды. Он төрт күн үрыс болды. өмірге қош болын
біржолата айтып алған партизандар қажыған, талғанын білдірмей тұрып, қалың
жауға төтеп берді. Бұл шат, талаи ақтың көр шаты болды.
Орнығып алған соң эскадрон екі бетке, жоғары-төмен мергендер жатқызып,
жоталардың екі-үш жеріне — сезікті жерлерге пулеметтерді төсеп қойып, басы
қылтиған ақ тобы болса, ұстарадай жалагі түсіп тұрды. Күндіз талай қызығып
келген ақтар, топ-тобымен шыбындай жусады. Бірақ күдікті, қаупі көп кесел
кез, ылғи қара түн. Тау ішінің түні. Мызғымай кақап тұратын сақтық сонда
керек.
Несіпбай сол он төрт күннің ішінде ұйқыны ұмытты. Анда-санда жи-ырма
минут, жарты сағат қалғып алып баса береді. Алғашқы күн ғана ауыр боп еді.
Содан әрі қабақ қатып алған соң үйқы да дәкеңе емес екен. Не ішіп, не
жегендері мәлім емес. әйтеуір соңғы үш күндей жалғыз еуды ғана нәр қылды.
Төртінші күн дегенде артынан жеткен қоддың сарыны келді. Дос
зеңбіректер, тау іргесін сөгілдіріп жөткіре-жөткіре тіл катты.
Кірпікшешен асаймын деп каңсылап шығатын жайын аузындай боп ақтың полкі
өтесінді енді көрді. Сегіз жүз кісіні эскадрон бекінген шаттың айналасында
кырғызып, селдіреген сұйқыл топпен зорға дегенде бөксесін сүйретіп барып
асудан аса жығылды.
Міне сол он төртінші күнге қараған түнде, таң алдында ақтар тағы бір
ышқынып қаусырмалап еді. Жотаға шығармаймыз деп жиырма кісінің ішінде
Несіпбай да иек артпаға өздері шығып атысқан болатын. Сонда дәл осы
оң қолына шынтақтан жоғары калың ет пен сіңірдің арасынан оқ тиді. Апат
қырғыннан жаралы боп қайтты. Ақтың арты сол, Жетісудың пәледен арылғаны да
сол
Казарма, олақ дәрігер... Жүре емдеді. Оқты әлденеден ала алмады...
Беріш боп қала берді.
Алғашқы бірер жыл ауырсына жүріп ұмытылғандай да болып еді. Бірақ
қосшының бір тойында серке тартып жүргенде білегінен жылымшы кан акты. Ет
қызуы қайтқан соң сезе бастады. Баяғы жараның орны енді кеп ашыды. Шешініп
қараса, оқ жылжып жара тыртығынын, аузына келіпті. Жолдасына пышақпен
тілдіріп оты-рып, жау белгісін алдырып тастады... Артынан жарасы көпке
дейін бір ашылып, бір бітіп, көп әуреледі. Қашан зақым келгені мәлім емес,
әйтеуір содан соң сіңіріне дерт араласты. Оң қолы қайырымға келмейтін
болды.
Кешегі күндер дырықтыққа араласа алмай жүргені де сол, еді.
Бүгін енді, міне, жанталасқан жерде мүгедек қып, кем қып отырғаны мынау...
Осы қолының өзі ана сол қолынан артық. Басын шайқап...
— Ай, ескінің сызы-ай. Кәпір-ай...—деп оң жақтағы жотаға карай
мойнын бүра берді. Ат пысқырған еді...
Алаяқ керге мінген политотдел Рақым екен. Оның артыңан ақ танау атқа
мінген Қүлжатай да керінді.
Жүсіп қолында малшылықты бірге өткізген, жаяағы Қапал та-уының шатында
тағы да қасында боп, ажал лебін бірге иіскескен, партия-қосшы тобына бірге
кіріп қатар жасасып келе жаткан кәрі досы. Ол — мынау жердегі Шақпақ
колхозының бастығы. Осы совхоздың шефтігіндегі[2] колхоз.
— Бұ да бір мұңмен келді-ау... әйт.песе мына науқан үстінде
күндіздетіп бос қыдырып уакыт өлтіріп жүретін Құлжатай ма? дегенше жақындап
келген Қүлжатайдың жүзін көрді.
Шынында оның арық жүзі сұп-сұр боп, қабақтары калың әжіммен айғыз-
айғыз боп алыпты...
Политотдел ашаң жүзді жас жігіт бұған жаңа кездескең екен. Онын
көрмегені Несіпбай еді. Әдейі осының қойын көріп, енді не ойлаптынын білмек
еді. Болған күйлердің түп себебін ұғынбақ. Қой-қозыны аралай жүріп, үсті-
үстіне сүрақ береді.
— Не қып, не қып осы бір болымсыз бұршақтан сонша қозы қырылды? Баяғыда
да өлуші ме еді? Құлжатан, Несіпбай көрген казаны естіп бүрын да күйініп
еді...
— Бұрынғының не керегі бар? өлтірсе надан, сасық бай өлтірсін, біздікі
не? — деді.
— Бәсе онын өлтіргені сын ба екен? Жұбаныш жоқ!— деп, Несіпбай өз
кінәсын ауырлата түсті...
— Жоқ, сонда да білейік, білдіріңдерші,— деп Рақым қадала берді.
— Өлтіруші еді... Бірақ бұндай...—деп Несіпбай осы өлімнің себебін
ойлап соза бергенде, Құлжатай:
— Бірақ, мүндай қауырт өлтірмейтін, - деді Рақым тағы да іле жөнелді.
— Себеп не?
— Себеп? Сол себепті ойлап келем,— деп Несіпбай оң қолының окыс ауырған
жеріи сипап түрып:—Себеп — ескінің сызы ма деймін,— деді.
— О не дегенің? Қандай сыз? — деп Рақым басында түсіне алмады.
Құлжатай да аңырып қалған еді.
— Көз алдымнан өткіздім ғой. Кеше зоотехниктің бір сөзі кө-ңіліме қона
кетті. Бұрын оыдайды, қазақы күйде есеп қыламыз ба? Сол бір дүрыс сөз
айтты...
— Не деді?
— Тақ осы қозылардың енесі совхоздың қиын күндерінде 31 - 32 жылдарда
туған қозылар еді. Ол күнде осы совхоздағы басшымыз да, қосшымыз да тегіс
қателеспедік пе, малға қырымыз бол-май, түгел окот дегенді былтыр мен биыл
ескеріп, мал бар екен, жан бар екен дегенді енді ойларандай болдық.
әйтпесе анау кезде қашар қандай болды?
— Е, оны атап сұрамасаңшы,— деп Құлжатай да бас изеді.
