Батыс Қазақстан облысы жайлы
1 БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Аймақтың қысқаша мінездемесі
1.2 Туристік инфрақұрылымы
2 АЙМАҚТЫҢ ТУРИСТІК.РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА
2.1 Табиғи.рекреациялық ресурстары
2.2 Әлеуметтік .экономикалық рекреациялық ресурстары
2.3 Орал қаласының туристік объект ретінде даму жоспары
3 АЙМАҚТЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН БОЛАШАҒЫ
3.1 Аймақтың өңірлік туризм бағдарламасы
3.2 Жасөспірімдер мен балалар туризмінің аймақта алатын орны
3.3 Батыс Қазақстан облысындағы іскерлік туризм
1.1 Аймақтың қысқаша мінездемесі
1.2 Туристік инфрақұрылымы
2 АЙМАҚТЫҢ ТУРИСТІК.РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА
2.1 Табиғи.рекреациялық ресурстары
2.2 Әлеуметтік .экономикалық рекреациялық ресурстары
2.3 Орал қаласының туристік объект ретінде даму жоспары
3 АЙМАҚТЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ МЕН БОЛАШАҒЫ
3.1 Аймақтың өңірлік туризм бағдарламасы
3.2 Жасөспірімдер мен балалар туризмінің аймақта алатын орны
3.3 Батыс Қазақстан облысындағы іскерлік туризм
Батыс Қазақстан облысы – Қазақстан Республикасының солтүстік-батысындағы әкімшілік-аумақтық бөлік. Шығысында Ақтөбе, оңтүстігінде Атырау облыстарымен, батысында Ресейдің Астрахан, Волгоград, солтүстік-батысында Саратов, Самара, солтүстігінде Орынбор облыстарымен шектеседі. Облыс 1932 жылы 10 наурызда Орал облысы болып құрылған. 1996 жылдан Батыс Қазақстан облысы аталады. Жерінің аумағы 151,3 мың шаршы шақырым, тұрғындары 617,6 мың адам (1999). әкімшілігі жағынан Батыс Қазақстан облысы 12 ауылдық, 2 қалалық әкімш. ауданға, олар 4 кенттік және 155 ауылдық әкімшілік округтерге бөлінген. Орталығы – Орал қаласы. Облыстағы 539 елді мекеннің тұрғындары біркелкі орналаспаған. Халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы км-ге 4,0 адамнан келеді(1999). Слтүстік аудандарда және Жайық өзенінің аңғарында халық жиі қоныстанған (1 км²-ге 9-12 адам). Қала халқы бүкіл халықтың 41%-ке жуығын құрайды. Қалалары: Орал, Ақсай; ірі кенттері: Бөрілі, Дерқұл, Зашаған, Круглоозерное, Чапаев.
Табиғаты. Батыс Қазақстан облысы аумағының басым бөлігі Каспий ойпатының солтүстігінде орналасқан. Жер бедері, негізінен, құмды алқаптар мен сор ойпаңдар алмасып отыратын жазық болып келеді. Бұл өңірдің абс. биіктігі 10-25 м-ден аспайды. Солтүстігіндегі қырат бөлігі (абс. биікт. 45-65м) Сырт қырқасы арқылы Орал үстіртіне ұласады. Жалпы Сырттың осы тұстағы ең биік жері 259 м (Ешкі тауы). Орал үстіртінің облыс жеріндегі бөдігі – құрғақ арналармен тілімденген жонды-белесті өңір. Оның абс. биіктігі 110-260 м, ең биік жері – Ақтау тауы (263 м).
Геологиясы және кен байлықтары. Жер қыртысы бор кезеңінің мергелінен, палеогеннің құмтастарынан, әктастарынан түзілген. Олардың бетін Каспий ойпатының төрттік кезең шөгінділері жапқан. Өзен аңғары аллювий шөгінділерінен құрылған. Облыс жерінде тұз күмбездерінен құрылған ірі тектоникалық құрылымдар (Сантас, Сасай, т.б.) көп. Облыстың жер қойнауы мұнайға, әсіресе, газға (газ-конденсат) мейлінше бай. Мұнда Қазақстандағы зерттелген газ-конденсаты қорының 90 %-тен астамы шоғырланған (Қарашығанақ газ-конденсаты кен орны). Одан басқа облыс аумағында жанғыш тақтатас (Чернозатон, Тоғай, Новошаново), калий, магний тұздары (Шалұар көлі), цементтік шикізат (Ақсуат, Шаново), керамзиттік саз (Тұйықсай, Погодаев), т.б. құрылыс материалдары кен орындары бар.
Климаты. Облыстың климаты тым континенттік. Қысы суық, жазы ыстық әрі құрғақ. Қаңтар айының орташа температурасы -11 -14◦С, кейде -40◦С-қа дейін төмендейді, шілде айындағы температура +22 +25◦С, кейде 40◦С-қа дейін көтеріледі. Жауын-шашынның көпжылдық орташа мөлшері 190(оңтүстігінде) – 350мм (солтүстігінде). Қар жамылғысы 70 күннен (оңтүстігінде) 140 күнге (солтүстігінде) дейін жатады. Жыл бойына екпінді желдер (кейде 15-20 м/с-қа дейін) болып тұрады. өсімдіктердің вегетациялық кезеңі 150-170 тәулік.
Табиғаты. Батыс Қазақстан облысы аумағының басым бөлігі Каспий ойпатының солтүстігінде орналасқан. Жер бедері, негізінен, құмды алқаптар мен сор ойпаңдар алмасып отыратын жазық болып келеді. Бұл өңірдің абс. биіктігі 10-25 м-ден аспайды. Солтүстігіндегі қырат бөлігі (абс. биікт. 45-65м) Сырт қырқасы арқылы Орал үстіртіне ұласады. Жалпы Сырттың осы тұстағы ең биік жері 259 м (Ешкі тауы). Орал үстіртінің облыс жеріндегі бөдігі – құрғақ арналармен тілімденген жонды-белесті өңір. Оның абс. биіктігі 110-260 м, ең биік жері – Ақтау тауы (263 м).
Геологиясы және кен байлықтары. Жер қыртысы бор кезеңінің мергелінен, палеогеннің құмтастарынан, әктастарынан түзілген. Олардың бетін Каспий ойпатының төрттік кезең шөгінділері жапқан. Өзен аңғары аллювий шөгінділерінен құрылған. Облыс жерінде тұз күмбездерінен құрылған ірі тектоникалық құрылымдар (Сантас, Сасай, т.б.) көп. Облыстың жер қойнауы мұнайға, әсіресе, газға (газ-конденсат) мейлінше бай. Мұнда Қазақстандағы зерттелген газ-конденсаты қорының 90 %-тен астамы шоғырланған (Қарашығанақ газ-конденсаты кен орны). Одан басқа облыс аумағында жанғыш тақтатас (Чернозатон, Тоғай, Новошаново), калий, магний тұздары (Шалұар көлі), цементтік шикізат (Ақсуат, Шаново), керамзиттік саз (Тұйықсай, Погодаев), т.б. құрылыс материалдары кен орындары бар.
Климаты. Облыстың климаты тым континенттік. Қысы суық, жазы ыстық әрі құрғақ. Қаңтар айының орташа температурасы -11 -14◦С, кейде -40◦С-қа дейін төмендейді, шілде айындағы температура +22 +25◦С, кейде 40◦С-қа дейін көтеріледі. Жауын-шашынның көпжылдық орташа мөлшері 190(оңтүстігінде) – 350мм (солтүстігінде). Қар жамылғысы 70 күннен (оңтүстігінде) 140 күнге (солтүстігінде) дейін жатады. Жыл бойына екпінді желдер (кейде 15-20 м/с-қа дейін) болып тұрады. өсімдіктердің вегетациялық кезеңі 150-170 тәулік.
1 БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Аймақтың қысқаша мінездемесі
Батыс Қазақстан облысы – Қазақстан Республикасының солтүстік-
батысындағы әкімшілік-аумақтық бөлік. Шығысында Ақтөбе, оңтүстігінде Атырау
облыстарымен, батысында Ресейдің Астрахан, Волгоград, солтүстік-батысында
Саратов, Самара, солтүстігінде Орынбор облыстарымен шектеседі. Облыс 1932
жылы 10 наурызда Орал облысы болып құрылған. 1996 жылдан Батыс Қазақстан
облысы аталады. Жерінің аумағы 151,3 мың шаршы шақырым, тұрғындары 617,6
мың адам (1999). әкімшілігі жағынан Батыс Қазақстан облысы 12 ауылдық, 2
қалалық әкімш. ауданға, олар 4 кенттік және 155 ауылдық әкімшілік
округтерге бөлінген. Орталығы – Орал қаласы. Облыстағы 539 елді мекеннің
тұрғындары біркелкі орналаспаған. Халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы км-ге
4,0 адамнан келеді(1999). Слтүстік аудандарда және Жайық өзенінің аңғарында
халық жиі қоныстанған (1 км²-ге 9-12 адам). Қала халқы бүкіл халықтың 41%-
ке жуығын құрайды. Қалалары: Орал, Ақсай; ірі кенттері: Бөрілі, Дерқұл,
Зашаған, Круглоозерное, Чапаев.
Табиғаты. Батыс Қазақстан облысы аумағының басым бөлігі Каспий
ойпатының солтүстігінде орналасқан. Жер бедері, негізінен, құмды алқаптар
мен сор ойпаңдар алмасып отыратын жазық болып келеді. Бұл өңірдің абс.
биіктігі 10-25 м-ден аспайды. Солтүстігіндегі қырат бөлігі (абс. биікт. 45-
65м) Сырт қырқасы арқылы Орал үстіртіне ұласады. Жалпы Сырттың осы тұстағы
ең биік жері 259 м (Ешкі тауы). Орал үстіртінің облыс жеріндегі бөдігі –
құрғақ арналармен тілімденген жонды-белесті өңір. Оның абс. биіктігі 110-
260 м, ең биік жері – Ақтау тауы (263 м).
Геологиясы және кен байлықтары. Жер қыртысы бор кезеңінің мергелінен,
палеогеннің құмтастарынан, әктастарынан түзілген. Олардың бетін Каспий
ойпатының төрттік кезең шөгінділері жапқан. Өзен аңғары аллювий
шөгінділерінен құрылған. Облыс жерінде тұз күмбездерінен құрылған ірі
тектоникалық құрылымдар (Сантас, Сасай, т.б.) көп. Облыстың жер қойнауы
мұнайға, әсіресе, газға (газ-конденсат) мейлінше бай. Мұнда Қазақстандағы
зерттелген газ-конденсаты қорының 90 %-тен астамы шоғырланған (Қарашығанақ
газ-конденсаты кен орны). Одан басқа облыс аумағында жанғыш тақтатас
(Чернозатон, Тоғай, Новошаново), калий, магний тұздары (Шалұар көлі),
цементтік шикізат (Ақсуат, Шаново), керамзиттік саз (Тұйықсай, Погодаев),
т.б. құрылыс материалдары кен орындары бар.
Климаты. Облыстың климаты тым континенттік. Қысы суық, жазы ыстық әрі
құрғақ. Қаңтар айының орташа температурасы -11 -14◦С, кейде -40◦С-қа дейін
төмендейді, шілде айындағы температура +22 +25◦С, кейде 40◦С-қа дейін
көтеріледі. Жауын-шашынның көпжылдық орташа мөлшері 190(оңтүстігінде) –
350мм (солтүстігінде). Қар жамылғысы 70 күннен (оңтүстігінде) 140 күнге
(солтүстігінде) дейін жатады. Жыл бойына екпінді желдер (кейде 15-20 мс-қа
дейін) болып тұрады. өсімдіктердің вегетациялық кезеңі 150-170 тәулік.
Гидрографиясы. Облыстағы өзендері Каспий теңізі алабында жатыр.
Ұзындығы 100 км-ден асатын 14 өзен бар. Басты су артериясы – Жайық өзені
солтүстік-шығыстан оңтүстікке қарай ағады.Оның облыс жеріндегі ұзындығы 500
км-дей. Жайыққа облыс аумағында Емболат, Шаған, Дерқұл, Елек, Шыңғырлау,
Барбастау өзендері құяды. Облыстың шығыс жағындағы шаын Өлеңті, Қалдығайты,
Жақсыбай өзендері Орал үстіртінен басталып құмға сіңіп жоғалады. өзендері
қарашаның 2-жартысында қатып, сәуірдің 1-жартысында мұзы ериді. Батыс
Қазақстан облысында 140-тан астам көл бар. Оның 9-ның су айдыны 10км²-ден
асады. Суы тұщы маңызды көлдері: Қамысты Самар, Итмұрынкөл, Сұлукөл; ірі
тұзды көлдері: Шалқар, Аралсор, Жалтыр, Жалтыркөл, Боткөл, т.б. Жер
бетіндегі ағынды суды реттеу үшін облыс аумағында бірнеше бөгендер
салынған. Олар негізінен Көшім суландыру жүйесінде және Қараөзен бойында
орналасқан.
Топырағы мен өсімдік дүниесі. Батыс Қазақстан облысының солтүстік бөлігі
далалық белдемде, қалған жері шөл белдемдерде жатыр. Облыс жерінің 15%-ін
құмды алқап алады. Қиыр солтүстік, Сырт суайрықтарында қара, Сырт және Орал
үстіртінің қыратты бөліктерінде қызыл қоңыр, өзен аңғарларында шалғынды
сортаң, шөгінді (құмдақ-сазды) топырақ түрлері тараған. Облыстың оңтүстік
бөлігін құмды алқаптар (Нарын, Көкөзенқұм, Аққұм, Қарағандықұм, т.б.) алып
жатыр. Солтүстік бөлігінде бетегелі дала өсімдіктері мен шөлейт белдемнің
өсімдік түрі басым. өзен жайылымдарында астық тұқымдасты шөп түрлері, кей
жерлерде қалың қамыс, құрақ өскен. Жайық аңғарында терек, емен, қайың, тал,
Сырт және Орал үстіртінде, Елек өзені алабында шоқ қайың орманы көптеп
кездеседі.
Жануарлар дүниесі. Батыс Қазақстан облысының тоғайлы-орманды өңірлерінде
бұлан, елік, өзендер бойындағы қалың қамыс арасында қабан, оңтүстігіндегі
құмды жағында ақбөкен, түлкі, қарсақ, қасқыр, қоян, күзен, құндыз;
кеміргіштерден сарышұнақ, құм тышқаны, т.б. мекендейді. Облыста құстардың
көптеген түрлері (аққу, қоңырқаз, сұрқаз, тырна, бірқазан, балықшы, құр,
ақиық, кезқұйрық, безгелдек, қаршыға, т.б.) кездеседі. өзен-көлдері балыққа
бай (сазан, көксерке, аққайраң, табан, жайын, шортан, т.б.). жайық өзенінде
қызыл балық турлері (бекіре, шоқыр) кездеседі.
Шаруашылығы. Батыс Қазақстан облысы экономикасында ауылшаруашылық
өндірісінің үлесі басым. Мүнда астық егу, жайылымдық мал шаруашылығы, етті-
сүтті сиыр өсіру дамыған. Облыс шаруашылығының негізгі салаларының бірі -
өнеркәсіп. Облыста мұнай, газ өндіру, металл өңдеу және машина жасау,
тамақ, жеңіл, құрылыс материалдары, ауылшаруашылық техникасын жөндеу,
халыққа тұрмыстық қызмет көрсету, т.б. салалар жақсы дамыған. Ірі
өндірістерден Қарашығанақ газ-конденсат комбинаты, "Металист", "Зенит",
"Металл өңдеу", "Омега" зауыттары, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде "Надежда"
тігін-тоқыма комбинаты, былғары аяқ киім зауыттары, аң терісін өңдеу, балық
комбинаттары, арақ-шарап, сыра зауыты, нан комбинаты, сондай-ақ,
"Жайықжылужарық", Оралоблгаз, "Диана", "Орал - Алма", "Нұржанар",
Оралагрореммаш, т.б. кәсіпорындары жұмыс істейді. Батыс Қазақстан облысында
республикадағы табиғи газдың 30%-тен астамы өндіріледі. Облыстағы ауыл
шаруашылығына тиімді жер 13,9 млн. га (1997). Оның ішінде жыртылатын жер
аумағы 1,4 млн. га, шабындық 940 мың га, жайылымы 8,2 млн. га. Астық
дақылдары 934 мың га жерге, техникалық дақылдар 34,1 мың га, картоп және
көкөніс-бақша дақылдары 7,6 мың га, жемщөп дақылдары 222 мың га жерге
егіледі. Мал шаруашылығында сиыр саны 444 мың, қой мен ешкі 904 мың, шошқа
28,5 мың, жылқы 94 мың, түйе 3,9 мың, құстың саны 371 мың (1997).
Батыс Қазақстан облысында темір жол, автомобиль жолы және су жолы
көлігі дамыған. Темір жолдың жалпы ұзындығы 417 км. Автомобиль жолдарының
ұзындығы 8500 км, оның ішінде 2500 км жол асфальттанған. Олармен 4,8 млн
тонна жүк тасымалданған (1997). Негізгі автомагистралдары: Орал-Атырау,
Орал-Ақтөбе, Орал-Орынбор. Жайық өзенінен Атырауға дейін кеме қатынайды.
Қазақстанның ірі қалаларымен және кейбір шет ел қалаларымен әуе қатынасы
бар.
1.2 Туристік инфрақұрылымы
Жалпы облыста туристік инфрақұрылым жақсы дамыған.Бас қаламыз Оралда
және басқа да аудан орталықтарында көптеген туристік фирмалар,қонақ үйлер,
санаторийлар сауықтыру кешендері жұмыс істеп жатыр.
Атамекен туристік-сауықтыру орталығы қала аймағында, Шаған
өзенінің жағасында орналасқан (Жайық өзенінің оң жақ сағасы). Көкке оранған
төрт жарым гектарда 300 орынды 4 ұйықтау корпусы, асхана, душ, медпункт,
бассайен және спорт алаңдары орналасқан. Жаз мезгілінде шілде айынан тамыз
айы аралыгында алты профильді ауысымда 1500-ге дейін балаларды қабылдайды.
Шаралар профиль ауысымдарына байланысты жоспарланады: Ралам саяхаты,
Туристік-экологиялық, Халықаралық және тағы да басқалар. Орынбордан
келген балалар Халықаралық ауысымда жыл сайын демалады. Лагерь жумыстарының
багдарламасы Бау-бақша көліне жаяу жорық, Шалқар көлінде және Қызыл
мектеп ескі мекенінде болу, қазақ және орыс драма театрларына,
филармонияға, муз айдыны сарайына, мини-хайуанаттар саябағына; тақырыптық
КТК-ға, ойындарга, би кештеріне және басқа да шараларга бару.Ашық типтегі
бассейнде су полосы және жүзушілердің жеке сынақтары бойынша жарыстар
өтеді, ал фито-бардан әрқашанда тіл үйіретін пайдалы коктейльдердің дәмін
татуға әбден болады. балалар жазғы типті уйықтайтын корпуста, бөлмеде 18-25
адамнан турады. Асханасы 160 орынға есептелген. тамақтану күніне алты рет
беріледі. Қысқы мезгілде орталықта туристік-өлкетану және экологиялық
үйірмелер жұмыс жасайды. Зимушка-зима, Масленица, демалыс күндеріндегі
шаңғы жорықтары, шаңғымен сырғанау және қар таудан сырғанау, балаларды
ешқашан бей-жай қалдырмайтыны анық. Лагерьдегі өмір қызыққа толы.
Ақжайық санаториясы.Ақжайық санаториясы 1984 жылы Уральский
демалыс базасында құрылған. Ол Жайық өзенінің әдемі де жайлы жагасында
облыс орталығынан 43 шақырым жерде орналасқан. Қалаға автобуспен
байланысады. Санаторий 300 адамға есептелген, жыл бойы жұмыс жасайды.
Емделушілер 2 адамға арналған бөлмелерде, жақсы жабдықталған корпуста
орналастырылады. Санаторийдің негізгі табиғи емдеу факторы ішкі және сыртқы
қолдану үшін хлоридті магний-натрийлі минералды су болып табылады.
Санаторийде минералды су жіберетін ванналар мен емдеу душтары бар су
емханасы, сонымен бірге, жақсы жабдықталған емдеу-диагностикалық
кабинеттері мен зертханалары орналасқан. Бальнеотерапияда электр сәулесімен
емдеу, емдік дене шынықтыруы, массаж, климаттық емдеулер қолданылады. Клуб,
кітапхана, би залы, бильярд, спорт алаңдары бар. Орал өзені жағасында жаз
мезгілінде емдеу жағажайы жұмыс жасайды.Көрсеткіштер: қан айналымы
агзаларының ауруы. Емдеу мерзімі: 24 күн.
Орал қаласындағы “Парк-Отель” туризм және демалыс базасы.Біздің
облыста туризм саласына қатысты басты мәселелердің бірі – халықты шетелге
тасып, ақшаны желге ұшыратын сыртқы емес, елге пайда әкелетін ішкі туризмді
өркендету. Ол үшін Орал өңірінде туристік-мәдени нысандар жетерлік. Тек
инфрақұрылымды дамыта түсу керек. Яғни жол, сервистік қызметтен басқа,
сырттан келген туристерді қабылдайтын демалыс орындары көптеп ашылуы қажет.
Тамыздың 15-і күні Орал қаласының Самал-3 шағынауданында дәл осындай
талапқа жауап беретін облыстағы бірегей “Парк-Отель” туризм және демалыс
базасы ашылды.
Демалыс орны қала сыртында, Шаған өзенінің жағасындағы жасыл желекке
оранған тоғайлы алқапта орын тепкен. Жалпы аумағы 30 мың шаршы метрді
құрайтын кешенді базада екіқабатты алты коттедж, ЛЮКС деңгейлі үш коттедж
бөлек орналасқан. Ал жайлы он екі орын ұсынатын отель келген қонақтарға үш
тілде қызмет етеді.
Бір ерекшелігі – туризм базасы қысы-жазы үзіліссіз жұмыс істейді.
Туристер немесе қала қонақтары жазда су бойымен теплоходта серуендеп, балық
аулап, атқа мініп, теннис ойнап, бір сөзбен айтқанда, спорттың қалаған
түрімен шұғылданып, демала алады. Ал қыста коньки, шаңғы секілді бой
жазатын қысқы спорт түрлері ұсынылады. Кез келген уақытта қырға шығып,
аңшылықпен де айналысуға болады. Кешенде балалардың ойын алаңқайы, бассейн,
жаттықтыру залдары, 350 орындық мейрамхана бар.
Туризм және демалыс базасының салтанатты ашылуына қатысқан облыс әкімі
Нұрғали Әшімов алдымен осы істі қолға алған кәсіпкер Алексей Василецке және
оның ұжымына алғысын білдіріп, облыстағы туризм саласының өркендеуіне
тоқталды:
- Туристік бизнес – қазір әлемнің жетекші елдерінің бюджетіне қомақты қаржы
әкеліп отырған маңызды сала. Осы саланы дамытуға табиғаты көркем қазақ
елінің, соның ішінде Ақ Жайық өңірінің мүмкіндігі мол. Соңғы жылдары бұл
салаға жете көңіл бөлініп келеді. Ақпараттық-жарнамалық өнімдердің сапасы
жақсарды, облыста 30-дан астам туристік фирма жұмыс істеп отыр. Облыстың
Бөкей ордасындағы тарихи-мәдени кешен, Шалқар өзені, Тасқала ауданындағы
Ешкі тауы, Жайық өзені, Қаратөбе ауданындағы Аққұм – мұның бәрі де өлкенің
шеттен келген қонақтарға көрсететін інжу-маржаны. Бұл – туристік бизнесті
дамыту саласында біздің пайдалана алатын мүмкіндігіміздің аз ғана жұрнағы.
Бұл бағытта әлде де жұмыстана түсуіміз керек. Халықаралық және аймақтық
шараларды өткізуге облыс бюджетінен 35 млн.теңге бөлінді.
“Солнышко” сауықтыру кешені 2007 жылдың желтоқсан айында
құрылды.Негізгі мақсаты қысқы ойын түрлері-шанамен сырғанау,шаңғы тебу,мұз
айдынында коньки тебу,квадрациклмен жүру сияқты қызмет корсету.Бұл кешен
ашылған күннен бастап жергілікті тұрғындардың назарынан шықты.Басында тек
жергілікті тұрғындар келгенімен,кейіннен көрші ауылдардыі да тұрғындары
келіп жатты.Негізгі қызмет көрсететін мерзімі желтоқсан-ақпан айлары.Ал
көпшілігін қызықтыратыны квадрациклмен аялдау.Және бағасы арзан(1 кесте).
Аумағында бір шағын мұз айдыны, шаңғы тебетін, шанамен
сырғанайтын, квадрациклмен аялдайтын алаңдар бар.Және қонақтарға арналған
тунеу орындары,екі ресторан,автотұрақ бар.
1 кесте
“Солнышко” сауықтыру кешеніндегі қосыша қызмет (прокатқа берілетін) [16]
Прокатқа берілетін сағатына
заттар
Кешенге кіру өз 300 тг
заттарыңмен
Мұз айдынына кіру 300 тг
Шаңғы 300 тг
Коньки 400 тг
Арнайы шана 200 тг
Екі адамдық квадрацикл
2000 тг
Пайда табу жағына тоқталсақ,орташа есеппен күніне 40-45 адам келеді
екен.Олардың көбі жасөспірімдер мен студенттер.Ал кейбір күндері 180-200
адамға дейін жетеді.Таза пайда 2007 жылы 1160 мың теңгені құраса,2008 жылы
1890 мың теңгені құрады.Ал алдағы жылдарда тағы да көптеген шаралар іске
асырылып,қомақты пайда табуға мүмкіндік бар дейді.
Жайық өзенінің бойындағы “Мечта” кемпингі. Кешен Орал қаласынан
4 км жерде орнласқан (4 сурет).
Табиғаты тамаша жерде орналасқан,қонақтарға сапалы қызмет
көрсететін,түрлі конференциялар мен семинарлар өткізетін залы
бар,қауіпсіздігі толық қамтамасыз етілген, турлі тойлар мен іскерлік
кездесулер өткізуге тиімді кешен.
Кешеннің инфрақұрылымына кіреді:
- Комфотты қонақ үй
- Кафе, жазғы кафе,банкет залдары,сауна
- Су үстіндегі дебаркадер
- Мангалмен демалыс орны
- Спорт залы
- Футбол,воллейбол залы
- Прокат
(веллоспедтер,роликтер,бадминтон,үс телтеннисі,дартс,коньки,шаңғы,шана, п
невматикалық винтовка).
- Қайық станциясы
- Жайық өзені бойымен серуендеу
4 сурет. Мечта кемпингінің орналасқан орны [43]
Ал туристік фирмалар саны да 2008 жылы 30 ға жеткенді. (2 кесте).
Бұл көрсеткіш 2007 жылмен салыстырғанда 2,5 есе өскенін көрсетеді.Тек Орал
қаласында ғана емес, сонымен қатар Ақсай қаласында,Чапаев елді мекнінде де
жаңадан туристік фирмалар ашылған. Әр туристік фирманың өзіндік
ерекшеліктері бар. Панорама, World of Travels туристік ұйымдары Шалқар
көлі, Бөкей хандығы, Балық аулау мен аңшылық атты туристік маршруттар
дайындады. Жайық өзенінің бойымен, Жайық өңірінің тарихи-өлкелік
обьектілеріне атпен жүретін маршрут ұйымдастыру.Ал “Азия - Тур”, “Натали
Экспресс” туристік фирмаларына сыртқы туризмге деген сұраныс көп. Облыс
тұрғындарының қызығушылығын тудыратын шет ел аймақтары: Испания, Франция,
Италия, Түркия, Таиланд, Малайзия мемлекеттері болып отыр.
2 кесте
Облыстағы ірі туристік фиамалар[42]
Туристік фирма Маршруттар бағыты Адресі
атауы
Панорама Жайық өзенімен Көгілдір жолдарОрал қаласы,
турфирмасы су маршруты, Шалқар көліне бір Фурманов көш.,
және үш күндік автобус 165
маршруттары, Пушкин жүрген
жерлермен Орал-Соль-Илецк -
Орал атпен жүру маршруттары,
көбіне шетелдік туристерді жиі
қызықтарын Бөкей хандыгына
саяхат үш күндік ұшақ
маршруттары.
Испания,Италия,Франция,Чехия, БҚО, Ақсай
Түркия,Тайланд,Малайзия қаласы, 2-ші
Натали экспресс мемлекеттеріне турлар жасайды. шағын аудан
фирмасы
Азия-Тур" туристік фирмасының Орал қ.,
Азия-тур қызметтерін пайдалана отырып, Достық-Дружба
туристік агенттігіоблыс түрғындары Испания, даңғ., 1921
Франция, Кипр, Италия, БАӘ,
Тайландтың элиталы турларында
демалуға мүмкіндік алады
Испания, Франция, Кипр, Түркия,
Италия, БАӘ, Тайланд, Бали Орал қ.,
аралдары,Гаваи аралдарына турларНариманов көшесі
World of travelsұйымдастырады. Сонымен қатар 23
туристік агенттігіШалқар көліне,Жайық өзені
бойымен мршруттар ұйымдастырады.
Жаңа жыл қарсаңында Ақсай қаласында ардагерлердің демалыс паркі
ашылды. Қалада ұзақ жылдар бойы қараусыз тұрған теміржолшылардың ескі паркі
қайта жөндеуден өтіп, ардагерлердің демалыс орны ретінде пайдалануға
берілді. Аудан әкімінің ұсынысымен ұйымдастырылған шара жыл соңында шешімін
тауып отыр. Парктің жаңарып, жасарып, қайта қалпына келтірілуіне жергілікті
жерде қызмет атқарып жатқан ірі компаниялар демеушілік жасаған. Ескі
ағаштар кесіліп, парк аумағы тазартылып, жарықтандыру жұмыстары жүргізіліп,
түгелдей қоршалған. Ардагерлердің жастық шақтары осы теміржолшылар паркімен
тығыз байланысты. Демалыс орнының ашылу салтанатына аудан әкімі
К.Имашев,соғыс және еңбек ардагерлері, мекеме басшылары, ауыл тұрғындары
жиналды. Ардагерлер өздеріне арналған демалыс орнының ашылғанына алғыстарын
білдіріп, жиналған қауым алдында Ақсай қаласының бұрынғы келбетінен сыр
шертті. Мереке келгендер ауыл өнерпаздарының концерттік бағдарламасын
тамашалап, спорттың шаңғы жарысы мен футбол ойын түрлерінен бақ сынасты.
Паркті көгалдандыру мақсатында көк шалғын шөптердің тұқымдары алынған, арам
шөптерге қарсы улағыш зат, шөптерді отайтын , суарғыш құралдар да әзір тұр.
Жазда балаларға арналған спорт алаңдарына қажетті құрал-жабдықтар сатып
алынған. Келешекте демалыс орталығына темірден жасалған екі киіз үй
қойылатын болады. Болашақта бұл алаңда қала тұрғындарының меркелік шаралары
мен спорттық жарыстары өткізілетін болады.Орал өңіріндегі туризм атты
фото альбом шығарылды.
