«үш жүзге» бөлiну - қазақтың ажалы

Кіріспе

Бүгiнгi қазақ қоғамындағы рушылдық, жүзге бөлiну сияқты дерт туралы аз айтылып, аз жазылып жүрген жоқ. Бүл мәселеде шындық та бар, дегенмен, көп жағдайда оның тым асыра айтылатындығы, үрей туғызу үшiн, осында, пешенеге жазылып қойылған тағдырға мойын ұсындыру үшiн әдейi жасалып отырған қитүрқы пиғыл екендiгi байқалып қалады. Жазмышқа қанша өкпелегенiмiзбен, өз тарихымыздан бас тарта алмаймыз. Жақсы болса да, жаман болса да - өз қазағымыздың өткен тарихы. Ал, осы, маңдайымызға басылған таңбадай болған, әсiресе орыс тiлдi, баспасөзде өз қандастарымыздың тарапынан да, “көзi көк тамырларымыздың” тарапынан да, арандату, бiр-бiрiне айдап салу мақсатында жиi көтерiлетiн “үш жүз” мәселесiнiң шын болмысы қандай? Осы мәселе шынымен қауiптi ме? Рас, қазақ тарихындағы жүздердiң пайда болуы жөнiнде аз пайымдаулар болған жоқ. дегенмен осы ұғымның түп-түқияны ашылусыз қалып отырғаны жасырын емес. Мiне осылар жөнiндегi ақиқаттың басын ашып, алар уақыт жеткен сияқты.
Қазақтардың үш жүзге бөлiнуi, әр түрлi қисындар, дәйектер мен тарихи айғақтар келтiрiлiп, уақыттық тұрғыдан бiресе тарих түңғиығына, бiресе бергi уақыттарға қарай әрлi-берлi көшiрiлiп жүр-жүргенiне қарамастан, нақты заман - 17 ғасырда ғана жүзеге асырылды. Яғни, 15-16 ғасырларда қазақтар үш жүзге бөлiнбеген. Уақыт жағынан алғанда, бүл - Есiм ханнан Тәуке ханға дейiнгi дәуiр, ал үш жүздiң құрылуының негiзгi пейiлi - үлкен территорияда шашырап жатқан, көп санды қазақ ру-тайпаларын басқаруды барынша оңтайлы ету едi, яғни - түпкi этникалық, рулық туыстық бойынша емес, территориялық-әкiмшiлiк қажеттiлiкке сай жасалған құрылым болатын. Осындай идеяны ойлап тапқан да, жүзеге асырғандар да - есiмдерi үмыт болған ел ағалары. Көпшiлiк жағдайда кез келген территориялық құрылым шежiрелiк-идеологиялық қондырмамен қамтамасыз етiледi; ру-тайпалар мен бiрлестiктердiң тiзiмi анықталып, олардың өзара орналасу ретi мен иерархиясы, “жөн-жосықтары” бекiтiледi. Бұл шара 1-2 ұрпақ ауыспай жатып-ақ жасалынды да, 18 ғасырдың басында қазақтардың үш жүздiк шежiрелiк дәстүрi қалыптасып үлгiрген едi.
Ал, осы “үш жүз” идеясын 17 ғасырдағы қазақтың мемлекеттiк элиталық тобын құрушылар қайдан алды? Осы жөнiнде сөз қозғар болсақ....
“Үш жүз” идеясының түп-қайнары шамамен 14-16 ғасырларда өмiр сүрген, сопылық-яссауилiк iлiмнiң бiр тармағы болып есептелген “Үш Қиян” тариқатының (орденiнiң) ортасында жатыр. Бұл 14 ғасырда Алтын Орданы Әз Жәнiбек хан билеген түста Маңғыстауда, Жылойда, жалпы Едiл-Жайық өңiрiнде қалыптасқан, бiр жағынан көшпелi-жауынгерлiк, екiншi жағынан сопылық-машайықтық дәстүрдi үштастырған дiни-серiлiк тарихат болатын, мұны типологиялық деңгейде батыс европалық дәстүрдегi “дiни-рыцарлық” орденмен салыстыруға болады.
“Үш Қиян” орденiн өзi сияқты яссауилiк бағыттағы “накшбандия”, “хайдарийя”, “бекташийя”, “күбрауийя” ордендерiмен де (тариқаттарымен) қатар қоюға болады, тек олардың айырмашылығы: а) орденнiң Кiндiк Азия мен Қазақстанның отырықшы өңiрлерi мен қалаларында емес, таза көшпелi тобыр (есен-қазақтар, “Алаш ұлдары” немесе айрақтылар) арасында қалыптасуы, б) ордендi негiздеушiлердiң өздерiн қожалар, сейiттер, шейхтер сияқты.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Серiкбол Қондыбай
Үш жүзге бөлiну - қазақтың ажалы

    Бүгiнгi қазақ қоғамындағы рушылдық, жүзге бөлiну сияқты дерт туралы аз
айтылып, аз жазылып жүрген жоқ. Бүл мәселеде шындық та бар, дегенмен, көп
жағдайда оның тым асыра айтылатындығы, үрей туғызу үшiн, осында, пешенеге
жазылып қойылған тағдырға мойын ұсындыру үшiн әдейi жасалып отырған қитүрқы
пиғыл екендiгi байқалып қалады. Жазмышқа қанша өкпелегенiмiзбен, өз
тарихымыздан бас тарта алмаймыз. Жақсы болса да, жаман болса да - өз
қазағымыздың өткен тарихы. Ал, осы, маңдайымызға басылған таңбадай болған,
әсiресе орыс тiлдi, баспасөзде өз қандастарымыздың тарапынан да, “көзi көк
тамырларымыздың” тарапынан да, арандату, бiр-бiрiне айдап салу мақсатында
жиi көтерiлетiн “үш жүз” мәселесiнiң шын болмысы қандай? Осы мәселе шынымен
қауiптi ме? Рас, қазақ тарихындағы жүздердiң пайда болуы жөнiнде аз
пайымдаулар болған жоқ. дегенмен осы ұғымның түп-түқияны ашылусыз қалып
отырғаны жасырын емес. Мiне осылар жөнiндегi ақиқаттың басын ашып, алар
уақыт жеткен сияқты.
    Қазақтардың үш жүзге бөлiнуi, әр түрлi қисындар, дәйектер мен тарихи
айғақтар келтiрiлiп, уақыттық тұрғыдан бiресе тарих түңғиығына, бiресе
бергi уақыттарға қарай әрлi-берлi көшiрiлiп жүр-жүргенiне қарамастан, нақты
заман - 17 ғасырда ғана жүзеге асырылды. Яғни, 15-16 ғасырларда қазақтар үш
жүзге бөлiнбеген. Уақыт жағынан алғанда, бүл - Есiм ханнан Тәуке ханға
дейiнгi дәуiр, ал үш жүздiң құрылуының негiзгi пейiлi - үлкен территорияда
шашырап жатқан, көп санды қазақ ру-тайпаларын басқаруды барынша оңтайлы ету
едi, яғни - түпкi этникалық, рулық туыстық бойынша емес, территориялық-
әкiмшiлiк қажеттiлiкке сай жасалған құрылым болатын. Осындай идеяны ойлап
тапқан да, жүзеге асырғандар да - есiмдерi үмыт болған ел ағалары. Көпшiлiк
жағдайда кез келген территориялық құрылым шежiрелiк-идеологиялық
қондырмамен қамтамасыз етiледi; ру-тайпалар мен бiрлестiктердiң тiзiмi
анықталып, олардың өзара орналасу ретi мен иерархиясы, “жөн-жосықтары”
бекiтiледi. Бұл шара 1-2 ұрпақ ауыспай жатып-ақ жасалынды да, 18 ғасырдың
басында қазақтардың үш жүздiк шежiрелiк дәстүрi қалыптасып үлгiрген едi.
    Ал, осы “үш жүз” идеясын 17 ғасырдағы қазақтың мемлекеттiк элиталық
тобын құрушылар қайдан алды? Осы жөнiнде сөз қозғар болсақ ...
    “Үш жүз” идеясының түп-қайнары шамамен 14-16 ғасырларда өмiр сүрген,
сопылық-яссауилiк iлiмнiң бiр тармағы болып есептелген “Үш Қиян”
тариқатының (орденiнiң) ортасында жатыр. Бұл 14 ғасырда Алтын Орданы Әз
Жәнiбек хан билеген түста Маңғыстауда, Жылойда, жалпы Едiл-Жайық өңiрiнде
қалыптасқан, бiр жағынан көшпелi-жауынгерлiк, екiншi жағынан сопылық-
машайықтық дәстүрдi үштастырған дiни-серiлiк тарихат болатын, мұны
типологиялық деңгейде батыс европалық дәстүрдегi “дiни-рыцарлық” орденмен
салыстыруға болады.
    “Үш Қиян” орденiн өзi сияқты яссауилiк бағыттағы “накшбандия”,
“хайдарийя”, “бекташийя”, “күбрауийя” ордендерiмен де (тариқаттарымен)
қатар қоюға болады, тек олардың айырмашылығы: а) орденнiң Кiндiк Азия мен
Қазақстанның отырықшы өңiрлерi мен қалаларында емес, таза көшпелi тобыр
(есен-қазақтар, “Алаш ұлдары” немесе айрақтылар) арасында қалыптасуы, б)
ордендi негiздеушiлердiң өздерiн қожалар, сейiттер, шейхтер сияқты.
“Мүхаммед пайғамбар ғ.с-ның нақ өзiнiң, оның сахабаларының немесе алғашқы
төрт халифтiң, сондай-ақ құрайыш тайпасының ұрпағымыз” деп емес, бар
болғаны “Қожа Ахметтiң шәкiртi болған Есен-атаның (Асан-қайғының)
шәкiртiмiз” деп есептеуiнде едi. Яғни, оны негiздеушiлер, көшпелi түрiк
тайпаларына дiн уағыздау үшiн келiп, уақыт өте оларға сiңiп кеткен парсылар
емес, қыпшақ тектiлер болатын. Мiне, осы тарихтың жолын қуушылар (алаш
ұлдары) 14 ғасырдың аяғы, 15 ғасырдың басында ойран болған Алтын Орданы
тастап, Орталық Қазақстанға (орталығы - Ұлытау, батысы - Арал-Қазалы
маңындағы Қарақұмдар, шығысы - Қарқаралы-Қазылық, оңтүстiгi - Қаратаудың
терiс-кейi, “созақтық” беткейi) қарай ығысты. Реалды тарихы Маңғыстаумен
және Батыс Қазақстанмен байланысты тұлғалар - Тоқтамыс, Едiге, Асан-
қайғылардың “молаларының” Ұлытаудан бiр-ақ шығуы да, 15-16 ғасырлардағы
“Жошы” (сiрә, Жайшы), Алаша хан кесенелерiнiң салынуы да нақ осындай қоныс
аударуға байланысты.
    Мiне, осы кеңiстiктегi “Үш қияндықтар” (“Алаш ұлдары”) өздерiне Әбу-
Сейт, Керей сияқты сұлтандар одақтастықтарын тапты. Әбу-Сейттiң “Жәнiбек”
деген лақапқа ие болуы да осы Жәнiбек пен Керейдiң 15 ғасырдың ортасында
шаңырағын көтерген мемлекетiнiң атауын басқа-басқа емес, нақты “Қазақ” деп
таңдалуы да осы орденнiң ықпалымен жүзеге асырылған, өйткенi, нақ осы
тариқаттың (орденнiң) өзi 14 ғасырдың ортасындағы Маңғыстау мен Үстүртте
“қазақ” атауын қайта жаңғыртқан топтың ортасында қалыптасқандықтан осы
“қазақ” және “алаш” атауларын ту еткен едi.
    Үш қиян 14-15 ғасырдағы қазақтардың рухани қайнарын сақтаушы
“ғимраттың” атауы. Яғни, ол “40 үйлi немесе тамғалы қазақтың” символдық
сипаттағы мекенiнiң (“қаласының”, “үйiнiң”) түпкi, кiндiк “үйi”. Осы
“мекендi” былайша кескiндеп көрсетуге болады:

    Кескiнде “41 бөлмелi үйдi” немесе “41 үйлi мекен” көрсетiлген. Бұл
бүкiл қазақтың этникалық, тiлдiк, мәдени-шаруашылық, географиялық-
территориялық, уақыттық-күнтiзбелiк және рухани қайнары мен түтастығын
бiлдiретiн “ғалам”, “ғимарат”.

    Әр жағында жетi-жетiден “үйi” (“бөлмесi”) бар мекен iс жүзiнде 49
“үйдi” (“бөлменi”) құрайды (7х7=49). Бiрақ, орта түстағы тоғыз “үй”
(“бөлме”) iс жүзiнде үш бөлмелi бiр үй болып есептелгендiктен барлық
ғимарат қалған 40 үймен (бөлмемен) қоса 41 үйлi (бөлмелi) ғимарат болып
шығады.
    Кiндiктегi “үш бөлмелi үй” - iшкi, рухани кеңiстiк, Үш Қияның нақ өзi.
    Қалған 40 - сыртқы, реалды кеңiстiк. Бүл 14-15 ғасырлардағы қазақтардың
басын бiрiктiрген ру-тайпалардың символдық сан мөлшерiн құрайды. Бұл -
“қырық қазақ”. Бүгiнгi шежiрешiлер ұмытып кеткен, тек шамамен 1771 жылы
ғана Рычков деген орыс капитанының күнделiк журалында хатталып қалған, 19
ғасырдың 20-30 жылдары А.И. Левшиннiң өз кiтабында пайдаланған байырғы
қазақ шежiрiсiне назар аударып көрелiкшi: “Некоторые казахи почитают себя
выходцами из Крыма и говорят, что причиною переселения их в нынешние земли
была ссора, возникшая между сыновьями крымского хана Кундугура после его
смерти. Он имел, по их словам, двух жен, и от обеих оставил детей. Сыновья
старшей жены обидели при разделе наследства семерых сыновей младшей жены,
отчего сии удалились из отечества своего в степь и соединились с 33
подобными им изгнанниками. Шайка сия в числе 40 человек, долго занимаясь
грабежами соседственных с ними земель, наконец, похитили себе жен и
размножилась. Поэтому и толпа сия названа “кырык-казак”, то есть сорок
казаков, наездников” (А.И. Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз
кайсацких орд и степей. “Санат”, 1996, с.145). Мiне, кезiнде қақақ тiлiн
бiлмейтiн орыстың қателiгiн есепке алмай, мәнiнi ғана назар аударар болсақ
“ғимараттың” сыртқы 40 бөлмесiнде осы “Қырымнан” шыққан “қырық қазақ үйi”
орналасады, оларды “Қырық таңбалы Қазақ” немесе “Қырық таңбалы Қырым” деген
фольклорлық сөз тiркестерiнен де көруге болады (“Қырық таңбалы Қырым”, “он
екi жарым Үрiм” сөзi “Ақжонас үлы Ер Кеңес” жырында бар. “Батырлар жыры”, 6
том, 1990, 135-б.).
    Әрине, “Қырым” ұғымының да, “Қырымның қырық батыры” ұғымының да
реальды, бүгiнгi Украинадағы Қырым түбегiне қатысы жоқ, мұндағы “Қырым” -
Үстiртiң (“Қырдың”) ұмыт болған поэтикалық атауы.
    40 үйдiң немесе таңбаның әрқайсысының тоғыз-тоғыздан “отауы”
(“ватагасы”) бар, барлығы 360 “отау” “ватага” құрайды. “360 отау” - қазақ
сөзi, “Едiге” жырының кейбiр нұсқаларында кездеседi:
    Он сан ноғай iшiнде Үш жүз алпыс отау қазағым.
    Сенi тағы алдырттым...
    (Шоқан және Шыңғыс Уәлихановтар нұсқасы. Едiге батыр, 73-б.).
    Бiр жағынан, бұл сан - 9 күндiк 40 аптадан тұратын бiр жылдық
күнтiзбелiк айналымды көрсетедi. “41-шi” кiндiктегi “үй” (“бөлме”) -
жетiспей түрған 5-6 күндi “бесқонақты” бейнелейдi.
    40 “таңба” немесе “үй” - реалды қазақ жерiнiң географиясын да суреттей
алады.
    Ендi кiндiк төрдегi үй, яғни “41-шi үйдiң” өзiне тоқталар болсақ, бұл -
бiрiнiң сыртын екiншiсi айнала қоршаған “үш бөлмелi” үй, нақты “Үш Қиян”.
    Iшкi бөлме немесе қоршау (шарбақ) - “ұлы жүз” деп аталады. “Жүз”
сөзiнiң “100” санына қатысы жоқ, ол кеңiстiк “пространство”, “простор”
дегендi бiлдiредi. Ұлы жүз (Ұлы кеңiстiк) - киелi символды қоритын
серiлердiң (арыстардың) соңғы шебi. Сопылық иерархия бойында осы арыстардың
саны - үш, “үш арыс”. Мәшһүр Жүсiптiң жазып қалдырған аңызының астарына
үңiлер болсақ, ақарыстар “салықшы” деген атаққа ие болып, жауға шапқанда
шаппай, тас түйiн болып тұрған. Шiлтендiк иерархияда бұлар “үш естанға”
сәйкес келедi.
    Ортаңғы бөлме немесе қоршау (шарбақ) - орта жүз (орта кеңiстiк), оны 7
арыс (“Жанарыс”) қориды, ол киелi символды қоритын серiлердiң (арыстардың)
ортаңғы шебi. Мәшһүр Жүсiптiң жазуынша, бұлар тосқауылшы болып, орта буында
жүрген, ханның бақташысы болған. Шiлтендiк иерархияда бұлар “жетi пафтанға”
сәйкес келедi.
    Сыртқы бөлме немесе қоршау (шарбақ) - кiшi жүз (сыртқы кеңiстiк), оны
40 арыс (Бекарыс), яғни “қырық батыр” қориды, мұнысы шiлтендiк иерархиядағы
“ғайып ерен қырық шiлтенге” сәйкес келедi. Кiшi жүз - киелi символды
қоритын серiлердiң алдыңғы шебi (авангарды). Мәшһүр Жүсiп бұлар туралы
“жаудан бетi қайтпайтын жаужүрек, қарсы алдында жүрiп жан қадiрiн
бiлмейтiн, кезуiлшi болып, ел алдында жүрiп, жауға шабатын болсын” деп
жазған. Мiне, осы үш қоршауды сатылап күзеткен арыстардың бастапқыда
бүгiнгi үш жүздiк ұғымға қатысы болмаған. Ал нақты қазақ халқы осы үш
бөлмелi үйдiң сыртындағы 40 бөлменi (үйдi) мекендеген “қырық таңбалы қазақ
халқы” болатын.
    Мiне “Үш қиян” орденi, бiздiң шамалауымызша, Керей мен Жәнiбектен
бастап, Қасым хандардың қасында жүрiп, Қазақ мемлекеттiгiнiң дәуiрлеу шағын
бастарынан өткiзген, өз үлестерiн қосқан. Бiрақ, Қасым ханнан кейiн ол,
бiзге белгiсiз себептермен олардың iсiн жағастыра алмаған да болар. Қалай
болғанда да, осы тарихтың ғайып болу уақыты ретiнде 16 ғасырдың 30-40-шы
жылдарын көрсетуге болады. Бұл қазақ мемлекетiнiң өте күштi құлдырау
дәуiрiне түспа-түс келедi. Ал, 17 ғасырда олар туралы тарихи ақиқат
ұмытылып, тек аңыз ғана қалған едi. Сондықтан, 17 ғасырдағы мемлекет
ағалары өздерiнде қалған “үш жүз” туралы ақпаратын толық, бастапқы нұсқасын
емес, сарқынын ғана ғана әкiмшiлiк-территориялық үштiктiң идеологиялық
қондырмасы ретiнде пайдаланған. Шаланың аты - шала, байырғы түсiнiктi
түсiнбей, оның өңi өзгерген шалағай сарқыншағын пайдалану - осындай
(бүгiнгi “үш жүздiк” бөлiнiске соқтырып отыр. Сондықтан “үш жүз” туралы
бастапқы түсiнiктер реконструкциялаумен қатар (бiз осындай зерттеудiң тек
шет жағасын ғана газет көлемiне арнап бейiмдеп берiп отырмыз), осынау
ұлттың, дiннiң, дiлдiң, жер мен уақыттың ажырамас тұтастығын көрсете алатын
идея мен символды қайтадан насихаттаудың да қажет екендiгiн айтқымыз
келедi. Бұл - жай ғана өтiп кеткен, озған тарих емес, бүгiнгi қазаққа
өзiнiң iшкi және сыртқы жауларына қарсы тұрып, тегеурiнiне төтеп беруге
мүмкiндiк беретiн құралымыз да болмақ. Үш арыс - рулық-этникалық атау емес:
кез келген қазақ, егер намысын қолдан бермейтiн, жүректi болса, онда ол
өзiн “кiшi жүзбiн”, өрелi ой машығына ие болу арқылы халыққа пайда әкеле
алса, онда ол өзiн “орта жүзбiн”, егер жалықпай еңбек етiп, бастаған iсiн
аяғына дейiн жеткiзе алатын болса, онда ол өзiн “үлы жүзбiн” деп есептей
алады, өйткенi үш жүз - қазақтың жанының жай-күйi ғана. Өйткенi үш жүз -
пенденiң рулық тегiн емес, оның нағыз қазаққа айналу үшiн өтуi тиiс
инициациялық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.