— Қой жататын қораның іші шылқылдаған су. Белуардан келіп қыс бойы
ойылмаған қи жатады. Астынан сыз өтіп, қыс бойы іш тастап жатты. Қозы деген
туды не, өлді не қарадық па? Артынан көктемде қи ойғанда талай қозы,
жылпысқаны қимен бірге аудармадык па? өліп, басылып, тапталып қала
берген... Сонда бір суық, бір сызішінде тұрған осы қозылар суыққа өкпесін
алдырмады ма? Зоотехник: Сол кезде туып өскен қойдың кеудесінде дымқос
бар. Сондықтан оның сүті де аздау. Балалары да кейде нашар туады, дейді.
Осынысы тіпті рас. Биылғы окотта[3] түн үйқыны төрт бөліп, ылғи фонарьмен
алысып Күзембай екеуміз бар қозыны қолдан тудырдык. Окотты өзіңіз көрдіңіз,
бәйге алып жақсы-ақ өткізбеп пе едік. Қозы шығыны болған жоқ. Бағып-қағудан
кенде емес. Бірак сонда да тақ осы өлген қозылар тез торағып, тез тойына
алмады. Кешеден Күзембай екеуміз барлық өлген қозының шеше тегін талдап
шығып ек, түстеп білеміз ғой енелерін. Ылғи тұсақ қоздаған дымқостық ала
туған қозылар... Енелері де өзге қойдай емес, сонша жоны жарылып семіре
қоймайды. Бұл езі катты күтетін тұқым, бір сондай ерекше буын екен. Ескінің
осылай етеккё шырмалғанына кез болдық, Күзембай екеуміз. Болмаса нақ кешегі
бұршақка дәл мұядай қаусай қалмас еді.
Бүгін осы әрнекі ойлап-ойлап кеп тапқаным осы болды. Ескі, ескінің
қитығына тиіп калғаны сол,— дегенде таңертеңнен бері Несіпбайдың өз басын
әрлі-берлі толкыткан ойдың бәрі енді жадырап шешілген сияктанады. әлденеден
түсі жайлап ашылып, қабағын-дағы кейісті серпілте беріп, күлімсіреп:
— Мал қылсақ, еңбек етсек осыған етейік. Дымқос баланы ата-ана қандай
ерекше аялап, мәпелеп бағады. Күштің бәрін осыған салып, енді мүны ащыға
да, соныға да шүйгітіп, ескінің бар ласын кетіреміз. Бәлемнің сүйегін
ағартып, кеңестің жақсы совхозының атпал түлігі кып шығарамыз, жолдас
политотдел,— деп Несіпбай қасында мейірлене күліп тұрған Күзембайын арқаға
қақты.
— Япыр-ау, мынау сәзің көңілге қона кетті-ау, Несіпбай. Менің де бір
түйінімді шештің-ау. Ескінің сызы дедің бе? Мен де соның зардабынан кеп
тұрғам жоқ па?
— Иә, сенікі не еді? Не қып жүрсің өзің наукан үстінде?—деп Несіпбай
досының шаруасын енді ғана сүрады...
— Мына жолдас политотдел екеуіңе әдейі бір баяндама істейін деп келіп
едім,—деп Рақымға қарады. Несіпбай сөздеріне ойланып қалған Рақым енді
бүның жайына қүлақ салды...
=================================== II ======================
...Шақпақ тәртінші ауылдағы бес колхоздың бірі. Тастақ суының осы сол
жақ бетіндегі жердің көбі сол Шақпақ колхозынікі. Егіндік жерлерін совхоз
берген трактор, көлік кемегімен айдап жатыр. Бүл күнде жоспарды толтыруға
жақындаған. Егуге жарамсыз, тасты жотаны, ойлы-қырлы жерлері осы қой жатқан
өлке. Бұны, өздеріне жәрдем етіп отырған совхоздың бірер сақпан қойы
уақытша жайылуға колхозшылар рүксат етіп, совхозға берген болатын.
Түндерде осы өлкелерде колхоздың өз жылқысы да жайылады. Анау шағылдын
арғы астында жідішке өзен жағасында үзындығы бір километрдей жерге созыла
орнаған 50—60 қора, сол Шақпак" колхозы болады.
Құлжатай жайы Рақым мен Несіпбанға мәлім. Бұл былтырғы көктемге шейін
осы қой совхозының шопаны боп келген. Бірнеше жыл істеген еңбегі совхоз
жүртшылығына канықты. Осы күнге дейін Шақпактағы кішкене үйінін қабырғасы
неше алуан мақтау қағаз, грамоталарға толулы. Кеңес ісіне адал, берік,
сенімді болған енбектің куәлары. Совхоздак өзі кетем деген жок еді. Үй
ішіне, басына болса да ен жайлысы үйреніскен совхозы еді. Шақпактың ол
күндегі жайы өте нашар еді. Ел аш, арық, көлік атаулыда сан да, сапа да
жоқ. Бар болса қыршаңқы, шолақ жауыр. Бұрын белсенді жайлаған колхоз.
Қулжатай барар қарсаңда көтеремнің күйінде. Арқа басы жауыр, ыңыршақ, тулақ
боп қалған тор шолақтың күйіндей еді.
Өз камын ойласа, бейнеттен тартынса Кұлжатай онда бармас еді. Бірак
партия мен үкімет болып сондай колхоздың адамына да, малына да ата бейілін
салды. Мейірленіп, құлаш созып, көтеремін көгертем, аш-арығын тойынтам,
еңбек етем,— деді. Соңғы жылдар қиыншылығын ұмыттырып, олқының бәрін
толтырам, деді. Ол партияның ұраны. Кеңестің саналы еңбекшісі көтерген
үлкен ту еді.
Райкомның ұйғаруымен қатар Құлжатайдың өзі де Шакпаққа бармақ,
қиындықпен алыспақ, жеңбек болды.
Міне, бір жыл, ауыр бір жыл, сыны көп, қиыншылығы көп бір жылы өтті.
Құлжатай мақтанды білмейді. Білгені тынымсыз, толас сыз төс-табандаған
еңбек, өрге сүйреген талап, талпыну. Сонда өз түрмысы не еді.
Окы биыл соқаның алдында үйіне бір барып, шефтікке алар алдында колхоз
жайымен таныспақ болған Рақым, Несіпбай өз көздерімен көрген.
Құлжатайдың қатыны безгек. Емшектегі кішкене бала — жал-ғыз еркек
баласы Серік те безгек. Жыл бойы үстеріне жаңа лыпа ілмеген қатын-бала да,
өзі де киімнен- көрпе-жастықтан жүдей бастаған. Ер жеткен қолқанат жоқ.
Құлжатай үйінің бүдан соңғы жалғыз қайраткері — он екі жасар қызы Жәмила.
Ас істейтш, ау-руларды күтетін, әредікте әкесінің барып кел, шақырып
келіне жүгіретін тағы сол.
Құлжатай үйіне келе сол қызына шай қою, отын, су тасу, оны-мүны
басқаруда ұдайы көмек етеді. Кішкене қызының жастығын да умытып кеткен
сияқты. Ол бір үлкен серігі сияқты боп алған-дықтан: балам демей,
Жәмила демей ылғи Жәке деп атандырып алыпты.
Жәкең әкесіне бұның кішкенелігіне қарамай кейде бір кызық-қан балалық
алданышын бұзып, немесе қолынан келмейтін бір қиындыққа жумсаса, анда-
санда:
— Қойшы тіпті, бармаймын,—деп серпіп те тастайды. Ондайда Құлжатай
ашуланбайды. Екінші қайырып айтпайды да. Жәкеңнің өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мұхтар Әуезов
Тікшелеу жасыл беткейдің орта тұсына келе бере Несіпбай аттан түсті.
Айналаға көз салған жоқ. Әлдеқандай ой басқан күңгірт жүзі бүгін бірде-бір
рет көтеріліп, мынау кең дүниеге қараған емес. Көзін ылғи төмен салып, жүзі
де салбырап тұқыра береді.
Сол еңсесін көтермеген бетінде атының ауыздығын алды. Құйрығын
тірсегінен келтіре шорт кескен күдіс торы ауыздығы алына салысымен басты
жерге салып, атқүлақ араласқан көк өлеңді борт-борт үзе бастады. Несіпбай
мұны шаужайлай түсіп, тапжылтпай отырып шылбырмен тұсау салды. Аздан соң
түрып сауырынан сол жақ алақанымен ақырын үрып қалғанда, торы ат өрге қарай
секі-ре басып өрлей берді. Түсаумен секірген сайын ұзындау кекілі кө-теріле
түсіп желп етіп, дөң басындағы әлдекімге торы аттың здравствуйын[1] айта
бара жатқан сияқтанады.
Ауыздық пен үзеңгі, түрман шылдырлап барады. Несіпбай қырын тұрған
бетінде сол жақ иығына мойнын бұрып: ер-тоқымын бүлдірер ме екен,— деп
ойлай түсіп, ұзап бара жатқан аттың соңына қарады. Баяу басатын сылбыр ой
енді жиылып кеп бір байлау жасағанша ат үзай берді. Несіпбай дағдылы
шабандықпен біраз дағдарып түрып қалса да ойын жеңген ол емес. Еш нәрсені
абайламастан бетін қайта бүрып, енді ойға қарай аяңдады.
Жарқыраған, қызуы мол шағырмак май күні мынау. Бөктер қызгалдак атып,
гүл шашып, көк майса шөбі иін тіресіп міне тұр. Мөлдіреп, жаудырап ағып
жаткан көк каска бұран су анау. Соны бөктер. Әлі қылшығы кұрамаған. Бір тал
шөптің мұрты сынбаған еген осы-ақ.
Ай, бірақ көпірді кім біледі?
Несіпбай көнілінде күдік көп. Сене алмайды. Запыс боп, зыр қағып
қалған. Аяғын төмен карай бір басып, екі басып келе жатып, көзімен ылғи көк
шөп ішін тінтіп келеді.
Көпір шытыр тағы шығып қала ма, қайтеді, сопаң етіп? Сескенгені сол.
Не де болса күдіксіз тау... Таудың өзі жақсы еді... Амал не? Көк тұман
мен алыс ақ бұлттарға қоршалған ана бір айдын төскей, анау бір алып тауға
көз қырын тастады.
Қарлы қыс етектен түре қуылып, қаңғып шығып, тау басына тізе бүгіп,
артын малып отырып қапты. Жалынғаны меңіреу аспа-ны, сүйенгені суық бұлт.
Қыс пенен кектемде шаруаның қиыншылығымен бірге қабаттап арқадан қысып,
әлекті салып ең... Кетші, кете түсші,— дегендей боп тау жотасындағы қыс
белгісіне өшпенділікпен суық қарап ап, Несіпбай қайтадан аяқ астындағы
шөптерге тесіле бастады.
Бір мезгілде аяғы тайып кетті. Оң жақта бір күдікті көрінген шөпке
қадалып келе жатып аяғының астындағы тікше, тайғақ кемерді байқамай қапты.
Қол-аяғы сербеңдеп азғана калбақ қағып қалды да, бір мезгіле артымен
жалп етіп отыра кетті. Шапанының етегі де лап етті. Қалдайған, қастекі қара
бөрік басынан ұшқан бетінде ойдан ойды қуалаи төмен қараи зыр қақты.
Несіпбай есін жиғанша төменгі жағында бірдеме дүр-дүр етіп, жел күнгі
өрттей лаулады... Есіне сонда түсті. Кемердің астында жусап жатқан қой-қозы
бар екен. Құлағанда соны үркітіп, бей-берекет қылыпты.
Несіпбай көк шалғынды уыстай жұлып, өрге-қарай тырмысып қайта тұрды.
Көкейін кескен өзге емес. Қүлар алдында бір күдікті , көзі шалып қалған.
Сол араға келе бере шөге қалды.
Айтпап па ем пәле деп... Міне кәпір қүзғынның өзі деп, бір топ шытырды
жұлып алып жерге атты. .
Сол кезде мұның ойға барып түскен бөркін алып Күзенбай келді. Оның
сыбдырына бұрыла бере Несіпбай:
— Көрдің бе, қырсықты...— дегенде, өздеріне мәлім жайды іле жөнеліп:
— Атама, бар демеп пе ем. Бар. Тек амандық берсін,— деп титығы құрыған
амалсыздықпен күрсініп алды.
— Қаран қалсын, қаран қалғыр,—деп Несіпбай барлық үлкен денесі, өне
бойымен бір үлкен дағдарыс белгісін білдіріп, жалаң-бас басын сол қолымен
сүйеп, мелшиіп калды. Оң қолы әлдеқандай шөпті алып, қалың жирен мұртының
астына кіріп, қажетсіз, себепсіз тісін шұқиды, Бұ да Несіпбайдағы
дағдарыстың сырт белгісінің бірі.
Екеуінің аяқтарының астында, аз төменде ерекше мөлдір сулы Тастақ өзені
жатыр. Екі жағы майыскан әдемі көк балауса. Айрықша бір жарастығы бар,
біркелкі өскен ал күре шалғын. Сол екі жағада жоғары-төмен созылып, түскі
жусауын өткізіп, совхоздың бір сақпан койы жатыр. Екеуінің міндетіндегі
қой. Бұлардың есі-дертін билеген, ойы мен бойын түгел жеңген жалғыз уайым,
жалғыз мұң осы койлар муңы.
Үстінде тұнжыраған көк мөлдір күмбез май аспаны. Сондайлық көк мөлдір
тұман, сағым ішіндегі қиял тауы — Алатау. Қиыршық құмды таза арнамен
сыбдырлай түсіп, шалғын қуалап, жағасын желкілдетіп ақкан қасқа бүлақ. Жота-
жотада бүлың-бүлың етіп, жайқала түсіп, құлпыра толқып түрған қызғалдақ
торғындары. өзектің салқын лебімен ырғала түсіп, оңды-солды толқып жатқан
жоғары-төмендегі көк шалғындар... Жүздеген әндер мен шырыл Қаққан
әлдеқайдағы торғайлар. Алатау гүлдеріндей мың түсті боп жадт-жүлт етіп
ұшқан көбелектер бәр-бәрі де бұл екеуінің қазіргі күйінде көздеріне
көрінбейді. Сезілмейді.
Ақырын өсіп өз бетімен өтіп жатқан есепсіз, әсерсіз, мағынасыз бір
ағымдар.
Екеуінің көзі де қойда. әсіресе қозыларда... Бәрінің де үстері, және
де, су болған. Марқа қозылар мен шуда жүн Еділбай қойларының үстері бүгін
мына ашық күнде аз құрғаса да, әлі де сыбасып тұр.
Шайыры кетіп, жауынға шайылған жүн. Жаңадан жылаған көз-дің кірпігі
жабысып жасаңсып түрмай ма? Соған ұқсайды.
Бүгін, қазір Несіпбайдың іші де сондай жылап тыйылған, жасын іріккен іш
тәрізді.
Сондықтан ол куана алмайды. Кеше соққан сеңнен бүгін әлі серги алмайды.
Үндеспей ұғысады. Күзембай күйі де сол.
Келбетті сары түсті, қырма сақал, қой көзді Несіпбайдың бет әжімдерінің
бәрі қазір ерекше тереңдеп тұр. Әр жерінде көкшіл көлеңке бар. Кейде
белгісіз тістенген уарында шеке, самайына шейін бүлкілдейді. Басы тағы
төмен. Етті қалың қабағы зорға ашылып, зорға жұмылған сияқтанады. Елестеп
кешегі сурет келеді. Көз алдына келе бере іркіледі.
Ыза ма, өкініш пе, әлде өкпе ме? Не дерін білмейді. Көнгісі келмей
тыртысады. Бір минутқа, ішін сара тілген өткір сезім, біздей сұғып шаншып
өтті. Мол денесі білдемеден оқ тигендей бүрісіп құрыса берді. Қабағы тастай
түйіліп кетті. Есіне алғысы келмей өзімен-өзі алысқан тәрізді. Бірақ
болмады. Кешегінің суреттері қорғаншақ ойдың таса-тасасымен бүкшиіп, бұғып,
баспалап бірі артынан бірі келе берді.
Совхоздың өндіріс кеңесі еді. Халық мол. Жауапты адамдар, директор,
ферма бастықтары, политотдел, үлкен шабандар — бәрі де күйзеу, рабочкомнан
Зылиха. өзінің Зылихасы. Талай тар ке зең, тас кешуде бір өткен Зылихасы.
Ұрғанда мені сен ұрдың-ау. Мұқатайын деп пе едің? Не кегің бар еді? Не
жазып ем?.. — деген сияқты өзін актағысы келген өкпе аралас кінәлар бірі
үстіне бірі тықпалап, алғашқыда Зылиханы бұған жеңдіріп бара жатқан
сияқтанды.
Жоқ... Жоқ... Ол кұр ашу, қара боран ғой. Қазақшылық қой деген бір
күдік тағы шығады.
— Не көрсем бірге көргенім рас. Жолдасың екенім де рас. Бірақ
совхоздың міндетті қызметінде отырып, кеңестің саналы азаматының катарында
отырып, сені құр байым екен деп ақтай берейін бе? Өйтсем өлгенім артық емес
пе? — десе қайтем.
Пай-пай... ащы да болса шын-ау... Несіпбай дағдарып бары күрсінді. Кұр
тісін шұқиды, түкіре берді.
Қасынан Күзембай да тұрып кетіпті.
— Оның рас-ақ болсын. Ал қатты айтканың не?
— Айтпай қайтушы ем?
— Айтқанда не дедің? Не дедің? Мен жаман-жақсы болсам да Несіпбайың
емес пе ем? Совхоздың жаманы мен бе едім?
— Қиялама. Оның кара дау... — дегендей болады Зылиха. Тағы күрсінеді
Несіпбай. Тағы қабақ түйіліп; іш шаншып кетті.
— Не қарап жүрдің, не қара басты, жас күніңнен көрген-бақ-қаның қой
емес пе еді? Шытыр болса, алғаш керіп отырғаның осы ма еді? Байдың қой-
қсзысын бағып жүргенде бір күнде үстіп он -қозысын өлтірсең не көрер ең?..
— Апыр-ай, ең ащың осы болды-ау... Қамшыладың, дүреледің-ау, Бәлем
қатын... Осыныңа егескенде осы...— деп қажырланайын десе де Иесіпбай:
Пәлен етіп жіберейін бе?— дегенді айта алады.
Қайтадан сүлық түсті... өз-өзінен басын изеп:
— Сенікі рас... Ал жеңдің. Дегеніңе жете бер. Мейлің, мейлің...
Бірақ бұ да ауыр. Өкпе, кінә... Тағы кішкене көтеріңкіреп:
— Кінә болса кінә, иә... Ал бәрі рас. Сонда мені баяғы бай қатынынша,
адуын, көк айыл, дүние қоңыз қожайын бәйбішеше жер-легенің не? Ал...— дей
бергенде Зылиха көз алдында отырғандай малдасын құрып шаншылып қоқиланып
алды.
— Бәлем осы арада қысылмай аман қалшы,— деп сұрланып та алды.
Сырт қарағанда Зылиханың бүл әлсіз жері екені рас, Ол бүрын осы
бөктердің, нақ осы ТасГақ өзенінің иесі болған Дулат байы Жүсіптің қатыны
болатын. Бірақ болғаны не керек. Оған да Зылиха қосылмайды... Өкпеші дәукес
ой, шын жаиды еске алған саиын ұтылып, тоналып жүтай берді.
Бай болғанда қойлы бай. Бірақ сасық, дүние қоңыз құнсыз еді. Зылиха —
үш қатынның бірі. Жастай алған, малға қызықтырып, кедей сорлы әкесін әрі
алдап, әрі сызын еткізіп қорқыта жүріп алған. Кәрі бай Зылиханың жарық
күнін түнге айналдырған. Жанар отын сөндіріп, тіршілігін күл беттендірген.
Жар қызығының орнына көн боп кепкен кәрі шал, Зылихаға мал қызығын ұсынды.
Онысы өзге емес, сол қалың қойды ертелі-кеш тынымсыз бағып-қағу. Қозы алу,
қозы салу, қой сауу, құрттаған, биттегенімен алысу. Шалдың айғайымен бірге
секіріп тұрып түн үйқыны төрт бөліп, қалғи-шүлғи жүріп сары ала етек боп
сарп ұру...
Зылиха ойлап көрсе, ол бір шынымен с.атып алынып, мал соңына салынған
атсыз, тәңір жарылғасынсыз малшы, күн-малшы еді. Мұнын, бойындағы жастық
ажарын сыидырып, жас қанындағы тір-шілік отын әтіпремін, жоямын деген есеп
еді.
— Сонда шіркін, құдай кәні, бір, қасқыры қатты болған қоным та,
жаңбырлы күз түнінде қой шетінде күзетте отырып, әлі күнге сырт дүниеден
бүркеп тығып сөндірмей келген өмір шырағын, ыс-тық жас күшағымен бірге
саған бермеп пе еді, Несіпбай-ау? Екі ең-бекші, екі бейнетқор қолы түн
қараңғылығының, өмір қараңғылығының ортасында, бірін-бірі сипалап кеп
таппап па еді? Шын табыспап па еді? Берік ұстаспап па еді? Көрген-баққаны
сен емес пе ең?
Жирен мүрт болар-болмас күлкімен жиырылып, басы да бір-екі шұлғығандай
болды.
Арты 17-жыл. Әйел бостандығы. Бүрын шеңгелдеп түтқан ескі құрсау, енді
ең болмаса босағандай боп, екеуінің етегіне кеп оралды. Бірақ 17-жылда
қосшы, одан партияға кірісті. Бұлар жеңді.
Содан Зылріханың табаны тайған жоқ, Жүсіптен алғаш көргені кесел болса
да, бері келе басқа нәрсе айналды. Бейнетқордың бәрі ететін ащы тәжірибе,
өмір сабағы болып, өміріне жол азық болды. Қешегі жиын ішінде Несіпбайды
бетке ұрған, қамшыдай ширықтырған Зылиха сөзі. Зылиха мінезі өзгерген,
өскен; Зылиха мінезі орынды... Айтар дау жоқ,— деп аз тұнжырап отырып:
— Құрысын,— деді. Жеңілгені, көнгені...
— Арқасы шилі болған аттай шыға қап тұрасың-ау, ескінің сызы,— деп өзін-
өзі бір тежеді, Мойын қатып, сіресіп тұрғаныңмен, ақыры шындыққа көзің
жетіп, қиын да болса енді кеп ойысып ба-рып соған көнудің өзі де көңілге
бір медеу емес пе? Ойлап, талдап шықпаса да Несіпбай осыны көкірекпен
сезді. Калтарысы жоқ, то-мырыла кететін морт көңілінде ол шыншыл, әділ
болатын. Бас кетсе де дұрысты дүрыс деу түп қазығы.
Кешеден ішінде дүмбілез боп, шиеленген түйіндей боп байланып бір ыза
қып, бір өкпелетіп, біресе ашу шақыртып жүрген бір жай осылайша шешілді.
Қой жусап жатыр. Тоқ бүйі.рлері солықтай түсіп ыстык, ашық, жайлы
күннің астында көз жұмып күйіс кайырысады. Қозы, лақ қана біресе езенге
барып тамсана түсіп, бастарын жерінгендей шұлғи-шұлғи тастап,
шулайды. Біресе енелерінің айналасында қойқактап секіріп, ырғып ойнақ
салады.
Өнген, өскеннің жарастығын даттап түрған көрікті дүние енді ғана
Несіпбайға жадырап қараған әлпетті. Сөйткенде кешегі істе-гінің тағы бір
толқыны лық етіп, сырғып келді. Ол жиынның түйіні сол еді.
Кеше таңертең осы қойдан, осы Күзембай Несіпбай отарынан сазандап 10
қозы өлді.
Көктем калың жауынды боп, көк қаулап қатты өсті. Қауырт есті.
Осындайда дәл осы бөктердің ерте күннен қалмай келе жатқан бар пәлесі
болушы еді. Ол — шытыр деген у шөп.
— Он шақты күн болды. Сол пәле білінгеннен бері ферма-ферма-ның бәрі
бірдей қой өлтіре бастады. Қыстан жаға жұлынып, етек жыртылғандай болса да
тіс, тырнақты салып, малды түгел амандап шыққан қой совхозы.
Енді совхоздың барлық-еңбекшісі үмітті де қуанышты. Өздеріне сенім
бітіп, еңбек жанрандай болып, тіршіліктері күле қарағандай еді. Мынау өлім,
күтпеген пәле болып жаман үйлықтырды. Ферма-ферма, кашар-қашар қайда
барарын білмей, шытырдың бабын таба алмай сеңдей соғылды. Мамандар індет
себебін, шытырдың бітімін,тек затын зерттеп жатыр. Бірақ не керек, қой өліп
тұр.
Екі ферма шытырдан құм таза болар деп 40—50 шақырым жердегі қумға
қашты...
Несіпбай өткеннің бір тәжірибесін еске алып: бір қабат тауға кіре
тұрсам не етеді? деп өз қашарын алып сол мына тұманды өскейге өрлеп еді.
Шытыр болмады. Қой өлімі жоқ. Үш күн аманақ етті. Совхоздың қысылғаи
күнінде талай рет осындай шығыс тауып жүрген Несіпбай еді. Көңіліне қуаныш
та, мақтан да кіре бастап еді.
Бұдан да қырағымын, жырындымын деген Жартыбай шабан қумды сағалап,
алысқа мойын созса, бүл совхоздың жалпы жоспарын бұзбай, жақыннан-ақ шығыс
тапқан сияқты еді.
Бірақ дәл кеше сол Жартыбай есебі дүрысқа шыққандай боп, бұл- бір тосын
апатқа ұшырап қалды.
Таңертең күн ашық болды. Тау қойны ешбір жаман ырым шек-кен жоқ,
меңіреу, тілсіз, дүлей әуе не бүккенін кім біледі? Қой, қозы тыраңдап қара
шаттың бір тік бетінде шашырай жайылып жатыр еді. Мал ортасында Несіпбай
өзі..Және Күзембай мен баска екі шабан да болатын.
Тау оты қой бүйірін күн жайылса да қампита қапты. Соны тамашалап жүріп
айналаға көз салмап еді. Ұлы сәске кезінде құмнан, теңіз жақтан сайтандай
боп, болымсыз сүр бұлт шықты. Шығысы-мен быксыған індеттей боп, сүріне-
қабына асыққан тәрізденіп, тауға қарай ұмтылды. Барған сайын құрдым, шөл
бітімдес жүтаң сұрлық қоюланып қалыңдай берді.
Тау ішінде жүріп бұлар байқамап еді. Бір сәтте аспанның қақ жартысын
басып, жоғарыдағы бніктің басын қоршап алды. Алдамшы күні сөніп, әлдеқайда
тығылып кетті. Ес жиғанша болмады, шатыр-шұтыр нажағай ойн-ап, алғаш
соққан жел лебімен бірге нөсер де қүйып берді. Секунд сайын аспаны мен тауы
қоса күтірлеп, Алатау бүгін ғана дайта туып жер астынан енді ақтарылып
шығып келе жатқандай болды.
Қой-қозы біресе ыға жөнеліп, біресе дірдектеп бастарын ыққа бұрып,
жонын төсеп көрді. Бишара жас қозы ене бауырына басын тықты. Кейде нақ
төбелерімен жарық беріп, шарт еткеыде ніріліп, ықтап түрған қон дүрік беріп
жарылып та кетеді.
Несіпбай мен барлық шабан қатты састы. Енді Несіпбай ойынан жортып
өткен күдіктің бір үздігі:
— Ай, жаңылмас игі едім. Жартыбай кәпір айтып еді, сол ақыл таппаса игі
еді... Бұршақ деп еді-ау,— дей берді.
Шығасыға иесі басшы болғаны ма? Аузын жиғаны сол-ақ екен. Нөсер шын
бұршак, мұз бүршакқа айналып сала берді.
Киіз калпақтың сыртынан сытырлатып үрып барады. Барған сайын соққысы
катаң. Жерге түскені шоршып-шоршып түсе баста-ды. Күн де сәттің ішінде
суыта берді.
— Ай, ірілеп кетті-ау, кәпір, жазым қылмаса игі еді.
— Кесектеп-кесектеп кетті-ау.
— Енді қайттік?
— Қылды-ау, қылды-ау қыласыны,— дей берісті. Сол арада Несіпбайдын, көз
алдында, енесінің бауырына артын тығып тұрған қызыл касқа қозыға бір кесек
бұршақ қара құстан сақ етті. Сол секундта жас қозы,ыршып барып қалпактай
түсті. Сұп-сұр боп бір сәтте қартайып кеткен Несіпбай жүзі, енді бір ой-мея
есін жиғандай болды, жаңағы қозыға карай тап беріп:
— Шөкем-ай, бишарам-ай,— деп кеп үстіне өз денесімен төне, беріп қоршай
қалды. Болмады, бул алғашкы ғана тұяқ серпу сияқ-ты еді.
— Осыдан соң есін жиып, айғай салып, бар қойды бір араға шырық иіруге
тырысты.
Орындарынан тапжыла алмай, есі шығып калған қойлар оңайлықпен
иірілмеді. әйтседе барды салып қарбаласып жанталаса жүріп,— 4-5 жүз
қойды болса да бір араға шоқтай кып иіріп алды. Жалғыз айла, Несіпбай
тапқан айла осы еді.
Иірілген қойдың іші үсақтарына — козы, лақка пана болды. Соққыны
қатқан сіңір, үлкен қойлар ғана көретін болды.
Бірак керегі не? Қырсыкты таудың бар бұршағын бір өзінің басына алудан
тартынбас еді. Дәрмен, талап бәрі ақтарылып, төгіліп қалғандай болды. Он
қозы өлді. өзге талай қозы әлсіреп, миы айналып, мүгедек боп калды. Кешегі
жиында Несіпбай басын сарапқа салдырған осы опат. Бүгін міне кайта қашып,
тауды адыра тастап тағы балаққа кеп отыр. Сенбейді, шытыр мынау.
Қойдың алды өре бастады. Бір шеті өзеннің арғы жағасындағы қыраңға
шығып кетіпті. Күзембай сонда жүр екен. Несіпбай орнынан тұрғанда, ойдағы
қойдың бәрі өрді. Сонда көрді... Ойлаған күдігі куттірмейін деген екен.
— Уа, кесел, оттан қашсам, суға ұрындырдың ба?— дей берді. әне, ана кой
тулап жатыр... Жүгірді... Белгілі, іші кеуіп кетіпті. Улаған ғой, торсиып
дөңбектей боп, іші шаңырақ атып кетіпті. Жүгіре басып, жанынан дәрігер
берген бізді түтікті суыра келеді. Анадан Күзембай да бірдеме деп дабырлай
жүгірді... Ол алыста.. Жеткенше қашан.
Келісімен ана қойдың сол жақ мықын тұсын белгілеп ап бізді суғып
жіберді. Тірі қойдан қан, жын исімен бірге, пысылдап атқып жел де шығып
жатыр. Бірақ тоқ карынның жыны быршып сыртка шыға беріп, тесікті бітей
бастады. Іштен шығатын жел ды-бысы басылып барады. Енді түтік орнату керек.
Соны көтеріп орна-та берем дегенде, оң колы сылқ етіп түсіп кетті.
Бағынбайды. өз денесі емес, жапсыра салған бөтен мүше, жансыз кніз
тулғадай. Сүлдері құрып, суынып кетті. әлсіз боп, тарбиып ашылып қалған
саусақтарының арасынан бізбен түтік қабатымен жерге түсті. Несіпбай
жылағандай боп, сол қолымен бетін басып отыра кетті. Аздан соң ана қойды
Күзембай келіп баурап алды. Несіпбай шөккен күйінде отырып қалды.
Қол... Оң қол... Ескіңің бір сызы сенің басыңнан да кешкен еді-ау.
Жиырмасыншы жыл. өкшелеп куған, алғыр жүйріктің тізесіне шыдамай, ақ
қасқырдың белі бұраңдап, тілі салақтап, титығы кұруға айналған кезі еді.
Арқа мен құмнан бетін қайырып айдап шы-ғып, кызыл кыран енді Лепсі, Қапал
тауында каусырмалап жепіріп кеп қайраңға соққан шабақтай белін опыра бір
теуіп, тояттамақ еді. Қуған, мегдеткен жайының ығы кетіп, құйрығы сөлектеп,
шұ-батылғаны әлдеқашан. Сол құйрық сүйретіле барып Қапал шыңына кіргенді.
Енді шығар ауызда, тасқа жаныштап, сығымдап оасып қалмақ болып, батым
шеңгел лагг берді.
Ол күнде кызыл партизан Несіпбай зеңбірек, пулемет, винтовка үндерін
бүгінгі қойларының маңырауындай сезінеді. Ертеңгі, кешкі тіршіліктің тыныс
дабылы сықылды.
Топ ішінде актың соңғы отрядын, тас інге кіріп бара жатқан ақшуланның
құйрығындай көріп, қызыға, желіге қуып келе жатыр еді. Тұяқ серпіні тас
үшырған кызыл отряд қалың шыңның ішіне ағындап бата кіріп, жаудың алдын
кесіп алмақ болды. Құйрық отряд шекараға іліне бере өкпе тұсынан үңілген
қызыл сүңгіні көрді. Екі жақ асу белдің қойнауында .темір болат тістерімен
қарш-карш шайнасып, жанталасты.
Күн — түн, түн— күн боп кетті, Арттан көмек жете алмады. Адасып кетті
ме? әлде басқа бір топтың таңдығын жыртып, қарма-лап жүр ме Саны көп ақ
отряд бөксесін тасқа тіреп алып, жота жүнін мыңдаған найза, қылышпен
үрпитіп ап, қатты алысты. Кетер аяқ, кетпен- таяғы еді. Несіпбай эскадроны
екі жүз кісі. Жау құр-сауы соның алды мен артын төңіректеп, бір жазылып,
бір шумақ-талып орай берді. өне бойын дала-дала қылған қыран шеңгелінің ең
болмаса бір өткір тұяғын шайнап кетпек еді.
Эскадрон тар шатқа бекініп алды. Жіңішкелеп аққан бұлақ суы таныс еді.
Бірақ екі жақтағы кереге биік пен осы кішкене сайдан басқа таудың бәрі
бұларға жау болғандай өре түра келді. Күндіз-түні шыж-шыж етіп, өлім атойын
салып жау оқтары зуылдайды. Он төрт күн үрыс болды. өмірге қош болын
біржолата айтып алған партизандар қажыған, талғанын білдірмей тұрып, қалың
жауға төтеп берді. Бұл шат, талаи ақтың көр шаты болды.
Орнығып алған соң эскадрон екі бетке, жоғары-төмен мергендер жатқызып,
жоталардың екі-үш жеріне — сезікті жерлерге пулеметтерді төсеп қойып, басы
қылтиған ақ тобы болса, ұстарадай жалагі түсіп тұрды. Күндіз талай қызығып
келген ақтар, топ-тобымен шыбындай жусады. Бірақ күдікті, қаупі көп кесел
кез, ылғи қара түн. Тау ішінің түні. Мызғымай кақап тұратын сақтық сонда
керек.
Несіпбай сол он төрт күннің ішінде ұйқыны ұмытты. Анда-санда жи-ырма
минут, жарты сағат қалғып алып баса береді. Алғашқы күн ғана ауыр боп еді.
Содан әрі қабақ қатып алған соң үйқы да дәкеңе емес екен. Не ішіп, не
жегендері мәлім емес. әйтеуір соңғы үш күндей жалғыз еуды ғана нәр қылды.
Төртінші күн дегенде артынан жеткен қоддың сарыны келді. Дос
зеңбіректер, тау іргесін сөгілдіріп жөткіре-жөткіре тіл катты.
Кірпікшешен асаймын деп каңсылап шығатын жайын аузындай боп ақтың полкі
өтесінді енді көрді. Сегіз жүз кісіні эскадрон бекінген шаттың айналасында
кырғызып, селдіреген сұйқыл топпен зорға дегенде бөксесін сүйретіп барып
асудан аса жығылды.
Міне сол он төртінші күнге қараған түнде, таң алдында ақтар тағы бір
ышқынып қаусырмалап еді. Жотаға шығармаймыз деп жиырма кісінің ішінде
Несіпбай да иек артпаға өздері шығып атысқан болатын. Сонда дәл осы
оң қолына шынтақтан жоғары калың ет пен сіңірдің арасынан оқ тиді. Апат
қырғыннан жаралы боп қайтты. Ақтың арты сол, Жетісудың пәледен арылғаны да
сол
Казарма, олақ дәрігер... Жүре емдеді. Оқты әлденеден ала алмады...
Беріш боп қала берді.
Алғашқы бірер жыл ауырсына жүріп ұмытылғандай да болып еді. Бірақ
қосшының бір тойында серке тартып жүргенде білегінен жылымшы кан акты. Ет
қызуы қайтқан соң сезе бастады. Баяғы жараның орны енді кеп ашыды. Шешініп
қараса, оқ жылжып жара тыртығынын, аузына келіпті. Жолдасына пышақпен
тілдіріп оты-рып, жау белгісін алдырып тастады... Артынан жарасы көпке
дейін бір ашылып, бір бітіп, көп әуреледі. Қашан зақым келгені мәлім емес,
әйтеуір содан соң сіңіріне дерт араласты. Оң қолы қайырымға келмейтін
болды.
Кешегі күндер дырықтыққа араласа алмай жүргені де сол, еді.
Бүгін енді, міне, жанталасқан жерде мүгедек қып, кем қып отырғаны мынау...
Осы қолының өзі ана сол қолынан артық. Басын шайқап...
— Ай, ескінің сызы-ай. Кәпір-ай...—деп оң жақтағы жотаға карай
мойнын бүра берді. Ат пысқырған еді...
Алаяқ керге мінген политотдел Рақым екен. Оның артыңан ақ танау атқа
мінген Қүлжатай да керінді.
Жүсіп қолында малшылықты бірге өткізген, жаяағы Қапал та-уының шатында
тағы да қасында боп, ажал лебін бірге иіскескен, партия-қосшы тобына бірге
кіріп қатар жасасып келе жаткан кәрі досы. Ол — мынау жердегі Шақпақ
колхозының бастығы. Осы совхоздың шефтігіндегі[2] колхоз.
— Бұ да бір мұңмен келді-ау... әйт.песе мына науқан үстінде
күндіздетіп бос қыдырып уакыт өлтіріп жүретін Құлжатай ма? дегенше жақындап
келген Қүлжатайдың жүзін көрді.
Шынында оның арық жүзі сұп-сұр боп, қабақтары калың әжіммен айғыз-
айғыз боп алыпты...
Политотдел ашаң жүзді жас жігіт бұған жаңа кездескең екен. Онын
көрмегені Несіпбай еді. Әдейі осының қойын көріп, енді не ойлаптынын білмек
еді. Болған күйлердің түп себебін ұғынбақ. Қой-қозыны аралай жүріп, үсті-
үстіне сүрақ береді.
— Не қып, не қып осы бір болымсыз бұршақтан сонша қозы қырылды? Баяғыда
да өлуші ме еді? Құлжатан, Несіпбай көрген казаны естіп бүрын да күйініп
еді...
— Бұрынғының не керегі бар? өлтірсе надан, сасық бай өлтірсін, біздікі
не? — деді.
— Бәсе онын өлтіргені сын ба екен? Жұбаныш жоқ!— деп, Несіпбай өз
кінәсын ауырлата түсті...
— Жоқ, сонда да білейік, білдіріңдерші,— деп Рақым қадала берді.
— Өлтіруші еді... Бірақ бұндай...—деп Несіпбай осы өлімнің себебін
ойлап соза бергенде, Құлжатай:
— Бірақ, мүндай қауырт өлтірмейтін, - деді Рақым тағы да іле жөнелді.
— Себеп не?
— Себеп? Сол себепті ойлап келем,— деп Несіпбай оң қолының окыс ауырған
жеріи сипап түрып:—Себеп — ескінің сызы ма деймін,— деді.
— О не дегенің? Қандай сыз? — деп Рақым басында түсіне алмады.
Құлжатай да аңырып қалған еді.
— Көз алдымнан өткіздім ғой. Кеше зоотехниктің бір сөзі кө-ңіліме қона
кетті. Бұрын оыдайды, қазақы күйде есеп қыламыз ба? Сол бір дүрыс сөз
айтты...
— Не деді?
— Тақ осы қозылардың енесі совхоздың қиын күндерінде 31 - 32 жылдарда
туған қозылар еді. Ол күнде осы совхоздағы басшымыз да, қосшымыз да тегіс
қателеспедік пе, малға қырымыз бол-май, түгел окот дегенді былтыр мен биыл
ескеріп, мал бар екен, жан бар екен дегенді енді ойларандай болдық.
әйтпесе анау кезде қашар қандай болды?
— Е, оны атап сұрамасаңшы,— деп Құлжатай да бас изеді.
— Қой жататын қораның іші шылқылдаған су. Белуардан келіп қыс бойы
ойылмаған қи жатады. Астынан сыз өтіп, қыс бойы іш тастап жатты. Қозы деген
туды не, өлді не қарадық па? Артынан көктемде қи ойғанда талай қозы,
жылпысқаны қимен бірге аудармадык па? өліп, басылып, тапталып қала
берген... Сонда бір суық, бір сызішінде тұрған осы қозылар суыққа өкпесін
алдырмады ма? Зоотехник: Сол кезде туып өскен қойдың кеудесінде дымқос
бар. Сондықтан оның сүті де аздау. Балалары да кейде нашар туады, дейді.
Осынысы тіпті рас. Биылғы окотта[3] түн үйқыны төрт бөліп, ылғи фонарьмен
алысып Күзембай екеуміз бар қозыны қолдан тудырдык. Окотты өзіңіз көрдіңіз,
бәйге алып жақсы-ақ өткізбеп пе едік. Қозы шығыны болған жоқ. Бағып-қағудан
кенде емес. Бірак сонда да тақ осы өлген қозылар тез торағып, тез тойына
алмады. Кешеден Күзембай екеуміз барлық өлген қозының шеше тегін талдап
шығып ек, түстеп білеміз ғой енелерін. Ылғи тұсақ қоздаған дымқостық ала
туған қозылар... Енелері де өзге қойдай емес, сонша жоны жарылып семіре
қоймайды. Бұл езі катты күтетін тұқым, бір сондай ерекше буын екен. Ескінің
осылай етеккё шырмалғанына кез болдық, Күзембай екеуміз. Болмаса нақ кешегі
бұршақка дәл мұядай қаусай қалмас еді.
Бүгін осы әрнекі ойлап-ойлап кеп тапқаным осы болды. Ескі, ескінің
қитығына тиіп калғаны сол,— дегенде таңертеңнен бері Несіпбайдың өз басын
әрлі-берлі толкыткан ойдың бәрі енді жадырап шешілген сияктанады. әлденеден
түсі жайлап ашылып, қабағын-дағы кейісті серпілте беріп, күлімсіреп:
— Мал қылсақ, еңбек етсек осыған етейік. Дымқос баланы ата-ана қандай
ерекше аялап, мәпелеп бағады. Күштің бәрін осыған салып, енді мүны ащыға
да, соныға да шүйгітіп, ескінің бар ласын кетіреміз. Бәлемнің сүйегін
ағартып, кеңестің жақсы совхозының атпал түлігі кып шығарамыз, жолдас
политотдел,— деп Несіпбай қасында мейірлене күліп тұрған Күзембайын арқаға
қақты.
— Япыр-ау, мынау сәзің көңілге қона кетті-ау, Несіпбай. Менің де бір
түйінімді шештің-ау. Ескінің сызы дедің бе? Мен де соның зардабынан кеп
тұрғам жоқ па?
— Иә, сенікі не еді? Не қып жүрсің өзің наукан үстінде?—деп Несіпбай
досының шаруасын енді ғана сүрады...
— Мына жолдас политотдел екеуіңе әдейі бір баяндама істейін деп келіп
едім,—деп Рақымға қарады. Несіпбай сөздеріне ойланып қалған Рақым енді
бүның жайына қүлақ салды...
=================================== II ======================
...Шақпақ тәртінші ауылдағы бес колхоздың бірі. Тастақ суының осы сол
жақ бетіндегі жердің көбі сол Шақпақ колхозынікі. Егіндік жерлерін совхоз
берген трактор, көлік кемегімен айдап жатыр. Бүл күнде жоспарды толтыруға
жақындаған. Егуге жарамсыз, тасты жотаны, ойлы-қырлы жерлері осы қой жатқан
өлке. Бұны, өздеріне жәрдем етіп отырған совхоздың бірер сақпан қойы
уақытша жайылуға колхозшылар рүксат етіп, совхозға берген болатын.
Түндерде осы өлкелерде колхоздың өз жылқысы да жайылады. Анау шағылдын
арғы астында жідішке өзен жағасында үзындығы бір километрдей жерге созыла
орнаған 50—60 қора, сол Шақпак" колхозы болады.
Құлжатай жайы Рақым мен Несіпбанға мәлім. Бұл былтырғы көктемге шейін
осы қой совхозының шопаны боп келген. Бірнеше жыл істеген еңбегі совхоз
жүртшылығына канықты. Осы күнге дейін Шақпактағы кішкене үйінін қабырғасы
неше алуан мақтау қағаз, грамоталарға толулы. Кеңес ісіне адал, берік,
сенімді болған енбектің куәлары. Совхоздак өзі кетем деген жок еді. Үй
ішіне, басына болса да ен жайлысы үйреніскен совхозы еді. Шақпактың ол
күндегі жайы өте нашар еді. Ел аш, арық, көлік атаулыда сан да, сапа да
жоқ. Бар болса қыршаңқы, шолақ жауыр. Бұрын белсенді жайлаған колхоз.
Қулжатай барар қарсаңда көтеремнің күйінде. Арқа басы жауыр, ыңыршақ, тулақ
боп қалған тор шолақтың күйіндей еді.
Өз камын ойласа, бейнеттен тартынса Кұлжатай онда бармас еді. Бірак
партия мен үкімет болып сондай колхоздың адамына да, малына да ата бейілін
салды. Мейірленіп, құлаш созып, көтеремін көгертем, аш-арығын тойынтам,
еңбек етем,— деді. Соңғы жылдар қиыншылығын ұмыттырып, олқының бәрін
толтырам, деді. Ол партияның ұраны. Кеңестің саналы еңбекшісі көтерген
үлкен ту еді.
Райкомның ұйғаруымен қатар Құлжатайдың өзі де Шакпаққа бармақ,
қиындықпен алыспақ, жеңбек болды.
Міне, бір жыл, ауыр бір жыл, сыны көп, қиыншылығы көп бір жылы өтті.
Құлжатай мақтанды білмейді. Білгені тынымсыз, толас сыз төс-табандаған
еңбек, өрге сүйреген талап, талпыну. Сонда өз түрмысы не еді.
Окы биыл соқаның алдында үйіне бір барып, шефтікке алар алдында колхоз
жайымен таныспақ болған Рақым, Несіпбай өз көздерімен көрген.
Құлжатайдың қатыны безгек. Емшектегі кішкене бала — жал-ғыз еркек
баласы Серік те безгек. Жыл бойы үстеріне жаңа лыпа ілмеген қатын-бала да,
өзі де киімнен- көрпе-жастықтан жүдей бастаған. Ер жеткен қолқанат жоқ.
Құлжатай үйінің бүдан соңғы жалғыз қайраткері — он екі жасар қызы Жәмила.
Ас істейтш, ау-руларды күтетін, әредікте әкесінің барып кел, шақырып
келіне жүгіретін тағы сол.
Құлжатай үйіне келе сол қызына шай қою, отын, су тасу, оны-мүны
басқаруда ұдайы көмек етеді. Кішкене қызының жастығын да умытып кеткен
сияқты. Ол бір үлкен серігі сияқты боп алған-дықтан: балам демей,
Жәмила демей ылғи Жәке деп атандырып алыпты.
Жәкең әкесіне бұның кішкенелігіне қарамай кейде бір кызық-қан балалық
алданышын бұзып, немесе қолынан келмейтін бір қиындыққа жумсаса, анда-
санда:
— Қойшы тіпті, бармаймын,—деп серпіп те тастайды. Ондайда Құлжатай
ашуланбайды. Екінші қайырып айтпайды да. Жәкеңнің өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz