Ы. Алтынсариннің өмір жолы
Жоспар:
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Ы. Алтынсариннің өмір жолы.
2. Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен
ағартушылық қызметі.
3. Ы. Алтынсаринның «Қазақ хрестоматиясы».
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Ы. Алтынсариннің өмір жолы.
2. Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен
ағартушылық қызметі.
3. Ы. Алтынсаринның «Қазақ хрестоматиясы».
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Кезінде қазақ халкының болашақ тағдырын орыс мәдениетімен бірлікте алып караған Шоқан, Абай және Ыбырай секілді ұлы ағартушы-демократтар тарихымызда өшпестей із қалдырды. Осы орайда Ыбырай Алтынсариннің қоскан үлесі мен еңбегі орасан зор. Ол мәдениет пен білімнен артта қалған ел-жұртын көрші елдің өнер-білімін, техңикасын игеруге шақырып қана қоймай, сол игі істі тікелей жүзеге асыруға да өлшеусіз үлес қосты. Қазақ даласында тұңғыш рет орыс үлгісіндегі пәндік білім беретін мектептер ашып, оған орыс алфавиті негізінде оқулықтар жазды, өзі сабақ беріп, жаңа талапка сай келетін мұғалімдер дайындауға күш салды. Ыбырай жасаған окулық ең алдымен, орыстың қала берді Европа оқымыстыларының педагогикалық көзқарастары мен оқыту, тәрбиелеу әдіс-тәсілдеріне негізделіп жасалды, бірақ ұстаз оларды талғам-талдаусыз, сол күйінше ала салған жок, керісшше, оған енетін материалдарды қазақ балаларының түсінік-танымына сәйкес етіп алды, өзі де осы талапқа орай әңгіме, өлеңдер жазып қарастырған хрестоматиясына косты. Сөйтіп, ұлы ағартушы-ұстаз халқымызды білім бұлағынан сусындатып, өзге мәдениетті елдердіц қатарына қосуға бойыңдағы бар күш-қуатын, білімін сарқа жұмсады. Бұл бағьпта тыңнан жол салып, соған бүкіл саналы өмірін арнады. Ыбырай ауылшаруашылық, қолөнер мектептерін ұйымдастырады. Ол қазақ жерінде алғаш қыздар мектебін ашқан. Бұл қыздар мектебі Ырғыздағы қыздар мектеп-интернаты деп аталды. Ыбырай бұл істері нәтижесінде патша үкіметі тарапынан қуғынға ұшырайды.
Кезінде қазақ халкының болашақ тағдырын орыс мәдениетімен бірлікте алып караған Шоқан, Абай және Ыбырай секілді ұлы ағартушы-демократтар тарихымызда өшпестей із қалдырды. Осы орайда Ыбырай Алтынсариннің қоскан үлесі мен еңбегі орасан зор. Ол мәдениет пен білімнен артта қалған ел-жұртын көрші елдің өнер-білімін, техңикасын игеруге шақырып қана қоймай, сол игі істі тікелей жүзеге асыруға да өлшеусіз үлес қосты. Қазақ даласында тұңғыш рет орыс үлгісіндегі пәндік білім беретін мектептер ашып, оған орыс алфавиті негізінде оқулықтар жазды, өзі сабақ беріп, жаңа талапка сай келетін мұғалімдер дайындауға күш салды. Ыбырай жасаған окулық ең алдымен, орыстың қала берді Европа оқымыстыларының педагогикалық көзқарастары мен оқыту, тәрбиелеу әдіс-тәсілдеріне негізделіп жасалды, бірақ ұстаз оларды талғам-талдаусыз, сол күйінше ала салған жок, керісшше, оған енетін материалдарды қазақ балаларының түсінік-танымына сәйкес етіп алды, өзі де осы талапқа орай әңгіме, өлеңдер жазып қарастырған хрестоматиясына косты. Сөйтіп, ұлы ағартушы-ұстаз халқымызды білім бұлағынан сусындатып, өзге мәдениетті елдердіц қатарына қосуға бойыңдағы бар күш-қуатын, білімін сарқа жұмсады. Бұл бағьпта тыңнан жол салып, соған бүкіл саналы өмірін арнады. Ыбырай ауылшаруашылық, қолөнер мектептерін ұйымдастырады. Ол қазақ жерінде алғаш қыздар мектебін ашқан. Бұл қыздар мектебі Ырғыздағы қыздар мектеп-интернаты деп аталды. Ыбырай бұл істері нәтижесінде патша үкіметі тарапынан қуғынға ұшырайды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.Ә. Сыдықов «Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі» Алматы, 1969ж.
2.Ә. Дербісәлиев « қазақ даласының жұлдыздары»
Алматы, 1995ж.
3. Мұхамедрахым Жармұхамедов «Ыбрай Алтынсарин
тағлымы» Алматы, 1991ж.
4. Қ. Жарықбаев., С.Қалиев «Қазақ тәлім – тәрбиесі»
Алматы, 1995ж.
5. Ә. Ламешов. Ы.Алтынсарин Алматы, 1991 ж.
6. Ә. Ламешов. Ы.Алтынсарин және оның орыс достары мен
ізбасарлары. Алматы, 1988 ж.
7. Ахметов., Р.Бердібаев., С.Қирабаев., Ш.Сәтбаева., Ж.Тлепов.,
М.Жармұхаметов. Ы.Алтынсарин таңдамалы шығармалар
жинағы. Алматы, 1994 ж.
8. Ә.Ж.Дербісәлин Ы.Алтынсарин жазушылық қызметі туралы.
Алматы, 1988 ж.
9. М.Ақынжанов Қазақстан ағартушыларының қоғамдық саяси
көзқарастарының қалыптасуы Алматы ,1955 ж.
10. Ы. Алтынсарин «Таңдамалы шығармалар», Алматы 1988.
1.Ә. Сыдықов «Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі» Алматы, 1969ж.
2.Ә. Дербісәлиев « қазақ даласының жұлдыздары»
Алматы, 1995ж.
3. Мұхамедрахым Жармұхамедов «Ыбрай Алтынсарин
тағлымы» Алматы, 1991ж.
4. Қ. Жарықбаев., С.Қалиев «Қазақ тәлім – тәрбиесі»
Алматы, 1995ж.
5. Ә. Ламешов. Ы.Алтынсарин Алматы, 1991 ж.
6. Ә. Ламешов. Ы.Алтынсарин және оның орыс достары мен
ізбасарлары. Алматы, 1988 ж.
7. Ахметов., Р.Бердібаев., С.Қирабаев., Ш.Сәтбаева., Ж.Тлепов.,
М.Жармұхаметов. Ы.Алтынсарин таңдамалы шығармалар
жинағы. Алматы, 1994 ж.
8. Ә.Ж.Дербісәлин Ы.Алтынсарин жазушылық қызметі туралы.
Алматы, 1988 ж.
9. М.Ақынжанов Қазақстан ағартушыларының қоғамдық саяси
көзқарастарының қалыптасуы Алматы ,1955 ж.
10. Ы. Алтынсарин «Таңдамалы шығармалар», Алматы 1988.
Жоспар:
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Ы. Алтынсариннің өмір жолы.
2. Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен
ағартушылық қызметі.
3. Ы. Алтынсаринның Қазақ хрестоматиясы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Кезінде қазақ халкының болашақ тағдырын орыс мәдениетімен бірлікте
алып караған Шоқан, Абай және Ыбырай секілді ұлы ағартушы-демократтар
тарихымызда өшпестей із қалдырды. Осы орайда Ыбырай Алтынсариннің қоскан
үлесі мен еңбегі орасан зор. Ол мәдениет пен білімнен артта қалған ел-
жұртын көрші елдің өнер-білімін, техңикасын игеруге шақырып қана қоймай,
сол игі істі тікелей жүзеге асыруға да өлшеусіз үлес қосты. Қазақ
даласында тұңғыш рет орыс үлгісіндегі пәндік білім беретін мектептер ашып,
оған орыс алфавиті негізінде оқулықтар жазды, өзі сабақ беріп, жаңа талапка
сай келетін мұғалімдер дайындауға күш салды. Ыбырай жасаған окулық ең
алдымен, орыстың қала берді Европа оқымыстыларының педагогикалық
көзқарастары мен оқыту, тәрбиелеу әдіс-тәсілдеріне негізделіп жасалды,
бірақ ұстаз оларды талғам-талдаусыз, сол күйінше ала салған жок,
керісшше, оған енетін материалдарды қазақ балаларының түсінік-танымына
сәйкес етіп алды, өзі де осы талапқа орай әңгіме, өлеңдер жазып қарастырған
хрестоматиясына косты. Сөйтіп, ұлы ағартушы-ұстаз халқымызды білім
бұлағынан сусындатып, өзге мәдениетті елдердіц қатарына қосуға
бойыңдағы бар күш-қуатын, білімін сарқа жұмсады. Бұл бағьпта тыңнан жол
салып, соған бүкіл саналы өмірін арнады. Ыбырай ауылшаруашылық, қолөнер
мектептерін ұйымдастырады. Ол қазақ жерінде алғаш қыздар мектебін ашқан.
Бұл қыздар мектебі Ырғыздағы қыздар мектеп-интернаты деп аталды. Ыбырай бұл
істері нәтижесінде патша үкіметі тарапынан қуғынға ұшырайды.
Ы. Алтынсариннің өмір жолы.
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазанның 20-шы жұлдызында (қарашаның 1-
ші жұлдызы) Орта жүздің қыпшақ руында дүниеге келген (Қостанай облысыныц
Затобол ауданы). Әкесі 1844 жылы Кенесары шапқыншылығы кезінде қаза табады
да жас Ыбырайды атасы, белгілі би Балғожа Жаңбыршыұлы тәрбиелейді.
1844 жылы патша өкіметі Орынбор Шекаралық комиссиясының жанынан қазақ
балаларын оқытып песірлер мен тілмаштар дайындайтын арнаулы мектеп ашу
туралы шешім қабылдайды.
1846 жылы наурыздың 5-ші жұлдызында Балғожа Жаңбыршыұлы ашылмақ
мектепке немересі Ыбырайды кандидат етіп қабылдау жөнінде Орынбор
Шекаралық комимсияның председателі генерал-майор М. В. Ладыженскийге өтініш
жасайды. Орынбор шекаралық комиссиясының сол жылғы наурыздың 5-ші
жұлдызындағы журналдағы қарары бойынша Ыбырай Алтынсарыұлы жаңадан ашылмақ
мектепке кандидат болып қабылданады. [1]
1850 жылдың көкектің 19 жұлдызында генерал-майор
М. В. Ладыженский сұлтан-правительдерге бұйрық хаттарын жібереді, онда
қазақ балаларына арналған мектептің ашылар уақыты таянғанын, сондықтан да
мектептің ашылу күніне дейін оның болашақ шәкірттеріне қажетті киім мен аяқ
киім тігіліп дайын болуы үшін оларды алдын ала жеткізу қажет делінген.
Сұлтан-правительдер мектепке түсетін кандидаттар комиссияға шілденің І-ші
жұлдызына дейін келуі керек деп хабарлайды. Кейін бұл мерзім тамыздың 1-ші
жұлдызына дейін шегеріледі.
Мектепке 8—12 жас аралығындағы балалар қабылданатын Ыбырай 9 жаста
еді. Атасы Балғожа Шығыс бөліктің сұлтан-правителі аркылы Шекаралық
комиссиядан жол шығының өтейтін қаржы алдырады. 1850 жылы шілденің 21—23
жұлдызы аралығында көп халықты жыйнап той жасап, сүйікті немересі әрі
мұрагері Ыбырайға батасын беріп, өзінің сенімді көмекшісі Жетібай
Өтемісұлымен (Кенесары шапқыны кезінде ол бесікте жатқан Ыбырайды өлімнен
арашалап қалған) бірге Орынборға аттандырады. Бұлармен бірге аттанған 10
баланың ішінде Жанбайүлы Жұмағұл, Байл мын, Амангелдіүлы Жақып, Айтоқаұлы
Еділ ұлы Жолмұқанбет, Мұңсызбайүлы Нұрым, Сегізбай, Қаржасұлы Кұлжан,
Көпбергенұлі Көшербайүлы Шамұрат бар еді.
Оқуға түсушілер Орынборға белгіленген жетіп, алдын ала дайындалған
жеке меншік пәтерге жайғасады. Мектеп ісінің қамқоршысы, колледж ассесоры
Плотниковтың қатысуымен 1850 жылы тамыздың 1-ші жұлдызында медициналық
тексеруден өткізген шекаралық комиссияның дәрігері Майдел оларды оқуға
жарамды деп табады.
Мектептің ашылу салтанатына үш бөлікті шалғай жатқан адайлардың
да ру басылары да келеді. Ашылу салтанатының программасына сай тамыздың 20
жұлдызы күні күндізгі сағат 12-де генератор бастаған әскери және
азаматтық мекемелердің шенеуніктері мектеп үйін аралап, сол жерде Спас-
Преображен шіркеуінің дін қызметкерлерімен бірге дұға оқиды. Бұдан
соң олар мектептің ішін жатақхана, асхана, аурухананы (изолятор) аралайды.
Ал тамыздың 22-ші жұлдызында салтанатқа келген генералдар, штаб офицерлері,
азаматтық шенеуніктер көпестер және азиялықтар мектепті тағы да Орынбор
күмбезді мешітінің ахуны Мұсаұл бастаған азиялықтар намаз оқып,
артына, бақылаушысы кеңесші Қукляшев орыс және татар (татар тілінде ахун)
тілдерінде оқушылар мен туыс-туғандарын мектептің ашылуымен
құттықтайды. Бұдан соң унтер-офицер мен мектеп бақылаушысының
қадағалауымен екі-екіден сапқа тұрған оқушылар мектеп асханасына барып
мерекелік дастарқаннан түстік ішеді, ал көпшілік жатақхана үйінде
дайындалған дастарқанға шақырылады. Сөз сөйленіп, оркестр гимн
орнайды. [2]
Ертеңінде қала сыртындағы татар слобо, алыстан келген қазақтарға
арнайы мереке ұйымдастырылып, түрлі ұлттық ойындар мен рәсімдерге жалғасқан
үлкен қонакасы беріледі.
Орынбор өлкесінің отаршыл әкімшілігІ мек қазақтың салт-
дәстүрлері мен рәсімдерін сақтау үшін барлық жағдайды жасайды. Осыған
байланыс оқушыларды көшпенді тұрмыстан аулақтатуға қайта дала өмірінің
қатан жағдайында оларды шынықтыруға бейімделді. Осыдан келіп оқу процесі де
қазақ) 2—аулының көшпенді тұрмысына мейлінше жақындатылады.
Осы мақсатпен Орынбор шекаралық комиссиясы мектеп ашылар жылдың (1850
ж.) жазында оқушыларға арнап ішінде керек-жарақтың бәрі бар, ұлттық киім-
кешек, көйлек-дамбал, аяқ киім, кітапханасы, денені шынықтырумен
айналысатын кұралдары, мал дәрігерлік құралдары бар 4 ак киізден жасалған 1
коңыр үй {ас үй) және де бұларға арнап бір үйір сауын биелері мен керемет
ер-тұрманы бар мініс аттарын сатып алды, бұл оларды салт атқа мінуге
үйрететін әрі қымызбен қамтамасыз ету үшіп керек болды.
Екі ай бойы олар Орынбор маңындағы далалы жерлерде (көшпелі тұрмыс
жағдайында) оқитын; ал мектепте оқыған кездерінде оларға қазақтың ұлттық
тағамдарын беруге барынша назар аударылатын.
Ыбырай мектепке қабылданған соң оның жанына еріп еріп келген
камқоршысы Жетібай Өтемісұлының аулына қайтуына рұқсат етіледі. Алайда
Ыбырай Шекаралық комиссияның төрағасынан оның қала тұруын аса өтінеді. Оның
бұл тілегі қанағаттандырылады. (Орынбор шекаралық комиссиясының мәжіліс
журнәлы 1850 жыл, тамыздың 9-шы жүлдызы).
Орынбор әкімшілігінің Өтемісұлын үйіне қайтаруға жасаған кезекті
әрекеттеріне қарамастан Алтынсарин үсті-үстіне асқан табандылықпен оны
кайтармауын өтінумен болды, нәтижесінде әкімшілік Өтемісұлын әуелінде бір
жылға, кейін оқу аяқталғанша, Шекаралық ко-миссиясының мәжіліс журналында
жазылғандай, тұрмыс ақысын төлеп қалдыруға мәжбүр болады.
Мектеп оқушыларына (басқа пәндермен қатар) орыс, араб, татар және
парсы тілдерін оқытатын. Бұл мектепті тәмамдаған қазақ баласы тәртіп
бойынша аталмыш тілдермен катар мұсылман дінінің кағидаларын да біліп
шығатын. Мектеп бақылаушысының жылдық есебіндегі оқушылар бүкіл оқу
кезеңінде грамматикалык ережелерді қатаң сақтай отырып ауызша айтылғандарды
жатқа жазумен айналысатын ... Олар шығыстың яғни, татар, араб, парсы
тілдерінде көркем жазу үлгісі бойынша жазатын. Мұсылман дінінің
шариғаттарын Орынбор мешітінін ахуны Ғұсман Мұсаұлы үйрететін де, ал араб,
парсы, татар тілдерін белгілі шығыстанушы Мірсалық Бекшораұлы оқытатын.
Шәкірттер мұсылман дінінің иман-шарт пен сүреге енген барлық кағидалар мен
заңдарын өтетін. Кұранды бүкіл оқылу ережелерін сақтай отырып жатқа
оқитын— делінген есептердің бірінде ...олар (шәкірттер — Б. С.) қасиетті
кітап Мұқтасарға дейін оқитын және құранның сүрелерін түсіндіре
алатын...—деп көрсетілген тағы бір есепте.
Бүкіл оқу кезеңінде Алтынсарин тек кана үздік деген бағалармен
оқиды, сол үшін оған әлден алғыс та жарияланады. 1853 жылы мамырдың 31
жұлдызында жазылған Сынақ актісінде—үздік үлгерімі мен көргенділігі үшін
барлык окушылар Алтынсаринге алғыс жарияланады. Сол жылғы мамырдың 31-
жұлдызындағы Бітірушінің сынақ актісінде былай делінген: Сынакка
қатысушылардың қорытындысы бойынша, үздік үлгірім мен көргенділігі үшін
мақтау қағазымен III кластан Құлыбеков, Қоспақов, Мұнсызбаев, Алтынсарин
және Көшербаев, II клас Саматов наградталады. Мектепті алғаш бітіруші
оқушы болса, оның 8-і келесі жылға қалдырылылады.
Мектепті тәмамдаған соң Ы. Алтынсарин пәндері мен олардан алған бағалары
қойылған, Орынбор шекаралық комиссиясының председателі мен мектеп
қамқоршысы әрі бақылаушысының тиісті қолдары қойылып, Орынбор шекаралық
комиссиясы мен мектеп қоршысының мөрлерімен бекітілген куәлікті алады.
Қуәлікпен бірге 1857 жылы та.мыздың 31 зында куәлікті алғаны жөнінде
Мүхамеджан Жантөринге Алтынсариннің өз қолымен жазған колхаты жетіп отыр.
Мектеп бітірушілерді шығарып салудың ресми салтанатында сұлтан-
правительдерге олардың қандай қызметке пайдаланылатыны жөніндеғі бұйрық
тапсырылп, салтанаттың аяғы тойға ұласады. Туған ауылдарында олар арнайы
үлгімен тігілген киімдермен оралалады.
Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен
ағартушылық қызметі.
Ы Алтынсарин мектепті тәмамдағаннан соң үш жылға таяу (957 - 1859
жыл аралығында) Орынбор шекаралық комиссиясы тағайындаған қыпшақтардың ұзын
әскери старшыны атасы Балғожа Жаңбыршыұлына тілмаштық қызмет атқарады.
Қейіннен, 1859 жылғы тамыздың І-ші жұлдызынан бастап Орынбор облыстық
басқармасындд кіші тілмаш қьзметінде болады. І960 жыллы облыстық басқарма
оған Орынбор бекінісінде ( Торғай қаласында) қазақ балаларын оқытатын
бастауыш мектеп ашуды жүктейді әрі өзі сол мектепте орыс тілі пәнінің
мұғалімі болып тағайындалады.
Шалғай жатқан қалашықта мектеп ашу ісі оқайға түспейді: қаражат,
мектеп үйі, оқулық дегендер атымен жоқ еді;- Бұл маңызды іске облыстық
басқарма да, жергілікті орындар да салғырт қарайды. Алайда бұл кедергілер
Алтынсаринге тосқауыл бола алмайды. Ағарту ісіне жан-тәнімен құлшына
кіріскен ол ауыл-ауылды аралап халыққа білім берудін, маңызын түсіндіреді.
Әрі қолдау да табады. Жергілікті халықтан қаржы жинап алған соң мектеп үйін
салуға шұғыл кірісіп, көп ұзамай салынып бітеді. Бұл ғимарат күні бүгінге
дейін сакталған. Құрылыс ісі жүріп жатқан кезде бекініс комендан-тына
тілмаштық қызмет атқара жүріп, Ыбырай ауылдан 4 бала алдырып өз үйінде
оқыта бастайды. 1864 жылы каңтардың 8-ші жұлдызында көп халық жиналып
салтанатты түрде мектеп ашылады. Ақындар айтысып, той жасалған бұл мерекеде
14 бала мектепке жазылады. Біраз уақыт өткен соң тағы да екі бала қосылады.
Халықтан жиналған қаржы есебінен мектеп жанынан балаларға интернат ашылады.
[3]
1864 жылы наурыздыц 16-шы жұлдызында Ильминскийге
жазған хатында былай дейді: „.балаларды оқыту ісіне мен құлшына
кірістім, мені ерекше тандандырған нәрсе — бұл балалар не бары үш айдың
ішінде оқуды тіпті орысша, татарша жазуды да үйреніп алды.
Ыбырай Алтынсариннің ағартушылык кызметі осылайша басталған едІ..:
Ы. Алтынсарин дүниетанымының калыптасуы помешиктердің езгісіне қарсы
өрістей түскен шаруалар көтерілісінен сескенген патша өкіметінің
крепостниктік тәртіпті жоюға мәжбүр болып отырған кезеңіне тұспа-тұс
келеді. Россиядағы крепостниктік правоның жойылуы капиталистік өндірістіқ
жылдам дамуына, революциялық демократиялық қозғалыстың күшеюіне әкеліп
соқты. Н. Г. Чернышевский, И. А. Добролюбов, А. И. Герцен және басқа да
Россияның түрлі демократиялық интеллигенциясы орыс халқын самодержавиеге
карсы күреске үндеді; экономикалык демократиялық мәдеииет пен өнердің даму
жолдарын нұсқады. Белинскийдің, Гогольге хаттары, Чернышевскийдің Не
істеу керек романы, Некрасовтың Орыс әйелдері поэмасы алдынғы қатарлы
интеллигенция арасында кеңінен танылып зор беделге ие болды.
Санкт-Петербург университетінің окытушы, татар оқымыстысы Құсайын
Фаизхановтың Н. И. Ильминскийге жазған екі хаты бізге белгілі.
Алғашқысында, қазанның 4-де жазған хатында ол, сол жылы жазда
Орынборда болған кезінде Орынбор шекаралық комиссия тілмашы Ыбырай
Алтынсарин мен танысқанын айта келіп, Ильминскийден Алтынсаринге жазған
хатын табыстауын өтінеді. Н. И. Ильминскийге жазған хатында келесі бір
(1862, қаңтар) Қ. Фаизханов өзінің қазақ досы Ыбырай Алтынсарин жайында
аса жылы лебіз білдіреді.
Ы. Алтынсарин мен Фаизхановтың танысуы Уалихановтың Петербургте
болған кезеңімен тұспа-тұс келеді екен. Ол осы Ильминскийге жазған екінші
Петербургте
Ш. Уәлихановпен болған кездесуі жайында жазады. Уәлиханов туралы жылы
лебіз білдіре отырып, Қазан гимназиясындағы оқитын оның кіші інісіне
қамкор болуын өтінеді. Бұл деректерден Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин бір-
бірін сөзсіз білді деген қорытынды жасауға болады.
Сондай-ақ Ы. Алтынсарин мен А. Құнанбаевтың таныстығы да күдік
тудырмайды. Олардың творчестволық толысу кезеңдері хронологиялық жағынан
тұспа - тұс келеді. Бұл қазақ ағартушыларының екеуі де қазақ жерінің
түкпір-түкпірінде танымал болатын. Ы. Алтынсарин болса Торғай облысы
мсктептерінің инспекторы сынды аса жауапты кызметте болды, оның Қазақ
хрестоматиясы мен Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастапкы құралы
тәрізді кітаптары бүкіл казақ жеріндегі орыс-қазақ мектептеріндегі оқу
құралына айналған. Бұл екі жайттың Абай назарына ілікпеуі мүмкін емес.
Сондай-ақ Қарқаралыға көршілес Торғай уезінде өмір сүріп, кызмет еткен
Ыбырай да Абай сынды атақты ақын әрі төбебиді білмеуі мүмкін емес. Оның
үстіне олардың поэзиялық шығармалары сюжеттік әрі стильдік жағынан көп
жағдайда ұксас болып келеді.
1879 жылы Ы. Алтынсарин Торғай облысы мектептерінің инспекторы
қызметіне тағайындалады. Ол кезде облыс Елек, Ырғыз, Торғай және Николаев
(Қостанай) болып 4 уезге бөлінетін. Торғай облысы казіргі Қостанай және
Торғай облыстарының едәуір бөлігін, Ақтөбе облысын және РСФСР құрамындағы
Орынбор облысының тсрриторияларын қамтитын. Алтынсарин ол кезде Орынбор
губерниясынын, құрамына енген Троицк қаласындағы халық ағарту ісін де
тікелей өзі басқаратын еді.
Ы. Алтынсариннің тікелей өз инициативасымен қазақ жерінде жұртшылыкқа
арналған бүтін бір мектептер жүйесін құруы — оның тендесі жоқ тарихи
қызметі болып табылады. Бұл мектептерде ол қазак тілі пәнін окытуды енгізе
отырып, күштеп орыстандыруға, сондай-ақ реакциялық мұсылман дінінің
ықпалына қарсы бірдей күресті.
Біздiң үлесімізге ең ауыр, ең жауапты кезең тап келіп отыр — деп
жазды ол,— барлығын жаңадан кұру керек, барлық жаңалыктарды енгізу аркылы
күш-жігеріміз жеткенше қараңғы кауымды ағартуымыз керек. Міне, бүкіл даланы
шарлап жұртшылықтан облыстық, уездік әкімшіліктерден қаржы сұрап жалынып
жүрмін [4]
Инспекторлық қызметке тағайындалысымен
Ы. Алтынсарин бірден жана мектептерді ашу ісіне кіріседі. Ең
алдымен облыстағы барлық уездік қалаларда бір-бірден орталық училищелер
ашуды ұйғарады. Осы мақсатпен ол ауыл-ауылды аралап қаржы жинайды да
артынша Елек, Николаев, Торғай және Ырғыз уездерінде екі кластык орыс-казақ
училищелерін ашып, оларды окушылармен және ұстаздармен қамтамасыз етеді.
Жазған хаттары мен қызмет құжаттарынан "учили-щелерді жабдықтау
ісіне ерекше көңіл бөлгендігі байқалады. Қазақ балаларына тәрбие беруге
кедергі келтірерлік былғаныш, сыз, орынның тарлығы, иіс тию, аштық, суық,
окулықтардың жетімсіздігі, сауатсыз мұғалімдер сынды көптеген халық
мектептеріне тән жағдайларды болдырмайтындай етіп училищені оңды әрі ұқыпты
етіп жабдықтау керек.
Әр мектептің өзінін кітапханасының болуын қоғамдық маңызды іс деп
қарап, оған тікелей қамқорлық жасап отырады. Торғай облысындағы
училищелерде оқушылар және оқытушылар кітапханаларын ұйымдастырмақ ниетпен
қазірдің өзінде 700 сом қойдым— деп жазады. Бұл кітапханалардан тек
оқушылар мен оқытушылар ғана емес, курсты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1. Ы. Алтынсариннің өмір жолы.
2. Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен
ағартушылық қызметі.
3. Ы. Алтынсаринның Қазақ хрестоматиясы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Кезінде қазақ халкының болашақ тағдырын орыс мәдениетімен бірлікте
алып караған Шоқан, Абай және Ыбырай секілді ұлы ағартушы-демократтар
тарихымызда өшпестей із қалдырды. Осы орайда Ыбырай Алтынсариннің қоскан
үлесі мен еңбегі орасан зор. Ол мәдениет пен білімнен артта қалған ел-
жұртын көрші елдің өнер-білімін, техңикасын игеруге шақырып қана қоймай,
сол игі істі тікелей жүзеге асыруға да өлшеусіз үлес қосты. Қазақ
даласында тұңғыш рет орыс үлгісіндегі пәндік білім беретін мектептер ашып,
оған орыс алфавиті негізінде оқулықтар жазды, өзі сабақ беріп, жаңа талапка
сай келетін мұғалімдер дайындауға күш салды. Ыбырай жасаған окулық ең
алдымен, орыстың қала берді Европа оқымыстыларының педагогикалық
көзқарастары мен оқыту, тәрбиелеу әдіс-тәсілдеріне негізделіп жасалды,
бірақ ұстаз оларды талғам-талдаусыз, сол күйінше ала салған жок,
керісшше, оған енетін материалдарды қазақ балаларының түсінік-танымына
сәйкес етіп алды, өзі де осы талапқа орай әңгіме, өлеңдер жазып қарастырған
хрестоматиясына косты. Сөйтіп, ұлы ағартушы-ұстаз халқымызды білім
бұлағынан сусындатып, өзге мәдениетті елдердіц қатарына қосуға
бойыңдағы бар күш-қуатын, білімін сарқа жұмсады. Бұл бағьпта тыңнан жол
салып, соған бүкіл саналы өмірін арнады. Ыбырай ауылшаруашылық, қолөнер
мектептерін ұйымдастырады. Ол қазақ жерінде алғаш қыздар мектебін ашқан.
Бұл қыздар мектебі Ырғыздағы қыздар мектеп-интернаты деп аталды. Ыбырай бұл
істері нәтижесінде патша үкіметі тарапынан қуғынға ұшырайды.
Ы. Алтынсариннің өмір жолы.
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы қазанның 20-шы жұлдызында (қарашаның 1-
ші жұлдызы) Орта жүздің қыпшақ руында дүниеге келген (Қостанай облысыныц
Затобол ауданы). Әкесі 1844 жылы Кенесары шапқыншылығы кезінде қаза табады
да жас Ыбырайды атасы, белгілі би Балғожа Жаңбыршыұлы тәрбиелейді.
1844 жылы патша өкіметі Орынбор Шекаралық комиссиясының жанынан қазақ
балаларын оқытып песірлер мен тілмаштар дайындайтын арнаулы мектеп ашу
туралы шешім қабылдайды.
1846 жылы наурыздың 5-ші жұлдызында Балғожа Жаңбыршыұлы ашылмақ
мектепке немересі Ыбырайды кандидат етіп қабылдау жөнінде Орынбор
Шекаралық комимсияның председателі генерал-майор М. В. Ладыженскийге өтініш
жасайды. Орынбор шекаралық комиссиясының сол жылғы наурыздың 5-ші
жұлдызындағы журналдағы қарары бойынша Ыбырай Алтынсарыұлы жаңадан ашылмақ
мектепке кандидат болып қабылданады. [1]
1850 жылдың көкектің 19 жұлдызында генерал-майор
М. В. Ладыженский сұлтан-правительдерге бұйрық хаттарын жібереді, онда
қазақ балаларына арналған мектептің ашылар уақыты таянғанын, сондықтан да
мектептің ашылу күніне дейін оның болашақ шәкірттеріне қажетті киім мен аяқ
киім тігіліп дайын болуы үшін оларды алдын ала жеткізу қажет делінген.
Сұлтан-правительдер мектепке түсетін кандидаттар комиссияға шілденің І-ші
жұлдызына дейін келуі керек деп хабарлайды. Кейін бұл мерзім тамыздың 1-ші
жұлдызына дейін шегеріледі.
Мектепке 8—12 жас аралығындағы балалар қабылданатын Ыбырай 9 жаста
еді. Атасы Балғожа Шығыс бөліктің сұлтан-правителі аркылы Шекаралық
комиссиядан жол шығының өтейтін қаржы алдырады. 1850 жылы шілденің 21—23
жұлдызы аралығында көп халықты жыйнап той жасап, сүйікті немересі әрі
мұрагері Ыбырайға батасын беріп, өзінің сенімді көмекшісі Жетібай
Өтемісұлымен (Кенесары шапқыны кезінде ол бесікте жатқан Ыбырайды өлімнен
арашалап қалған) бірге Орынборға аттандырады. Бұлармен бірге аттанған 10
баланың ішінде Жанбайүлы Жұмағұл, Байл мын, Амангелдіүлы Жақып, Айтоқаұлы
Еділ ұлы Жолмұқанбет, Мұңсызбайүлы Нұрым, Сегізбай, Қаржасұлы Кұлжан,
Көпбергенұлі Көшербайүлы Шамұрат бар еді.
Оқуға түсушілер Орынборға белгіленген жетіп, алдын ала дайындалған
жеке меншік пәтерге жайғасады. Мектеп ісінің қамқоршысы, колледж ассесоры
Плотниковтың қатысуымен 1850 жылы тамыздың 1-ші жұлдызында медициналық
тексеруден өткізген шекаралық комиссияның дәрігері Майдел оларды оқуға
жарамды деп табады.
Мектептің ашылу салтанатына үш бөлікті шалғай жатқан адайлардың
да ру басылары да келеді. Ашылу салтанатының программасына сай тамыздың 20
жұлдызы күні күндізгі сағат 12-де генератор бастаған әскери және
азаматтық мекемелердің шенеуніктері мектеп үйін аралап, сол жерде Спас-
Преображен шіркеуінің дін қызметкерлерімен бірге дұға оқиды. Бұдан
соң олар мектептің ішін жатақхана, асхана, аурухананы (изолятор) аралайды.
Ал тамыздың 22-ші жұлдызында салтанатқа келген генералдар, штаб офицерлері,
азаматтық шенеуніктер көпестер және азиялықтар мектепті тағы да Орынбор
күмбезді мешітінің ахуны Мұсаұл бастаған азиялықтар намаз оқып,
артына, бақылаушысы кеңесші Қукляшев орыс және татар (татар тілінде ахун)
тілдерінде оқушылар мен туыс-туғандарын мектептің ашылуымен
құттықтайды. Бұдан соң унтер-офицер мен мектеп бақылаушысының
қадағалауымен екі-екіден сапқа тұрған оқушылар мектеп асханасына барып
мерекелік дастарқаннан түстік ішеді, ал көпшілік жатақхана үйінде
дайындалған дастарқанға шақырылады. Сөз сөйленіп, оркестр гимн
орнайды. [2]
Ертеңінде қала сыртындағы татар слобо, алыстан келген қазақтарға
арнайы мереке ұйымдастырылып, түрлі ұлттық ойындар мен рәсімдерге жалғасқан
үлкен қонакасы беріледі.
Орынбор өлкесінің отаршыл әкімшілігІ мек қазақтың салт-
дәстүрлері мен рәсімдерін сақтау үшін барлық жағдайды жасайды. Осыған
байланыс оқушыларды көшпенді тұрмыстан аулақтатуға қайта дала өмірінің
қатан жағдайында оларды шынықтыруға бейімделді. Осыдан келіп оқу процесі де
қазақ) 2—аулының көшпенді тұрмысына мейлінше жақындатылады.
Осы мақсатпен Орынбор шекаралық комиссиясы мектеп ашылар жылдың (1850
ж.) жазында оқушыларға арнап ішінде керек-жарақтың бәрі бар, ұлттық киім-
кешек, көйлек-дамбал, аяқ киім, кітапханасы, денені шынықтырумен
айналысатын кұралдары, мал дәрігерлік құралдары бар 4 ак киізден жасалған 1
коңыр үй {ас үй) және де бұларға арнап бір үйір сауын биелері мен керемет
ер-тұрманы бар мініс аттарын сатып алды, бұл оларды салт атқа мінуге
үйрететін әрі қымызбен қамтамасыз ету үшіп керек болды.
Екі ай бойы олар Орынбор маңындағы далалы жерлерде (көшпелі тұрмыс
жағдайында) оқитын; ал мектепте оқыған кездерінде оларға қазақтың ұлттық
тағамдарын беруге барынша назар аударылатын.
Ыбырай мектепке қабылданған соң оның жанына еріп еріп келген
камқоршысы Жетібай Өтемісұлының аулына қайтуына рұқсат етіледі. Алайда
Ыбырай Шекаралық комиссияның төрағасынан оның қала тұруын аса өтінеді. Оның
бұл тілегі қанағаттандырылады. (Орынбор шекаралық комиссиясының мәжіліс
журнәлы 1850 жыл, тамыздың 9-шы жүлдызы).
Орынбор әкімшілігінің Өтемісұлын үйіне қайтаруға жасаған кезекті
әрекеттеріне қарамастан Алтынсарин үсті-үстіне асқан табандылықпен оны
кайтармауын өтінумен болды, нәтижесінде әкімшілік Өтемісұлын әуелінде бір
жылға, кейін оқу аяқталғанша, Шекаралық ко-миссиясының мәжіліс журналында
жазылғандай, тұрмыс ақысын төлеп қалдыруға мәжбүр болады.
Мектеп оқушыларына (басқа пәндермен қатар) орыс, араб, татар және
парсы тілдерін оқытатын. Бұл мектепті тәмамдаған қазақ баласы тәртіп
бойынша аталмыш тілдермен катар мұсылман дінінің кағидаларын да біліп
шығатын. Мектеп бақылаушысының жылдық есебіндегі оқушылар бүкіл оқу
кезеңінде грамматикалык ережелерді қатаң сақтай отырып ауызша айтылғандарды
жатқа жазумен айналысатын ... Олар шығыстың яғни, татар, араб, парсы
тілдерінде көркем жазу үлгісі бойынша жазатын. Мұсылман дінінің
шариғаттарын Орынбор мешітінін ахуны Ғұсман Мұсаұлы үйрететін де, ал араб,
парсы, татар тілдерін белгілі шығыстанушы Мірсалық Бекшораұлы оқытатын.
Шәкірттер мұсылман дінінің иман-шарт пен сүреге енген барлық кағидалар мен
заңдарын өтетін. Кұранды бүкіл оқылу ережелерін сақтай отырып жатқа
оқитын— делінген есептердің бірінде ...олар (шәкірттер — Б. С.) қасиетті
кітап Мұқтасарға дейін оқитын және құранның сүрелерін түсіндіре
алатын...—деп көрсетілген тағы бір есепте.
Бүкіл оқу кезеңінде Алтынсарин тек кана үздік деген бағалармен
оқиды, сол үшін оған әлден алғыс та жарияланады. 1853 жылы мамырдың 31
жұлдызында жазылған Сынақ актісінде—үздік үлгерімі мен көргенділігі үшін
барлык окушылар Алтынсаринге алғыс жарияланады. Сол жылғы мамырдың 31-
жұлдызындағы Бітірушінің сынақ актісінде былай делінген: Сынакка
қатысушылардың қорытындысы бойынша, үздік үлгірім мен көргенділігі үшін
мақтау қағазымен III кластан Құлыбеков, Қоспақов, Мұнсызбаев, Алтынсарин
және Көшербаев, II клас Саматов наградталады. Мектепті алғаш бітіруші
оқушы болса, оның 8-і келесі жылға қалдырылылады.
Мектепті тәмамдаған соң Ы. Алтынсарин пәндері мен олардан алған бағалары
қойылған, Орынбор шекаралық комиссиясының председателі мен мектеп
қамқоршысы әрі бақылаушысының тиісті қолдары қойылып, Орынбор шекаралық
комиссиясы мен мектеп қоршысының мөрлерімен бекітілген куәлікті алады.
Қуәлікпен бірге 1857 жылы та.мыздың 31 зында куәлікті алғаны жөнінде
Мүхамеджан Жантөринге Алтынсариннің өз қолымен жазған колхаты жетіп отыр.
Мектеп бітірушілерді шығарып салудың ресми салтанатында сұлтан-
правительдерге олардың қандай қызметке пайдаланылатыны жөніндеғі бұйрық
тапсырылп, салтанаттың аяғы тойға ұласады. Туған ауылдарында олар арнайы
үлгімен тігілген киімдермен оралалады.
Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен
ағартушылық қызметі.
Ы Алтынсарин мектепті тәмамдағаннан соң үш жылға таяу (957 - 1859
жыл аралығында) Орынбор шекаралық комиссиясы тағайындаған қыпшақтардың ұзын
әскери старшыны атасы Балғожа Жаңбыршыұлына тілмаштық қызмет атқарады.
Қейіннен, 1859 жылғы тамыздың І-ші жұлдызынан бастап Орынбор облыстық
басқармасындд кіші тілмаш қьзметінде болады. І960 жыллы облыстық басқарма
оған Орынбор бекінісінде ( Торғай қаласында) қазақ балаларын оқытатын
бастауыш мектеп ашуды жүктейді әрі өзі сол мектепте орыс тілі пәнінің
мұғалімі болып тағайындалады.
Шалғай жатқан қалашықта мектеп ашу ісі оқайға түспейді: қаражат,
мектеп үйі, оқулық дегендер атымен жоқ еді;- Бұл маңызды іске облыстық
басқарма да, жергілікті орындар да салғырт қарайды. Алайда бұл кедергілер
Алтынсаринге тосқауыл бола алмайды. Ағарту ісіне жан-тәнімен құлшына
кіріскен ол ауыл-ауылды аралап халыққа білім берудін, маңызын түсіндіреді.
Әрі қолдау да табады. Жергілікті халықтан қаржы жинап алған соң мектеп үйін
салуға шұғыл кірісіп, көп ұзамай салынып бітеді. Бұл ғимарат күні бүгінге
дейін сакталған. Құрылыс ісі жүріп жатқан кезде бекініс комендан-тына
тілмаштық қызмет атқара жүріп, Ыбырай ауылдан 4 бала алдырып өз үйінде
оқыта бастайды. 1864 жылы каңтардың 8-ші жұлдызында көп халық жиналып
салтанатты түрде мектеп ашылады. Ақындар айтысып, той жасалған бұл мерекеде
14 бала мектепке жазылады. Біраз уақыт өткен соң тағы да екі бала қосылады.
Халықтан жиналған қаржы есебінен мектеп жанынан балаларға интернат ашылады.
[3]
1864 жылы наурыздыц 16-шы жұлдызында Ильминскийге
жазған хатында былай дейді: „.балаларды оқыту ісіне мен құлшына
кірістім, мені ерекше тандандырған нәрсе — бұл балалар не бары үш айдың
ішінде оқуды тіпті орысша, татарша жазуды да үйреніп алды.
Ыбырай Алтынсариннің ағартушылык кызметі осылайша басталған едІ..:
Ы. Алтынсарин дүниетанымының калыптасуы помешиктердің езгісіне қарсы
өрістей түскен шаруалар көтерілісінен сескенген патша өкіметінің
крепостниктік тәртіпті жоюға мәжбүр болып отырған кезеңіне тұспа-тұс
келеді. Россиядағы крепостниктік правоның жойылуы капиталистік өндірістіқ
жылдам дамуына, революциялық демократиялық қозғалыстың күшеюіне әкеліп
соқты. Н. Г. Чернышевский, И. А. Добролюбов, А. И. Герцен және басқа да
Россияның түрлі демократиялық интеллигенциясы орыс халқын самодержавиеге
карсы күреске үндеді; экономикалык демократиялық мәдеииет пен өнердің даму
жолдарын нұсқады. Белинскийдің, Гогольге хаттары, Чернышевскийдің Не
істеу керек романы, Некрасовтың Орыс әйелдері поэмасы алдынғы қатарлы
интеллигенция арасында кеңінен танылып зор беделге ие болды.
Санкт-Петербург университетінің окытушы, татар оқымыстысы Құсайын
Фаизхановтың Н. И. Ильминскийге жазған екі хаты бізге белгілі.
Алғашқысында, қазанның 4-де жазған хатында ол, сол жылы жазда
Орынборда болған кезінде Орынбор шекаралық комиссия тілмашы Ыбырай
Алтынсарин мен танысқанын айта келіп, Ильминскийден Алтынсаринге жазған
хатын табыстауын өтінеді. Н. И. Ильминскийге жазған хатында келесі бір
(1862, қаңтар) Қ. Фаизханов өзінің қазақ досы Ыбырай Алтынсарин жайында
аса жылы лебіз білдіреді.
Ы. Алтынсарин мен Фаизхановтың танысуы Уалихановтың Петербургте
болған кезеңімен тұспа-тұс келеді екен. Ол осы Ильминскийге жазған екінші
Петербургте
Ш. Уәлихановпен болған кездесуі жайында жазады. Уәлиханов туралы жылы
лебіз білдіре отырып, Қазан гимназиясындағы оқитын оның кіші інісіне
қамкор болуын өтінеді. Бұл деректерден Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин бір-
бірін сөзсіз білді деген қорытынды жасауға болады.
Сондай-ақ Ы. Алтынсарин мен А. Құнанбаевтың таныстығы да күдік
тудырмайды. Олардың творчестволық толысу кезеңдері хронологиялық жағынан
тұспа - тұс келеді. Бұл қазақ ағартушыларының екеуі де қазақ жерінің
түкпір-түкпірінде танымал болатын. Ы. Алтынсарин болса Торғай облысы
мсктептерінің инспекторы сынды аса жауапты кызметте болды, оның Қазақ
хрестоматиясы мен Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастапкы құралы
тәрізді кітаптары бүкіл казақ жеріндегі орыс-қазақ мектептеріндегі оқу
құралына айналған. Бұл екі жайттың Абай назарына ілікпеуі мүмкін емес.
Сондай-ақ Қарқаралыға көршілес Торғай уезінде өмір сүріп, кызмет еткен
Ыбырай да Абай сынды атақты ақын әрі төбебиді білмеуі мүмкін емес. Оның
үстіне олардың поэзиялық шығармалары сюжеттік әрі стильдік жағынан көп
жағдайда ұксас болып келеді.
1879 жылы Ы. Алтынсарин Торғай облысы мектептерінің инспекторы
қызметіне тағайындалады. Ол кезде облыс Елек, Ырғыз, Торғай және Николаев
(Қостанай) болып 4 уезге бөлінетін. Торғай облысы казіргі Қостанай және
Торғай облыстарының едәуір бөлігін, Ақтөбе облысын және РСФСР құрамындағы
Орынбор облысының тсрриторияларын қамтитын. Алтынсарин ол кезде Орынбор
губерниясынын, құрамына енген Троицк қаласындағы халық ағарту ісін де
тікелей өзі басқаратын еді.
Ы. Алтынсариннің тікелей өз инициативасымен қазақ жерінде жұртшылыкқа
арналған бүтін бір мектептер жүйесін құруы — оның тендесі жоқ тарихи
қызметі болып табылады. Бұл мектептерде ол қазак тілі пәнін окытуды енгізе
отырып, күштеп орыстандыруға, сондай-ақ реакциялық мұсылман дінінің
ықпалына қарсы бірдей күресті.
Біздiң үлесімізге ең ауыр, ең жауапты кезең тап келіп отыр — деп
жазды ол,— барлығын жаңадан кұру керек, барлық жаңалыктарды енгізу аркылы
күш-жігеріміз жеткенше қараңғы кауымды ағартуымыз керек. Міне, бүкіл даланы
шарлап жұртшылықтан облыстық, уездік әкімшіліктерден қаржы сұрап жалынып
жүрмін [4]
Инспекторлық қызметке тағайындалысымен
Ы. Алтынсарин бірден жана мектептерді ашу ісіне кіріседі. Ең
алдымен облыстағы барлық уездік қалаларда бір-бірден орталық училищелер
ашуды ұйғарады. Осы мақсатпен ол ауыл-ауылды аралап қаржы жинайды да
артынша Елек, Николаев, Торғай және Ырғыз уездерінде екі кластык орыс-казақ
училищелерін ашып, оларды окушылармен және ұстаздармен қамтамасыз етеді.
Жазған хаттары мен қызмет құжаттарынан "учили-щелерді жабдықтау
ісіне ерекше көңіл бөлгендігі байқалады. Қазақ балаларына тәрбие беруге
кедергі келтірерлік былғаныш, сыз, орынның тарлығы, иіс тию, аштық, суық,
окулықтардың жетімсіздігі, сауатсыз мұғалімдер сынды көптеген халық
мектептеріне тән жағдайларды болдырмайтындай етіп училищені оңды әрі ұқыпты
етіп жабдықтау керек.
Әр мектептің өзінін кітапханасының болуын қоғамдық маңызды іс деп
қарап, оған тікелей қамқорлық жасап отырады. Торғай облысындағы
училищелерде оқушылар және оқытушылар кітапханаларын ұйымдастырмақ ниетпен
қазірдің өзінде 700 сом қойдым— деп жазады. Бұл кітапханалардан тек
оқушылар мен оқытушылар ғана емес, курсты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz