Мәдени даму мен теориялар

Дербес қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуы (XV ғ.) ел ішіндегі және оның айналасындағы жағдайды күрделендіріп жіберді. Шыңғыс хан империясы келмеске кетті. Оның қирандыларына жаңа мемлекет құру қиынға түсті. Осы тұста, бірінші бөлімде аталған Асан қайғы бабамыздың қазақ мемлекетінің рухани тәуелсіздігін оның территориялық дербестігін сақтап қалу бағытындағы әрекеттерінің мәдени маңыздылығына аз-кем тоқталайық. Тарих дамуы енді басқаша әлемді қазақ даласына алып келе жатты. Бұл сауда-саттық әлемі еді. Құндылықтар өзгеріп жатты, құндылықтарға көзқарас та өзгеріп жатты. Көшпелілер даласында жаңаға ескінің қозғалмастай принциптері орын бере бастады Дәстүрлі рухани құндылықтардың өзі айырбас затына айналды. Бауырлас түркі халықтары қоштасып жан-жаққа кетіп жатты Тағдырлар мен болашаққа деген үміттер үзіліп жатты. Европа Жаңа әлем табалдырығына жан таласа ұмтылыста болса, Еуразия өзі өткен соңғы рухани-мәдени даму тұрғысынан қорытындылау қажеттілігіне кездесті. Бұл мыңжылдықта түрік патриоты Тоны көк (VII ғ.), күй атасы Қорқыт (VIII ғ.), ойшылдар: Әл-Фараби, Әл-Жауһари, Ж.Баласағүн, М.Қашқари, әулиелер: Арыстанбаб, А.Яссауи. С.Бақырғани, жыршы даналар: Жамал, Қарши, Хисамиден, Аталық, Сыпыра, Майқы би (XIII ғ.) және басқалары керемет дала, өркениетінің моделін жасап, келер ұрпаққа оны аманат еткен еді. Енді, міне жаңа тарихи-мәдени кеңістікте, осы тарихи-рухани құндылықтардың негізгі жетекшілерін, жаңа мәнмен алға дамыту қажеттіліктерін тарих осы Асан бабамыздың «иығына» жүктегенді. Абыз Асан көшпенді кеңістіктің жер кезген ойшылының классикалық типі. Бұл кезеңде салт атты, көшпелілер өркениетінің жұлдызы көмескелене түсіп, өмір бұрын-соңды белгісіз болып келген, қөзқарас шептеріне негізделген қарым-қатынастың жаңа принциптерімен нормаларын негіз етіп ала бастады. Жаңа құрылықтар, ескіні зерделеудің жаңа жолдары мен әдіс-тәсілдері ашылып жатты. Әлемнің әрбір жеріңде жаңа құрылымдар, мемлекеттер, одақтар мен этникалық қоғамдастықтар пайда бола бастады. Бұған сол кезеңнің әлеуметтік және рухани тәжірибиесін ойына сіңірген Еуразия құрлығы халықтарының этникалық тарихы үлгі бола алады. Яғни көшпелілер даласында мәдениеттер мен өркениеттердің ауысуы жүзеге асып жатты. Қазақ деген атаумен жаңа тарихи санаға бет бұрған халықтың рухани көлемі ретінде Асан қайғының «жүгі» ауыр еді. Себебі бос қалған Еуразия кеңістігін руханилықпен толтырып қана қоймай, қазақ этникасының идеялық бірлігін қамтамасыз етіп оны қорғап қалушы міндеті де Асанға жүктелгенді. Сондықтан Асан қайғы философиясының негізін: адамгершілік, мейірімділік, патриотизм, имандылық, сезімталдық, отансүйгіштік тағы басқа моральдық құндылықтар жүйесі құрады. Халық іргелі мақсаттарға бет бұрып оған жақындау үшін гуманистік идеяларды жүзеге асыру қажет болды. Асан ұсынған мәдени құндылықтар мен қатар ұлан байтақ жерге ие болу аманаттарын қазақ хандары абыроймен орындап отырды. Ноғай мен қазақтың айырылуынан үзілген салт-дәстүрлер қалпына келе бастады. Бұл процесс өте баяу жүрсе де, табандылық пен ауыз бірлікпен ерекшеленді.