Жалпы туризм саласы мен қосарланып жүретін саланың бірі – бұл
қонақ үй саласы. Қазіргі уақытта 2006 – 2008 жылдарға арналған қонақ үй
жүйесін дамыту жөнәндегі бағдарламасы жасалған. Бағдарламаның басты мақсаты
– Республикада қазіргі заманға сай жоғарғы нәтижлі бәсекеге қабілетті
туристік кешен құру, экономикалық қосалқы салаларын өркендету. Сондықтан
қонақ үй және туристік бизнес бұл мәселелерді қарастыруда. Батыс Қазақстан
облысында қонақ үй саласы да жақсы дамыған(3 кесте). Аймақта жылдан – жылға
қонақ үйлер саны көбейіп келеді.Тек Орал қаласында ғана емес, басқа да
көптеген аудан орталықтарында жаңадан қонақ үйлер салынуда. Ақсай
қаласында 3, Жаңақалада 2, Жәнібекте 1, Чапаев елді – мекенінде 1 қонақ үй
жаңадан салынған екен.
3 кесте
Облыстағы ірі қонақ үйлер [42]
ҚОНАҚ ҮЙ Қысқаша сипаттамасы Адресі
АТАУЫ
САЯХАТ Саяхат қонақ үйі қала орталығында, Орал қ.,
ҚОНАҚ -ҮЙІ Достықдаңғылы мен Т. Масин көшелері қиылысында Т. Масин
орналасқан. Қонақ үй бес қабатты, лифтімен көш., 83
жабдықталған. 1 және 3-қабаттарда тәулік бойы тел.: 51 30
жүмыс жасайтын кафе орналасқан.Қонақүйде барлық 03
жагдайы жасалган бір орынды және екі орынды
полулюкс, люкс санатты бөлмелер
орналастырылған. Әр бөлме теледидар,
тоңазытқышпен жабдықталған.
ОРАЛ ҚОНАҚ Орал қонақ үйінде 1-2 орынды люкс нөмірлерінеОрал қ.,
-ҮЙІ барлықжағдай жасалған: ванна, теледидар, Фурманов
телефон, тоңазытқыштар бар. Қонақ үй қосымша көш., 802
қызмет көрсету ретінде кафе, кір жуу орны,
үтіктеу орны, автотүрақ, шаштараз, тіс емдеу
қабинеті, авиа және темір жол кассалары, тігін
ШАҒАЛА шеберханалары қызметтерін ұсынады.
ОТЕЛІ Шағала- үш жұлдызды отель. Орал қ.,
Іскери адамга өте қолайлы, тыныш және әдемі 4-шағын
орында орналасқан. Отель бір және екі бөлмелік, аудан,
люкстардан тұратын 50 орынға арналган. Әр Тел.: +7 3112
бөлмеде шагын бар, жуынатын бөлме, теледидар, 27 01 09
телефон, кондиционер бар. Келген қонактарга
шаштараз, химиялық тазалау және кір жуу орындары
қызмет көрсетеді. Отельдің өз ас үйін жаңа
піскен көкпен және көкөністермен
қамсыздандыратын жылыжайы, сонымен қатар
мейрамханасы, бары, мәжіліс зал(viр-залы) және Орал қ., Т.
ПУШКИН тренажер залы бар. Масин көшесі,
ОТЕЛІ Пушкин отелі Достық даңғылы мен Е. Пугачев 671
көшелері қиылысында, Курениден алыс емес жерде
орналасқан. Отельдің 12 нөмірі апартамент
санатында, 54 нөмірі люкс санатында. Әр нөмір
кондиционермен, телефонмен, кабельді
телевидениемен, мини-бармен, фан-койл жүйесімен
(ауа темпиратурасын реттеу) жабдықталған.
2 АЙМАҚТЫҢ ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА
2.1 Табиғи-рекреациялық ресурстары
Батыс Қазақстан облысы табиғи – рекреациялық ресурстарға өте бай.
Облыс аймағындағы Шалқар көлі, Тасқала ауданындағы Ешкі тауы, Жайық өзені,
Қаратөбе ауданындағы Аққұм табиғи - ландшафты қорығы,Деркөл өзені,
таңғажайып Сантас және Сасай таулары, Садовское көлі, Қамыш-Самар сулары –
мұның бәрі де өлкенің шеттен келген қонақтарға көрсететін інжу-маржаны.
Орал өңірі туристерді тарту және әртүрлі демалыстарды ұйымдастыру үшін
үлкен мүмкіндіктерге ие болып отыр;
Ысқырық жотасы Орал тауының ең шеткі сілімдерінің бірі болып келеді.Ең
биік нүктесі 212метр.Ол Батыс Қазақстан облысындаңы ең биік нүкте болып
келеді.Орал қаласынан 20 км жерде орналасқан. Ысқырық жотасындағы қысқы
“Солнышко” сауықтыру кешені орналасқан. Бұл кешен туралы келесі тарауларда
қарастырылған.
Орал өңіріндегі көнеден қалған тамаша ескерткіштің бірі, ол – Шалқар
көлі. Шалқар көлі айрықша экологиялық, ғылыми, мәдени, рекреациялық және
эстетикалық құндылығы бар көл. Көл Орал қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 75
шақырым жерде, Теректі ауданында орналасқан. Бұл Батыс Қазақстан
облысындағы ең терең, ірі су айдыныКөл жануарлар мен өсімдіктер әлеміне
бай. Бұл туралы 1968-1970 жылдарда және 2002-2003 жылдарда жүргізілген
археологиялық қазба жұмыстары куә. Шалқар көлінің физикалық-географиялық
шарттары туралы қысқаша сипаттамасы, оның жаға желілері, грунт құрамы,
тереңдігі, ихтиофаунасы мен гидробиологиялық кешендері бассейнде балық
аулау кәсібі жағдайын зерттеген Н.А.Бородин мырзаның еңбектерінде
қамтылған. Көптеген жылдар бойы балық өсірумен, оның ішінде Шалқар көлі мен
Солянка өзеніне бекіре тұқымдас балықтарды өсіру тәжірибелерімен
айналысқан. Оған шалқар селедкасы мен шалқар торта балығы туралы алғашқы
сипаттамалар тиесілі. Шалқар көлінің гидрофаунасын зерттеу негізінде
ғалымдармен көл генезисі бойынша Понто-Каспий су айдындарының қалдық су
айдыны, бұрынғы геологиялық дәуірдің реликтісі болып табылады деген
пікірлер айтылды. Кейбір қазіргі заманғы ихтиофауна өкілдері алғаш рет 5-7
млн. Жыл бұрын шекарасы қазіргі Жерорта теңізі, Қара теңіз, Азов теңізі,
Каспий теңізі және Арал теңіздері шекара шегінен асып, тұзы аз Понтикалық
көл-теңізде пайда болған.
Қазақтың белгілі жазушысы, Қазақ ССР-нің Мемлекеттік лауреаты,
Шалқарда дүниеге келген Х.Есенжанов мырза өзінің Ақжайық трилогиясында
Шалқар көлін былайша сипаттайды: Шалқар – үлкен көл, оның ұзындығы жиырма
верст, ал ені – 15 верст болады. Сағадағы әрі бетін көк толқын бұйралап,
теңіздей шалқыған Шалқар көл жатыр. Көлге борлы ақ тұмсығын төндіре шөккен
арғы беттегі Сынтас тауы алыстан бұлдырайды; шетіне көз жеткісіз судың алыс
кенересі көк жиекпен қосылып доға сызық тартқан. Айналасы атпен жүрсе қос
күндік Шалқар көлі бейне бір ожаудай; алыстан аққан бұраң бойлы көп
түбекті, Арқа беті қызыл жарлы Аңқаты өзені – ожау көлдің сабы сияқты.
Көлдің қазіргі көрінісі дөңгелек-жұмыртқа тәрізді формада, солтүстіктен
оңтүстікке қарай созылып жатыр. Солтүстіктен оңтүстікке дейінгі ұзындығы –
18 километрге жуық, батыстан шығысқа дейінгі ұзындығы – 14 км. Максималды
тереңдігі 18 м, тереңдігі 10-нан 12 метр тереңдікті көл түбінің 30 %, ал
екі метрден кем тереңдікті 30 % алып жатыр. Көлде 1,4 млрд. текше метрге
жуық су жиналады, көлдің ең үлкен ауданы 24000 гектар. Желді күндері судың
бетін ақ бұйра толқындар жауып, оның шуылы нағыз теңізді еске түсіреді.
Шалқар көлінің суы тұзды хлоридті-натрийлі минералды су типіне жатады. Су
құрамында тұз қышқылы, кальций гидрокарбонат, магний және өмірге қажетті
басқа да минералды элементтер бар. Бұның өзі оның құрамы теңіз суымен ұқсас
екендігін көрсетеді, ал экологиялық жағдайы демалушылардың сауығуына
септігін тигізгендіктен, көптеген теңіз суларынан артық та.
Шалқар көлі өңірдегі ең үлкен туристік объектің бірі.Туристер
негізінен жаз айларында келіп демалады.Әр ауданнан,қаладан келген туристер
үшін катамаранмен аялдау,атпен сергелдеу,футбол алаңы,воллейбол
алаңы,сауна,тренажер залдары қызмет корсетеді.Көп күндік жолдамамен келген
туристер үшін тунеу орындары бар.Адамдардың көптігі соншама,кейбір сенбі-
жексенбі күндері 7-10 мыңдай болып қалады.Деректерге сүйенсек, 2008 жылдың
жазында Шалқар көлінде 130 мыңдай туристер демалған.Сонымен қатар 2006
жылдың сәуір айында Шалқар көлінде батпақпен емдейтін бальнеологиялық
санаторий ашылды.Бұл санаторииға Республикамыздың түпкірінен,облысымыздың
әр аудандарынан көптеген адамдар келіп емделуде.2006 жылы 458 адам келген
болса, 2007 жылы 910,2008 жылы 1429 адам келіп емделген.
Жайық өзені Орал тауы оңтүстік сілемдері (Орал-Тау жотасы) әлем
мұхитының деңгейінен 640 м биіктігінен басталады. Ол Ресей Федерациясы
аймағын, Қазақстан Республикасының Батыс Қазақстан мен Атырау облыстарынан
өтеді. Өзеннің ұзындығы 2534 км. Қазақстан Республикасы ішінде - 1084 км.
Суды жинау көлемі – 220 мың км².Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша
Жайық өзенін 3-ке бөледі (ағыстар): жоғарғы, орта және төменгі. Басында
өзен оңтүстікке Орск қаласына дейін ағады. Бұл жоғары ағыс болып саналады.
Содан соң кенет батысқа бұрылады. Ендік бағытта 850 км Орал қаласына дейін
(орта ағыс), қайтадан оңтүстікке бұрылады, осы бағытты Каспий теңізіне
дейін сақтайды(төменгі ағыс, аралығы 840 км.). Орск қаласынан басталардағы,
жоғарғы ағыс шегінде, өзен солтүстіктен оңтүстікке меридионалдық бағытта
Оралдың шығыс баурайы бойы енсіз алқапта, ізбестерден салынған құздар
арасынан ағады. Ең терең жерлері - 3 м.Өзеннің бұл жері таулы сипатта
болады. Орск қаласынан 70 км жерде Ириклин су торабы салынған. Бұл бөген
Жайық өзенінің деңгейін 30 метрден астамға көтереді. Көктемгі тасқын
кезінде толып, Ириклин бөгені жыл бойы біртіндеп өз көлемінің, шамамен
жартысын өзенге береді. Орск қаласынан Орал қаласына дейін өзен кең алқапта
орташа ағыста ағады. Енсіз таулы табалдырықты жерлері сирек кездеседі. Өзен
тегіс саяз жерлерге айналады. Орынбор қаласы аумағында Жайық өзеніне ең ірі
оң тармағы Сақмар ағады. Оның ұзындығы 761 км, алқап көлемі 29,1 мың км.
Сақмар алабын көп қарлы және тармақтанған өзен жүйесі бар орман жабады. Тек
Орынбор облысы шеңберінде Сақмарға құйылатын 290 өзен саналады. Сақмардың
су айдауы Оралдан шамамен 1,5-2,0 рет артық, одан қалыпты ағуымен және
көктемгі тасқынының ұзақтылығымен ерекшеленеді, сонымен қатар Жайық
өзенінің режиміне маңызды өзгерістер енгізеді. Орал қаласынан жоғарыда
Жайық өзеніне сол жағынан Елек өзені ағады, оның ұзындығы 730 км. Орал
қаласы маңында Жайық өзеніне 2 сала – Шаған мен Барбастау өзендері- құяды.
Төменгі ағысында Жайық өзені Батыс Қазақстан мен Атырау облыстары аумағынан
Каспий теңізі маңы ойпатынан өтеді,бұнда үш табиғи аймақтан өтеді: дала,
шөлейтті- дала және шөл. Даланың аймақ ұзындығы 250 км Батыс Қазақстан
облысында солтүстік жағында орналасқан. Бұл аймақтың оңтүстік шекарасы
Жайық өзен бойы Чапаев ауылы жанынан өтеді. Әрі қарай оңтүстікке 220 км шөл-
дала аймағы созылып жатыр. Ол Каспий теңізі ойпатының солтүстік бетінен
Батыс Қазақстан облысының Чапаев , Атырау облысының Индер ауылдары
аралығында белдеулей өтеді. Индерден теңізге дейін шөл аймағы ені 400
километрге созылады. Жайықтың төменгі ағысының тереңдігі, жыл сайын
көктемгі судың көтерілуінен өзен арнасының шайылуына қарай, барынша
қалыпты. Көктемде тасқында судың көтерілу деңгейі сабадан 3-7 метрге асады.
Форватер бойындағы Жайықтың орта тереңдігі сабасында (саяздар мен
шұңқырларсыз) 3-5 метрді құрайды.
Жайық өзенінің сағалық ауқымының жоғарғы шекарасы атыраудың басымен ұласады
(Атырау қаласынан төмен), теңіздік – теңіз кемеріне 3 м изобатта кіреді.
Бұл шектегі саға аумағының көлемі 1500 км² тең. Өзен атырауы көлемі 600
км². Жайық өзені тек қана қар суларына қоректенетін жай өзендерге жатады.
Оның ағыны, негізінен, өзендер жүйесі дамыған, жоғарыдан қалыптасады. Жайық
өзенінде Оралдан төмен теңізге кұйғанға дейін, суы аз Барбастаудан басқа,
сала жоқ
Жайық өзенінің балықшаруашылық зор маңызы бар. Аймақтағы табиғи
факторлар жиынтығы жылдың мезгіліне байланысты, сәуірден шілде айлары
аралығында, балық өсіруді жоғары деңгейде дамытуға қолайлы жағдайлар
туғызады. Қазіргі кезде Жайық өзені Каспий алабындағы бекіре балықтың
табиғи кең уылдырық қоры сақталған бір ғана өзен. Күзде 15 тамыздан 15
қараша аралығында Жайық өзенінде балықтың балықшаруашылық шұңқырларына
жылыстауы жүреді, яғни күздегі қыстаққа қоныстануы болады. Содан соң Жайық
өзені арнасында мамырдан шілде айларына дейін балық шабақтарының
уылдырықтайтын және өсетін орынынан өзеннің сағалық кеңестігіне жылыстауы
жүреді.
Жайық өзенінде балықтардың 38-ден астам түрі бар: бекіре тәрізділер,
майшабақтар, шортантәрізділер, тұқытәрізділер және басқалары кездеседі.
Жайық өзенінің жайылмасы мен аңғарлары Батыс Қазақстанның биологиялық алуан
түрлігінің интроаймақтық орталығы болып табылады. Дала мен шөлейт
ландшафттың біртекті төсегі Жайық аңғарының кіретін жайылма ормандардың
жасыл желегімен алмасады. Жайықтың жайылма ормандары: емендер, қара
ағаштар, ақтеректер,талдар қайың, шегіршендермен сипатталады. Тіршілік
ортасының жағдайына қарай бұл ормандар алуан түрлі болып құралуы мүмкін.
Жайылмалардың солтүстік бөлігінде көктеректер мен аққайындар таралады және
шағын тоғайлар құрайды.
Батыс Қазақстан облысындағы Жайық өзенінің алабына кіретін кіші
өзендерге Шаған, Деркөл, Елек, Утва, Рубежка, Быковка, Емболат, Барбастау
және т.б. кіреді.Бұдан басқа, Жайық өзенінің табиғи экожүйесінің тозуына
оның су, өсімдіктер, жануарлар мен балық ресурстарын пайдаланатын
шаруашылық қызметтерде өзіндік әсерін тигізеді.
Жайық өзені алабы ежелгі өркениет орталығы және қазіргі уақытта
Қазақстан мен Ресей Федерациясының әлеуметтік-экономикасында аса маңызды
орын алады. Жайық өзенінің ландшафтты-экологиялық жән су кешенін қалыпқа
келтіру мен сақтау басты міндет. Жайық өзенінің көп ғасырлық бай тарихы
біздің ұрпақтар үшін жоғалып кетпеуі керек.
Облыс аумағында қорғаатын аймақтар да бар.Солардың алғашқысы да Жайық
өзенінде. Айрықша биологиялық әртүрлілікті, қызыл кітаптық және сирек
түрлерді сақтап және қайта қалыпқа келтіру мақсатында Батыс Қазақстан
облысы аумағының Жайық өзені аңғарында Кирсанов және Бударин қорықшалары
құрылған.
Бударин зоологиялық қорықшасы, жер көлемі 80 мың гектар, бұлан елік,
қабан, құндыз, ондатра, қоян және басқа жануарларды сақтау және көбейту
үшін құрылған. Бұдан басқа қорықша территориясы өте сирек бара жатқан
реликта - су жаңғағы (чилим) мен су папоротнигінің (сальвиния) оңтүстіктегі
мекені. Қорықшада омыртқалы жануарлар дүниесінен құстардың 56 түрі,
сүтқоректілерінің 21 түрі, 6 түрлі рептилия, амфибияның 4 түрі және
балықтың 9 түрі есептеледі.
Кирсанов кешенді қорықшасы, жер көлемі 61 мың гектар, кәмшатты
жерсіндіру және елік, бұлан және басқа жануарлардың санын көбейту үшін
құрылған. Қорықшаның территориясының өзен жайылмасында далалы Орал өңірінің
тамаша табиғи кешені - әсем емен мен ақтерек ормандарын сақталған. Бұл
жерде, Батыс Қазақстанда тек осында кездесетін, сиректеп бара жатқан
өсімдіктері мен жануарларына өте қолайлы жағдай жасалған. Бұнда Қызыл
кітапқа еңгізілген көптеген түрлер өседі (қарапайым емен, мамыр
маржангүлі). Сирек кездесетін сәлемшөп, аюбалдырған, шерменгүл, қоңырауша,
субидайық, қабыржық, қара мойыл тағы басқалары әрдайымда болады. Батыс
Қазақстан облысының аймағында мемлекетік және облыстық маңызы бар табиғат-
қорығы қорының 10 нысаны жұмыс жасайды.
Олардың ішінде үшеуі мемлекеттік қорықша мәртебесіне ие. Олар –
Кирсанов, Бударин және Жалтыркөл зоологиялық қаумалы.
Кирсанов зоологиялық қаумалы бұлан, қабан, елік, борсық, түлкі, қоян,
өзен құндызы сияқты сирек кедесетін жануарларды сақтап қалу мен өсіру
мақсатында ұйымдастырылды.Қаумалдың ауданы 61,1 гектарды құрайды, облыстың
Бөрлі, Теректі және Зеленов аудандарының аймағында орналасқан.
Жануарлар әлемін қорғау жөнінде қорықты ұйымдастыру табиғат кешенін аман-
сау сақтап қалуға себеп болды. Осының арқасында өңірдегі сирек кездесетін
жануарлар түрлері сақталынды. Быковка және Ембулатовка өзендерінің
жайылмалары бойымен құндыз көбейіп, жерсінді.
Қаумал аумағы жайылмасында Орал өңірінің далалық табиғи кешенінің бірегей
тамаша еменді және үйеңкі ормандары сақталған. Олар жануарлар мен
өсімдіктердің сирек түрлері үшін керемет жағдайлар жасады, олардың көбісі
тек Батыс Қазақстанда ғана кездеседі.Өсімдіктер әлемі өте қызықты. ҚР Қызыл
кітабына енгізілген өсімдіктердің көптеген түрлері таратылып қана қоймай,
сансыз көбейген. Мысалы: емен, қурай, қабыржақ, бүлдірген, алма ағашы,
қарақат, мойыл ормандарды құрайды. Бұнда облыстағы сирек өсімдік түрлеріне:
бетір, шыбынсалы, қосбас, шерменгүл, сүйелшөптер тән.
Бударин зоологиялық қаумалы жануарлар мен құстардың сирек
түрлері: европалық қара күзен, орман сусарысу тышқандар, аққұйрық
суқарақұс, құрды сақтап қалу мен өсіру үшін, қорықты мекендейтін жануарлар
әлемінің табиғи ортасын сақтауға, сонымен бірге басқа жануарлар түрлері:
қабан, қоян, түлкі, қарсақ, бұлан, елік, борсықты өсіру мен пайдалануға
ұйымдастырылды. Қаумалдың ауданы 80,0 гектарды құрайды, Ақжайық және
Зеленов аудандарында орналасқан. Қаумал аумағында басқа аудандарда
жануарлардың бағалы түрлері: бұлан, елік, қабан, қоян, ондатраның
мекендеуі, көбеюі және сақталуы үшін барлық жағдайлар жинақталған. Бұдан
басқа, қаумал аймағы Орал өзенінің жайылмасындағы сирек реликтісіндегі су
жаңғағы мен су папоротник-сальвиниясының мекендейтін ең оңтүстік жері.
Қорғау арқасында сальвиния сақталып қана қойған жоқ, сонымен бірге Көшім
бойымен және оның су қоймасында Қамыс-Самар көліне дейін орналасты.
Қаумалды сақтау орман өсімдіктерін қалпына келтіруге септігін тигізетін
болады.Соңғы жылдарда зоологиялық қорықты ұйымдастыру – тек жануарлар
әлемін ғана емес, барлық табиғи кешендерді аман-сау қорғауға септігін
тигізді.
Жалтыркөл зоологиялық қаумалы ҚР Қызыл кітабына енген құстардың сирек
түрлері: бұйра бірқазан, ақбас тырнасы, қарабайлар, қылаң қарабас шағала
және т.б. сақтап қалу және өсіру мақсатында, сонымен бірге жануарлардың
басқа түрлері: қабан, қоян, түлкі, борсық, сұр қаз, үйректі өсіру мен
пайдалану ұйымдастырылды.Қаумалдың ауданы 19,0 гектарды құрайды, ол
Жаңақала ауданында орналасқан.Жалтыркөл көлінің су айдыны жан-жағынан
жіңішке жапырақты қоға, қамыс қопасымен қоршалған. Қопа алқабының ені 50-
ден 200 м-ге дейін. Өзеннің оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағаларында жыңғыл
қопалары мол. Өзен жағалауларын батыстан, шығыстан және солтүстіктен ақ
жусанды өсімдіктері қоршайды.
Қаумал аймағында 70-ке тарта құс түрі мекендеп, ұя салады. Оның ішінде
14 Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Олар: бұйра бірқазан, лашын,
ақбас тырнасы, сұңқылдақ-аққу, отүйрек, аққұйрық суқарақұс және тағы
басқалары. Сүтқоректілерден дала тышқаны мекендейді. Қоршаған ортаны,
өндіріс жағдайларды жақсарту және Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына
енген, сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан өсімдіктер мен жануарлар
түрлерін қорғау мақсатында Батыс Қазақстан облысында ерекше қорғалатын 7
табиғи аумақ құрылды.
Дубрава ботаникалық табиғат ескерткіші.Теректі ауданы Жамбыл
ауылының солтүстік бетінде Орал өзенінің сол жақ жағалауында орналасқан.
Көлемі 6 га жерді алып жатыр. Бұл қорық облыста теңдесі жоқ емен, жаңғақты
ормандарды және қоңыраугүлдер, прапорник-орляк, страусопер, биік қараңдыз
және басқа да сирек кездесетін өсімдіктерді сақтау мақсатында құрылды.
Емендердің биіктігі 15-20 метрге дейін жетеді.
Большая Ичка тау табиғатының ландшафты ескерткіші.Бұл ескерткіш
табиғи ландшафты сақтау мақсатында құрылды. Большая Ичка Тасқала
ауданында орналасқан. Көлемі 175 га.Шығыс баурайындағы тау баурауындағы
бұлақтың қасында бұталары бар қалақай алқабы сақталған. Сондай-ақ, орманда
сағақты гүлтәжі, жаужапырақ, батпақты калужница, орман бүлдіргені,
бүлдірген, қара мойыл, қайызғақшөп және басқа да сирек кездесетін шөптер
бар. Жануарлар әлемінен қыран, суыр, безгелдек, удод және қоян, түлкі
кездеседі.
Селекционный табиғат ескерткіші.Ескерткіш Деркөл өзені мен
бетегелі даланың иінінде Маштаков ауылынан 1,5 шақырым жерде орналасқан.
Ескерткіш тобылғы және бидайық-арпабас кокорайлары бар түрлі-түсті бетегелі
далалар табиғи кешенін сақтау мақсатында құрылды.
Садовское көлі табиғаты ескерткіші. Бұл ескерткіш Садовское
көлінің бірегей табиғи кешенін сақтау мақсатында құрылды. Облыс орталығының
солтүстік бетінде орналасқан. Көл Шаған өзенінің оң жағында орналасқан,
оның ауданы 150 га шамасында.Көл рекреациондық, су қорғау, гидрологиялық
және басқа әр-түрлі функцияларды орындайды. Солтүстік және оңтүстік
аймақтарында қамысты-қоғалы сілемдер бар. Көлдің ішкі жағында сирек
кездесетін ақ теректер бар тал өсетін алқаптар жатыр.
Ақ-Құм ландшафты қорығы .Қорық Шыңғырлау және Қаратөбе
аудандарының аумағында орналасқан, оның көлемі 9042 га. Бұл қорық сирек
кездесетін өсімдіктерді, жануарларды сақтау, қалпына келтіру және өсімін
молайту, сондай-ақ құм ландшафтын сақтау мақсатында құрылды. Қуағаш өзені
бойын орманды алқаптар, батпақты жерлер, дөңесті құм шұңқырлары және
жерасты сулары алып жатыр.Қараағаш аумағында Қазақстанның Қызыл кітабына
енген алып соқыр тышқан кездеседі. Қорықтың оңтүстік беткейінде Қарасу
жылғасының бойымен Қаратал орман сілемі орналасқан. Мұнда папортник өсетін
қайың алқабы, орман айналасында әр түрлі шөп өсетін көкорай бар. Орман
батпақты. Сондай-ақ, шәңкіш, крушина өседі. Қорықтың солтүстік аумағында
ауданы шамамен 5 га жер Мұнда қайың, көктерек ағаштары өседі.
Төмпешіктердің баурайында құмды желден қорғап тұратын арша бұталары бар.
Миргород ботаника-зоологиялық табиғат ескерткіші.
Бөрлі ауданының аумағында орналасқан, көлемі 3950 га жерді алып жатыр.
Миргород қорығының өсімдік әлемінде гүлдейтін өсімдіктердің 365 түрі, ал
реликт өсімдіктерінің төрт түрі бар. Қорықта қызғалдақтар, бетеге өсетін
түрлі-түсті дала жақсы сақталған. Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген
қатты қоңырбас өсімдігі тек осы жерде өседі. Дала бұталарымен қатар ырғай,
ұшқат, жостер, мойыл тіпті жабайы алманы кездестіруге болады. Утва өзенінің
иірімінде қорғауға алынған ақ кувшинка өсімдігі сақталған. Қорық аумағында
сирек кездесетін және жойылу жағдайы туып отырған құстар мен жануарлар
түрлері: дуадақ, безгелдек, ақбас тырна, дала қыраны, ал балықтардан:
шортан, алабұға, мөңке балық, қара балық сақталған.
Орда геоботаникалық қорығы. Бұл қорық нарын құмдарының бірегей
қарағайлы және теректі ормандарын, сирек кездесетін өсімдіктер мен
жануарларды, сондай-ақ жалпы ауданы 16405 га жерде табиғи ландшафтың
эталонды аймақтарын сақтау мақсатында құрылды.
Орман отырғызу үрдісі сонау 19 ғасырдың басында қолға алынып, өсімдіктің
ерекше түрі пайда болған. Кезінде бекітілген толқынды-жазықты құмдарда
түрлі дақылдар мен шөптер өседі. Сондай-ақ теректер және дүзгін, астролог
бұталары да бар. Үлкен шұңқырларға жер асты сулары жақын ағатындықтан (2 м.
дейін), бұл жерлерде қырым қарағайы, ақ қараған, қара қандағаш, аморфа,
сары қараған, қайың ағаштары отырғызылады. Көптеген шұңқырларда 75-80 жыл
өмір сүрген қарағайлы ормандар қалыптасқан.
Батыс Қазақстан облысының тек осы жерлерінде ғана жиде мен нарын теректер
тоғайлары сақталған. Жануарлар әлеміндегі маңызды жануарлардың бірі –
сүтқоректі – ақбөкен де кездеседі. Олардың саны қыс мезгілінде тығыздала
түседі, кейде бұл құмда қарақұйрық жүреді. Орал қаласының табиғи кешенi
табиғатты сақтау, рекреакциялық, сауықтыру және басқа функциялардан, ,
орман алаптарының, барлық табиғат ландшафтарының, өсiмдiктер мен су
нысандарының жиынтығын құрайды.
2.2 Әлеуметтік –экономикалық рекреациялық ресурстары
Арал – Каспий аймағына жолы түскен орта ғасырлық авторлар (Ахмед ибн
Фадлан, 922; Гильом де Рубрук, 13 ғасырдың ортасы, ибн Баттута, 1333;
Антоний Дженкинсон, 1556-60, т.б.) оғыз-қыпшақ бейіттеріндегі
ескерткіштерге ерте кезден-ақ назар аударған. Сол кезден бастап бұл аймақта
әр түрлі зерттеулер үздіксіз жүргізіліп келді. 19 ғасырдың 50-жылдары
Маңғыстаудың архитектуралық ескерткіштерінің үлгілерін Т. Г. Шевченко мен
Б. Ф. Залесский қағазға түсірді. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін Е. Р.
Шнейдерстің құлпытастарды жасау өнері туралы Қазақ оюлары (1927) атты
очеркі жарияланды. Арнайы ғылыми зерттеулерді қазақ архитекторлары Т. К.
Бәсенов (1947) және М. М. Мендіқұлов (1953, 1956) жүргізді. 20 ғасырдың 70-
жылдары Мендіқұлов өз зерттеулерін жалғастырып Батыс Қазақстанның
архитектуралық ескерткіштері (1987) атты кітабын жариялап, 1978-90 жылдары
Қазақстанның Мәдениет министрлігінің, Тарихи және мәдениет ескеркіштерін
қорғау қоғамының, Тарих, археология және этнография институтының
экспедициялары зерттеген. Батыс Қазақстан ескерткіштері хронологиялық
тұрғыдан үш негізгі кезеңге жатады: 1) Ортағасырлық оғыз-қыпшық кезеңінің
ескерткіштері (Шопан ата, Сұлтан апа, Шақпақ ата, Қараман ата, Балғасын);
2) Кейінгі ортағасырлық кезең (15-18 ғасырлар) ескерткіштері (Қанғы баба,
Кентті баба, Үштам, Масат ата, Сисем ата, Абат-Байтақ, Қарасақал, Асан
қожа, т.б.); 3) Жаңа дәуір (18-19 ғасырлар) ескерткіштері (Қарашық,
Қызылсу, Сағындық, Бейсембай, Алып ана, Дауымшар, Тайлан, Дәуіт ата, Алтын,
Сейіт бабай, Қарабас әулие, Хан бейіті, т.б.). Ал географиялық орналасуы
жағынан Батыс Қазақстан ескерткіштерін Маңғыстау ескеркіштері, Үстірт
ескерткіштері, Доңызтау ескерткіштері.
1828 жылы Жәңгір өз үйінің бір бөлмесіне әулеттік-династиялық құнды
заттарды, ат әбзелдерін, жауынгер қару-жарағын жинастырып, қару-жарақ
палатасын ұйымдастырады. Бұл — қазақ жерінде ашылған тұңғыш музей
болатын.1841 ж. желтоқсанның 6 Нарынқұмда Қазақстан тарихында ең түңғыш
қазақша-орысша білім беретін мектеп ашылды. Бұл мектептен есімі елге
танылған талай тұлғалар білім алды.
Жәңгір бөкейлік қазақтардың өз дінін жоғалтпай, сақтап қалуы
үшін 1835 ж. өз үйінің ауласына ерекше архитектуралық үлгімен мешіт
салдырады. Ел ішінде оны Хан мешіті деп атаған.
1840 ж. Жәңгірдің шақыртуымен Ордаға ветеринар К.П. Ольдекоп
келеді. Осында қазақ жеріндегі түңғыш ветеринарлық бөлім ашылып, алғаш мал
ауруларына қарсы екпе, тәжірибе — зерттеу жұмыстары қолға алынады.1841 ж.
Хан ставкасы мен Черный Яр қаласының аралығына пошта — телеграф байланысы
орнатылады.
Кейін 1839 ж. тұңғыш дәріхана ашылады.
Орал қаласы мен облыс аумағында бірнеше мұражайлар бар. Табиғат және
экология мұражайы.Мұражай 1996 жылдан бері жумыс істеп келеді. Мұражай
қорында 10 мыңнан астам экспонаттар бар, олар: 300-400 мың жыл бұрын осы
аймақта мекендеген қазып алынған жануарлардың сүйектері, пайдалы қазбалар,
шыбын-шіркейлер, Батыс Қазақстан аймағын мекендеген, сонымен қатар, Қызыл
кітапқа енген жануарлардың, құстар мен балықтардың тұлыптары (1 сурет).
Сурет 1. Мұражайдың ішкі бейнесі [11]
Сырым Датұлы атындағы Сырым аудандық өлкетану мұражайы 2002 жылы
Жымпиты кентінде халық батырының туғанына 260 жыл толуына орай ашылды.
Мұражайда археология, табиғат, этнография бөлімдері және қазіргі заман
тарихы залы жумыс жасайды. Экспозициялардың көпшілігі ұлт азаттық қозғалыс
- Сырым Датұлы бастаған көтеріліске арналған.
Мұражай жәдігерлері қатарында тас дәуіріндегі турмыстық сирек кездесетін
үлгілері, тас қурбандары, жебенің бастары, балталар бар.
Бұл заттардың барлығы Сырым ауданы аумағында жүргізілген археологиялық
қазба жұмыстары кезінде табылған. Сонымен бірге, мұражайда Сырым Датұлы
кезеңіне және Алаш Орданың батыс бөлігіне тиесілі болған сәндік әшекей
бұйымдар, белдіктер, әскери сауыт-саймандар, құжаттардың төлнусқалары
көрмеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Аймақтың қысқаша мінездемесі
Батыс Қазақстан облысы – Қазақстан Республикасының солтүстік-
батысындағы әкімшілік-аумақтық бөлік. Шығысында Ақтөбе, оңтүстігінде Атырау
облыстарымен, батысында Ресейдің Астрахан, Волгоград, солтүстік-батысында
Саратов, Самара, солтүстігінде Орынбор облыстарымен шектеседі. Облыс 1932
жылы 10 наурызда Орал облысы болып құрылған. 1996 жылдан Батыс Қазақстан
облысы аталады. Жерінің аумағы 151,3 мың шаршы шақырым, тұрғындары 617,6
мың адам (1999). әкімшілігі жағынан Батыс Қазақстан облысы 12 ауылдық, 2
қалалық әкімш. ауданға, олар 4 кенттік және 155 ауылдық әкімшілік
округтерге бөлінген. Орталығы – Орал қаласы. Облыстағы 539 елді мекеннің
тұрғындары біркелкі орналаспаған. Халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы км-ге
4,0 адамнан келеді(1999). Слтүстік аудандарда және Жайық өзенінің аңғарында
халық жиі қоныстанған (1 км²-ге 9-12 адам). Қала халқы бүкіл халықтың 41%-
ке жуығын құрайды. Қалалары: Орал, Ақсай; ірі кенттері: Бөрілі, Дерқұл,
Зашаған, Круглоозерное, Чапаев.
Табиғаты. Батыс Қазақстан облысы аумағының басым бөлігі Каспий
ойпатының солтүстігінде орналасқан. Жер бедері, негізінен, құмды алқаптар
мен сор ойпаңдар алмасып отыратын жазық болып келеді. Бұл өңірдің абс.
биіктігі 10-25 м-ден аспайды. Солтүстігіндегі қырат бөлігі (абс. биікт. 45-
65м) Сырт қырқасы арқылы Орал үстіртіне ұласады. Жалпы Сырттың осы тұстағы
ең биік жері 259 м (Ешкі тауы). Орал үстіртінің облыс жеріндегі бөдігі –
құрғақ арналармен тілімденген жонды-белесті өңір. Оның абс. биіктігі 110-
260 м, ең биік жері – Ақтау тауы (263 м).
Геологиясы және кен байлықтары. Жер қыртысы бор кезеңінің мергелінен,
палеогеннің құмтастарынан, әктастарынан түзілген. Олардың бетін Каспий
ойпатының төрттік кезең шөгінділері жапқан. Өзен аңғары аллювий
шөгінділерінен құрылған. Облыс жерінде тұз күмбездерінен құрылған ірі
тектоникалық құрылымдар (Сантас, Сасай, т.б.) көп. Облыстың жер қойнауы
мұнайға, әсіресе, газға (газ-конденсат) мейлінше бай. Мұнда Қазақстандағы
зерттелген газ-конденсаты қорының 90 %-тен астамы шоғырланған (Қарашығанақ
газ-конденсаты кен орны). Одан басқа облыс аумағында жанғыш тақтатас
(Чернозатон, Тоғай, Новошаново), калий, магний тұздары (Шалұар көлі),
цементтік шикізат (Ақсуат, Шаново), керамзиттік саз (Тұйықсай, Погодаев),
т.б. құрылыс материалдары кен орындары бар.
Климаты. Облыстың климаты тым континенттік. Қысы суық, жазы ыстық әрі
құрғақ. Қаңтар айының орташа температурасы -11 -14◦С, кейде -40◦С-қа дейін
төмендейді, шілде айындағы температура +22 +25◦С, кейде 40◦С-қа дейін
көтеріледі. Жауын-шашынның көпжылдық орташа мөлшері 190(оңтүстігінде) –
350мм (солтүстігінде). Қар жамылғысы 70 күннен (оңтүстігінде) 140 күнге
(солтүстігінде) дейін жатады. Жыл бойына екпінді желдер (кейде 15-20 мс-қа
дейін) болып тұрады. өсімдіктердің вегетациялық кезеңі 150-170 тәулік.
Гидрографиясы. Облыстағы өзендері Каспий теңізі алабында жатыр.
Ұзындығы 100 км-ден асатын 14 өзен бар. Басты су артериясы – Жайық өзені
солтүстік-шығыстан оңтүстікке қарай ағады.Оның облыс жеріндегі ұзындығы 500
км-дей. Жайыққа облыс аумағында Емболат, Шаған, Дерқұл, Елек, Шыңғырлау,
Барбастау өзендері құяды. Облыстың шығыс жағындағы шаын Өлеңті, Қалдығайты,
Жақсыбай өзендері Орал үстіртінен басталып құмға сіңіп жоғалады. өзендері
қарашаның 2-жартысында қатып, сәуірдің 1-жартысында мұзы ериді. Батыс
Қазақстан облысында 140-тан астам көл бар. Оның 9-ның су айдыны 10км²-ден
асады. Суы тұщы маңызды көлдері: Қамысты Самар, Итмұрынкөл, Сұлукөл; ірі
тұзды көлдері: Шалқар, Аралсор, Жалтыр, Жалтыркөл, Боткөл, т.б. Жер
бетіндегі ағынды суды реттеу үшін облыс аумағында бірнеше бөгендер
салынған. Олар негізінен Көшім суландыру жүйесінде және Қараөзен бойында
орналасқан.
Топырағы мен өсімдік дүниесі. Батыс Қазақстан облысының солтүстік бөлігі
далалық белдемде, қалған жері шөл белдемдерде жатыр. Облыс жерінің 15%-ін
құмды алқап алады. Қиыр солтүстік, Сырт суайрықтарында қара, Сырт және Орал
үстіртінің қыратты бөліктерінде қызыл қоңыр, өзен аңғарларында шалғынды
сортаң, шөгінді (құмдақ-сазды) топырақ түрлері тараған. Облыстың оңтүстік
бөлігін құмды алқаптар (Нарын, Көкөзенқұм, Аққұм, Қарағандықұм, т.б.) алып
жатыр. Солтүстік бөлігінде бетегелі дала өсімдіктері мен шөлейт белдемнің
өсімдік түрі басым. өзен жайылымдарында астық тұқымдасты шөп түрлері, кей
жерлерде қалың қамыс, құрақ өскен. Жайық аңғарында терек, емен, қайың, тал,
Сырт және Орал үстіртінде, Елек өзені алабында шоқ қайың орманы көптеп
кездеседі.
Жануарлар дүниесі. Батыс Қазақстан облысының тоғайлы-орманды өңірлерінде
бұлан, елік, өзендер бойындағы қалың қамыс арасында қабан, оңтүстігіндегі
құмды жағында ақбөкен, түлкі, қарсақ, қасқыр, қоян, күзен, құндыз;
кеміргіштерден сарышұнақ, құм тышқаны, т.б. мекендейді. Облыста құстардың
көптеген түрлері (аққу, қоңырқаз, сұрқаз, тырна, бірқазан, балықшы, құр,
ақиық, кезқұйрық, безгелдек, қаршыға, т.б.) кездеседі. өзен-көлдері балыққа
бай (сазан, көксерке, аққайраң, табан, жайын, шортан, т.б.). жайық өзенінде
қызыл балық турлері (бекіре, шоқыр) кездеседі.
Шаруашылығы. Батыс Қазақстан облысы экономикасында ауылшаруашылық
өндірісінің үлесі басым. Мүнда астық егу, жайылымдық мал шаруашылығы, етті-
сүтті сиыр өсіру дамыған. Облыс шаруашылығының негізгі салаларының бірі -
өнеркәсіп. Облыста мұнай, газ өндіру, металл өңдеу және машина жасау,
тамақ, жеңіл, құрылыс материалдары, ауылшаруашылық техникасын жөндеу,
халыққа тұрмыстық қызмет көрсету, т.б. салалар жақсы дамыған. Ірі
өндірістерден Қарашығанақ газ-конденсат комбинаты, "Металист", "Зенит",
"Металл өңдеу", "Омега" зауыттары, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде "Надежда"
тігін-тоқыма комбинаты, былғары аяқ киім зауыттары, аң терісін өңдеу, балық
комбинаттары, арақ-шарап, сыра зауыты, нан комбинаты, сондай-ақ,
"Жайықжылужарық", Оралоблгаз, "Диана", "Орал - Алма", "Нұржанар",
Оралагрореммаш, т.б. кәсіпорындары жұмыс істейді. Батыс Қазақстан облысында
республикадағы табиғи газдың 30%-тен астамы өндіріледі. Облыстағы ауыл
шаруашылығына тиімді жер 13,9 млн. га (1997). Оның ішінде жыртылатын жер
аумағы 1,4 млн. га, шабындық 940 мың га, жайылымы 8,2 млн. га. Астық
дақылдары 934 мың га жерге, техникалық дақылдар 34,1 мың га, картоп және
көкөніс-бақша дақылдары 7,6 мың га, жемщөп дақылдары 222 мың га жерге
егіледі. Мал шаруашылығында сиыр саны 444 мың, қой мен ешкі 904 мың, шошқа
28,5 мың, жылқы 94 мың, түйе 3,9 мың, құстың саны 371 мың (1997).
Батыс Қазақстан облысында темір жол, автомобиль жолы және су жолы
көлігі дамыған. Темір жолдың жалпы ұзындығы 417 км. Автомобиль жолдарының
ұзындығы 8500 км, оның ішінде 2500 км жол асфальттанған. Олармен 4,8 млн
тонна жүк тасымалданған (1997). Негізгі автомагистралдары: Орал-Атырау,
Орал-Ақтөбе, Орал-Орынбор. Жайық өзенінен Атырауға дейін кеме қатынайды.
Қазақстанның ірі қалаларымен және кейбір шет ел қалаларымен әуе қатынасы
бар.
1.2 Туристік инфрақұрылымы
Жалпы облыста туристік инфрақұрылым жақсы дамыған.Бас қаламыз Оралда
және басқа да аудан орталықтарында көптеген туристік фирмалар,қонақ үйлер,
санаторийлар сауықтыру кешендері жұмыс істеп жатыр.
Атамекен туристік-сауықтыру орталығы қала аймағында, Шаған
өзенінің жағасында орналасқан (Жайық өзенінің оң жақ сағасы). Көкке оранған
төрт жарым гектарда 300 орынды 4 ұйықтау корпусы, асхана, душ, медпункт,
бассайен және спорт алаңдары орналасқан. Жаз мезгілінде шілде айынан тамыз
айы аралыгында алты профильді ауысымда 1500-ге дейін балаларды қабылдайды.
Шаралар профиль ауысымдарына байланысты жоспарланады: Ралам саяхаты,
Туристік-экологиялық, Халықаралық және тағы да басқалар. Орынбордан
келген балалар Халықаралық ауысымда жыл сайын демалады. Лагерь жумыстарының
багдарламасы Бау-бақша көліне жаяу жорық, Шалқар көлінде және Қызыл
мектеп ескі мекенінде болу, қазақ және орыс драма театрларына,
филармонияға, муз айдыны сарайына, мини-хайуанаттар саябағына; тақырыптық
КТК-ға, ойындарга, би кештеріне және басқа да шараларга бару.Ашық типтегі
бассейнде су полосы және жүзушілердің жеке сынақтары бойынша жарыстар
өтеді, ал фито-бардан әрқашанда тіл үйіретін пайдалы коктейльдердің дәмін
татуға әбден болады. балалар жазғы типті уйықтайтын корпуста, бөлмеде 18-25
адамнан турады. Асханасы 160 орынға есептелген. тамақтану күніне алты рет
беріледі. Қысқы мезгілде орталықта туристік-өлкетану және экологиялық
үйірмелер жұмыс жасайды. Зимушка-зима, Масленица, демалыс күндеріндегі
шаңғы жорықтары, шаңғымен сырғанау және қар таудан сырғанау, балаларды
ешқашан бей-жай қалдырмайтыны анық. Лагерьдегі өмір қызыққа толы.
Ақжайық санаториясы.Ақжайық санаториясы 1984 жылы Уральский
демалыс базасында құрылған. Ол Жайық өзенінің әдемі де жайлы жагасында
облыс орталығынан 43 шақырым жерде орналасқан. Қалаға автобуспен
байланысады. Санаторий 300 адамға есептелген, жыл бойы жұмыс жасайды.
Емделушілер 2 адамға арналған бөлмелерде, жақсы жабдықталған корпуста
орналастырылады. Санаторийдің негізгі табиғи емдеу факторы ішкі және сыртқы
қолдану үшін хлоридті магний-натрийлі минералды су болып табылады.
Санаторийде минералды су жіберетін ванналар мен емдеу душтары бар су
емханасы, сонымен бірге, жақсы жабдықталған емдеу-диагностикалық
кабинеттері мен зертханалары орналасқан. Бальнеотерапияда электр сәулесімен
емдеу, емдік дене шынықтыруы, массаж, климаттық емдеулер қолданылады. Клуб,
кітапхана, би залы, бильярд, спорт алаңдары бар. Орал өзені жағасында жаз
мезгілінде емдеу жағажайы жұмыс жасайды.Көрсеткіштер: қан айналымы
агзаларының ауруы. Емдеу мерзімі: 24 күн.
Орал қаласындағы “Парк-Отель” туризм және демалыс базасы.Біздің
облыста туризм саласына қатысты басты мәселелердің бірі – халықты шетелге
тасып, ақшаны желге ұшыратын сыртқы емес, елге пайда әкелетін ішкі туризмді
өркендету. Ол үшін Орал өңірінде туристік-мәдени нысандар жетерлік. Тек
инфрақұрылымды дамыта түсу керек. Яғни жол, сервистік қызметтен басқа,
сырттан келген туристерді қабылдайтын демалыс орындары көптеп ашылуы қажет.
Тамыздың 15-і күні Орал қаласының Самал-3 шағынауданында дәл осындай
талапқа жауап беретін облыстағы бірегей “Парк-Отель” туризм және демалыс
базасы ашылды.
Демалыс орны қала сыртында, Шаған өзенінің жағасындағы жасыл желекке
оранған тоғайлы алқапта орын тепкен. Жалпы аумағы 30 мың шаршы метрді
құрайтын кешенді базада екіқабатты алты коттедж, ЛЮКС деңгейлі үш коттедж
бөлек орналасқан. Ал жайлы он екі орын ұсынатын отель келген қонақтарға үш
тілде қызмет етеді.
Бір ерекшелігі – туризм базасы қысы-жазы үзіліссіз жұмыс істейді.
Туристер немесе қала қонақтары жазда су бойымен теплоходта серуендеп, балық
аулап, атқа мініп, теннис ойнап, бір сөзбен айтқанда, спорттың қалаған
түрімен шұғылданып, демала алады. Ал қыста коньки, шаңғы секілді бой
жазатын қысқы спорт түрлері ұсынылады. Кез келген уақытта қырға шығып,
аңшылықпен де айналысуға болады. Кешенде балалардың ойын алаңқайы, бассейн,
жаттықтыру залдары, 350 орындық мейрамхана бар.
Туризм және демалыс базасының салтанатты ашылуына қатысқан облыс әкімі
Нұрғали Әшімов алдымен осы істі қолға алған кәсіпкер Алексей Василецке және
оның ұжымына алғысын білдіріп, облыстағы туризм саласының өркендеуіне
тоқталды:
- Туристік бизнес – қазір әлемнің жетекші елдерінің бюджетіне қомақты қаржы
әкеліп отырған маңызды сала. Осы саланы дамытуға табиғаты көркем қазақ
елінің, соның ішінде Ақ Жайық өңірінің мүмкіндігі мол. Соңғы жылдары бұл
салаға жете көңіл бөлініп келеді. Ақпараттық-жарнамалық өнімдердің сапасы
жақсарды, облыста 30-дан астам туристік фирма жұмыс істеп отыр. Облыстың
Бөкей ордасындағы тарихи-мәдени кешен, Шалқар өзені, Тасқала ауданындағы
Ешкі тауы, Жайық өзені, Қаратөбе ауданындағы Аққұм – мұның бәрі де өлкенің
шеттен келген қонақтарға көрсететін інжу-маржаны. Бұл – туристік бизнесті
дамыту саласында біздің пайдалана алатын мүмкіндігіміздің аз ғана жұрнағы.
Бұл бағытта әлде де жұмыстана түсуіміз керек. Халықаралық және аймақтық
шараларды өткізуге облыс бюджетінен 35 млн.теңге бөлінді.
“Солнышко” сауықтыру кешені 2007 жылдың желтоқсан айында
құрылды.Негізгі мақсаты қысқы ойын түрлері-шанамен сырғанау,шаңғы тебу,мұз
айдынында коньки тебу,квадрациклмен жүру сияқты қызмет корсету.Бұл кешен
ашылған күннен бастап жергілікті тұрғындардың назарынан шықты.Басында тек
жергілікті тұрғындар келгенімен,кейіннен көрші ауылдардыі да тұрғындары
келіп жатты.Негізгі қызмет көрсететін мерзімі желтоқсан-ақпан айлары.Ал
көпшілігін қызықтыратыны квадрациклмен аялдау.Және бағасы арзан(1 кесте).
Аумағында бір шағын мұз айдыны, шаңғы тебетін, шанамен
сырғанайтын, квадрациклмен аялдайтын алаңдар бар.Және қонақтарға арналған
тунеу орындары,екі ресторан,автотұрақ бар.
1 кесте
“Солнышко” сауықтыру кешеніндегі қосыша қызмет (прокатқа берілетін) [16]
Прокатқа берілетін сағатына
заттар
Кешенге кіру өз 300 тг
заттарыңмен
Мұз айдынына кіру 300 тг
Шаңғы 300 тг
Коньки 400 тг
Арнайы шана 200 тг
Екі адамдық квадрацикл
2000 тг
Пайда табу жағына тоқталсақ,орташа есеппен күніне 40-45 адам келеді
екен.Олардың көбі жасөспірімдер мен студенттер.Ал кейбір күндері 180-200
адамға дейін жетеді.Таза пайда 2007 жылы 1160 мың теңгені құраса,2008 жылы
1890 мың теңгені құрады.Ал алдағы жылдарда тағы да көптеген шаралар іске
асырылып,қомақты пайда табуға мүмкіндік бар дейді.
Жайық өзенінің бойындағы “Мечта” кемпингі. Кешен Орал қаласынан
4 км жерде орнласқан (4 сурет).
Табиғаты тамаша жерде орналасқан,қонақтарға сапалы қызмет
көрсететін,түрлі конференциялар мен семинарлар өткізетін залы
бар,қауіпсіздігі толық қамтамасыз етілген, турлі тойлар мен іскерлік
кездесулер өткізуге тиімді кешен.
Кешеннің инфрақұрылымына кіреді:
- Комфотты қонақ үй
- Кафе, жазғы кафе,банкет залдары,сауна
- Су үстіндегі дебаркадер
- Мангалмен демалыс орны
- Спорт залы
- Футбол,воллейбол залы
- Прокат
(веллоспедтер,роликтер,бадминтон,үс телтеннисі,дартс,коньки,шаңғы,шана, п
невматикалық винтовка).
- Қайық станциясы
- Жайық өзені бойымен серуендеу
4 сурет. Мечта кемпингінің орналасқан орны [43]
Ал туристік фирмалар саны да 2008 жылы 30 ға жеткенді. (2 кесте).
Бұл көрсеткіш 2007 жылмен салыстырғанда 2,5 есе өскенін көрсетеді.Тек Орал
қаласында ғана емес, сонымен қатар Ақсай қаласында,Чапаев елді мекнінде де
жаңадан туристік фирмалар ашылған. Әр туристік фирманың өзіндік
ерекшеліктері бар. Панорама, World of Travels туристік ұйымдары Шалқар
көлі, Бөкей хандығы, Балық аулау мен аңшылық атты туристік маршруттар
дайындады. Жайық өзенінің бойымен, Жайық өңірінің тарихи-өлкелік
обьектілеріне атпен жүретін маршрут ұйымдастыру.Ал “Азия - Тур”, “Натали
Экспресс” туристік фирмаларына сыртқы туризмге деген сұраныс көп. Облыс
тұрғындарының қызығушылығын тудыратын шет ел аймақтары: Испания, Франция,
Италия, Түркия, Таиланд, Малайзия мемлекеттері болып отыр.
2 кесте
Облыстағы ірі туристік фиамалар[42]
Туристік фирма Маршруттар бағыты Адресі
атауы
Панорама Жайық өзенімен Көгілдір жолдарОрал қаласы,
турфирмасы су маршруты, Шалқар көліне бір Фурманов көш.,
және үш күндік автобус 165
маршруттары, Пушкин жүрген
жерлермен Орал-Соль-Илецк -
Орал атпен жүру маршруттары,
көбіне шетелдік туристерді жиі
қызықтарын Бөкей хандыгына
саяхат үш күндік ұшақ
маршруттары.
Испания,Италия,Франция,Чехия, БҚО, Ақсай
Түркия,Тайланд,Малайзия қаласы, 2-ші
Натали экспресс мемлекеттеріне турлар жасайды. шағын аудан
фирмасы
Азия-Тур" туристік фирмасының Орал қ.,
Азия-тур қызметтерін пайдалана отырып, Достық-Дружба
туристік агенттігіоблыс түрғындары Испания, даңғ., 1921
Франция, Кипр, Италия, БАӘ,
Тайландтың элиталы турларында
демалуға мүмкіндік алады
Испания, Франция, Кипр, Түркия,
Италия, БАӘ, Тайланд, Бали Орал қ.,
аралдары,Гаваи аралдарына турларНариманов көшесі
World of travelsұйымдастырады. Сонымен қатар 23
туристік агенттігіШалқар көліне,Жайық өзені
бойымен мршруттар ұйымдастырады.
Жаңа жыл қарсаңында Ақсай қаласында ардагерлердің демалыс паркі
ашылды. Қалада ұзақ жылдар бойы қараусыз тұрған теміржолшылардың ескі паркі
қайта жөндеуден өтіп, ардагерлердің демалыс орны ретінде пайдалануға
берілді. Аудан әкімінің ұсынысымен ұйымдастырылған шара жыл соңында шешімін
тауып отыр. Парктің жаңарып, жасарып, қайта қалпына келтірілуіне жергілікті
жерде қызмет атқарып жатқан ірі компаниялар демеушілік жасаған. Ескі
ағаштар кесіліп, парк аумағы тазартылып, жарықтандыру жұмыстары жүргізіліп,
түгелдей қоршалған. Ардагерлердің жастық шақтары осы теміржолшылар паркімен
тығыз байланысты. Демалыс орнының ашылу салтанатына аудан әкімі
К.Имашев,соғыс және еңбек ардагерлері, мекеме басшылары, ауыл тұрғындары
жиналды. Ардагерлер өздеріне арналған демалыс орнының ашылғанына алғыстарын
білдіріп, жиналған қауым алдында Ақсай қаласының бұрынғы келбетінен сыр
шертті. Мереке келгендер ауыл өнерпаздарының концерттік бағдарламасын
тамашалап, спорттың шаңғы жарысы мен футбол ойын түрлерінен бақ сынасты.
Паркті көгалдандыру мақсатында көк шалғын шөптердің тұқымдары алынған, арам
шөптерге қарсы улағыш зат, шөптерді отайтын , суарғыш құралдар да әзір тұр.
Жазда балаларға арналған спорт алаңдарына қажетті құрал-жабдықтар сатып
алынған. Келешекте демалыс орталығына темірден жасалған екі киіз үй
қойылатын болады. Болашақта бұл алаңда қала тұрғындарының меркелік шаралары
мен спорттық жарыстары өткізілетін болады.Орал өңіріндегі туризм атты
фото альбом шығарылды.
Жалпы туризм саласы мен қосарланып жүретін саланың бірі – бұл
қонақ үй саласы. Қазіргі уақытта 2006 – 2008 жылдарға арналған қонақ үй
жүйесін дамыту жөнәндегі бағдарламасы жасалған. Бағдарламаның басты мақсаты
– Республикада қазіргі заманға сай жоғарғы нәтижлі бәсекеге қабілетті
туристік кешен құру, экономикалық қосалқы салаларын өркендету. Сондықтан
қонақ үй және туристік бизнес бұл мәселелерді қарастыруда. Батыс Қазақстан
облысында қонақ үй саласы да жақсы дамыған(3 кесте). Аймақта жылдан – жылға
қонақ үйлер саны көбейіп келеді.Тек Орал қаласында ғана емес, басқа да
көптеген аудан орталықтарында жаңадан қонақ үйлер салынуда. Ақсай
қаласында 3, Жаңақалада 2, Жәнібекте 1, Чапаев елді – мекенінде 1 қонақ үй
жаңадан салынған екен.
3 кесте
Облыстағы ірі қонақ үйлер [42]
ҚОНАҚ ҮЙ Қысқаша сипаттамасы Адресі
АТАУЫ
САЯХАТ Саяхат қонақ үйі қала орталығында, Орал қ.,
ҚОНАҚ -ҮЙІ Достықдаңғылы мен Т. Масин көшелері қиылысында Т. Масин
орналасқан. Қонақ үй бес қабатты, лифтімен көш., 83
жабдықталған. 1 және 3-қабаттарда тәулік бойы тел.: 51 30
жүмыс жасайтын кафе орналасқан.Қонақүйде барлық 03
жагдайы жасалган бір орынды және екі орынды
полулюкс, люкс санатты бөлмелер
орналастырылған. Әр бөлме теледидар,
тоңазытқышпен жабдықталған.
ОРАЛ ҚОНАҚ Орал қонақ үйінде 1-2 орынды люкс нөмірлерінеОрал қ.,
-ҮЙІ барлықжағдай жасалған: ванна, теледидар, Фурманов
телефон, тоңазытқыштар бар. Қонақ үй қосымша көш., 802
қызмет көрсету ретінде кафе, кір жуу орны,
үтіктеу орны, автотүрақ, шаштараз, тіс емдеу
қабинеті, авиа және темір жол кассалары, тігін
ШАҒАЛА шеберханалары қызметтерін ұсынады.
ОТЕЛІ Шағала- үш жұлдызды отель. Орал қ.,
Іскери адамга өте қолайлы, тыныш және әдемі 4-шағын
орында орналасқан. Отель бір және екі бөлмелік, аудан,
люкстардан тұратын 50 орынға арналган. Әр Тел.: +7 3112
бөлмеде шагын бар, жуынатын бөлме, теледидар, 27 01 09
телефон, кондиционер бар. Келген қонактарга
шаштараз, химиялық тазалау және кір жуу орындары
қызмет көрсетеді. Отельдің өз ас үйін жаңа
піскен көкпен және көкөністермен
қамсыздандыратын жылыжайы, сонымен қатар
мейрамханасы, бары, мәжіліс зал(viр-залы) және Орал қ., Т.
ПУШКИН тренажер залы бар. Масин көшесі,
ОТЕЛІ Пушкин отелі Достық даңғылы мен Е. Пугачев 671
көшелері қиылысында, Курениден алыс емес жерде
орналасқан. Отельдің 12 нөмірі апартамент
санатында, 54 нөмірі люкс санатында. Әр нөмір
кондиционермен, телефонмен, кабельді
телевидениемен, мини-бармен, фан-койл жүйесімен
(ауа темпиратурасын реттеу) жабдықталған.
2 АЙМАҚТЫҢ ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНА СИПАТТАМА
2.1 Табиғи-рекреациялық ресурстары
Батыс Қазақстан облысы табиғи – рекреациялық ресурстарға өте бай.
Облыс аймағындағы Шалқар көлі, Тасқала ауданындағы Ешкі тауы, Жайық өзені,
Қаратөбе ауданындағы Аққұм табиғи - ландшафты қорығы,Деркөл өзені,
таңғажайып Сантас және Сасай таулары, Садовское көлі, Қамыш-Самар сулары –
мұның бәрі де өлкенің шеттен келген қонақтарға көрсететін інжу-маржаны.
Орал өңірі туристерді тарту және әртүрлі демалыстарды ұйымдастыру үшін
үлкен мүмкіндіктерге ие болып отыр;
Ысқырық жотасы Орал тауының ең шеткі сілімдерінің бірі болып келеді.Ең
биік нүктесі 212метр.Ол Батыс Қазақстан облысындаңы ең биік нүкте болып
келеді.Орал қаласынан 20 км жерде орналасқан. Ысқырық жотасындағы қысқы
“Солнышко” сауықтыру кешені орналасқан. Бұл кешен туралы келесі тарауларда
қарастырылған.
Орал өңіріндегі көнеден қалған тамаша ескерткіштің бірі, ол – Шалқар
көлі. Шалқар көлі айрықша экологиялық, ғылыми, мәдени, рекреациялық және
эстетикалық құндылығы бар көл. Көл Орал қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 75
шақырым жерде, Теректі ауданында орналасқан. Бұл Батыс Қазақстан
облысындағы ең терең, ірі су айдыныКөл жануарлар мен өсімдіктер әлеміне
бай. Бұл туралы 1968-1970 жылдарда және 2002-2003 жылдарда жүргізілген
археологиялық қазба жұмыстары куә. Шалқар көлінің физикалық-географиялық
шарттары туралы қысқаша сипаттамасы, оның жаға желілері, грунт құрамы,
тереңдігі, ихтиофаунасы мен гидробиологиялық кешендері бассейнде балық
аулау кәсібі жағдайын зерттеген Н.А.Бородин мырзаның еңбектерінде
қамтылған. Көптеген жылдар бойы балық өсірумен, оның ішінде Шалқар көлі мен
Солянка өзеніне бекіре тұқымдас балықтарды өсіру тәжірибелерімен
айналысқан. Оған шалқар селедкасы мен шалқар торта балығы туралы алғашқы
сипаттамалар тиесілі. Шалқар көлінің гидрофаунасын зерттеу негізінде
ғалымдармен көл генезисі бойынша Понто-Каспий су айдындарының қалдық су
айдыны, бұрынғы геологиялық дәуірдің реликтісі болып табылады деген
пікірлер айтылды. Кейбір қазіргі заманғы ихтиофауна өкілдері алғаш рет 5-7
млн. Жыл бұрын шекарасы қазіргі Жерорта теңізі, Қара теңіз, Азов теңізі,
Каспий теңізі және Арал теңіздері шекара шегінен асып, тұзы аз Понтикалық
көл-теңізде пайда болған.
Қазақтың белгілі жазушысы, Қазақ ССР-нің Мемлекеттік лауреаты,
Шалқарда дүниеге келген Х.Есенжанов мырза өзінің Ақжайық трилогиясында
Шалқар көлін былайша сипаттайды: Шалқар – үлкен көл, оның ұзындығы жиырма
верст, ал ені – 15 верст болады. Сағадағы әрі бетін көк толқын бұйралап,
теңіздей шалқыған Шалқар көл жатыр. Көлге борлы ақ тұмсығын төндіре шөккен
арғы беттегі Сынтас тауы алыстан бұлдырайды; шетіне көз жеткісіз судың алыс
кенересі көк жиекпен қосылып доға сызық тартқан. Айналасы атпен жүрсе қос
күндік Шалқар көлі бейне бір ожаудай; алыстан аққан бұраң бойлы көп
түбекті, Арқа беті қызыл жарлы Аңқаты өзені – ожау көлдің сабы сияқты.
Көлдің қазіргі көрінісі дөңгелек-жұмыртқа тәрізді формада, солтүстіктен
оңтүстікке қарай созылып жатыр. Солтүстіктен оңтүстікке дейінгі ұзындығы –
18 километрге жуық, батыстан шығысқа дейінгі ұзындығы – 14 км. Максималды
тереңдігі 18 м, тереңдігі 10-нан 12 метр тереңдікті көл түбінің 30 %, ал
екі метрден кем тереңдікті 30 % алып жатыр. Көлде 1,4 млрд. текше метрге
жуық су жиналады, көлдің ең үлкен ауданы 24000 гектар. Желді күндері судың
бетін ақ бұйра толқындар жауып, оның шуылы нағыз теңізді еске түсіреді.
Шалқар көлінің суы тұзды хлоридті-натрийлі минералды су типіне жатады. Су
құрамында тұз қышқылы, кальций гидрокарбонат, магний және өмірге қажетті
басқа да минералды элементтер бар. Бұның өзі оның құрамы теңіз суымен ұқсас
екендігін көрсетеді, ал экологиялық жағдайы демалушылардың сауығуына
септігін тигізгендіктен, көптеген теңіз суларынан артық та.
Шалқар көлі өңірдегі ең үлкен туристік объектің бірі.Туристер
негізінен жаз айларында келіп демалады.Әр ауданнан,қаладан келген туристер
үшін катамаранмен аялдау,атпен сергелдеу,футбол алаңы,воллейбол
алаңы,сауна,тренажер залдары қызмет корсетеді.Көп күндік жолдамамен келген
туристер үшін тунеу орындары бар.Адамдардың көптігі соншама,кейбір сенбі-
жексенбі күндері 7-10 мыңдай болып қалады.Деректерге сүйенсек, 2008 жылдың
жазында Шалқар көлінде 130 мыңдай туристер демалған.Сонымен қатар 2006
жылдың сәуір айында Шалқар көлінде батпақпен емдейтін бальнеологиялық
санаторий ашылды.Бұл санаторииға Республикамыздың түпкірінен,облысымыздың
әр аудандарынан көптеген адамдар келіп емделуде.2006 жылы 458 адам келген
болса, 2007 жылы 910,2008 жылы 1429 адам келіп емделген.
Жайық өзені Орал тауы оңтүстік сілемдері (Орал-Тау жотасы) әлем
мұхитының деңгейінен 640 м биіктігінен басталады. Ол Ресей Федерациясы
аймағын, Қазақстан Республикасының Батыс Қазақстан мен Атырау облыстарынан
өтеді. Өзеннің ұзындығы 2534 км. Қазақстан Республикасы ішінде - 1084 км.
Суды жинау көлемі – 220 мың км².Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша
Жайық өзенін 3-ке бөледі (ағыстар): жоғарғы, орта және төменгі. Басында
өзен оңтүстікке Орск қаласына дейін ағады. Бұл жоғары ағыс болып саналады.
Содан соң кенет батысқа бұрылады. Ендік бағытта 850 км Орал қаласына дейін
(орта ағыс), қайтадан оңтүстікке бұрылады, осы бағытты Каспий теңізіне
дейін сақтайды(төменгі ағыс, аралығы 840 км.). Орск қаласынан басталардағы,
жоғарғы ағыс шегінде, өзен солтүстіктен оңтүстікке меридионалдық бағытта
Оралдың шығыс баурайы бойы енсіз алқапта, ізбестерден салынған құздар
арасынан ағады. Ең терең жерлері - 3 м.Өзеннің бұл жері таулы сипатта
болады. Орск қаласынан 70 км жерде Ириклин су торабы салынған. Бұл бөген
Жайық өзенінің деңгейін 30 метрден астамға көтереді. Көктемгі тасқын
кезінде толып, Ириклин бөгені жыл бойы біртіндеп өз көлемінің, шамамен
жартысын өзенге береді. Орск қаласынан Орал қаласына дейін өзен кең алқапта
орташа ағыста ағады. Енсіз таулы табалдырықты жерлері сирек кездеседі. Өзен
тегіс саяз жерлерге айналады. Орынбор қаласы аумағында Жайық өзеніне ең ірі
оң тармағы Сақмар ағады. Оның ұзындығы 761 км, алқап көлемі 29,1 мың км.
Сақмар алабын көп қарлы және тармақтанған өзен жүйесі бар орман жабады. Тек
Орынбор облысы шеңберінде Сақмарға құйылатын 290 өзен саналады. Сақмардың
су айдауы Оралдан шамамен 1,5-2,0 рет артық, одан қалыпты ағуымен және
көктемгі тасқынының ұзақтылығымен ерекшеленеді, сонымен қатар Жайық
өзенінің режиміне маңызды өзгерістер енгізеді. Орал қаласынан жоғарыда
Жайық өзеніне сол жағынан Елек өзені ағады, оның ұзындығы 730 км. Орал
қаласы маңында Жайық өзеніне 2 сала – Шаған мен Барбастау өзендері- құяды.
Төменгі ағысында Жайық өзені Батыс Қазақстан мен Атырау облыстары аумағынан
Каспий теңізі маңы ойпатынан өтеді,бұнда үш табиғи аймақтан өтеді: дала,
шөлейтті- дала және шөл. Даланың аймақ ұзындығы 250 км Батыс Қазақстан
облысында солтүстік жағында орналасқан. Бұл аймақтың оңтүстік шекарасы
Жайық өзен бойы Чапаев ауылы жанынан өтеді. Әрі қарай оңтүстікке 220 км шөл-
дала аймағы созылып жатыр. Ол Каспий теңізі ойпатының солтүстік бетінен
Батыс Қазақстан облысының Чапаев , Атырау облысының Индер ауылдары
аралығында белдеулей өтеді. Индерден теңізге дейін шөл аймағы ені 400
километрге созылады. Жайықтың төменгі ағысының тереңдігі, жыл сайын
көктемгі судың көтерілуінен өзен арнасының шайылуына қарай, барынша
қалыпты. Көктемде тасқында судың көтерілу деңгейі сабадан 3-7 метрге асады.
Форватер бойындағы Жайықтың орта тереңдігі сабасында (саяздар мен
шұңқырларсыз) 3-5 метрді құрайды.
Жайық өзенінің сағалық ауқымының жоғарғы шекарасы атыраудың басымен ұласады
(Атырау қаласынан төмен), теңіздік – теңіз кемеріне 3 м изобатта кіреді.
Бұл шектегі саға аумағының көлемі 1500 км² тең. Өзен атырауы көлемі 600
км². Жайық өзені тек қана қар суларына қоректенетін жай өзендерге жатады.
Оның ағыны, негізінен, өзендер жүйесі дамыған, жоғарыдан қалыптасады. Жайық
өзенінде Оралдан төмен теңізге кұйғанға дейін, суы аз Барбастаудан басқа,
сала жоқ
Жайық өзенінің балықшаруашылық зор маңызы бар. Аймақтағы табиғи
факторлар жиынтығы жылдың мезгіліне байланысты, сәуірден шілде айлары
аралығында, балық өсіруді жоғары деңгейде дамытуға қолайлы жағдайлар
туғызады. Қазіргі кезде Жайық өзені Каспий алабындағы бекіре балықтың
табиғи кең уылдырық қоры сақталған бір ғана өзен. Күзде 15 тамыздан 15
қараша аралығында Жайық өзенінде балықтың балықшаруашылық шұңқырларына
жылыстауы жүреді, яғни күздегі қыстаққа қоныстануы болады. Содан соң Жайық
өзені арнасында мамырдан шілде айларына дейін балық шабақтарының
уылдырықтайтын және өсетін орынынан өзеннің сағалық кеңестігіне жылыстауы
жүреді.
Жайық өзенінде балықтардың 38-ден астам түрі бар: бекіре тәрізділер,
майшабақтар, шортантәрізділер, тұқытәрізділер және басқалары кездеседі.
Жайық өзенінің жайылмасы мен аңғарлары Батыс Қазақстанның биологиялық алуан
түрлігінің интроаймақтық орталығы болып табылады. Дала мен шөлейт
ландшафттың біртекті төсегі Жайық аңғарының кіретін жайылма ормандардың
жасыл желегімен алмасады. Жайықтың жайылма ормандары: емендер, қара
ағаштар, ақтеректер,талдар қайың, шегіршендермен сипатталады. Тіршілік
ортасының жағдайына қарай бұл ормандар алуан түрлі болып құралуы мүмкін.
Жайылмалардың солтүстік бөлігінде көктеректер мен аққайындар таралады және
шағын тоғайлар құрайды.
Батыс Қазақстан облысындағы Жайық өзенінің алабына кіретін кіші
өзендерге Шаған, Деркөл, Елек, Утва, Рубежка, Быковка, Емболат, Барбастау
және т.б. кіреді.Бұдан басқа, Жайық өзенінің табиғи экожүйесінің тозуына
оның су, өсімдіктер, жануарлар мен балық ресурстарын пайдаланатын
шаруашылық қызметтерде өзіндік әсерін тигізеді.
Жайық өзені алабы ежелгі өркениет орталығы және қазіргі уақытта
Қазақстан мен Ресей Федерациясының әлеуметтік-экономикасында аса маңызды
орын алады. Жайық өзенінің ландшафтты-экологиялық жән су кешенін қалыпқа
келтіру мен сақтау басты міндет. Жайық өзенінің көп ғасырлық бай тарихы
біздің ұрпақтар үшін жоғалып кетпеуі керек.
Облыс аумағында қорғаатын аймақтар да бар.Солардың алғашқысы да Жайық
өзенінде. Айрықша биологиялық әртүрлілікті, қызыл кітаптық және сирек
түрлерді сақтап және қайта қалыпқа келтіру мақсатында Батыс Қазақстан
облысы аумағының Жайық өзені аңғарында Кирсанов және Бударин қорықшалары
құрылған.
Бударин зоологиялық қорықшасы, жер көлемі 80 мың гектар, бұлан елік,
қабан, құндыз, ондатра, қоян және басқа жануарларды сақтау және көбейту
үшін құрылған. Бұдан басқа қорықша территориясы өте сирек бара жатқан
реликта - су жаңғағы (чилим) мен су папоротнигінің (сальвиния) оңтүстіктегі
мекені. Қорықшада омыртқалы жануарлар дүниесінен құстардың 56 түрі,
сүтқоректілерінің 21 түрі, 6 түрлі рептилия, амфибияның 4 түрі және
балықтың 9 түрі есептеледі.
Кирсанов кешенді қорықшасы, жер көлемі 61 мың гектар, кәмшатты
жерсіндіру және елік, бұлан және басқа жануарлардың санын көбейту үшін
құрылған. Қорықшаның территориясының өзен жайылмасында далалы Орал өңірінің
тамаша табиғи кешені - әсем емен мен ақтерек ормандарын сақталған. Бұл
жерде, Батыс Қазақстанда тек осында кездесетін, сиректеп бара жатқан
өсімдіктері мен жануарларына өте қолайлы жағдай жасалған. Бұнда Қызыл
кітапқа еңгізілген көптеген түрлер өседі (қарапайым емен, мамыр
маржангүлі). Сирек кездесетін сәлемшөп, аюбалдырған, шерменгүл, қоңырауша,
субидайық, қабыржық, қара мойыл тағы басқалары әрдайымда болады. Батыс
Қазақстан облысының аймағында мемлекетік және облыстық маңызы бар табиғат-
қорығы қорының 10 нысаны жұмыс жасайды.
Олардың ішінде үшеуі мемлекеттік қорықша мәртебесіне ие. Олар –
Кирсанов, Бударин және Жалтыркөл зоологиялық қаумалы.
Кирсанов зоологиялық қаумалы бұлан, қабан, елік, борсық, түлкі, қоян,
өзен құндызы сияқты сирек кедесетін жануарларды сақтап қалу мен өсіру
мақсатында ұйымдастырылды.Қаумалдың ауданы 61,1 гектарды құрайды, облыстың
Бөрлі, Теректі және Зеленов аудандарының аймағында орналасқан.
Жануарлар әлемін қорғау жөнінде қорықты ұйымдастыру табиғат кешенін аман-
сау сақтап қалуға себеп болды. Осының арқасында өңірдегі сирек кездесетін
жануарлар түрлері сақталынды. Быковка және Ембулатовка өзендерінің
жайылмалары бойымен құндыз көбейіп, жерсінді.
Қаумал аумағы жайылмасында Орал өңірінің далалық табиғи кешенінің бірегей
тамаша еменді және үйеңкі ормандары сақталған. Олар жануарлар мен
өсімдіктердің сирек түрлері үшін керемет жағдайлар жасады, олардың көбісі
тек Батыс Қазақстанда ғана кездеседі.Өсімдіктер әлемі өте қызықты. ҚР Қызыл
кітабына енгізілген өсімдіктердің көптеген түрлері таратылып қана қоймай,
сансыз көбейген. Мысалы: емен, қурай, қабыржақ, бүлдірген, алма ағашы,
қарақат, мойыл ормандарды құрайды. Бұнда облыстағы сирек өсімдік түрлеріне:
бетір, шыбынсалы, қосбас, шерменгүл, сүйелшөптер тән.
Бударин зоологиялық қаумалы жануарлар мен құстардың сирек
түрлері: европалық қара күзен, орман сусарысу тышқандар, аққұйрық
суқарақұс, құрды сақтап қалу мен өсіру үшін, қорықты мекендейтін жануарлар
әлемінің табиғи ортасын сақтауға, сонымен бірге басқа жануарлар түрлері:
қабан, қоян, түлкі, қарсақ, бұлан, елік, борсықты өсіру мен пайдалануға
ұйымдастырылды. Қаумалдың ауданы 80,0 гектарды құрайды, Ақжайық және
Зеленов аудандарында орналасқан. Қаумал аумағында басқа аудандарда
жануарлардың бағалы түрлері: бұлан, елік, қабан, қоян, ондатраның
мекендеуі, көбеюі және сақталуы үшін барлық жағдайлар жинақталған. Бұдан
басқа, қаумал аймағы Орал өзенінің жайылмасындағы сирек реликтісіндегі су
жаңғағы мен су папоротник-сальвиниясының мекендейтін ең оңтүстік жері.
Қорғау арқасында сальвиния сақталып қана қойған жоқ, сонымен бірге Көшім
бойымен және оның су қоймасында Қамыс-Самар көліне дейін орналасты.
Қаумалды сақтау орман өсімдіктерін қалпына келтіруге септігін тигізетін
болады.Соңғы жылдарда зоологиялық қорықты ұйымдастыру – тек жануарлар
әлемін ғана емес, барлық табиғи кешендерді аман-сау қорғауға септігін
тигізді.
Жалтыркөл зоологиялық қаумалы ҚР Қызыл кітабына енген құстардың сирек
түрлері: бұйра бірқазан, ақбас тырнасы, қарабайлар, қылаң қарабас шағала
және т.б. сақтап қалу және өсіру мақсатында, сонымен бірге жануарлардың
басқа түрлері: қабан, қоян, түлкі, борсық, сұр қаз, үйректі өсіру мен
пайдалану ұйымдастырылды.Қаумалдың ауданы 19,0 гектарды құрайды, ол
Жаңақала ауданында орналасқан.Жалтыркөл көлінің су айдыны жан-жағынан
жіңішке жапырақты қоға, қамыс қопасымен қоршалған. Қопа алқабының ені 50-
ден 200 м-ге дейін. Өзеннің оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағаларында жыңғыл
қопалары мол. Өзен жағалауларын батыстан, шығыстан және солтүстіктен ақ
жусанды өсімдіктері қоршайды.
Қаумал аймағында 70-ке тарта құс түрі мекендеп, ұя салады. Оның ішінде
14 Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Олар: бұйра бірқазан, лашын,
ақбас тырнасы, сұңқылдақ-аққу, отүйрек, аққұйрық суқарақұс және тағы
басқалары. Сүтқоректілерден дала тышқаны мекендейді. Қоршаған ортаны,
өндіріс жағдайларды жақсарту және Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына
енген, сирек кездесетін және жоғалып бара жатқан өсімдіктер мен жануарлар
түрлерін қорғау мақсатында Батыс Қазақстан облысында ерекше қорғалатын 7
табиғи аумақ құрылды.
Дубрава ботаникалық табиғат ескерткіші.Теректі ауданы Жамбыл
ауылының солтүстік бетінде Орал өзенінің сол жақ жағалауында орналасқан.
Көлемі 6 га жерді алып жатыр. Бұл қорық облыста теңдесі жоқ емен, жаңғақты
ормандарды және қоңыраугүлдер, прапорник-орляк, страусопер, биік қараңдыз
және басқа да сирек кездесетін өсімдіктерді сақтау мақсатында құрылды.
Емендердің биіктігі 15-20 метрге дейін жетеді.
Большая Ичка тау табиғатының ландшафты ескерткіші.Бұл ескерткіш
табиғи ландшафты сақтау мақсатында құрылды. Большая Ичка Тасқала
ауданында орналасқан. Көлемі 175 га.Шығыс баурайындағы тау баурауындағы
бұлақтың қасында бұталары бар қалақай алқабы сақталған. Сондай-ақ, орманда
сағақты гүлтәжі, жаужапырақ, батпақты калужница, орман бүлдіргені,
бүлдірген, қара мойыл, қайызғақшөп және басқа да сирек кездесетін шөптер
бар. Жануарлар әлемінен қыран, суыр, безгелдек, удод және қоян, түлкі
кездеседі.
Селекционный табиғат ескерткіші.Ескерткіш Деркөл өзені мен
бетегелі даланың иінінде Маштаков ауылынан 1,5 шақырым жерде орналасқан.
Ескерткіш тобылғы және бидайық-арпабас кокорайлары бар түрлі-түсті бетегелі
далалар табиғи кешенін сақтау мақсатында құрылды.
Садовское көлі табиғаты ескерткіші. Бұл ескерткіш Садовское
көлінің бірегей табиғи кешенін сақтау мақсатында құрылды. Облыс орталығының
солтүстік бетінде орналасқан. Көл Шаған өзенінің оң жағында орналасқан,
оның ауданы 150 га шамасында.Көл рекреациондық, су қорғау, гидрологиялық
және басқа әр-түрлі функцияларды орындайды. Солтүстік және оңтүстік
аймақтарында қамысты-қоғалы сілемдер бар. Көлдің ішкі жағында сирек
кездесетін ақ теректер бар тал өсетін алқаптар жатыр.
Ақ-Құм ландшафты қорығы .Қорық Шыңғырлау және Қаратөбе
аудандарының аумағында орналасқан, оның көлемі 9042 га. Бұл қорық сирек
кездесетін өсімдіктерді, жануарларды сақтау, қалпына келтіру және өсімін
молайту, сондай-ақ құм ландшафтын сақтау мақсатында құрылды. Қуағаш өзені
бойын орманды алқаптар, батпақты жерлер, дөңесті құм шұңқырлары және
жерасты сулары алып жатыр.Қараағаш аумағында Қазақстанның Қызыл кітабына
енген алып соқыр тышқан кездеседі. Қорықтың оңтүстік беткейінде Қарасу
жылғасының бойымен Қаратал орман сілемі орналасқан. Мұнда папортник өсетін
қайың алқабы, орман айналасында әр түрлі шөп өсетін көкорай бар. Орман
батпақты. Сондай-ақ, шәңкіш, крушина өседі. Қорықтың солтүстік аумағында
ауданы шамамен 5 га жер Мұнда қайың, көктерек ағаштары өседі.
Төмпешіктердің баурайында құмды желден қорғап тұратын арша бұталары бар.
Миргород ботаника-зоологиялық табиғат ескерткіші.
Бөрлі ауданының аумағында орналасқан, көлемі 3950 га жерді алып жатыр.
Миргород қорығының өсімдік әлемінде гүлдейтін өсімдіктердің 365 түрі, ал
реликт өсімдіктерінің төрт түрі бар. Қорықта қызғалдақтар, бетеге өсетін
түрлі-түсті дала жақсы сақталған. Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген
қатты қоңырбас өсімдігі тек осы жерде өседі. Дала бұталарымен қатар ырғай,
ұшқат, жостер, мойыл тіпті жабайы алманы кездестіруге болады. Утва өзенінің
иірімінде қорғауға алынған ақ кувшинка өсімдігі сақталған. Қорық аумағында
сирек кездесетін және жойылу жағдайы туып отырған құстар мен жануарлар
түрлері: дуадақ, безгелдек, ақбас тырна, дала қыраны, ал балықтардан:
шортан, алабұға, мөңке балық, қара балық сақталған.
Орда геоботаникалық қорығы. Бұл қорық нарын құмдарының бірегей
қарағайлы және теректі ормандарын, сирек кездесетін өсімдіктер мен
жануарларды, сондай-ақ жалпы ауданы 16405 га жерде табиғи ландшафтың
эталонды аймақтарын сақтау мақсатында құрылды.
Орман отырғызу үрдісі сонау 19 ғасырдың басында қолға алынып, өсімдіктің
ерекше түрі пайда болған. Кезінде бекітілген толқынды-жазықты құмдарда
түрлі дақылдар мен шөптер өседі. Сондай-ақ теректер және дүзгін, астролог
бұталары да бар. Үлкен шұңқырларға жер асты сулары жақын ағатындықтан (2 м.
дейін), бұл жерлерде қырым қарағайы, ақ қараған, қара қандағаш, аморфа,
сары қараған, қайың ағаштары отырғызылады. Көптеген шұңқырларда 75-80 жыл
өмір сүрген қарағайлы ормандар қалыптасқан.
Батыс Қазақстан облысының тек осы жерлерінде ғана жиде мен нарын теректер
тоғайлары сақталған. Жануарлар әлеміндегі маңызды жануарлардың бірі –
сүтқоректі – ақбөкен де кездеседі. Олардың саны қыс мезгілінде тығыздала
түседі, кейде бұл құмда қарақұйрық жүреді. Орал қаласының табиғи кешенi
табиғатты сақтау, рекреакциялық, сауықтыру және басқа функциялардан, ,
орман алаптарының, барлық табиғат ландшафтарының, өсiмдiктер мен су
нысандарының жиынтығын құрайды.
2.2 Әлеуметтік –экономикалық рекреациялық ресурстары
Арал – Каспий аймағына жолы түскен орта ғасырлық авторлар (Ахмед ибн
Фадлан, 922; Гильом де Рубрук, 13 ғасырдың ортасы, ибн Баттута, 1333;
Антоний Дженкинсон, 1556-60, т.б.) оғыз-қыпшақ бейіттеріндегі
ескерткіштерге ерте кезден-ақ назар аударған. Сол кезден бастап бұл аймақта
әр түрлі зерттеулер үздіксіз жүргізіліп келді. 19 ғасырдың 50-жылдары
Маңғыстаудың архитектуралық ескерткіштерінің үлгілерін Т. Г. Шевченко мен
Б. Ф. Залесский қағазға түсірді. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін Е. Р.
Шнейдерстің құлпытастарды жасау өнері туралы Қазақ оюлары (1927) атты
очеркі жарияланды. Арнайы ғылыми зерттеулерді қазақ архитекторлары Т. К.
Бәсенов (1947) және М. М. Мендіқұлов (1953, 1956) жүргізді. 20 ғасырдың 70-
жылдары Мендіқұлов өз зерттеулерін жалғастырып Батыс Қазақстанның
архитектуралық ескерткіштері (1987) атты кітабын жариялап, 1978-90 жылдары
Қазақстанның Мәдениет министрлігінің, Тарихи және мәдениет ескеркіштерін
қорғау қоғамының, Тарих, археология және этнография институтының
экспедициялары зерттеген. Батыс Қазақстан ескерткіштері хронологиялық
тұрғыдан үш негізгі кезеңге жатады: 1) Ортағасырлық оғыз-қыпшық кезеңінің
ескерткіштері (Шопан ата, Сұлтан апа, Шақпақ ата, Қараман ата, Балғасын);
2) Кейінгі ортағасырлық кезең (15-18 ғасырлар) ескерткіштері (Қанғы баба,
Кентті баба, Үштам, Масат ата, Сисем ата, Абат-Байтақ, Қарасақал, Асан
қожа, т.б.); 3) Жаңа дәуір (18-19 ғасырлар) ескерткіштері (Қарашық,
Қызылсу, Сағындық, Бейсембай, Алып ана, Дауымшар, Тайлан, Дәуіт ата, Алтын,
Сейіт бабай, Қарабас әулие, Хан бейіті, т.б.). Ал географиялық орналасуы
жағынан Батыс Қазақстан ескерткіштерін Маңғыстау ескеркіштері, Үстірт
ескерткіштері, Доңызтау ескерткіштері.
1828 жылы Жәңгір өз үйінің бір бөлмесіне әулеттік-династиялық құнды
заттарды, ат әбзелдерін, жауынгер қару-жарағын жинастырып, қару-жарақ
палатасын ұйымдастырады. Бұл — қазақ жерінде ашылған тұңғыш музей
болатын.1841 ж. желтоқсанның 6 Нарынқұмда Қазақстан тарихында ең түңғыш
қазақша-орысша білім беретін мектеп ашылды. Бұл мектептен есімі елге
танылған талай тұлғалар білім алды.
Жәңгір бөкейлік қазақтардың өз дінін жоғалтпай, сақтап қалуы
үшін 1835 ж. өз үйінің ауласына ерекше архитектуралық үлгімен мешіт
салдырады. Ел ішінде оны Хан мешіті деп атаған.
1840 ж. Жәңгірдің шақыртуымен Ордаға ветеринар К.П. Ольдекоп
келеді. Осында қазақ жеріндегі түңғыш ветеринарлық бөлім ашылып, алғаш мал
ауруларына қарсы екпе, тәжірибе — зерттеу жұмыстары қолға алынады.1841 ж.
Хан ставкасы мен Черный Яр қаласының аралығына пошта — телеграф байланысы
орнатылады.
Кейін 1839 ж. тұңғыш дәріхана ашылады.
Орал қаласы мен облыс аумағында бірнеше мұражайлар бар. Табиғат және
экология мұражайы.Мұражай 1996 жылдан бері жумыс істеп келеді. Мұражай
қорында 10 мыңнан астам экспонаттар бар, олар: 300-400 мың жыл бұрын осы
аймақта мекендеген қазып алынған жануарлардың сүйектері, пайдалы қазбалар,
шыбын-шіркейлер, Батыс Қазақстан аймағын мекендеген, сонымен қатар, Қызыл
кітапқа енген жануарлардың, құстар мен балықтардың тұлыптары (1 сурет).
Сурет 1. Мұражайдың ішкі бейнесі [11]
Сырым Датұлы атындағы Сырым аудандық өлкетану мұражайы 2002 жылы
Жымпиты кентінде халық батырының туғанына 260 жыл толуына орай ашылды.
Мұражайда археология, табиғат, этнография бөлімдері және қазіргі заман
тарихы залы жумыс жасайды. Экспозициялардың көпшілігі ұлт азаттық қозғалыс
- Сырым Датұлы бастаған көтеріліске арналған.
Мұражай жәдігерлері қатарында тас дәуіріндегі турмыстық сирек кездесетін
үлгілері, тас қурбандары, жебенің бастары, балталар бар.
Бұл заттардың барлығы Сырым ауданы аумағында жүргізілген археологиялық
қазба жұмыстары кезінде табылған. Сонымен бірге, мұражайда Сырым Датұлы
кезеңіне және Алаш Орданың батыс бөлігіне тиесілі болған сәндік әшекей
бұйымдар, белдіктер, әскери сауыт-саймандар, құжаттардың төлнусқалары
көрмеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz