XVIII ғасырдың ортасынан –XIX ғасырдың ортасына дейінгі Қазақстандағы ресей империясының миссионерлік саясаты

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Зерттеу мәселесінің өзектілігі.

Қазақ халқы 1991 жылы өз тәуелсіздігін алғанға шейін КСРО құрамында дінсіздік идеологиясымен тәрбиеленгені жасырын емес. Сондықтанда болар қазақ халқы егемендік алған соң рухани жаңғыруды бастан кешіп, ислам діні құндылықтарымен қайта қауышып, миссионерлік саясаттың салқын салдарынан арыла бастады.

Ұсынылып отырған осы ғылыми жұмыс белгілі-бір дәрежеде қазақ халқы бастан кешкен жоғарыда аталған Ресей империясының миссионерлік саясатының басталуы, жүргізілу жолдары, қазақ халқына тигізген зардаптары туралы ғылыми зерттеу тұрғысынан баға беруге талпыныс болмақ. Қолдағы деректерге сүйене отырып бұл ғылыми жұмысымызда XYIII ғасырдың ортасынан-XIX ғасырдың соңына дейінгі Ресей империясының миссионерлік саясаты туралы мол мағлұмат беруге тырысамыз. Зерттеу жұмысында бұрын-соңды осы тақырыпты зерттеген тарихшы-ғалымдар еңбектеріне салыстырмалы түрде талдау жасалып, тарихи сабақтастық тұрғысынан баяндалады. Осының негізінде Ресей империясының миссионерлік саясатының көздеген түпкі мән-мағынасы ашылады. Міне зерттеудің өзектілігі осы болып табылады.

Мәселенің зерттелу деңгейі.

Тақырыптың тарихнамасына тоқталсақ, XYIII ғасырда қазақ халқының ұстанған діні мен салт-дәстүрін зерттеп, өз еңбегінде тиянақты түрде сипаттаған А. И. Левшин болатын. Ол өзінің “Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей” атты еңбегінде қазақ халқын өздері мұсылманбыз деп есептегенімен, оларда бұрынғы шамандық наным-сенімдер сарқыншықтары басым деп атап өткен. \1\

Қазақ халқының діни наным-сенімдерін зерттеп жазған еліміздің біртуар ұлы Ш. Ш. Уәлиханов “Тәңірі”, ”Қазақ даласындағы ислам діні”, ”Қазақтардағы шамандықтың қалдығы”атты мақалаларында өз-көзімен көріп білген тарихи шындықты баяндайды. Ш. Уәлиханов қазақ даласындағы ислам дінінің сақталып келуіне орта азиялық молдалардың әсері зор және де қазақ қоғамында мұсылмандық ережелерді білмеген адамдардың руластары арасында беделі болмайды деп, қазақ даласындағы ислам дінінің қоғамға тигізіп отырған әсерін анық бағалайды. \2\

Бұл деректер миссионерлік саясат басталмас бұрынғы қазақ даласындағы ислам дінінің орнын көрсетсе, мисионерлік саясат барысындағы қазақ даласындағы шоқындыру ісі қалай жүргендігі туралы Н. И. Ильминский еңбектерінен таба аламыз. Н. И. Ильминский қазақ халқын шоқындырудағы тиімді жолдар туралы толғана отырып:татар тілінде христиандық уағыз кітаптарын көптеп шығарып, алғашында араб әрпімен, кейін уақыт өте орыс әліпбиіне көшіріп, мұсылман халықтарды христиандандыру қажет дейді. Ол миссионерлік саясатта тілді-1 орында, әріпті-2 орында пайдалану тиімді деген. \3\

Кеңес үкіметі тұсында қазақ халқының діні мен басынан өткен миссионерлік саясат салдары жөнінде кеңестік тарихшы М. Вяткиннің еңбектерінде сөз қозғалады. М. Вяткин “Очерки по историй Казахской ССР” атты ғылыми еңбегінде:Ресей империясының қазақ халқына Бұхара, Хиуа мұсылман діндарларының әсерін азайту үшін татар молдаларын, кейін сол татар молдаларына“ислам фанатизімінен” қорқып, қуғындау саясатын жүргізгенін жаза келе, қазақ даласындағы патша үкіметінің миссионерлік саясаты XIX ғасырдың ортасынан басталды деп көрсетеді. \4\

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін бұл тақырыпта бірнеше ғылыми мақалалар жарияланды:Жақыпбек С. ”Қазақ қалай шоқындырылды”, ”Хазіреттер қарсылығы”; А. Байболсынова “XIX ғасырдағы Батыс Қазақстандағы миссионерлік саясат”; Ж. Әбішева “XIX ғасырдағы патшалық Ресейдің Қазақстандағы миссионерлік саясаты”; Б. С. Әбенова “Патшалық Ресейдің мектеп жүйесіндегі орыстандыру саясаты”\5\. Бұл мақалаларда Ресей миссионерлерінің қазақ халқын орыстандыруда қолданған сан айлалы әдіс-тәсілдері жөнінде мол мағлұматтар көп.

Ал осы тақырыптағы ғылыми монографиялардан Нұртазина Н. Д. “Ислам в историй средневекового Казахстана” еңбегін атап өтуге болады. Бұл еңбекте Ресей империясының миссионерлік саясаты қарсаңындағы қазақ даласындағы ислам дінінің орны туралы ғылыми деректер негізінде өте жақсы баяндалған\6\.

Келесі атап өтуді талап ететін ғылыми монография Султангалиева Г. С. “Западный Казахстан в системе этнокультурных контактов” еңбегі. Бұл еңбекте Ресей империясының идеологиясындағы-“мұсылмандық сұрақтың” қалыптасуы жөнінде тың архивтік материалдар өте көп\7\.

Ресей империясының миссионерлік саясатын әшкерлеп, орыстандыру саясатының терең түп-тамырын ашып көрсететін елеулі еңбектердің бірі М. Мырзахметовтың “Қазақ қалай орыстандырылды” атты ғылыми монографиясы. Бұл еңбекте патша үкіметінің қазақ халқын орыстандырудағы сатылы саясаты баяндалып, қазіргі күндегі көріністері де аталып өтіледі\8\.

Міне жоғарыда аталған осы еңбектер негізінде өз тақырыбымызды ашуға тырысамыз.

Пайдаланылған дерек негізі.

1. Материалы по истории КАЗССР 1789-1828. М., 1940. Т. IY. № 71 документ.

2. Материалы по истории политического строя Казахстана(со времени присоединения Казахстана к России до Великой Социалистической революций) Алма-Ата:Изд-во АН КАЗ. ССР, 1960.

Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.

Зерттеудің негізгі мақсаты тақырыптың мәнін ашу. Осы мәселені шешу барысында алдымызға мынадай міндеттер қойдық:

-қазақ халқының ресей империясы құрамына қосылғанға дейінгі ұстанған діні мен діни наным-сенімдерін баяндау.

-Қазақстандағы Ресей империясының миссионерлік саясатының басталуын және де бұл саясатты жүргізудегі негізгі себептерді ашып көрсету.

-Миссионерлік саясатты жүргізу жолдары мен сатыларын, әдіс-тәсілдері мен айла-амалдарына ашып көрсету.

-Ресей империясының миссионерлік саясатына қазақ халқының көзқарасын анықтау.

-Ресей империясының миссионерлік саясатының қазақ халқына тигізген әсерін баяндау.

Зерттеудің хронологиялық шеңбері.

Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері XYIII-XIX ғасырлар аралығын қамтиды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы.

Аталған тақырып бойынша қолда бар деректермен, жазылған арнайы еңбектерді, мерзімді баспасөз материалдарын хронологиялық шеңбер бойынша топтастырып, қазақ даласындағы патша үкіметінің миссионерлік саясаты төңірегінде қалыптасқан субьективті және обьективті тарихи көзқарастарды баяндап, тарихи талдау жасау болып табылады.

Зерттеудің практикалық маңызы.

Зерттеу жұмысы қазақ даласындағы Ресей империясы жүргізген миссионерлік саясаттың негізгі мәнін түсінуде мол мағлұмат беріп, миссионерлік үгіт-насихаттардың жүргізілу жолдарын ашып көрсетеді.

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері.

Зерттеу жұмысы қазіргі қоғам дамуының обьективті диалектикалық даму заңдылықтары негізінде, зерттеу тақырыбымен байланысты деректер менғылыми еңбектерге нақты тарихи және тарихнамалық талдауға негізделген тарихи салыстырмалы тәсілмен жазылды.

Зерттеудің территориялық ауқымы:

Зерттеу жұмысы Қазақстанның барша өңірін қамтиды.

Зерттеу жұмысының сыннан өтуі.

I Тарау. XYIII ғасырдың ортасынан -XIX ғасырдың ортасына дейінгі Қазақстандағы Ресей империясының миссионерлік саясаты.

1. 1. XYIII ғасырдың ортасына дейінгі қазақ халқының ұстанған діні мен діни наным-сенімдері.

Қазақ халқының өткен тарихына көз салсақ сақтар, ғұндар, үйсін, қаңлы тайпалары заманынан протоқазақтардың-тотемизм, анимизм, фетишизм наным-сенімдеріне табынғанын білеміз. Сақтар мәдениетіндегі “аңдық стильдің” өзі-тотемге табынудың нақты көрінісі. Арғы бабаларымыз жабайы діни наным-сенімдерімен қатар, б. з. д II ғасырдан жанданған Ұлы жібек жолы арқылы қазақ даласына тараған зорастризм, буддизм, неосториандық христиан діні сықылды наным-сенімдерден де хабары болған.

Алайда қазақ халқының арғы-тегі болып саналатын түркі тайпалары -“тәнірге-көк аспанға” табынған. Сонымен қатар жер мен суды, Ұмай ананы қадір тұтқан. Қытай деректеріне сенсек сиқыршыларға (бақсыларға-авт) сенген\9\.

Арабия түбегінде-ислам діні пайда болып, 633 жылы “дін үшін соғыс” ұранымен араб тайпалары дін тарату жорықтарын бастаған соң, YIII ғасырдың ортасында ислам діні қазақ даласына да жетті\10\. Қазақ даласына ислам дінін таратуда араб билеушілері алдымен әскери күшке сүйенгенмен, бұл саясат үлкен нәтиже бере қоймады. Сондықтанда кейінгі кезеңде ислам дінін таратуда араб көпестері мен ғалымдары біраз еңбек етті. Қазақ даласында алғаш болып ислам дінін 756 жылы қарлұқ билеушілері қабылдаса, 960 жылы Қарахан мемлекетінің билеушісі Сатұқ Боғра хан ислам дінін-мемлекеттік дін ретінде жариялады\11\. Бірақта Қарахан мемлекетінде исламның ресми түрде қабылдануы ол мемлекеттегі тұрғындардың бәрі де мұсылмандар дегенді білдірмейді. Себебі бұл кезеңдегі Қарахан мемлекетінің көршілері бұрынғы пұтқа табынушылықты қолдаған оғыз және қыпшақ мемлекеттері болды. Бұл мемлекеттер арасында мәдени интеграция жүріп, ислам діні Оғыз, Қыпшақ мемлекеттеріне тарай бастады. Бірақ соған қармастан шамандық наным-сенімде бұрынғы беделін жоғалтпай, әлі де көшпелілер арасына кең таралды. Тіпті шамандық наным-сенім Қарахан мемлекетінде тарап, ел тұрғындарын екі дінділікке бөлді деуге болады. Осындай ел ішіндегі алауыздықтар Қарахан мемлекетін әлсіретіп, 1141 жылы Самарқанд түбінде қарқытайлардан жеңілуге әкелді. Бұл өз кезегінде осы аймақтағы ислам дінінің беделіне нұқсан келтірді. 1212 жылы Қарахан мемлекетінің құлап, оның орнына Қидандардың келуі ислам дінін әлсіретеді. Кейін найман ханы Күшліктің мұсылмандарды қудалауы, бұрынғы пұтқа табынушылық пен неосториандық христиан діндерінің күшеюіне жол ашады. Моңғолдар шапқыншылығы нәтижесінде 1219-1224 жылдары аралығында Орта Азия мен Қазақстан моңғолдар қол астына қарайды.

Бұл кезеңде ислам дінін қудалау тоқтатылады. Шыңғыс хан өзінің діни саясатында діни ағымдарға бейтарап көзқараспен қарап, барлық діндерді бірдей құрметтейді. Ал оның ұлдары арасында бұл мәселеде екі жақты пікір болды. Шыңғыс ханның ұлдары Жошы мен Үгедей ислам дінін қолдаса, Шағатай мен Төле шамандық наным-сенімді дәріптеушілер болды\12\. Бұл тағы да қазақ даласында ислам мен шамандық наным-сенімдер арасындағы күресті қоздырады. Бұл күресте ислам діні жеңіп шықты деуге болады. Себебі 1227 жылы Шыңғыс хан өлген соң, ұлы қаған болып Үгедей сайланды. Біздің ойымызша оның бұл таққа келуі, тек қана оның батырлығы мен ақылдылығына ғана емес, діни көзқарасына да байланысты болуы мүмкін. Атақты Шыңғыс хан ислам дінінің болашақта алатын орнын түсініп, үлкен ұлы Жошы өлген соң, ислам дінін қолдаған Үгедейді Шағатайдан артық көрген болу керек.

Кейін Шыңғыс хан империясы ыдыраған кезде қазақ даласында Алтын орда және Шағатай мемлекеттері пайда болады. Бұрынғыдай бұл мемлекеттерде де ислам мен шамандақ наным-сенімдер қатар жүріп отырды. 1347 жылы Қазақстанның оңтүстігінде Моғолстан мемлекеті құрылып, оның алғашқы ханы Тоғылық Темір ислам дінін қолдады.

Ал Қазақстанның қалған бөлігінде 1242 жылы Алтын орда мемлекеті құрылды. Алтын орда да Берке хан тұсында ислам діні тарала бастайды. Ал ислам дінінің таралуының аяқталуы Өзбек хан (1312-1342) есімімен байланысты. Ол ислам дінін тарату үшін алдымен шамандық нанымды уағыздаушылар болып табылатын бақсыларды қуғындаған. Оның айқын көрінісін Өтеміс қажының “Шыңғыс-нама” еңбегінде жазылған:”Өзбек хан бір күні атақты сопы Баба Түкті Шашты Әзіз бен белгілі бір бақсыны шақырып, осылардың қайсысы күшті екенін білу үшін оттан өтуге бұйырады. Осы отқа бақсы өртеніп, әулие сопы аман шығады”\13\-деген үзіндіден Өзбек ханның бақсыларды тірілей өртеуге де барғанын көреміз. Міне осындай шаралардан кейін қазақ даласында ислам діні шамандықтан басым түсе бастады.

Ал енді қазақ хандығы құрылғаннан кейінгі қазақ хандарының діни саясатына тоқталсақ. Бұлардың ең алғашқысы қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі әз-Жәнібек хан. Ол өзінің туысы Кереймен бірге қоластындағы 200 мыңдай көшпелі тайпалармен 1458-1459жылдары Моғолстанға, Батыс Жетісу жерлеріне қоныс аударған. Әбілхайыр хандығынан бөлінген Керей мен Жәнібек Моғолстан ханы Есен-Бұға берген Шу мен Қозыбас аймағын мекендейді. Осылайша Шығыс Дешті Қыпшақтағы қазақтардың Жетісуға көшіп келуі Орта Жүз бен Ұлы Жүз тайпаларының бірігіп, қазақ халқының аяқталып қалған шоғырлауны процесін жеделдетті. Жәнібек хан 1468 жылы Әбілхайыр хан өлген соң жеке тәуелсіз қазақ хандығын құруды көздейді. Жәнібек хан жаңа мемлекеттің идеологиялық тірегі ретінде ислам дінін қолдайды\14\. Себебі Қазақ хандығының қоластына біріккен тайпалар негізінен, мұсылмандар еді. Жәнібек ханның мұсылмандарды қолдағанын оның Әбілхайыр ханнан бөлініп көшуіне рухани көсем діндар Ақжол бидің өлтірілуі себеп болғанынан да көреміз. Бұл туралы біз Ш. Құдайберді ұлы Айналымға енгізген қарақыпшақ Қобыланды батырдың арғын биі Ақжол биді өлтіруіне байланысты, Әбілхайыр хан мен Жәнібек сұлтанның арасында дау-дамай болуынан көреміз. Бұл жерде Жәнібек сұлтанның Ақжол бидің жақтастарын қолдап, Әбілхайыр ханмен күреске шығуы діни-рухани көсемге деген құрметін көрсетеді . Жәнібек ханның ислам дінін мемлекеттік идеология ретнде таңдауына оның кеңесшісі Асан қайғының ықпалы болған, кейбір ғалымдар Асан Қайғыны Суфи деп есептеп, Жәнібек ханның нағыз мұсылман болуына әсер етті дейді. Асан Қайғы өз жырларында Жәнібектің батыс саясатындағы қателіктерін ескертіп, Жәнібекке «алысты болжай алмайсың» деп реніш білдіреді. Бірақ қазақ хандығы құрылғаннан кейін Жәнібек хан алдында көптеген кедергілер пайда болады. 1462 жылы Есен-Бұға өлген соң, Моғолстандағы тайпалардың бір бөлігі Жәнібекке қосылып, оларға қарсы Ахмет ханның әскерімен қақтығысқа түседі. Керей мен Жәнібек осылай Жетісуда қазақ хандығы құрылғаннан кейін шығыс Дешті Қыпшақтағы этникалық аумағын біріктіру үшін күрес бастап шайбанилер ұрпағымен ұзаққа созылған қақтығыстар басталады. Осы жерде қазақ халқының шайбанилермен шайқасқа рухтанып шығуна исламның рухани күші әсер етті деуге болады. Себебі ҮІІ ғасырдағы араб еліндегі Мұхаммед пайғамбардың күрейшіт тайпасының шонжарларынан қысым көріп, Меккеден Мәдинаға қашып, кейін жеңістерге жетіп Меккеге жеңімпаз болып кіру оқиғасымен, ХҮ ғасырдағы қазақтардың Әбілхайыр хандығынан қоныс аударып, Моғолстанға барып күшейген соң қайтта атамекенге - Шығыс Дешті Қыпшаққа оралу ойы ұқсастығы халықты қанаттандырса керек. Сол кездегі Жәнібек ханның, мұсылманша аты Әбу Сайдтың ислам ережелерін білетін, араб парсы тілдерін оқыған, шығыс поэзиясымен сусындаған адам екенін ескерсек, осы ойдың Жәнібектің өз басынан тууы мүмкін екені айқындалады. Осылайша Жәнібек ханның Сырдария бойындағы қалаларды иелену үшін жанталаса күрес жүргізу, иеленген қалаларды қалпына келтіріп, оларды қолөнер кәсіпшілілігін сауда ісін жандандыру, Түркістан жазираларында қала мәдениетін жеделдете дамытуы исламның қала мәдениетімен тығыз байланысты екенін түсініп, қазақ хандығындағы ислам орнын көтеру үшін бағытталған әрекет деп есептеу қажет.

Ал енді Асан Қайғы ескерткен «батыс саясатына» келсек, бұл жерде Жәнібек ханның көрегендік танытып маңғыт сұлтандарымен одақ құрып, батыс шекерасын уақытша бекітуі, Жәнібек ханның осы кезде күшейіп келе жатқан орыс мемлектіне қарсы шықпай, өзінің негізгі жаулары - Шайбани ұрпағына қарсы шығуы, Алтын Орданың құлауы жақындап, орыс мемлекетінің тәуелсіздігін алатындығын сезуінен деп ойлау керек. Ал Жәнібек ханның орыстарға қарсы шықпауының бір себебі мұсылмандардың өз ішіндегі қырқысы таусылмай жатып, кәпірлерге «жиһад» жариялаудың мүмкін еместігін сезуінде.

Осылайша, өз елінің тәуелсіздігі үшін күрес қазақ хандығынның негізін қалап, кергесін бекітуге ат салысқан Жәнібек ханның дипломатиялық та, әскери, діни саясаты да ел бірлігі үшін бағытталды. Жәнібек хан 1480 жылы қайтыс болып, ел үшін істеген ерлігін ұмытпаған қазақ халқы оған Әз-Жәнібек деген ат қойды. Әз-Жәнібек хан осылайша өз ұрпақтарының санасында қазақтың ұлы тұлғаларының бірі ретінде сақталды.

Діни саясатының тереңдігімен көзге түскен келесі атақты қазақ ханы Әз-Жәнібек ханның ұлы - Қасым хан болды. Қасым хан қазақ хандығын үлкен биіктерге жеткізген қайраткер ретінде белгілі. Оның тұсында елде тыныштық орнап, халық саны миллионға жеткен. Оның осындай үлкен биіктерге жетуіне діни саясатының маңызы зор болды. Оның дәлелін ХҮІ ғасырда қазақ халқы - ислам елі болды деген Ибн Рузбиханның сөзінен көреміз\15\.

Қасым хан сопы мұсылман болып, Бұхар шейхы Әбу Бәкір Саданың мүрейді болған\16\. Ол сопыларға қолдау көрсетіп Орта Азия дінбасыларымен тығыз байланыс ұстаған. Оның мысалы ретінде Қасым ханның 1512 жылы джубар шейхы Қожа Исламды паналатуын келтіруге болады. Ол көптеген діни саяси беделді адамдар мен кездесіп өзінің шешендігімен, даналығымен көзге түскен. Қасым ханның діни саясатының басты жемісі деп - қазіргі «синкретті қазақы дінінің» пайда болуын атауға болады.

Қасым ханның билік басына келгеннен кейін істеген алғашқы әрекеттернің бірі Өзбек хан тұсында басталып, Ақсақ Темір заманында күшейген бақсыларды қуғындауды тоқтатуы болды /17\. Ол осы әрекеті арқылы мұсылмандық мәдениеттің ұлттық дәстүрді өзіне сіңіріп алуына жол бермеді. Қасым хан ұлттық дәстүр мен мұсылмандық дәстүрдің жақсы жақтарын байланыстырып, жаңаша діни сенім жасағысы келді. Қасым хан ислам дінінің келелі жақтарын алып, оның ішінде қала мәдениетіне үлкен көңіл бөледі. Ол әсем Сарайшық қаласын гүлдентіп, өзінің астанасы етті және ол Ресей жақтан келетін діни және саяси экспансияға сына ретінде қағылды. Бұл қаланы зерттеу әлі жалғасып, ондағы мұсылмандық стильдегі архитектуралық құрылыстардың, құнды діни кітаптардың табылуы осының дәлелі. Ол орта Азиялық қалалар мен сауда және оқу-ағартулық байланыстар ұстап, діни жиһат ұранын соғыста әскерлер рухын көтеруге пайдаланды.

Қасым хан өзінің даналығымен елді тыныштандырып, терең болашақты болжайтын саясатты жүргізді. Оның діни саясатын талдап көрсек, ол басқарған уақытта ислам діні Қазақстанның Оңтүстік бөлігінде кең тарады. Басқа аймақтарда ислам жеткілікті дәрежеде дамымады. Себебі көшпелі тұрмыс салты Аллаға сиынатын мінәжат орындарын, тұрақты дінбасыларды қалыптастыруды қиындатты. Қасым хан осыған байланысты намаздың әр жерде оқылуын дінді қаралау емес, керісінше діни қажеттілікті түсінді. Дін басылардың функциясын көшпелілерде аралайтын арнайы нахшанбандийа, йасауийа ордендерінің сопылары орындады. Қасым ханның Орта Азщиялық нахшанбадийа сопылармен одақтас болғанын мына мысал көрсетеді: Бабырды жеңгеннен кейін (1512ж) Ұбайдолла ханнан Қасымның қызына құда түсіп елшілер келеді. Дәл осы уақытта хан ордасына аттанып бара жатқан Қожа Исламға Қасым хан былай деген: «Мен қызымды сіздің елге жіберіп жатырмын. Сіз біздің пірлердің баласы едіңіз. Қызыма бас-көз бола жүріңіз»/18/. Осы сөздерден Қасым ханның ұлттық дәстүрді және оның өкілдері бақсы-балгерлерді қамқорлап жүрсе де мұсылман дінбасылармен тығыз байланыста болғанын көреміз. Жоғарыда атап өткендей, Қасым ханның діни саясатының мәні ұлттық дәстүрді мұсылмандық дәстүрге қарама-қайшы келмейтіндей етіп икемдеп, екі дәстүрдің де жақсы жақтарын қазақ хандығын күшейтуге бағыттау. Бұл саясатта ислам діні басты орын алып, ұлттық дәстүрді оған сіңістіру қажет болды. Осы мақсатта Қасым хан сопылық ілімді және сопылық одақтарды пайдаланды. Ол Қожа Ислам, Қожа Нәсирәддин Ұбайдолла (Қожа Ахрам) т. б. атақты сопылардың уағызын тыңдаған.

Осы Қасым ханның тұсында Мұхаммед пайғамбардың ең жақын серіктері - Әбу Бәкір, Омар, Осман, Әли есімдері кең таралып, олардың қазақ даласына қатысы туралы аңыздар шығарыла бастады. Оның көрінісі Халиф Әли и Хауланның ұлы Мұхаммед әл- Ханафийа жерленген-мыс делінетін Созақ маңындағы қабір. Баба -Ата (Ысқақ Баба) әулие туралы аңыз т. б. ұлттық дәстүрді ислам дініне кіргізу барысында жергілікті қамқоршы құдайларды жаңа атқа ауыстырып, мұсылмандық дәстүрге жақындата бастады. Сопылық ілімдер нәтижесінде қой малының пірі Шопан-Ата - Қожа Ахмет Йассауи шәкіртіне айналып шыға келді. Сиыр малының пірі - Зеңгі Баба Хәкім атаның шәкірті, әйгілі түрік шейхы деген лақап ат алды. түйе малының пірі Ойсыл қара - әйгілі ислам қайраткері Уайс әл-Карани болып мұсылман елдеріне аңыз болып тарады. Мұхаммедтің қызы Фатима Ұмай ананың орнын басып, әйелдер мен балалар қамқорына айналды. /19/

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.