«Айналайын» ұғымының ассоциативтік өрісі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ОТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Тілдік сана мен өріс терминінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Психолингвистикадағы ассоциативтік тәжірибе когнитивтік ұғым ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2. «АЙНАЛАЙЫН» СӨЗІНІҢ АССОЦИАЦИЯЛЫҚ ӨРІСІН АНЫҚТАУДАҒЫ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1 Экспериментті ұйымдастыру әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2 Зерттелген материалдардың сандық қорытындысы ... ... ... ... ... ... .. 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
1. ОТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Тілдік сана мен өріс терминінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Психолингвистикадағы ассоциативтік тәжірибе когнитивтік ұғым ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2. «АЙНАЛАЙЫН» СӨЗІНІҢ АССОЦИАЦИЯЛЫҚ ӨРІСІН АНЫҚТАУДАҒЫ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1 Экспериментті ұйымдастыру әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2 Зерттелген материалдардың сандық қорытындысы ... ... ... ... ... ... .. 47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
Әлеуметтану ғылымы өзіне халықтың әлеуметтік қырын ашуды мақсат тұтады. Осымен негіздес және аттас әлеуметтік лингвистика да әлеуметтік ғылымның тілдік тармағы ретінде кеңінен танымал. Әлеуметтік лингвистика бұл жұмыста бізге халықтың пікірін, ойын білуге байланысты болғандықтан да тиесілі болып отыр. Біз жасаған анкетаның ең алдымен ассоциациялық анкета екенін ескерсек, бұл тұрғыда когнитивтік ғылымы біздің теориялық базамызға айналуы заңды. Ал бұл болса өз кезегінде антропоцентристік парадигмамен тығыз байланысты. Антропоцентристік бағыттың зерттелу ұстанымында объективтік дүниедегі барлық нәрсе адамның өзінен бастау алады. Адамның ақыл–ой, санасы, дүниетанымы, көріп–білген өмір тәжірибесі арқылы жүзеге асырылады. Осы антропоцентристік зерттеу бағытының мүмкіндіктерін жүзеге асыруда когнитивтік теорияның мүмкіндіктері зор.
Когнитив теориясының дамып қалыптасуына логика, философия, психология, мәдениеттану, жасанды интеллект, информатика, әдебиет тарихы, тіл, биология, медицина сияқты ғылымдарды байланыстырып тұрған қолшатыр іспеттес қарастырылып келеді.
Когнитив ғылымының негізін қалаған психолог Джордж Миллер мен тілші Ноем Хоменийдің есімдері де осы саламен байланысты. Жалпы когнитив ғылымы адамзат атаулының әлем бейнесі мен қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстардың, процестер мен сан–сапалардың, уақыт пен кеңістік факторларының қарым–қатынасын адам санасы мен ақыл–ойында, бір сөзбен айтқанда, дүниетанымында қалай көрініс беретіндігін айқындаумен айналысатын ғылым. Осы ғылымның біздің зерттеуге алған жастармен байланыстылығы таным объектісі санатында аса маңызды.
Жұмыстың мақсаты: Жастардың тілдік санасындағы «Айналайын» сөзінің ассоциативтік өрісін анықтау, оларға тілдік тұрғыда талдау жасау. Алынған реакцияларды анкеталық сұрақтардың жауаптарымен байланыстыру.
Негізгі міндеттері:
• «Айналайын» сөзінің ассоциативтік қатарын анықтау;
• Алынған ассоциациялардың ерекшеліктерін анықтау;
• Алынған реакцияларды қосымша анкеталық сауалдармен байланыстырып, өрістерге түсінік беру.
Когнитив теориясының дамып қалыптасуына логика, философия, психология, мәдениеттану, жасанды интеллект, информатика, әдебиет тарихы, тіл, биология, медицина сияқты ғылымдарды байланыстырып тұрған қолшатыр іспеттес қарастырылып келеді.
Когнитив ғылымының негізін қалаған психолог Джордж Миллер мен тілші Ноем Хоменийдің есімдері де осы саламен байланысты. Жалпы когнитив ғылымы адамзат атаулының әлем бейнесі мен қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстардың, процестер мен сан–сапалардың, уақыт пен кеңістік факторларының қарым–қатынасын адам санасы мен ақыл–ойында, бір сөзбен айтқанда, дүниетанымында қалай көрініс беретіндігін айқындаумен айналысатын ғылым. Осы ғылымның біздің зерттеуге алған жастармен байланыстылығы таным объектісі санатында аса маңызды.
Жұмыстың мақсаты: Жастардың тілдік санасындағы «Айналайын» сөзінің ассоциативтік өрісін анықтау, оларға тілдік тұрғыда талдау жасау. Алынған реакцияларды анкеталық сұрақтардың жауаптарымен байланыстыру.
Негізгі міндеттері:
• «Айналайын» сөзінің ассоциативтік қатарын анықтау;
• Алынған ассоциациялардың ерекшеліктерін анықтау;
• Алынған реакцияларды қосымша анкеталық сауалдармен байланыстырып, өрістерге түсінік беру.
1. Сүлейменова Э.Д. Тіл білімі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1998.
2. Фрумкина Р.М. Цвет, смысл, сходство. Аспекты психолингвистического анализа. – Москва: Наука, 1982.
3. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. – Алматы, 1979.
4. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 1978.
5. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики. – Москва: Смысл, 1987.
6. Залевская А.А. Введение в психологический эксперимент. – М: Аст., 2005.
7. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. – Алматы: Ғылым, 1983.
8. Алдамұратов Ә.Т. Психолингвистиканы зерттеудің мақсат–міндеттері// Қазақстан мектебі, 1997.
9. Философский словарь. – Москва: Политическая литература, 1989.
10. Залевская А.А. Слово в лексиконе человека. Психолингвистическое исследование. – Воронеж: Изд.ВУ, 1990.
11. Шахнарович А.М. Психолингвистический сборник статей. – Москва: Прогресс, 1984.
12. Психолингвистические исследования проблемы семантики. – Москва: 1983.
13. Психолингвистические исследования значения слова и понимания текста. – Калинин: КГУ, 1998.
14. Апресян Ю.Д. Экспериментальные исследования семантики русского глагола. – Москва: Наука, 1967.
15. Психолингвистические исследования в области лексики и фонетики: Сборник научных статей. – Калинин: КГУ, 2003.
16. Сәтиева Ж.Б. Сөйлеудің психолингвистикалық негіздері//Бастауыш мектеп, 2003.
17. Психолингвистикадағы ассоциативті эксперимент//Хабаршы, 2004.
18. Караулов Ю.Н. Русский ассоциативті словарь. – Москва, 1994.
19. Словарь лингвистических терминов. – Москва, 1989.
20. Сулейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж. Словарь социолингвистических терминов. – Алматы. Қазақ университеті, 2002.
21. Караулов Ю.Н. Ассоциативный тезаурус современного русского языка. – Москва: Наука, 1982.
22. Леонтьев А.А., Клименко А.П., Суприн А.Е. Словарь ассоциативных норм русского языка. – М. 1997.
23. Леонтьев А.А. Потребности, мотивы и эмоции. – Москва, 1971.
24. Исимбаева Г.И. Языковое самосознание и мотивация и изучение языков. дисс. Алматы, 2005.
25. Духовный мир человека. Энциклопедия. Москва. Аванта. 2004.
26. Туреханова А.М. Концепт, понятие, значение, слово, сема. Хабаршы. Вестник КазНУ.фил.сер.№2, 2005.
27. Языковая картина мира. Материалы Всероссиской научной конференций. – Кемерово. 1995.
28. Язык и личность. Сборник.Ответственный редактор Шмельев Д.Н. – М.Наука 1989.
29. Рысалды К.Т. Дүние болмыстың тілдік бейнесі. Хабаршы. Вестник КазНУ.фил.сер.№8, 2005.
30. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: ҚУ, 2003.
31. Сандыбаева Н.А. Образ мира в языковом сознаний представителей разных культур. Хабаршы. Вестник КазНУ.фил.сер.№3, 2005.
32. Алдамұратов Ә.Т. Грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы. Алматы. 1992.
33. Лингвистический энциклопедический словарь. – Москва, 1992.
34. Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі күйі және болашағы. Конференция материалдары. – Алматы: ҚУ, 2003.
2. Фрумкина Р.М. Цвет, смысл, сходство. Аспекты психолингвистического анализа. – Москва: Наука, 1982.
3. Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. – Алматы, 1979.
4. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 1978.
5. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики. – Москва: Смысл, 1987.
6. Залевская А.А. Введение в психологический эксперимент. – М: Аст., 2005.
7. Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. – Алматы: Ғылым, 1983.
8. Алдамұратов Ә.Т. Психолингвистиканы зерттеудің мақсат–міндеттері// Қазақстан мектебі, 1997.
9. Философский словарь. – Москва: Политическая литература, 1989.
10. Залевская А.А. Слово в лексиконе человека. Психолингвистическое исследование. – Воронеж: Изд.ВУ, 1990.
11. Шахнарович А.М. Психолингвистический сборник статей. – Москва: Прогресс, 1984.
12. Психолингвистические исследования проблемы семантики. – Москва: 1983.
13. Психолингвистические исследования значения слова и понимания текста. – Калинин: КГУ, 1998.
14. Апресян Ю.Д. Экспериментальные исследования семантики русского глагола. – Москва: Наука, 1967.
15. Психолингвистические исследования в области лексики и фонетики: Сборник научных статей. – Калинин: КГУ, 2003.
16. Сәтиева Ж.Б. Сөйлеудің психолингвистикалық негіздері//Бастауыш мектеп, 2003.
17. Психолингвистикадағы ассоциативті эксперимент//Хабаршы, 2004.
18. Караулов Ю.Н. Русский ассоциативті словарь. – Москва, 1994.
19. Словарь лингвистических терминов. – Москва, 1989.
20. Сулейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж. Словарь социолингвистических терминов. – Алматы. Қазақ университеті, 2002.
21. Караулов Ю.Н. Ассоциативный тезаурус современного русского языка. – Москва: Наука, 1982.
22. Леонтьев А.А., Клименко А.П., Суприн А.Е. Словарь ассоциативных норм русского языка. – М. 1997.
23. Леонтьев А.А. Потребности, мотивы и эмоции. – Москва, 1971.
24. Исимбаева Г.И. Языковое самосознание и мотивация и изучение языков. дисс. Алматы, 2005.
25. Духовный мир человека. Энциклопедия. Москва. Аванта. 2004.
26. Туреханова А.М. Концепт, понятие, значение, слово, сема. Хабаршы. Вестник КазНУ.фил.сер.№2, 2005.
27. Языковая картина мира. Материалы Всероссиской научной конференций. – Кемерово. 1995.
28. Язык и личность. Сборник.Ответственный редактор Шмельев Д.Н. – М.Наука 1989.
29. Рысалды К.Т. Дүние болмыстың тілдік бейнесі. Хабаршы. Вестник КазНУ.фил.сер.№8, 2005.
30. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: ҚУ, 2003.
31. Сандыбаева Н.А. Образ мира в языковом сознаний представителей разных культур. Хабаршы. Вестник КазНУ.фил.сер.№3, 2005.
32. Алдамұратов Ә.Т. Грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы. Алматы. 1992.
33. Лингвистический энциклопедический словарь. – Москва, 1992.
34. Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі күйі және болашағы. Конференция материалдары. – Алматы: ҚУ, 2003.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Жалпы тіл білімі кафедрасы
Диплом (бітіру) жұмысы
АЙНАЛАЙЫН ҰҒЫМЫНЫҢ АССОЦИАТИВТІК ӨРІСІ
Орындаған 4 курс студенті _______________________Сисенбаева А.
( қолы, күні)
Ғылыми жетекшісі _______________________профессор Г.Б.Мадиева
( қолы, күні)
Норма бақылаушы _______________________ доцент А. Таусоғарова
( қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді _____________профессор Э.Д.Сулейменова
( қолы, күні)
Алматы, 2009
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Айналайын сөзінің ассоциативтік өрісі.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 50 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 34
Тірек сөздер: тілдік сана, психолингвистика, ассоциативтік өріс,
концепт, когниция.
Зерттеу нысаны: Айналайын сөзіне берілген ассоциациялар.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Айналайын сөзінің ассоциативтік өрісін
анықтау.
Тілдегі ассоциациялық құбылыс табиғатын анықтаған зерттеулердің
жетістігіне сүйене отырып, Айналайын сөзі тудырған ассоциациялардың
табиғатын зерттеу, ассоциативті эксперимент нәтижесінің қажеттілігін
көрсету.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, нысаны, жұмыстың
мақсаты мен міндеттері, әдістері жайлы мәлімет беріледі. Негізгі бөлім екі
тарауды қамтиды. Мұнда отандық лингвистикадағы психолингвистикалық
зерттеулер жайлы мәлімет беріледі. Қорытынды бөлімінде жалпы жұмыс барысы
жүйеленіп, түйін жасалады.
Жұмыста қолданылған дерек көздері: Ғылыми еңбектер, түсіндірме,
лингвистикалық, философиялық сөздіктер.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
1. ОТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Тілдік сана мен өріс терминінің сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Психолингвистикадағы ассоциативтік тәжірибе когнитивтік ұғым ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...28
2. АЙНАЛАЙЫН СӨЗІНІҢ АССОЦИАЦИЯЛЫҚ ӨРІСІН АНЫҚТАУДАҒЫ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ
ЭКСПЕРИМЕНТ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.1 Экспериментті ұйымдастыру әдісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.2 Зерттелген материалдардың сандық қорытындысы ... ... ... ... ... ... ..
47
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .50
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
КІРІСПЕ
Әлеуметтану ғылымы өзіне халықтың әлеуметтік қырын ашуды мақсат тұтады.
Осымен негіздес және аттас әлеуметтік лингвистика да әлеуметтік ғылымның
тілдік тармағы ретінде кеңінен танымал. Әлеуметтік лингвистика бұл жұмыста
бізге халықтың пікірін, ойын білуге байланысты болғандықтан да тиесілі
болып отыр. Біз жасаған анкетаның ең алдымен ассоциациялық анкета екенін
ескерсек, бұл тұрғыда когнитивтік ғылымы біздің теориялық базамызға айналуы
заңды. Ал бұл болса өз кезегінде антропоцентристік парадигмамен тығыз
байланысты. Антропоцентристік бағыттың зерттелу ұстанымында объективтік
дүниедегі барлық нәрсе адамның өзінен бастау алады. Адамның ақыл–ой,
санасы, дүниетанымы, көріп–білген өмір тәжірибесі арқылы жүзеге асырылады.
Осы антропоцентристік зерттеу бағытының мүмкіндіктерін жүзеге асыруда
когнитивтік теорияның мүмкіндіктері зор.
Когнитив теориясының дамып қалыптасуына логика, философия, психология,
мәдениеттану, жасанды интеллект, информатика, әдебиет тарихы, тіл,
биология, медицина сияқты ғылымдарды байланыстырып тұрған қолшатыр іспеттес
қарастырылып келеді.
Когнитив ғылымының негізін қалаған психолог Джордж Миллер мен тілші
Ноем Хоменийдің есімдері де осы саламен байланысты. Жалпы когнитив ғылымы
адамзат атаулының әлем бейнесі мен қоршаған дүниедегі заттар мен
құбылыстардың, процестер мен сан–сапалардың, уақыт пен кеңістік
факторларының қарым–қатынасын адам санасы мен ақыл–ойында, бір сөзбен
айтқанда, дүниетанымында қалай көрініс беретіндігін айқындаумен айналысатын
ғылым. Осы ғылымның біздің зерттеуге алған жастармен байланыстылығы таным
объектісі санатында аса маңызды.
Жұмыстың мақсаты: Жастардың тілдік санасындағы Айналайын сөзінің
ассоциативтік өрісін анықтау, оларға тілдік тұрғыда талдау жасау. Алынған
реакцияларды анкеталық сұрақтардың жауаптарымен байланыстыру.
Негізгі міндеттері:
• Айналайын сөзінің ассоциативтік қатарын анықтау;
• Алынған ассоциациялардың ерекшеліктерін анықтау;
• Алынған реакцияларды қосымша анкеталық сауалдармен байланыстырып,
өрістерге түсінік беру.
Жұмыстың әдіс–тәсілдері:
• Әлеуметтану ғылымының оңтайлы тәсілі сауалнама жүргізу, анкеталау;
• Ассоциативтік анкета немесе еркін ассоциация тәсілін қолдану;
• Сұрыптау, жүйелеу, талдау тәсілдері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жұмыста қазақ тілді жастардың Айналайын
сөзіне қатысты ассоциацияларын зерттеу көзделген. Бұл өз кезегінде әлі де
қол тимеген тың тақырып. Біз бұл жұмыста жастардың Айналайын сөзіне
қатысты пікірін білуге мүмкіндік аламыз. Өйткені ассоциация ең алдымен
пікірлер жиынтығының сыртқа қалқып шыққан көрінісі.
Жұмыстың өзектілігі: Бізге дейін Айналайын сөзіне қатысты мұндай
еңбектер болмаған. Біз өз зерттеуімізде сол олқылықтың орнын толтыруды жөн
санадық.
Зерттеудің дерек көздері: Зерттеу жұмысының дерек көздері ретінде
теориялық тұрғыдан лингвистикалық сөздіктерді, оқулықтарды, монографияларды
атауға болады. Жалпы жұмыстың өзі сауалнамалық болғандықтан бұл жерде
сауалнаманың жастардан алынған нәтижелері қарастырылады.
1. ОТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
Тіл білімінде психолингвистика мәселесі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың басында қарастырыла бастады. Ал оның нақты ғылым ретінде
қалыптасуы өткен ғасырдың екінші жартысынан бастау алады.
Психолингвистика – психология мен тіл білімінің түйіскен шегінде арнайы
ғылыми пән ретінде қалыптасып, қазіргі таңдағы тіл білімінің ең жас
салаларының бірі болып отыр. Екі ғылымның одағынан пайда болған тіл
білімінің бұл саласын дамытуға әлемнің көрнекті лингвистері Г.Штейнталь,
В.Гумбольдт, А.Потебня, И.Сеченев, Ф.Фортунатов, И.А.Бодуэн де Куртенэ,
Л.Щерба, Л.Блумфильд, Б.Скинер, Л.Выготский және т.б. ғалымдардың еңбегі
мол болды.
Психолингвистика (грек. psyche – жан және lingua – тіл) – сөйлеу
механизмдерін (сөзді қабылдау, оның санада тууы) психикалық процестермен
байланысты зерттейтін, олардың тіл жүйесіне қатысын қарастыратын комплексті
ғылым [1, 55].
Психолингвистика тілдің психологиялық құбылыстармен байланысын
зерттейді. Психологиялық құбылыстар (түйсік, қабылдау, сезім т.б.) сөйлеу
процесіне тікелей қатысады. Адам ауызекі және жазба тіл арқылы қатынас
жасағанда белгілі бір ұғымды білдірумен бірге сол ұғымға деген өзінің
көзқарасын да қоса аңғартады. Демек, тіл ойды ғана емес, адамның сезімін,
жан дүниесін де білдіреді. Психолингвистикаға берілген жоғарыдағы
анықтамаға қоса, оның мәнін тереңірек ұғыну мақсатында әлемге аттары әйгілі
психолингвистердің анықтамаларына тоқталайық.
Психолингвистика – это прежде всего определенный ракурс в котором
изучается язык, речь, познавательные процессы. Это наука о том, какие
психические процессы имеют место, когда мы порождаем речь и воспринимаем
речь, т.е. говорим, слушаем и читаем, а так же о том, как мы обладаем речью
на родном языке и на иностранном [2, 123].
Психолингвистика – это наука о специфике становления и функционирования
языка как достояние индивида – личности, включенной в социум и шире – в
культуре, в межличностные и межкультурные взаимодействие [2,125].
Психолингвистика – это отношение между системой языка и языковой
способностью, процессы или механизмы кодирования и декодирования при помощи
языка [2, 129].
Көріп отырғанымыздай, психолингвистикаға баға берген анықтамаларды әр
тараптан, әр қырынан түсінуге болады. Себебі, психолингвистиканың зерттеу
объектісі мен ауқымы өте кең.
Психолингвистика мәселелерін қарқынды зерттеу бұрынғы Кеңес Одағы мен
алыс шетелдерде өткен ғасырдың жартысынан бастап қарастырылды. Тіл
психологиясы тіл білімі мен психологияның тоғысында дүниеге келіп, бұл
ғылымдардың одағы жүз жылдан аса жасап келеді. Осы жылдар аралығында алыс-
жақын шетелдік ғалымдар тіл білімінің бұл саласына қатысты пікірлерін жан-
жақты баяндап, психолингвистиканың ғылыми негізін қалауға барынша ат
салысты.
Қазақстанда психолингвистиканың мәселелері 50 жылдардың соңы мен 60
жылдарда қызу қолға алынып, қазіргі таңда теориялық және қолданбалы маңызы
жоғары мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстанда психолингвистиканың
зерттелуі мынадай үш түрлі бағытта жүргізілгенін байқаймыз. Бірінші, қазақ
балаларының орыс тілі мен өзге тілдерді меңгерудің психологиялық негізі
жайында іздестірілген зерттеулер.
Бұл салада М.Мұқанов, Н.Айғабылов, Е.Суфиев, М.Қайырбаева, К.Оразбекова
т.б. жүргізілген зерттеулер ұлт балаларының орыс тілі мен шет тілдерін
меңгерудің негізі мен механизміне арналған. Өзге тілдерді ана тілі
деңгейінде меңгерудің психологиялық тетіктері іздестірілді. Сондай-ақ ғылым
негіздерін үйренуде олардың ақыл-ойы мен танымдық әрекеттерін дамытуға
тигізетін ықпалын ашып көрсетуді мақсат етіп қойды.
Екінші бағыт – алпысыншы жылдардың орта кезінде қолға алынып, зерттеуге
ден қойылған мәселе – оқушылардың ана тілі грамматикасының ұғымдары мен
категорияларын меңгеру арқылы өзге ғылыми пәндер мен ойлау әрекеттерін,
дүниетанымдық көзқарастарын өрістету мәселелерін психологиялық және оқыту
әдістемесін жетілдіру тұрғысынан іздестірілді. Бұл бағытқа республикамыздың
тіл мамандары мен психологтарының жүргізген зерттеулері жатады. Сөйтіп,
олар Қазақстанда психолингвистиканың белгілі бір саласының іргетасын
қалауға өз үлестерін қосты.
Үшінші – психология ғылымының негізгі ұстанымдары мен қағидаларына
сүйене отырып, елімізде тәлім-тәрбие, әлеуметтік, медициналық, заң,
инженерлік психология салаларын дамытуға тілдік факторлардың атқаратын
қызметіне баса назар аудару үрдісі өріс ала бастады. Бұл салада білікті
мамандар өздерінің кәсіби қызметтеріне орай қазақ тілінің сөздік қоры мен
шешендік өнеріне жіті зейін қойды.
Ұлттық тілдің ғылымның алуан саласын заман талабына сай дамыту жолдарын
іздестіруге көңіл бөліп отыр. Ойымызды бір сөзбен түйіндейтін болсақ –
қазақ халқының ауыз әдебиті мен сөз өнері адамның жан дүниесінің құпия
сырларын ашып көрсетіп, оларды нақышты түрде бейнелейтін өнер және рухани
екендігіне назар аударылды. Мұндай жәйттер психолингвистиканың өзекті
мәселесі – тілдің даму тарихы мен өмірде қолдану қызметін айқындай түсетін
қуатты танымдық құрал екенін көрсетеді. Міне, аталған үш бағыт
психолингвистиканың негіздері.
Жоғарыдағы пікірлер мен бағыттар отандық тіл біліміне тиесілі, ал енді
психолингвистика деген ұғымды дүниеге әкелген, оның ғылым ретінде
қалыптасуына негіз болған шетелдік және кеңестік тіл мамандарының ғылыми
тұжырымдамаларына тоқталайық.
Тілді зерттеу, оның шығу тегі мен даму жолдарын жан-жақты қарастыру
сонау ерте замандарда басталғаны белгілі. Ежелгі Үнді, Қытай, Грек
философтары мен орта ғасырда өмір сүрген. Еуропа ғалымдары қай кезде
болмасын тілдің табиғатын зерттеуге, оның ғажайып сырын ашуға барынша
талпынған. Осындай талпыныстар бірте-бірте тілге қатысты сан-қилы
көзқарастар мен бағыттарды туғызды. Ондай бағыттар, әсіресе, ХІХ ғасырдың
20-40 жылдары белең алып, түрлі ағымдар мен мектептердің пайда болуына әсер
етті. Мәселен, тілдің пайда болуын тікелей биологиялық құбылыс деп
есептеген натуралистік бағытты жақтаушылар өз дәуірінде кездесіп отырды.
Бұл бағыттың Август Шлейхер бастаған өкілдері өз концепциясын ұсынып, оны
ғылыми бағыт ретінде қалыптастырған. Бұл –таза натуралистік бағыт [7, 98].
Сол дәуірде Фердинанд де Соссюр бастаған бір топ ғалым тілдің қоғамдық
мәніне аса ден қойып, тілді қоғамдық құбылыс деп тұжырым жасады. Осылайша
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында тілді жан-жақты зерттеу басталып, әлі күнге
дейін жалғасын тауып келе жатыр. Рас, тіл – қоғамдық құбылыс және
адамдардың қарым–қатынас құралы. Оның қоғамдық, әлеуметтік мәнін атамай
өтуге болмайды.
Тілді жасайтын, оның бай мұрасын ғасырдан ғасырға жеткізетін – адам,
яғни сол тілдің иесі. Жер бетінде қанша халық болса, сонша тіл бар. Ал
мәдениет пен дәстүр – әр қоғамның рухани құндылықтары. Мәселен, бүгінгі
күні қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуына байланысты оның
қоғам өміріндегі өзектілігі түрлі талаптарға жауап беруіне қарай арта
түсуде. Сондықтан тіл үйреніп отырған субъект оның қоғамдық табиғат және
әлеуметтік қызметі мен мәніне ерекше көңіл бөлуі қажет. Мысалға, тіл
меңгеріп отырған тұлға мемлекеттік қызметкер болған жағдайда және ресми
қарым-қатынас барысында қолдану кезінде үйреніп жүрген болса, тілдік
бірліктердің ситуативті жағдайға байланысты түрленуін білуі керек.
Демек, ол кісі коммуникативтік актіні орнату, жалғастыру немесе доғару
кезінде сөйлеу әрекетінің ерекшелігіне қарай белгілі бір нұсқа түрінде
элементті таңдауы керек. Ол сауалнама, әлеуметтік сұраулар, мен сұхбат
сұрақтарына жауап беру, әңгімелесу және сөйлесу барысында әлеуметтік,
ұлттық, мәдени, этнолингвистикалық факторлардың әсер етуін ескерумен
байланысты.
Осы мәселелерге байланысты тіл меңгеруші тұлға бірнеше жайттарды ескеруі
қажет. Мысалы, әлеуметтік өлшемдерге байланысты сөйлеу тілінің таңдалуы,
меңгеріліп отырған тілдің қоғам өмірінің түрлі салаларында функционалдық
мағынасын анықтау, үйреніп отырған тілде қалыптасатын коммуникативтік
актінің ұлттық мәдени ерекшеліктерін белгілеу, тіл – ұлттық мәдениеттің
құрамдас бөлігі екенін ескеру, коммуникативтік құралдардың прагматикалық
сипаттарын белгілеу және т.с.с. көріп отырғанымыздай, тілдің қоғам
өміріндегі әлеуметтік мәні жоғары. Ал қазіргі таңда адамның қатынас жасау
құралы – тілді қоғамдық құбылыс ретінде ғана қарастырып қоймай, сонымен
қатар адамның ішкі жан дүниесін, сезімін білдіретін психологиялық құбылыс
ретінде де жан-жақты зерттелуде.
Тілдегі мұндай психологиялық бағыт ХІХ ғасырдың 50 жылдары В.фон
Гумбольдт философиясының әсерінен пайда болды. Кейіннен тіл білімінде
психолингвистика ғылымы ретінде қалыптасқан бұл саланың негізін қалауға
Г.Штейнтальдің, Ресейде А.Потебняның еңбегі зор болды. ХІХ ғасырдың екінші
жартысында көрнекті тіл ғалымдарының көпшілігі осы бағытты жақтады. Тіл
психологиясының нысаны – адамдардың сөйлеу әрекетінде болатын психикалық
процестер. Тілдік құбылыстарды психологиялық тұрғыдан сөз ету – ХІХ
ғасырдағы лингвистердің көпшілігінде болды және бұл бағыт тілдік философия
ретінде әртүрлі көзқарастағы ғалымдардың, мектептердің басын біріктірді [7,
109].
Лингвистикалық психологизмнің басты концепциясы – тіл мәселелерін шешуде
психологиялық қағидаларды басшылыққа алу. Тіл психологиялық бақылаудың
нысаны, оның мақсаты – тіл біліміндегі логикалық көзқарастарды сынау,
тілдік категориялар мен логикалық категориялар арасында қайшылықтар көп,
сондықтан тіл мәселелерін зерттеуде логика заңына сүйенуге қарсы шығу.
Психологиялық бағыттағылар өз ішінен индивидуалистік психологизм,
әлеуметтік психологизм деп аталатын екі бағытқа жіктелген.
Индивидуалистік психологизмнің ең көрнекті өкілі Герман Пауль. Бұл бағыт
тіл біліміндегі натуралистік және логикалық бағыттарға қарсы күресе отырып,
тілдік құбылыстардың барлығын жеке адамдардың сөйлеу және психикалық
ерекшеліктеріне, олардың ой-санасындағы өзгеріс-құбылыстарына тәуелді
етеді. Жалпы халық тілі, біртұтас ұлт тілі деген – жалған сөз. Тіл – жеке
индивидумдікі.
1.1 Тілдік сана мен өріс терминінің сипаттамасы
Тілдік санаға түсінік бермес бұрын, алдымен сана деген ұғымның өзіне
тоқталып өткен жөн. өйткені, сана тілдік сананың ең басты критериі болып
табылады.
Е.С. Кубрякованың басшылығымен жарыққа шыққан Краткий словарь
когнитивных терминов сөздігінде бұл түсінік былай анықталған: Сана
(consciousness) – адамзатты саналы жан иесі ретінде танытатын, сонымен
қатар ми деп аталатын жоғары жүйелі материяның айрықша құрылымы. Сана
әлденені сезініп, одан тұжырым жасап қана қоймай, айналадағы ортаны
танып–білетін, эмоциялық стимулдар қабылдай алатын қабілеті. Бар қуаты ішкі
және сыртқы дүниеге бағытталған бұл ерекше жүйеге белгілі бір объектіге
назар салып, ақпарат алу, алынған сол ақпаратқа сүйеніп ойлау мен вербалдық
әрекеттерге көше алу мүмкіндіктері тән.
Сонымен қатар, Философский энциклопедический словарь мен
Психологический словарьға жүгінсек те, дәл осындай сана ұғымына қатысты
ортақ ойларды байқаймыз. Яғни, сана тарихи және қоғамдық эволюциядан өткен
адам баласына ғана тән анықтауыш ретінде шындық өмірдің мидағы психикалық
бейнесі [9, 198].
Дегенмен, А. Азимовтың Методологиялық терминдер сөздігіне көз
жүгіртетін болсақ, сананың интуицияға теліне сипатталғанына куә боламыз. Ол
сананың тек саналылық жағдайында ғана міндетін атқаратынын баса айтып,
саналылықтың бес деңгейін атап көрсеткен.
Мұндай сана мен тілдік сананы ажыратпаушылықтар осы күнге дейін
көптеген еңбектерде кездесіп отырады. Тағы бір айта кететіні, сананы
шындықтың көрінісі, галаграммасы ретінде танитын тенденция басым.
И.А. Стернин сананың барлық түрлерін бес бөлікке бөлді:
1. Ой–толғам қайраткерлігі негізі бойынша – саяси, ғылыми, діни,
экологиялық, тұрмыстық, кластық, эстетикалық, экономикалық және т.б.
2. Субъектінің түп–тиесілілігі бойынша – гендерлік, жастық, әлеуметтік
(кәсіби, гуманитарлық, техникалық), даралық, қоғамдық, топтық және
т.б.
3. Қалыптасу деңгейі бойынша – дамыған және дамымаған сана.
4. Сананың негізінде жатқан принцип бойынша – жаһандық, демократиялық,
консерваторлық, прогрессивтік, реакциялық және т.б. саналар түрі.
5. Тәжірибесі, сананың қамтамасыз ететін, айналысатын интеллектуалдық
әрекетіне байланысты – креативті, техникалық, эвристикалық, көркем
т.б. сананың түрлері [10, 56].
Аталмыш сананың түрлері сол Стерниннің айтуынша, сананың
алуан–түрлілігін құрайды да, жаһандық, кешенді қарастырылады;
қарастырылуына орай да оларды танымдық жағын еске ала отырып когнитивтік
құбылыс деп атаған дұрыс [10, 76].
Сананың тілге қатысының зерттелу тарихы бізге керекті мәліметтерге аса
бай. Осы жерде бір айта кететін нәрсе, ойлау мен ақылдың ғылыми–биологиялық
сананың аналогтары бола тұра, барлығы да тілге қатыстылығы тұрғысынан
зерттелуі және де олардың пайда болуына әсер еткен шешуші фактор – тілдің
дамуы болып табылатындығы. Мұндай көзқарастың бастауында Н. Хомский секілді
ірі ғалым тұр. Ол өзінің еңбегінің лингвистика мен философия, психологияның
араласуынан туғанын жазды. Одан кейінгі зерттеушілердің бәрінің бір ауыздан
айтқаны мынау болды: Когницияны лингвистика тұрғысынан зерттеу керек.
Яғни, сананы тіл арқылы таныған дұрыс. Өз кезегінде тілді де сананың
негізінде зерттеген ләзім.
Соңғы жылдары лингвистикада, психологияда, мәдениеттану мен этнографияда
тілдік сана ұғымы кеңінен таралып келеді. Бұл түсінік аты айтып тұрғандай
екі канондық терминдер: сана мен тілдің қосылуынан пайда болды. Атақты
ғалымдар В. Гумбольдт, Л. Вейсберг, В. Вунд, А. Потебня, С. Рубенштейндер
бұл бағыттың бастаушылары болып саналады.
Тілдік сана терминіне сыни көзқарасты алғашқылардың бірі болып
А.А. Леонтьев білдірді: Тілдік сана сөз тіркесіндегі тілдік сөзі –
эпитет – деді ол [5, 59]. Бұл тұрғыда И.А. Стерниннің пікірін де назарға
алған пайдалы. Оның түсіндіруінше Тілдік сана, сананың тілдік қырын
сипаттауға дәлме–дәл атау ретінде жемісті де жеңісті де емес. Дей
тұрғанмен, бұл термин кеңінен ғылыми айналысқа еніп кетті.
Қазіргі тіл біліміне қатысты әдебиеттерде бұл термин тұрақты, нақты
мағыналы болмағандықтан, белгілі бір мазмұнсыз қолданылады. Тіптен кешегі
нормашылдығымен, бәтуалылығымен атағы шыққан Кеңестік тіл ғылымында да
бұған қатысты біржақтылық болмаған сыңайлы. КСРО ғылым академиясының
мұрындық болуымен баспа бетін көрген Язык и личность атты ғылыми жинақта
да бұл мәселеге айтарлықтай орын бөлінген. Қарап отырсақ, О.С. Ахманованың
Лингвистикалық терминдер сөздігінде берілген анықтамадан бөлек: Тілдік
сана – мәдениет пен аталмыш адамзат қоғамының ерекшелігі, олардың
тілдерінде көрініс тапқан һәм психикалық қайталанбастығы. Сондағы О.И.
Блинованың Языковое сознание и вопросы теории мотивации мақаласында
тілдік сана терминінің кей жағдайда сөздіктегіден өзгеше де ұғынылатыны сөз
болған: мәселен. Белгілі бір тіл туралы білімдер шоғыры, елестетулер,
тұжырымдар топтамасы ретінде оның (сол тілдің) құрылымының, функционалдық
ерекшеліктерінің, айтылу нормаларының, сөздік талғауларының көрінісі. Бұл
түсінік тұрғысынан тілдік сана Ф. Энгельстің (халықтық сана), И.А. Бодуен
де Куртененің (тілдік көрініс (представление), тілдің халық арқылы
көрінуі), Л.В. Щербаның (лингвистикалық инстинкт, тілдік иісалғыштық
(чутье)), Э.М. Уленбектің (тілдік компетенттік) ұғымдарына жақындай
түседі.
Кеңестік тіл ғылымының тағы бір өкілі А.А. Белобородов кезінде: Тілдік
сана – философиялық толғаныс тұрғысынан ерекше шағылу объектісіне ие
қоғамдық сананың айрықша формасы ретінде көрінеді, – деп, Языковое
сознание: сущность и статус еңбегінде түйіндеген. Осы Белобородов
топшылауының жазылған уақытына қарамастан, осы күнгі зерттеушілер
көзқарастары мен батыстық танымға келінкіремейтінін атамай өтуге болмайды.
Э.Д. Сүлейменова мен Н.Ж. Шаймерденовалардың Әлеуметтік лингвистика
терминдер сөздігінде тілдік сана дегеніміз – ұлттық–қоғамдық сананың
маңызды бөлігі; белгілі бір жұрттың кеңістіктік, себепті эмоцианалдық т.б.
өзіндік мәдениеті мен тіліне тән айырмашылықтардың туындатқан әлемдік
образы [20, 213].
Ағылшынша Linguistic thinking деп аталатын бұл ұғым батыста әлі талас
туғызатын ұғым екенін айтқан жөн.
Тілдік сананы сөз еткенде тілдік сана–сезім (языковое самосознание)
ұғымына тоқталмай өтуге болмайды. Тілдік сана–сезімге көшпес бұрын осы
ұғымның контекстік ұясы болып табылатын тілдік тұлға (языковая личность)
ұғымына азды–көпті тоқталып өтейік.
Психологиядан белгілі болғандай, жеке тұлғаның басты белгілері оның
санасы мен сана–сезімінің болуы. Ал тілдік тұлғаның басты қасиеті тап сол
жеке тұлғаның тілдік формасы ретінде тілдік сана мен тілдік сана–сезімнің
билігінде өмір сүруі.
Жоғарыдағылардан көріп отырғанымыздай, тілдік сана ғалымдардың
қаншалықты күш салуларына қарамастан, бір ауыздан қабылданған ережелерге
айнала алмаған. Тілдік сана түсінігінің осы жайылғыштығы мағыналық
жайылғыштығы бүгінгі тіл ғылымында оның әлемнің тілдік бейнесі, сөйленістің
стратегиясы мен тактикасы секілді ұғымдармен сіңісуіне әкеліп соқты. Не
десе де, тілдік сананың сөйлеу барысында жүзеге асатыны ақиқат нәрсе.
Сондықтан да тұлғаның тілдік санасы жөнінде айтқанда бізге индивидумның
сөйлеу ерекшелігін есте ұстаған дұрыс. Яғни, коммуникативтік ситуацияға
қарай анықталатын тұлғаның тілдік және мәдени статусы, әлеуметтік ортасы,
жынысы, жасы, психикалық типі, дүниетанымы, биографиясының ерекшелігі т.б.
тұлғаның өзгермелі параметрлерімен константтарын ескеріп отырғанымыз жақсы.
Мұндай жағдайда тілдік сананы түсінудің бір әдісі ретінде тезаурусты
атаған жөн. Тілдік құралдарды таңдау мен әлемді қабылдау барысында
бейсаналық механизмдері мен саналы әрекеттердің қабат жүретіні талас
тудырмайтын жайт. Өзін–өзі сезіну мен сезінбеу индивидуалды және
ситуациялық тұрғыда негізсіз. Тұлға қалыптасқан табиғи заңдылыққа сай
өзінің тілдік әрекетінің аз ғана бөлігін түйсінеді.
Осы тұста С.Е. Никитиннің ұсынған түйсіну және сана–сезім терминдерін
синоним ретінде пайдаланамыз. Өзінің тілдік әрекетін түйсіну қабілеті шын
мәнінде, өзін–өзі сезінудің сана–сезімнің нақ өзі. Сонымен бірге, өзіңді
ғана түсінбей, мәселен, өзгенің де тілдік әрекетін бағалауға, сезінуге
болады. Солай дегенмен, аталмыш екі жағдайда да біз тілдік сананың
элементтерін интерпретациялау мен классификациялаудың үлгілерін байқаймыз.
Біз құдірет көретін лингвистиканың өзі осы тілдік тұлғадағы ғылыми түйсіну
мен тілдік сананы түсіндіруді басты мақсат етіп алған. Соңғы жылдары тілді
зерттеудің тұлғалық аспектісіне деген қызығушылық тілге қатысы бар барлық
пәндерде көрініс тауып жүр. Тек қана лингвистикада ғана емес, сонымен
қатар, психологияда, философия мен лингводидактикада бұл үрдіс кәдімгідей
бой көрсетіп келеді.
Ізденіс барысында көз жекізгеніміздей, тілдік тұлға тілдік сананың
күллі қырларына сәуле түсіретін және де оның түсініктері мен ұғымдарын
анықтама беретін, өз айналасында тілді сананы тануға апаратын негізгі
критерийлерді топтастырған өзек ұғым болып шықты.
Ю.Н. Караулов тілдік тұлғаны құраушы үш деңгейді көрсетеді:
1. Қалыпты тілді меңгерген тұлғаларды білдіретін вербалды – семантикалық
деңгей;
2. Бірліктері түсініктер, идеялар мен концепттер болып табылатын әрбір
тілдік индивидтте өзінше қалыптасып, қатаң тәртіпке түскен және де
әлемдік бейнесі жүйеленген, сонымен қатар, құндылықтар иерархиясын
білдіретін когнитивтік деңгей;
3. Прагматикалық деңгей болса, мақсаттар мен міндеттерді, мотивтерді,
мүдделерді, ұстанымдар мен интонационалдықтарды білдіреді [18, 108].
Келтірілген топтастыруларға байланысты мына нәрсе анық бола түседі:
тілдік тұлға құқықтық–экономикалық және этикалық тұлғалардан ерекше. Бір
сөзбен айтқанда, өзгермелі, үнемі құбылып отыратын, сыртқы ықпалдардың
нысанына айналған және де соның ішінде, өзін–өзі тілдік тұрғыдан сезінуге
жеткен тұлға формасы.
Нақ осы тұста, өзін–өзі сезінудің сана–сезіммен байланыстылығын көзге
ілмей кетуге болмайды. Жай ғана сана–сезім емес, тілдік сана–сезім бұл
тұста айқын көрінеді. Тілдік сана–сезімді тілдік сананың жоғарғы автономдық
қабаты, айтулы бір бөлігі деп батыл айта беруге болады. Егер тілдік сананың
нысаны бүкіл универсиум болса, ал тілдік сана–сезімнің нысанына бүтін тіл
мен оның жекелеген элементтері жатады. Айтып өткеніміздей, тілдік сана
вербалдық әрекетте көрініп, жүзеге асады. Онымен салыстырғанда, тілдік
сана–сезімнің жүзеге асуы аздап ерекшеленеді. Вербалды және вербалсыз
жағдайды, метатіл функциясында әдіске айналады.
Тілдік сана–сезім бұл жағынан мәдени сана–сезімнің құрамдас бөлігі
ретінде танылады. Мәдени сана–сезімнің өзі этникалық сана–сезіммен,
идентификация (сәйкестендіру) ұғымымен, ана тілі категорияларымен тығыз
байланысты.
Тілдік сана–сезім тілдік сананың бір бөлігі ретінде маңызы өте зор.
Әлеуметтік лингвистика сөздігінде тілдік сана–сезім – тілді алып
жүрушілерінің (носители языка) өздері сөйлейтін тілі жөніндегі түсінігі мен
өздерін қай халықпен сәйкестендіретінінің көрсеткіші ретінде сипатталған.
Сөздікте сонымен қатар тілдік сана–сезім ана тілінен өзге қандайда бір
тілдермен қарым–қатынасқа түсетіні жазылған. Өз ана тілін сезіну, түйсіну –
тілдің сана–сезімнің бірінші баспалдағы.
Г.И. Исимбаева бұл жөнінде Никитин тұжырымдамасынан тамыр алып, былай
деген: Именно наличие бессознательного и сознательного в языковом сознании
несмотря на то, что граница между осознанием и неосознанием индивидуального
и ситуативного обусловлена, позволяет некоторым исследователям сделать
следующий логический шаг в рассуждение отождествить осознание и
самосознание поскольку осознание своего языкого поведения и есть
самосознание [24, 99].
Тілдің қайталанбастығы, дербестігі мәселесіне А.Ю. Мусорин де тоқталып,
әділ бағасын берген: Дербес тілдің ең негізгі критериі – тіл
тасымалдаушыларының тілдік сана–сезімі болып табылады. Мусорин де өз
тұжырымдамасын ауадан ала салмай, Н.Б. Мечковскийдің: Егер сөйлеушілердің
ұжымы ана тілдерін өзге көрші тілдерден артық, дербес тіл деп санайтын
болса, демек, сол ұжым сөйлейтін тіл – жеке дербес тіл – деген пікіріне
негіздеп берген. Дәл осы дербес тілдің ұлттарды қалыптастыратынын, ұлттың
рухы мен дүниетанымына әсер ететінін ескерсек, этникалық түсінік өзінен–өзі
алдымызға шыға келеді.
Лингвистика тарихында тілдегі бұл құбылысты алғаш байқап, бекіткен,
бүгінгі таңдағы этнолингвистиканың негізін салған атақты тіл білімі
теоретигі Вильгельм фон Гумбольдт болды. Гумбольдт тілден өзге ештеңе де
адамның құпиясы мен халықтардың мінезін тануға шамасы келмейді деп
есептейді. Ол халықтың, сонымен қатар, адамзаттың рухани байлығы ретінде
тіл феноменін түсінген. Гумбольдт: Тіл – халық пен айналадағы ортаның
арасында айрықша аралық әлем жаратады, – деп тұңғыш тілдің когнитивтік
қырынан хабар береді. Кейіннен бұл ұстаным (Лео Вайсберг, Иост Тир)
неогумбольдтиандық жаңа бағытқа жол ашады [33, 109].
Осылайша тіл көмегі арқылы адамның санасымен қолдаса отырып, әлемнің
бүтін бейнесінің пайда болатыны дәлелдене бастады. Яғни, Ю.А. Левицкий
айтқандай: своеобразное мировидение или мировозрение промежуточный мир
между действительностью и человеком. әр тілдің әлемді өзінше, әрқилы
көретінін ескерсек, лингвистикалық агностицизмге соқтырып жатқан әлемнің
тілдік бейнелерінің сәйкессіздігін тудырады, яғни адамның танымдық
мүмкіндігін сол өзі сөйлейтін тілдің спецификалық мүмкіндіктеріне тәуелді.
Әрқилы тілдерде сөйлейтін адамдар өз кезегінде алуан түрлі әлем бейнесін
жасайды. Соның негізінде ештеңеге ұқсамайтын мәдениет қалыптастырып,
қоғамдық мінез–құлықтың өзіндік нормалары мен ойлау типтерін дүниеге
әкеледі.
Е.С. Гординер ескерткендей, әлбетте, тілдің ұлттық спецификасы аталған
факторлармен ғана анықталмайды. Тілдегі сөз тіркестері мен сөйлемдердің
құрылымы, узуальды сөз қолданысы мен әлемнің тілдік бейнесінен әлдеқайда
бай әлеми бейнесіне деген спецификалық көзқараста үлкен маңызға ие. Тілдің
ұлттық спецификасын зерттеу – бұл тек қана формаларды зерттеу деген сөз
емес, бұл Гумбольдттың сөзімен айтқанда: Тілдің ойды білдірудегі жүретін
соқпақтарын түсіну мүмкіндігі десе де болғандай. Тілдің шынайы болмысы сол,
онда әлем бейнесі көрініс табады [15, 45].
Әйтсе де, бұл дүние адам санасында концептуалды шағыла отырып, әрбір
дербес тілдің категориялары мен түсініктеріне лайықтала, бір тілден бір
тілге секіріп отырады, көбейеді. Әр тілді бір әлем деп қарастырсақ, онда
оның да өз ішкі бағынатын заңдылықтары бар. Осы себепті жалғыз дүниенің
бірлігіне көптеген тілдік әлемдер мен дүниелер қарсы тұрады. Тілдің осы
қасиетіне орай адам баласының творчестволық шынайы әлемге ғана емес,
сонымен бірге тілдік әлемге үнемі бағытталып тұрады. Мұның өзі көптеген
тілдердің шығуы мен функционалды себебін түсіндіріп, шынайы әлемнің
вариациялануын логикаға сыйдырады. Бір жағынан алғанда, белгілі бір тілде
сөйлейтін адам баласының әрекетінің нәтижесінде сан–түрлі әлемдер өсіп
шығып, шынайы әлемнің бейнесінен адастыра түседі.
Әлем бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі сияқты т.б. басты–басты терминдер
мен түсініктер жөнінде сөз қозғамай өтпеуге болмайды. Іс–әрекет барысында
объективтік дүниені шағылдыра отырып, адам сөз қабыршағына тығылған
танымның нәтижелерін нақтылап тұрады.
А.М. Туреханова Определение понятий картина мира, языковая картина
мира и языковая модель мира мақаласында осы танымның жинақталуы тілдік
қабатта таңбалануын лингвокультурологиялық зерттеулерде былай көрсетеді деп
жалпы әлем бейнесіне және одан өрбіген, таралған, тең дәрежеде қолданылатын
терминдермен түсініктер шоғырын тарқатуға кіріседі. Жалпы бұл ұғымдардың
өзі де зерттеулерде бір–бірімен жарыса былай келетіні ақиқат нәрсе:
Әлемнің бейнесі (Г.В.Колшанский), Әлем образы (Г.Д. Гачев),
Концептосфера (Д.С. Лихачев), Әлем моделі (Р. Бэндлер), Әлемнің
репрезентациясы (П.Джонсон–Лэйрд). Тіл мен сананы анықтайтын нақты мағына
мен терминологиялық негізделген сөздерді қалыптастырмау осындай тіл
ғылымындағы шатасуларға алып келеді [26, 12].
А.А. Леонтьевтің Әлемнің тілдік бейнесі мен Әлемнің образын
ажыратуды ұсынуы бекерден–бекер емес. Әлемнің тілдік бейнесінің әлемді тіл
айнасында бейнелейтінін есепке алсақ, екіншісі болса әлем образы ретінде
адам психикасындағы қоршаған ортаның мағыналық шағылуын көрсететіндіктен
ойшыл ғалым бастамасына қосылғандай боласың. Енді жоғарыда аталған әрбір
ұғымға тоқталсақ. Өйткені бұлардың бәрі де тілдік сананың компоненттік
сынақтары болғандығы себепті жұмысымыздың барысында өте өзекті екендігін
көрсететін болады [22, 71].
Әлемдік тілдік бейнесі ұғымы лингвистика айналасына ертеректе В.фон
Гумбольдттың еңбектерінен енген. Оның тарихына тоқталмай, бірден теориясына
көшсек, бұл тұрғыда ғалымдардың пікірінің әр алуандылығына көз жеткіземіз.
В.А. Маслова Әлемнің тілдік бейнесі ұлттық әлемнің бейнесін көрсете
отырып, тілдік бірліктердің әрқилы деңгейлерінде анықталады дейді.
Тағы бір талас тудыратын ұғым әлемнің тілдік моделіне келсек,
терминологияда бұл термин көп жағдайда әлемнің тілдік бейнесіне балама
санатында қолданылады. Әйтсе де екеуі кереғарлықтар мен қайшылықтардан ада
емес. Модель немесе үлгі дегеннің өзі кез келген затты үлкейтілген я
кішірейтілген түрде суреттеу болып табылады. Әлемнің тілдік моделі осы
қасиетіне байланысты әлемнің құрылымын тілдік құралдар арқылы тануға аса
икемді. Әлемнің моделі түсінігі де Уфимцева пікірінше, біз қалаған
қалыптан алшақ жатыр.
Әлемнің концептуализацияға бейімділігі ең алдымен Д.С. Лихачев қызу
қорғайтын концептосферамен тығыз байланысты. Лихачев ойлап тапқан
концептосфера термині мәні жағынан тезаурус ұғымына (Караулов),
Спровоцированный мир, сонымен қатар Л. Вайсгербердің аралық әлем
ұғымдарына жақын екенін мойындаймыз. Қазақ лингвисті Н.М. Жанпейісова
Лингвистическое описание концептосферы: проблема языковых и неязыковых
знаний еңбегінде: Коль скоро концептосфера являет собой обработанный
сознанием когнитивной слепок с объективного мира, то именно она и должна
быть признана объектом лингвистической семантики, – деп бағалайды [13,
19].
Қалай дегенмен, қайсы терминді алып қарасақ та бәрінің когнитивтік
қырынан сипатталатынын байқаймыз.
Әлем образы – бұл айналадағы қоршаған заттық дүниенің адам психикасы мен
санасында бейнесі. Б.А. Ахатова жазғандай, образдың өзі психологиялық
құбылыстардың сезімдік формасын танытады. Образ әрқашан да формасы болсын,
мағынасынан болсын ең алдымен сезімдік анықтауыщтарға тиесілі. Әлем образы
қазіргі психология мен психолингвистикада адам психикасындағы заттық
әлемнің шағылған бейнесі ретінде түсініледі.
Әлем образы ұғымы А. Леонтьевтің ұсынуымен қабылданған болатын. Бұл
түсініктің өзегінде әлемнің адам танымына бесінші квази өлшемде ашылып,
мағыналық өріс пен мәндер жүйесінде көрінетіні жатыр. Бұл өлшем сезімдік
шекарадан аттап өтіп, сенсорлық модальдықтан амодальдық әлемге кірігуді
білдіреді.
С.Д. Смирнов әлемдік образдың бүтіндік және жүйелілікте танылатын екі
қасиетін негізгі құрам ретінде атайды. Жалпы әлем образы фрагменттік,
ситуативтік немесе жаһандық болуы мүмкін. Әлемнің бейнесі дегеніміз осы
әлемнің жаһандық образы, айналада қоршаған ортаның көрінісі. Әлемнің
бейнесі болса ұлттық, ғылыми, жай тұрмыстық, мифологиялық болуы әбден
қалыпты жағдай. Сөйтсе де, әлемнің бейнесі әлем образының бүтін бейнесі,
шағылуы бола алмайды. Бірақ оны, сонымен бірге, өзге ұғымдардың негізгі
анықтауышы ретінде салмағы бар ұғым [34, 23].
Әлем бейнесі (карина мира) – лингвистика, философия, лингвомәдениеттану
секілді ғылымдардың кешенді ұғымдарының бірі.
Әлем – адам мен оның өмір сүру ортасының ықпалдасуы, қарым–қатынасы
болса, ал әлем бейнесі адам мен сол қоршаған орта туралы ақпараттың
өңделуінің нәтижесі. Белгілі бір мәдени когнитивтік немесе аксиологиялық
құрамға ие этностық өкілдің әлемдік бейнесі ол тиесілі халықтың қоғамдық,
құндылықтық тәжірибесі мен дағдысының ерекшелігіне тікелей тәуелді.
Халықтың я ұлттың, топтың санасындағы әлемнің бейнесі мәдениаралық
аспектіде қаралады. Бұл тұрғыдан салыстыру бірлігі ретінде көптеген
ментальдық болмыстармен суреттеушілік, құндылықтық, кейіптеушілік
өрістерінің жиынтығын мәдени концепт сахнаға шығады [8, 35].
Тілдік сананың теориялық сипаттамасы осымен тәмамдалатын сияқты. Біз
шолып өткен ұғымдардың бәрі де тілдік тұлғадан бастап, тілдік сана–сезім
болсын, әлемнің тілдік бейнесі мен оған негіздес ұғымдар болсын, бір осы
тілдік сананың жан–жақты түсінілуін қамтамасыз ету үшін алынды. Тілдік
сананың ұлттық–мәдени маркалануы т.б.мәдени және қоғамдық ортадан өрбитін
санадағы ұстанымдар алдағы бөлімдерде айшықталды. Біз бұл бөлімде өзімізге
тек қана тілдік сананың жалпы түсінігін беруді мақсат етіп алғандықтан өз
міндетімізді бітірдік деп есептейміз. Сөз соңында тілдік санаға
төмендегідей түсінік бере аламыз:
• Тілдік сана және жай сананың өзі адамның құбылысы – адам санасын суреттеу
үшін қолданылады;
• Тілдік сана – тілдік құралдар арқылы қалыптасқан адам санасының образдар
шоғыры;
• Тілдік сана – бұл тіл мен сөйлеуде көрінетін ортақ дүние көзқарас
(мировидение), тілдік формаларға бекіген тіл мен әлем туралы түсініктер
букеті;
• Тілдік сана – коммуникативтік сананың құрамдас бөлігі;
• Тілдік сана – ең алдымен әлеуметтік құбылыс т.б.
Тіл білімінде лексика-семантикалық өрістің кеңінен зерттелуі өткен
ғасырдан басталған болатын, алайда ғалымдар бұл мәселеге алғаш рет ХІХ ғ.
көңіл бөлген. Сол мезгілде М.М. Покровский, П. Роже, Ф. Дорнзайф,
Р. Халлиг, В. фон Вартбург тезаурус жасау кезінде өріске назар аударған
болатын.
ХХ ғ. 20-жылдарынан бастап батыс еуропа тіл білімінде семантикалық өріс
термині қолданыла бастады, алғашқы теориялық ұғымдар Й. Трир, Г. Ипсен
еңбектерінде кездеседі, олар өрісті “семантикалық өріс” деп атайды.
“Семантикалық өріс” теориясы Й. Трир атымен тығыз байланысты екендігін
біз жоғарыда атап өттік. Трирдің семантикалық өріс туралы пікірі В.
Гумбольдттің ішкі форма және Ф. де Соссюр ойларымен ұштасады, сондай-ақ
оның теориясы бойынша өріс “ұғым” және “сөз” деген бірліктерден тұрады.
Осыған байланысты, ол лексикалық және ұғымдық өріс терминдерін
қолданысқа енгізген болатын. Өріс мәселесі отандық, әсіресе, шетел ғылыми
әдебиеттерінде көп зерттелген. Атап айтқанда, Р. Мейер, А.А. Уфимцева, Л.М.
Васильев, Г.С. Щур т.б. сияқты ғалымдар өріс теориясын зерттеуде өз
үлестерін қосты. Лексика-семантикалық өріс жайында зерттеушілер әртүрлі
пікірді ұстанса да, бұл жайт өріске байланысты әрқилы зерттеулерді
жүргізуге кедергі болған емес.
Сонымен, өріс ұғымы туралы қазіргі кездегі бірнеше пікірлерді саралап
өтсек:
“Өріс (поле) – заттардың, ұғымдардың қызметтік және мағыналық ұқсастығы
бар құбылыстардың лексикалық жиынтығы. Семантикалық өрістен басқа:
морфосемантикалық ө., (мұнда ортақ негіз не аффикс болады); ассоциативті
ө., (психолингвистика мен психологияда зерттеледі); грамматикалық ө.,
(грамматикалық бірліктер); синтагмалық ө., (сөз тіркестері және басқа
синтаксистік бірліктер) болады” [1, 161].
Семантика төңірегінде бірталай зерттеу жүргізген М.А. Кронгауз
семантикалық өріс ұғымына біршама айқын анықтама береді:
“Семантическим полем называется множество слов, объединенных общностью
содержания, или, говоря более конкретно, имеющих общую нетривиальную часть
в толковании. По этой общей части семантическое поле и получает название”
[2, 130].
“Это означает, что семантическим полем следует называть не только само
множество слов, но и их семантическое описание, сделанное по особой схеме”
[2, 131]. Зерттеуші өріске тек сөздердің жиынтығын ғана емес, сонымен
қатар, олардың ерекше тәсіл арқылы жасалған семантикалық сипаттамасын да
жатқызуды дұрыс деп санайды.
Орыс тілінде жарық көрген лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте
өрістің өзіндік ерекшеліктерін, сипатын атап көрсетеді:
“Таким образом, семантическое поле характеризуется связью слов или их
отд. значений, системным характером этих связей, взаимозависимостью и
взаимоопределяемостью лексич. единиц, относит. автономностью поля,
непрерывностью смыслового пространства, обозримостью и психологич.
реальностью для среднего носителя языка [9: 381].
Жоғарыдағы анықтамалардан лексика-семантикалық өріске белгілі бір ұғымға
байланысты мағыналық, қызметтік байланысы бар тілдік бірліктердің жиынтығы
жататындығын айқындаймыз.
Жоғарыда біз лексика-семантикалық өріске қатысты мағлұмат беріп өттік,
ал сонымен қатар тіл білімінде өріс ұғымын төмендегідей түрлерге жіктейді:
• Семантикалық өріс
• Синтаксистік өріс
• Грамматика-лексикалық өріс
• Функционалды-семантикалық өріс
• Ассоциациялық өріс
• Морфосемантикалық өріс [19, 186].
Осы аталған өріс түрлерін қысқаша мысалдармен түсіндіріп өтсек.
Семантикалық өріс – дәстүрлі немесе ғылыми түрде адамзат тәжірибесімен
жасалған ұғымдардың нақты шектелген саласын толық қамтитын, көбіне
этимологиялық жағынан байланысты емес, оның үстіне өзара тұтас сурет
құрайтын мозайка тастары сияқты қатар орналасқан кездейсоқ, еркін, жеке
психологиялық әсерлермен байланыспайтын сөздер жиынтығы. (И.Трир).
Синтаксистік өріс терминін алғаш рет ғылымға В.Порциг енгізген.
В. Порциг компоненттер арасында семантикалық байланыс бар сөз тіркестері
мен синтаксистік кешендерді синтаксистік өріс деп атаған;
Мысалы, жүру – аяқ, көру – көз, жалау – тіл, гүлдеу - өсімдік, өсу – ағза,
үру – ит, күлу – қуаныш т.б.
Грамматика-лексикалық өріс тұжырымдамасына төмендегідей анықтама
берілген:
Өзара қарым-қатынастағы құралдар жиынтығы грамматика-лексикалық өріс
жүйесін құрайды (Е.В. Гулыга, Е.И. Шендельс). Көптік өрісі, уақыт өрісі,
модальдылық өрісі, т.б.
Функционалды-семантикалық өріс.
Функционально-семантическое поле – это система разноуревневых средств
данного языка (морфологических, синтаксических, словообразовательных,
лексичесикх, а также комбинированных – лексико-семантичесиких и т.п.),
объединенных на основе общности и взаимодействия их семантических функций
(А.В. Бондарко).
Ассоциациялық өріс атты терминді Ш.Балли енгізген.
Еуропалықтар үшін қара түс қайғының (траурдың) түсі, ал жапондықтар үшін
ақ түс осы қызметті атқарады немесе мандарин сөзі Еуропалық мәдениетте
тәрбиеленген адам үшін Жаңа жыл ассоциациясын тудырса, ал Шығыс
мәдениетінде ондай ұғым қалыптаспаған. Аталмыш зерттеу түрі қазіргі таңда
көптеген ғылыми жұмыстар мен еңбектердің негізіне айналып отыр, соның
арқасында тіл білімі тек тілдік бірліктерді зерттейтін ғылым саласы емес,
сонымен қатар мәдениеттану, әлеуметтану, тарих, философия, этнография,
психология, тіпті математика, информатика сынды қолданбалы ғылым
салаларымен тығыз байланыста дамып жатқанын байқауға болады.
Морфосемантикалық өріс
Семантикалық ортақтықпен қоса морфологиялық құрамның ортақтығы тән өріс
морфосемантикалық өріс деп аталады.
Ағылшын тіліндегі shall-should, will-would сөздерінің мағыналық
ерекшеліктері морфосемантикалық өрістің зерттеу нысанына жатады.
Жоғарыда келтірілген анықтамалар мен түсініктерге сүйене отырып, кез
келген ғылыми білімнің дамуы ең алдымен категориялық–түсініктік аппаратын
қалыптастырумен тығыз байланысты екенін байқаймыз. Сондықтан да бірінші
кезекте зерттеліп жатқан жұмыстың мазмұнын танытатын метатілді анықтап
алған дұрыс. Нақты ғылымдардың категориялық аппаратын бір ғана, зерттеліп
отырған саланың бүкіл мәнін ашып, оны өзге пәндерден ерекшелейтін орталық
ұғым бөлініп шығады. Когнитивтік лингвистиканың ондай кешендік ұғымы
концепт ұғымы болып табылады. Өзге ұғымдар болса бастапқы, өзекті
ұғымдардың дифференциалдық топтары ғана. Мәселен, оларға концептуализация,
концептуалдық жүйе, әлемнің тілдік көрінісі, тілдік тұлға, ментальдық,
репрезентация, когнитивтік модель, категориялау, вербализация,
консонанттар, мәдениеттер, әлем бейнесі және де концептосфера,
ұлттық–мәдени кеңістіктер жатады. Когнитивтік лингвистиканың бүкіл
мәселелері осы категориялардың айналасында айналып жүреді.
Өткен ғасырдың 80-90 жылдары синонимдік түсінік ретінде концепт
терминологиялық клубок ұғымымен сиыспайтын. Бұл проблеманы шешуде В.А.
Маслов айтқандай қанша зерттеуші болса, сонша көзқарас бар. Когнитивтік
лингвистика арнасында бұл мәселемен осы кезге дейін Ю.Д. Апресян, Н.Д.
Арутюнова, Л.Г. Бабенко, Н.Н. Болдырев, А. Вежбицкая, В.В. Иванов, В.И.
Красик, Д.С. Лихачев, В.А. Лукин, З.Д. Попова, Ю.С. Степанов және
т.б.ғалымдар айналысты және де әлі де зерттеу үстінде.
Жалпы когнитивтік лингвистикаға концепт түсінігі айтарлықтай пафоспен
когнитивтік метафора арқылы енгізілген. Бұл С.Х. Ляпин дәлелдегендей көп
өлшемді мазмұн шоғыры да, болмыстың мағыналық кванты да, сонымен қатар
мәдениеттің гені, молекулярлық құрылымы. Бұл Д.С. Лихачев пікіріндегі
мағынаның әлдеқандай потенциясы, Ю.С. Степановтың жазғанындай адам
санасындағы мәдениеттің мәйегі, С.А. Аскольдовша сөйлесек ойлау
операциясының эмбрионы болып табылады.
Осы ретте айта кететін бір түйткіл концепттің әлі күнге түсініктің бір
формасы ма, әлде мазмұн яки көрініс пе немесе бұл олардан сапалық әнтек
ерекшеленетін құбылыс па, нақты анықталмаған. Сөйтсек те, С.Г. Воркачева
пікірінше, шынайы текстерде концепт көп жағдайда түсінік пен мазмұнмен
синоним ретінде функцияланып, бір–бірін монотонды қайталаулардан арылтып
жүреді.
А.М. Туреханова Концепт, понятие, значение, слово, сема мақаласында
дәл осы тақырыпта концепт ұғымының түсінік, мағына және сема ұғымдарымен
салыстыра отырып оның құпиясын ашып көрсетеді [26, 45]. Көрсетсе
көрсеткеніндей, біз теориялық шолу барысында концепттің аталған ұғымдарға
қатыстылығына көз жеткізумен болдық. Егер концепттің адамның ментальдық
әлеміндегі орнын қарастыратын болсақ, онда Ю.С. Степанов бағалағандай,
концепт алдымен ментальдық әлемде нақты түсініктер мен көріністердің
ұлпалары, сөзге серік болып жүретін мазасызданулар түрінде жасайды, яғни
концепт тек толғанысқа түсірмей сезініледі де. Осылай дей отырып, Степанов
концепт – бұл түсініктер логика мен философияның заңдары арқылы ғана емес,
мәдениеттің заңдылықтары арқылы да ерекшеленетін сөздің мағынасы деп атап
өтеді де, бұл сезінілетін түсінік деп түйіндейді [17, 54].
Осынау көзқараспен В.А. Маслованың: Концепт эмоционалдық,
экспрессивтік, бағалаушылық ореалдармен қолшалған... Концепт – эмоция,
симпатия мен антипатияның нысаны бола отырып, кейде әрқилы пікірлердің
қақтығысы деп келетін тұстары да дөп келеді. Осылайша, концепт адамның
рухани өмірін интенсификациялап, ой фокусіне түсісімен оның ритмін
өзгертеді. Аталмыш ракурсте концепт түсініктен айқын шекарасы мен
мағынасының жайылғыштығымен ерекшеленеді.
Концепт интерпретациясы жөнінде сөз қозғар болсақ Д.А. Лихачевтың
ұсынған бұл сөз тіркесі, оның өз позициясы тұрғысынан, концепт – бұл
индивидуалдық тұлғаның санасында толғаныс пен белгілі бір сөзді айту
барысында пайда болған барша мағыналар мен түсініктердің біржелілігі.
Сонымен бірге, ол әрбір сөзде міндетті түрде жеке концепт болады деп
санайды. Ал оның сөздіктік жалпы мәні контексте анықталады. Концепт сөздің
мағынасынан өрбімейді, қайта басқаша, сөздің сөздіктік мағынасының жекелік
және адамның халықтық тәжірибесімен соқтығысуының нәтижесі болып табылады.
Енді концептті мәдени концепт немесе прототермин ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Жалпы тіл білімі кафедрасы
Диплом (бітіру) жұмысы
АЙНАЛАЙЫН ҰҒЫМЫНЫҢ АССОЦИАТИВТІК ӨРІСІ
Орындаған 4 курс студенті _______________________Сисенбаева А.
( қолы, күні)
Ғылыми жетекшісі _______________________профессор Г.Б.Мадиева
( қолы, күні)
Норма бақылаушы _______________________ доцент А. Таусоғарова
( қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді _____________профессор Э.Д.Сулейменова
( қолы, күні)
Алматы, 2009
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Айналайын сөзінің ассоциативтік өрісі.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 50 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 34
Тірек сөздер: тілдік сана, психолингвистика, ассоциативтік өріс,
концепт, когниция.
Зерттеу нысаны: Айналайын сөзіне берілген ассоциациялар.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Айналайын сөзінің ассоциативтік өрісін
анықтау.
Тілдегі ассоциациялық құбылыс табиғатын анықтаған зерттеулердің
жетістігіне сүйене отырып, Айналайын сөзі тудырған ассоциациялардың
табиғатын зерттеу, ассоциативті эксперимент нәтижесінің қажеттілігін
көрсету.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, нысаны, жұмыстың
мақсаты мен міндеттері, әдістері жайлы мәлімет беріледі. Негізгі бөлім екі
тарауды қамтиды. Мұнда отандық лингвистикадағы психолингвистикалық
зерттеулер жайлы мәлімет беріледі. Қорытынды бөлімінде жалпы жұмыс барысы
жүйеленіп, түйін жасалады.
Жұмыста қолданылған дерек көздері: Ғылыми еңбектер, түсіндірме,
лингвистикалық, философиялық сөздіктер.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
1. ОТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Тілдік сана мен өріс терминінің сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Психолингвистикадағы ассоциативтік тәжірибе когнитивтік ұғым ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...28
2. АЙНАЛАЙЫН СӨЗІНІҢ АССОЦИАЦИЯЛЫҚ ӨРІСІН АНЫҚТАУДАҒЫ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ
ЭКСПЕРИМЕНТ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.1 Экспериментті ұйымдастыру әдісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.2 Зерттелген материалдардың сандық қорытындысы ... ... ... ... ... ... ..
47
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .50
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
КІРІСПЕ
Әлеуметтану ғылымы өзіне халықтың әлеуметтік қырын ашуды мақсат тұтады.
Осымен негіздес және аттас әлеуметтік лингвистика да әлеуметтік ғылымның
тілдік тармағы ретінде кеңінен танымал. Әлеуметтік лингвистика бұл жұмыста
бізге халықтың пікірін, ойын білуге байланысты болғандықтан да тиесілі
болып отыр. Біз жасаған анкетаның ең алдымен ассоциациялық анкета екенін
ескерсек, бұл тұрғыда когнитивтік ғылымы біздің теориялық базамызға айналуы
заңды. Ал бұл болса өз кезегінде антропоцентристік парадигмамен тығыз
байланысты. Антропоцентристік бағыттың зерттелу ұстанымында объективтік
дүниедегі барлық нәрсе адамның өзінен бастау алады. Адамның ақыл–ой,
санасы, дүниетанымы, көріп–білген өмір тәжірибесі арқылы жүзеге асырылады.
Осы антропоцентристік зерттеу бағытының мүмкіндіктерін жүзеге асыруда
когнитивтік теорияның мүмкіндіктері зор.
Когнитив теориясының дамып қалыптасуына логика, философия, психология,
мәдениеттану, жасанды интеллект, информатика, әдебиет тарихы, тіл,
биология, медицина сияқты ғылымдарды байланыстырып тұрған қолшатыр іспеттес
қарастырылып келеді.
Когнитив ғылымының негізін қалаған психолог Джордж Миллер мен тілші
Ноем Хоменийдің есімдері де осы саламен байланысты. Жалпы когнитив ғылымы
адамзат атаулының әлем бейнесі мен қоршаған дүниедегі заттар мен
құбылыстардың, процестер мен сан–сапалардың, уақыт пен кеңістік
факторларының қарым–қатынасын адам санасы мен ақыл–ойында, бір сөзбен
айтқанда, дүниетанымында қалай көрініс беретіндігін айқындаумен айналысатын
ғылым. Осы ғылымның біздің зерттеуге алған жастармен байланыстылығы таным
объектісі санатында аса маңызды.
Жұмыстың мақсаты: Жастардың тілдік санасындағы Айналайын сөзінің
ассоциативтік өрісін анықтау, оларға тілдік тұрғыда талдау жасау. Алынған
реакцияларды анкеталық сұрақтардың жауаптарымен байланыстыру.
Негізгі міндеттері:
• Айналайын сөзінің ассоциативтік қатарын анықтау;
• Алынған ассоциациялардың ерекшеліктерін анықтау;
• Алынған реакцияларды қосымша анкеталық сауалдармен байланыстырып,
өрістерге түсінік беру.
Жұмыстың әдіс–тәсілдері:
• Әлеуметтану ғылымының оңтайлы тәсілі сауалнама жүргізу, анкеталау;
• Ассоциативтік анкета немесе еркін ассоциация тәсілін қолдану;
• Сұрыптау, жүйелеу, талдау тәсілдері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жұмыста қазақ тілді жастардың Айналайын
сөзіне қатысты ассоциацияларын зерттеу көзделген. Бұл өз кезегінде әлі де
қол тимеген тың тақырып. Біз бұл жұмыста жастардың Айналайын сөзіне
қатысты пікірін білуге мүмкіндік аламыз. Өйткені ассоциация ең алдымен
пікірлер жиынтығының сыртқа қалқып шыққан көрінісі.
Жұмыстың өзектілігі: Бізге дейін Айналайын сөзіне қатысты мұндай
еңбектер болмаған. Біз өз зерттеуімізде сол олқылықтың орнын толтыруды жөн
санадық.
Зерттеудің дерек көздері: Зерттеу жұмысының дерек көздері ретінде
теориялық тұрғыдан лингвистикалық сөздіктерді, оқулықтарды, монографияларды
атауға болады. Жалпы жұмыстың өзі сауалнамалық болғандықтан бұл жерде
сауалнаманың жастардан алынған нәтижелері қарастырылады.
1. ОТАНДЫҚ ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
Тіл білімінде психолингвистика мәселесі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ
ғасырдың басында қарастырыла бастады. Ал оның нақты ғылым ретінде
қалыптасуы өткен ғасырдың екінші жартысынан бастау алады.
Психолингвистика – психология мен тіл білімінің түйіскен шегінде арнайы
ғылыми пән ретінде қалыптасып, қазіргі таңдағы тіл білімінің ең жас
салаларының бірі болып отыр. Екі ғылымның одағынан пайда болған тіл
білімінің бұл саласын дамытуға әлемнің көрнекті лингвистері Г.Штейнталь,
В.Гумбольдт, А.Потебня, И.Сеченев, Ф.Фортунатов, И.А.Бодуэн де Куртенэ,
Л.Щерба, Л.Блумфильд, Б.Скинер, Л.Выготский және т.б. ғалымдардың еңбегі
мол болды.
Психолингвистика (грек. psyche – жан және lingua – тіл) – сөйлеу
механизмдерін (сөзді қабылдау, оның санада тууы) психикалық процестермен
байланысты зерттейтін, олардың тіл жүйесіне қатысын қарастыратын комплексті
ғылым [1, 55].
Психолингвистика тілдің психологиялық құбылыстармен байланысын
зерттейді. Психологиялық құбылыстар (түйсік, қабылдау, сезім т.б.) сөйлеу
процесіне тікелей қатысады. Адам ауызекі және жазба тіл арқылы қатынас
жасағанда белгілі бір ұғымды білдірумен бірге сол ұғымға деген өзінің
көзқарасын да қоса аңғартады. Демек, тіл ойды ғана емес, адамның сезімін,
жан дүниесін де білдіреді. Психолингвистикаға берілген жоғарыдағы
анықтамаға қоса, оның мәнін тереңірек ұғыну мақсатында әлемге аттары әйгілі
психолингвистердің анықтамаларына тоқталайық.
Психолингвистика – это прежде всего определенный ракурс в котором
изучается язык, речь, познавательные процессы. Это наука о том, какие
психические процессы имеют место, когда мы порождаем речь и воспринимаем
речь, т.е. говорим, слушаем и читаем, а так же о том, как мы обладаем речью
на родном языке и на иностранном [2, 123].
Психолингвистика – это наука о специфике становления и функционирования
языка как достояние индивида – личности, включенной в социум и шире – в
культуре, в межличностные и межкультурные взаимодействие [2,125].
Психолингвистика – это отношение между системой языка и языковой
способностью, процессы или механизмы кодирования и декодирования при помощи
языка [2, 129].
Көріп отырғанымыздай, психолингвистикаға баға берген анықтамаларды әр
тараптан, әр қырынан түсінуге болады. Себебі, психолингвистиканың зерттеу
объектісі мен ауқымы өте кең.
Психолингвистика мәселелерін қарқынды зерттеу бұрынғы Кеңес Одағы мен
алыс шетелдерде өткен ғасырдың жартысынан бастап қарастырылды. Тіл
психологиясы тіл білімі мен психологияның тоғысында дүниеге келіп, бұл
ғылымдардың одағы жүз жылдан аса жасап келеді. Осы жылдар аралығында алыс-
жақын шетелдік ғалымдар тіл білімінің бұл саласына қатысты пікірлерін жан-
жақты баяндап, психолингвистиканың ғылыми негізін қалауға барынша ат
салысты.
Қазақстанда психолингвистиканың мәселелері 50 жылдардың соңы мен 60
жылдарда қызу қолға алынып, қазіргі таңда теориялық және қолданбалы маңызы
жоғары мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстанда психолингвистиканың
зерттелуі мынадай үш түрлі бағытта жүргізілгенін байқаймыз. Бірінші, қазақ
балаларының орыс тілі мен өзге тілдерді меңгерудің психологиялық негізі
жайында іздестірілген зерттеулер.
Бұл салада М.Мұқанов, Н.Айғабылов, Е.Суфиев, М.Қайырбаева, К.Оразбекова
т.б. жүргізілген зерттеулер ұлт балаларының орыс тілі мен шет тілдерін
меңгерудің негізі мен механизміне арналған. Өзге тілдерді ана тілі
деңгейінде меңгерудің психологиялық тетіктері іздестірілді. Сондай-ақ ғылым
негіздерін үйренуде олардың ақыл-ойы мен танымдық әрекеттерін дамытуға
тигізетін ықпалын ашып көрсетуді мақсат етіп қойды.
Екінші бағыт – алпысыншы жылдардың орта кезінде қолға алынып, зерттеуге
ден қойылған мәселе – оқушылардың ана тілі грамматикасының ұғымдары мен
категорияларын меңгеру арқылы өзге ғылыми пәндер мен ойлау әрекеттерін,
дүниетанымдық көзқарастарын өрістету мәселелерін психологиялық және оқыту
әдістемесін жетілдіру тұрғысынан іздестірілді. Бұл бағытқа республикамыздың
тіл мамандары мен психологтарының жүргізген зерттеулері жатады. Сөйтіп,
олар Қазақстанда психолингвистиканың белгілі бір саласының іргетасын
қалауға өз үлестерін қосты.
Үшінші – психология ғылымының негізгі ұстанымдары мен қағидаларына
сүйене отырып, елімізде тәлім-тәрбие, әлеуметтік, медициналық, заң,
инженерлік психология салаларын дамытуға тілдік факторлардың атқаратын
қызметіне баса назар аудару үрдісі өріс ала бастады. Бұл салада білікті
мамандар өздерінің кәсіби қызметтеріне орай қазақ тілінің сөздік қоры мен
шешендік өнеріне жіті зейін қойды.
Ұлттық тілдің ғылымның алуан саласын заман талабына сай дамыту жолдарын
іздестіруге көңіл бөліп отыр. Ойымызды бір сөзбен түйіндейтін болсақ –
қазақ халқының ауыз әдебиті мен сөз өнері адамның жан дүниесінің құпия
сырларын ашып көрсетіп, оларды нақышты түрде бейнелейтін өнер және рухани
екендігіне назар аударылды. Мұндай жәйттер психолингвистиканың өзекті
мәселесі – тілдің даму тарихы мен өмірде қолдану қызметін айқындай түсетін
қуатты танымдық құрал екенін көрсетеді. Міне, аталған үш бағыт
психолингвистиканың негіздері.
Жоғарыдағы пікірлер мен бағыттар отандық тіл біліміне тиесілі, ал енді
психолингвистика деген ұғымды дүниеге әкелген, оның ғылым ретінде
қалыптасуына негіз болған шетелдік және кеңестік тіл мамандарының ғылыми
тұжырымдамаларына тоқталайық.
Тілді зерттеу, оның шығу тегі мен даму жолдарын жан-жақты қарастыру
сонау ерте замандарда басталғаны белгілі. Ежелгі Үнді, Қытай, Грек
философтары мен орта ғасырда өмір сүрген. Еуропа ғалымдары қай кезде
болмасын тілдің табиғатын зерттеуге, оның ғажайып сырын ашуға барынша
талпынған. Осындай талпыныстар бірте-бірте тілге қатысты сан-қилы
көзқарастар мен бағыттарды туғызды. Ондай бағыттар, әсіресе, ХІХ ғасырдың
20-40 жылдары белең алып, түрлі ағымдар мен мектептердің пайда болуына әсер
етті. Мәселен, тілдің пайда болуын тікелей биологиялық құбылыс деп
есептеген натуралистік бағытты жақтаушылар өз дәуірінде кездесіп отырды.
Бұл бағыттың Август Шлейхер бастаған өкілдері өз концепциясын ұсынып, оны
ғылыми бағыт ретінде қалыптастырған. Бұл –таза натуралистік бағыт [7, 98].
Сол дәуірде Фердинанд де Соссюр бастаған бір топ ғалым тілдің қоғамдық
мәніне аса ден қойып, тілді қоғамдық құбылыс деп тұжырым жасады. Осылайша
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында тілді жан-жақты зерттеу басталып, әлі күнге
дейін жалғасын тауып келе жатыр. Рас, тіл – қоғамдық құбылыс және
адамдардың қарым–қатынас құралы. Оның қоғамдық, әлеуметтік мәнін атамай
өтуге болмайды.
Тілді жасайтын, оның бай мұрасын ғасырдан ғасырға жеткізетін – адам,
яғни сол тілдің иесі. Жер бетінде қанша халық болса, сонша тіл бар. Ал
мәдениет пен дәстүр – әр қоғамның рухани құндылықтары. Мәселен, бүгінгі
күні қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуына байланысты оның
қоғам өміріндегі өзектілігі түрлі талаптарға жауап беруіне қарай арта
түсуде. Сондықтан тіл үйреніп отырған субъект оның қоғамдық табиғат және
әлеуметтік қызметі мен мәніне ерекше көңіл бөлуі қажет. Мысалға, тіл
меңгеріп отырған тұлға мемлекеттік қызметкер болған жағдайда және ресми
қарым-қатынас барысында қолдану кезінде үйреніп жүрген болса, тілдік
бірліктердің ситуативті жағдайға байланысты түрленуін білуі керек.
Демек, ол кісі коммуникативтік актіні орнату, жалғастыру немесе доғару
кезінде сөйлеу әрекетінің ерекшелігіне қарай белгілі бір нұсқа түрінде
элементті таңдауы керек. Ол сауалнама, әлеуметтік сұраулар, мен сұхбат
сұрақтарына жауап беру, әңгімелесу және сөйлесу барысында әлеуметтік,
ұлттық, мәдени, этнолингвистикалық факторлардың әсер етуін ескерумен
байланысты.
Осы мәселелерге байланысты тіл меңгеруші тұлға бірнеше жайттарды ескеруі
қажет. Мысалы, әлеуметтік өлшемдерге байланысты сөйлеу тілінің таңдалуы,
меңгеріліп отырған тілдің қоғам өмірінің түрлі салаларында функционалдық
мағынасын анықтау, үйреніп отырған тілде қалыптасатын коммуникативтік
актінің ұлттық мәдени ерекшеліктерін белгілеу, тіл – ұлттық мәдениеттің
құрамдас бөлігі екенін ескеру, коммуникативтік құралдардың прагматикалық
сипаттарын белгілеу және т.с.с. көріп отырғанымыздай, тілдің қоғам
өміріндегі әлеуметтік мәні жоғары. Ал қазіргі таңда адамның қатынас жасау
құралы – тілді қоғамдық құбылыс ретінде ғана қарастырып қоймай, сонымен
қатар адамның ішкі жан дүниесін, сезімін білдіретін психологиялық құбылыс
ретінде де жан-жақты зерттелуде.
Тілдегі мұндай психологиялық бағыт ХІХ ғасырдың 50 жылдары В.фон
Гумбольдт философиясының әсерінен пайда болды. Кейіннен тіл білімінде
психолингвистика ғылымы ретінде қалыптасқан бұл саланың негізін қалауға
Г.Штейнтальдің, Ресейде А.Потебняның еңбегі зор болды. ХІХ ғасырдың екінші
жартысында көрнекті тіл ғалымдарының көпшілігі осы бағытты жақтады. Тіл
психологиясының нысаны – адамдардың сөйлеу әрекетінде болатын психикалық
процестер. Тілдік құбылыстарды психологиялық тұрғыдан сөз ету – ХІХ
ғасырдағы лингвистердің көпшілігінде болды және бұл бағыт тілдік философия
ретінде әртүрлі көзқарастағы ғалымдардың, мектептердің басын біріктірді [7,
109].
Лингвистикалық психологизмнің басты концепциясы – тіл мәселелерін шешуде
психологиялық қағидаларды басшылыққа алу. Тіл психологиялық бақылаудың
нысаны, оның мақсаты – тіл біліміндегі логикалық көзқарастарды сынау,
тілдік категориялар мен логикалық категориялар арасында қайшылықтар көп,
сондықтан тіл мәселелерін зерттеуде логика заңына сүйенуге қарсы шығу.
Психологиялық бағыттағылар өз ішінен индивидуалистік психологизм,
әлеуметтік психологизм деп аталатын екі бағытқа жіктелген.
Индивидуалистік психологизмнің ең көрнекті өкілі Герман Пауль. Бұл бағыт
тіл біліміндегі натуралистік және логикалық бағыттарға қарсы күресе отырып,
тілдік құбылыстардың барлығын жеке адамдардың сөйлеу және психикалық
ерекшеліктеріне, олардың ой-санасындағы өзгеріс-құбылыстарына тәуелді
етеді. Жалпы халық тілі, біртұтас ұлт тілі деген – жалған сөз. Тіл – жеке
индивидумдікі.
1.1 Тілдік сана мен өріс терминінің сипаттамасы
Тілдік санаға түсінік бермес бұрын, алдымен сана деген ұғымның өзіне
тоқталып өткен жөн. өйткені, сана тілдік сананың ең басты критериі болып
табылады.
Е.С. Кубрякованың басшылығымен жарыққа шыққан Краткий словарь
когнитивных терминов сөздігінде бұл түсінік былай анықталған: Сана
(consciousness) – адамзатты саналы жан иесі ретінде танытатын, сонымен
қатар ми деп аталатын жоғары жүйелі материяның айрықша құрылымы. Сана
әлденені сезініп, одан тұжырым жасап қана қоймай, айналадағы ортаны
танып–білетін, эмоциялық стимулдар қабылдай алатын қабілеті. Бар қуаты ішкі
және сыртқы дүниеге бағытталған бұл ерекше жүйеге белгілі бір объектіге
назар салып, ақпарат алу, алынған сол ақпаратқа сүйеніп ойлау мен вербалдық
әрекеттерге көше алу мүмкіндіктері тән.
Сонымен қатар, Философский энциклопедический словарь мен
Психологический словарьға жүгінсек те, дәл осындай сана ұғымына қатысты
ортақ ойларды байқаймыз. Яғни, сана тарихи және қоғамдық эволюциядан өткен
адам баласына ғана тән анықтауыш ретінде шындық өмірдің мидағы психикалық
бейнесі [9, 198].
Дегенмен, А. Азимовтың Методологиялық терминдер сөздігіне көз
жүгіртетін болсақ, сананың интуицияға теліне сипатталғанына куә боламыз. Ол
сананың тек саналылық жағдайында ғана міндетін атқаратынын баса айтып,
саналылықтың бес деңгейін атап көрсеткен.
Мұндай сана мен тілдік сананы ажыратпаушылықтар осы күнге дейін
көптеген еңбектерде кездесіп отырады. Тағы бір айта кететіні, сананы
шындықтың көрінісі, галаграммасы ретінде танитын тенденция басым.
И.А. Стернин сананың барлық түрлерін бес бөлікке бөлді:
1. Ой–толғам қайраткерлігі негізі бойынша – саяси, ғылыми, діни,
экологиялық, тұрмыстық, кластық, эстетикалық, экономикалық және т.б.
2. Субъектінің түп–тиесілілігі бойынша – гендерлік, жастық, әлеуметтік
(кәсіби, гуманитарлық, техникалық), даралық, қоғамдық, топтық және
т.б.
3. Қалыптасу деңгейі бойынша – дамыған және дамымаған сана.
4. Сананың негізінде жатқан принцип бойынша – жаһандық, демократиялық,
консерваторлық, прогрессивтік, реакциялық және т.б. саналар түрі.
5. Тәжірибесі, сананың қамтамасыз ететін, айналысатын интеллектуалдық
әрекетіне байланысты – креативті, техникалық, эвристикалық, көркем
т.б. сананың түрлері [10, 56].
Аталмыш сананың түрлері сол Стерниннің айтуынша, сананың
алуан–түрлілігін құрайды да, жаһандық, кешенді қарастырылады;
қарастырылуына орай да оларды танымдық жағын еске ала отырып когнитивтік
құбылыс деп атаған дұрыс [10, 76].
Сананың тілге қатысының зерттелу тарихы бізге керекті мәліметтерге аса
бай. Осы жерде бір айта кететін нәрсе, ойлау мен ақылдың ғылыми–биологиялық
сананың аналогтары бола тұра, барлығы да тілге қатыстылығы тұрғысынан
зерттелуі және де олардың пайда болуына әсер еткен шешуші фактор – тілдің
дамуы болып табылатындығы. Мұндай көзқарастың бастауында Н. Хомский секілді
ірі ғалым тұр. Ол өзінің еңбегінің лингвистика мен философия, психологияның
араласуынан туғанын жазды. Одан кейінгі зерттеушілердің бәрінің бір ауыздан
айтқаны мынау болды: Когницияны лингвистика тұрғысынан зерттеу керек.
Яғни, сананы тіл арқылы таныған дұрыс. Өз кезегінде тілді де сананың
негізінде зерттеген ләзім.
Соңғы жылдары лингвистикада, психологияда, мәдениеттану мен этнографияда
тілдік сана ұғымы кеңінен таралып келеді. Бұл түсінік аты айтып тұрғандай
екі канондық терминдер: сана мен тілдің қосылуынан пайда болды. Атақты
ғалымдар В. Гумбольдт, Л. Вейсберг, В. Вунд, А. Потебня, С. Рубенштейндер
бұл бағыттың бастаушылары болып саналады.
Тілдік сана терминіне сыни көзқарасты алғашқылардың бірі болып
А.А. Леонтьев білдірді: Тілдік сана сөз тіркесіндегі тілдік сөзі –
эпитет – деді ол [5, 59]. Бұл тұрғыда И.А. Стерниннің пікірін де назарға
алған пайдалы. Оның түсіндіруінше Тілдік сана, сананың тілдік қырын
сипаттауға дәлме–дәл атау ретінде жемісті де жеңісті де емес. Дей
тұрғанмен, бұл термин кеңінен ғылыми айналысқа еніп кетті.
Қазіргі тіл біліміне қатысты әдебиеттерде бұл термин тұрақты, нақты
мағыналы болмағандықтан, белгілі бір мазмұнсыз қолданылады. Тіптен кешегі
нормашылдығымен, бәтуалылығымен атағы шыққан Кеңестік тіл ғылымында да
бұған қатысты біржақтылық болмаған сыңайлы. КСРО ғылым академиясының
мұрындық болуымен баспа бетін көрген Язык и личность атты ғылыми жинақта
да бұл мәселеге айтарлықтай орын бөлінген. Қарап отырсақ, О.С. Ахманованың
Лингвистикалық терминдер сөздігінде берілген анықтамадан бөлек: Тілдік
сана – мәдениет пен аталмыш адамзат қоғамының ерекшелігі, олардың
тілдерінде көрініс тапқан һәм психикалық қайталанбастығы. Сондағы О.И.
Блинованың Языковое сознание и вопросы теории мотивации мақаласында
тілдік сана терминінің кей жағдайда сөздіктегіден өзгеше де ұғынылатыны сөз
болған: мәселен. Белгілі бір тіл туралы білімдер шоғыры, елестетулер,
тұжырымдар топтамасы ретінде оның (сол тілдің) құрылымының, функционалдық
ерекшеліктерінің, айтылу нормаларының, сөздік талғауларының көрінісі. Бұл
түсінік тұрғысынан тілдік сана Ф. Энгельстің (халықтық сана), И.А. Бодуен
де Куртененің (тілдік көрініс (представление), тілдің халық арқылы
көрінуі), Л.В. Щербаның (лингвистикалық инстинкт, тілдік иісалғыштық
(чутье)), Э.М. Уленбектің (тілдік компетенттік) ұғымдарына жақындай
түседі.
Кеңестік тіл ғылымының тағы бір өкілі А.А. Белобородов кезінде: Тілдік
сана – философиялық толғаныс тұрғысынан ерекше шағылу объектісіне ие
қоғамдық сананың айрықша формасы ретінде көрінеді, – деп, Языковое
сознание: сущность и статус еңбегінде түйіндеген. Осы Белобородов
топшылауының жазылған уақытына қарамастан, осы күнгі зерттеушілер
көзқарастары мен батыстық танымға келінкіремейтінін атамай өтуге болмайды.
Э.Д. Сүлейменова мен Н.Ж. Шаймерденовалардың Әлеуметтік лингвистика
терминдер сөздігінде тілдік сана дегеніміз – ұлттық–қоғамдық сананың
маңызды бөлігі; белгілі бір жұрттың кеңістіктік, себепті эмоцианалдық т.б.
өзіндік мәдениеті мен тіліне тән айырмашылықтардың туындатқан әлемдік
образы [20, 213].
Ағылшынша Linguistic thinking деп аталатын бұл ұғым батыста әлі талас
туғызатын ұғым екенін айтқан жөн.
Тілдік сананы сөз еткенде тілдік сана–сезім (языковое самосознание)
ұғымына тоқталмай өтуге болмайды. Тілдік сана–сезімге көшпес бұрын осы
ұғымның контекстік ұясы болып табылатын тілдік тұлға (языковая личность)
ұғымына азды–көпті тоқталып өтейік.
Психологиядан белгілі болғандай, жеке тұлғаның басты белгілері оның
санасы мен сана–сезімінің болуы. Ал тілдік тұлғаның басты қасиеті тап сол
жеке тұлғаның тілдік формасы ретінде тілдік сана мен тілдік сана–сезімнің
билігінде өмір сүруі.
Жоғарыдағылардан көріп отырғанымыздай, тілдік сана ғалымдардың
қаншалықты күш салуларына қарамастан, бір ауыздан қабылданған ережелерге
айнала алмаған. Тілдік сана түсінігінің осы жайылғыштығы мағыналық
жайылғыштығы бүгінгі тіл ғылымында оның әлемнің тілдік бейнесі, сөйленістің
стратегиясы мен тактикасы секілді ұғымдармен сіңісуіне әкеліп соқты. Не
десе де, тілдік сананың сөйлеу барысында жүзеге асатыны ақиқат нәрсе.
Сондықтан да тұлғаның тілдік санасы жөнінде айтқанда бізге индивидумның
сөйлеу ерекшелігін есте ұстаған дұрыс. Яғни, коммуникативтік ситуацияға
қарай анықталатын тұлғаның тілдік және мәдени статусы, әлеуметтік ортасы,
жынысы, жасы, психикалық типі, дүниетанымы, биографиясының ерекшелігі т.б.
тұлғаның өзгермелі параметрлерімен константтарын ескеріп отырғанымыз жақсы.
Мұндай жағдайда тілдік сананы түсінудің бір әдісі ретінде тезаурусты
атаған жөн. Тілдік құралдарды таңдау мен әлемді қабылдау барысында
бейсаналық механизмдері мен саналы әрекеттердің қабат жүретіні талас
тудырмайтын жайт. Өзін–өзі сезіну мен сезінбеу индивидуалды және
ситуациялық тұрғыда негізсіз. Тұлға қалыптасқан табиғи заңдылыққа сай
өзінің тілдік әрекетінің аз ғана бөлігін түйсінеді.
Осы тұста С.Е. Никитиннің ұсынған түйсіну және сана–сезім терминдерін
синоним ретінде пайдаланамыз. Өзінің тілдік әрекетін түйсіну қабілеті шын
мәнінде, өзін–өзі сезінудің сана–сезімнің нақ өзі. Сонымен бірге, өзіңді
ғана түсінбей, мәселен, өзгенің де тілдік әрекетін бағалауға, сезінуге
болады. Солай дегенмен, аталмыш екі жағдайда да біз тілдік сананың
элементтерін интерпретациялау мен классификациялаудың үлгілерін байқаймыз.
Біз құдірет көретін лингвистиканың өзі осы тілдік тұлғадағы ғылыми түйсіну
мен тілдік сананы түсіндіруді басты мақсат етіп алған. Соңғы жылдары тілді
зерттеудің тұлғалық аспектісіне деген қызығушылық тілге қатысы бар барлық
пәндерде көрініс тауып жүр. Тек қана лингвистикада ғана емес, сонымен
қатар, психологияда, философия мен лингводидактикада бұл үрдіс кәдімгідей
бой көрсетіп келеді.
Ізденіс барысында көз жекізгеніміздей, тілдік тұлға тілдік сананың
күллі қырларына сәуле түсіретін және де оның түсініктері мен ұғымдарын
анықтама беретін, өз айналасында тілді сананы тануға апаратын негізгі
критерийлерді топтастырған өзек ұғым болып шықты.
Ю.Н. Караулов тілдік тұлғаны құраушы үш деңгейді көрсетеді:
1. Қалыпты тілді меңгерген тұлғаларды білдіретін вербалды – семантикалық
деңгей;
2. Бірліктері түсініктер, идеялар мен концепттер болып табылатын әрбір
тілдік индивидтте өзінше қалыптасып, қатаң тәртіпке түскен және де
әлемдік бейнесі жүйеленген, сонымен қатар, құндылықтар иерархиясын
білдіретін когнитивтік деңгей;
3. Прагматикалық деңгей болса, мақсаттар мен міндеттерді, мотивтерді,
мүдделерді, ұстанымдар мен интонационалдықтарды білдіреді [18, 108].
Келтірілген топтастыруларға байланысты мына нәрсе анық бола түседі:
тілдік тұлға құқықтық–экономикалық және этикалық тұлғалардан ерекше. Бір
сөзбен айтқанда, өзгермелі, үнемі құбылып отыратын, сыртқы ықпалдардың
нысанына айналған және де соның ішінде, өзін–өзі тілдік тұрғыдан сезінуге
жеткен тұлға формасы.
Нақ осы тұста, өзін–өзі сезінудің сана–сезіммен байланыстылығын көзге
ілмей кетуге болмайды. Жай ғана сана–сезім емес, тілдік сана–сезім бұл
тұста айқын көрінеді. Тілдік сана–сезімді тілдік сананың жоғарғы автономдық
қабаты, айтулы бір бөлігі деп батыл айта беруге болады. Егер тілдік сананың
нысаны бүкіл универсиум болса, ал тілдік сана–сезімнің нысанына бүтін тіл
мен оның жекелеген элементтері жатады. Айтып өткеніміздей, тілдік сана
вербалдық әрекетте көрініп, жүзеге асады. Онымен салыстырғанда, тілдік
сана–сезімнің жүзеге асуы аздап ерекшеленеді. Вербалды және вербалсыз
жағдайды, метатіл функциясында әдіске айналады.
Тілдік сана–сезім бұл жағынан мәдени сана–сезімнің құрамдас бөлігі
ретінде танылады. Мәдени сана–сезімнің өзі этникалық сана–сезіммен,
идентификация (сәйкестендіру) ұғымымен, ана тілі категорияларымен тығыз
байланысты.
Тілдік сана–сезім тілдік сананың бір бөлігі ретінде маңызы өте зор.
Әлеуметтік лингвистика сөздігінде тілдік сана–сезім – тілді алып
жүрушілерінің (носители языка) өздері сөйлейтін тілі жөніндегі түсінігі мен
өздерін қай халықпен сәйкестендіретінінің көрсеткіші ретінде сипатталған.
Сөздікте сонымен қатар тілдік сана–сезім ана тілінен өзге қандайда бір
тілдермен қарым–қатынасқа түсетіні жазылған. Өз ана тілін сезіну, түйсіну –
тілдің сана–сезімнің бірінші баспалдағы.
Г.И. Исимбаева бұл жөнінде Никитин тұжырымдамасынан тамыр алып, былай
деген: Именно наличие бессознательного и сознательного в языковом сознании
несмотря на то, что граница между осознанием и неосознанием индивидуального
и ситуативного обусловлена, позволяет некоторым исследователям сделать
следующий логический шаг в рассуждение отождествить осознание и
самосознание поскольку осознание своего языкого поведения и есть
самосознание [24, 99].
Тілдің қайталанбастығы, дербестігі мәселесіне А.Ю. Мусорин де тоқталып,
әділ бағасын берген: Дербес тілдің ең негізгі критериі – тіл
тасымалдаушыларының тілдік сана–сезімі болып табылады. Мусорин де өз
тұжырымдамасын ауадан ала салмай, Н.Б. Мечковскийдің: Егер сөйлеушілердің
ұжымы ана тілдерін өзге көрші тілдерден артық, дербес тіл деп санайтын
болса, демек, сол ұжым сөйлейтін тіл – жеке дербес тіл – деген пікіріне
негіздеп берген. Дәл осы дербес тілдің ұлттарды қалыптастыратынын, ұлттың
рухы мен дүниетанымына әсер ететінін ескерсек, этникалық түсінік өзінен–өзі
алдымызға шыға келеді.
Лингвистика тарихында тілдегі бұл құбылысты алғаш байқап, бекіткен,
бүгінгі таңдағы этнолингвистиканың негізін салған атақты тіл білімі
теоретигі Вильгельм фон Гумбольдт болды. Гумбольдт тілден өзге ештеңе де
адамның құпиясы мен халықтардың мінезін тануға шамасы келмейді деп
есептейді. Ол халықтың, сонымен қатар, адамзаттың рухани байлығы ретінде
тіл феноменін түсінген. Гумбольдт: Тіл – халық пен айналадағы ортаның
арасында айрықша аралық әлем жаратады, – деп тұңғыш тілдің когнитивтік
қырынан хабар береді. Кейіннен бұл ұстаным (Лео Вайсберг, Иост Тир)
неогумбольдтиандық жаңа бағытқа жол ашады [33, 109].
Осылайша тіл көмегі арқылы адамның санасымен қолдаса отырып, әлемнің
бүтін бейнесінің пайда болатыны дәлелдене бастады. Яғни, Ю.А. Левицкий
айтқандай: своеобразное мировидение или мировозрение промежуточный мир
между действительностью и человеком. әр тілдің әлемді өзінше, әрқилы
көретінін ескерсек, лингвистикалық агностицизмге соқтырып жатқан әлемнің
тілдік бейнелерінің сәйкессіздігін тудырады, яғни адамның танымдық
мүмкіндігін сол өзі сөйлейтін тілдің спецификалық мүмкіндіктеріне тәуелді.
Әрқилы тілдерде сөйлейтін адамдар өз кезегінде алуан түрлі әлем бейнесін
жасайды. Соның негізінде ештеңеге ұқсамайтын мәдениет қалыптастырып,
қоғамдық мінез–құлықтың өзіндік нормалары мен ойлау типтерін дүниеге
әкеледі.
Е.С. Гординер ескерткендей, әлбетте, тілдің ұлттық спецификасы аталған
факторлармен ғана анықталмайды. Тілдегі сөз тіркестері мен сөйлемдердің
құрылымы, узуальды сөз қолданысы мен әлемнің тілдік бейнесінен әлдеқайда
бай әлеми бейнесіне деген спецификалық көзқараста үлкен маңызға ие. Тілдің
ұлттық спецификасын зерттеу – бұл тек қана формаларды зерттеу деген сөз
емес, бұл Гумбольдттың сөзімен айтқанда: Тілдің ойды білдірудегі жүретін
соқпақтарын түсіну мүмкіндігі десе де болғандай. Тілдің шынайы болмысы сол,
онда әлем бейнесі көрініс табады [15, 45].
Әйтсе де, бұл дүние адам санасында концептуалды шағыла отырып, әрбір
дербес тілдің категориялары мен түсініктеріне лайықтала, бір тілден бір
тілге секіріп отырады, көбейеді. Әр тілді бір әлем деп қарастырсақ, онда
оның да өз ішкі бағынатын заңдылықтары бар. Осы себепті жалғыз дүниенің
бірлігіне көптеген тілдік әлемдер мен дүниелер қарсы тұрады. Тілдің осы
қасиетіне орай адам баласының творчестволық шынайы әлемге ғана емес,
сонымен бірге тілдік әлемге үнемі бағытталып тұрады. Мұның өзі көптеген
тілдердің шығуы мен функционалды себебін түсіндіріп, шынайы әлемнің
вариациялануын логикаға сыйдырады. Бір жағынан алғанда, белгілі бір тілде
сөйлейтін адам баласының әрекетінің нәтижесінде сан–түрлі әлемдер өсіп
шығып, шынайы әлемнің бейнесінен адастыра түседі.
Әлем бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі сияқты т.б. басты–басты терминдер
мен түсініктер жөнінде сөз қозғамай өтпеуге болмайды. Іс–әрекет барысында
объективтік дүниені шағылдыра отырып, адам сөз қабыршағына тығылған
танымның нәтижелерін нақтылап тұрады.
А.М. Туреханова Определение понятий картина мира, языковая картина
мира и языковая модель мира мақаласында осы танымның жинақталуы тілдік
қабатта таңбалануын лингвокультурологиялық зерттеулерде былай көрсетеді деп
жалпы әлем бейнесіне және одан өрбіген, таралған, тең дәрежеде қолданылатын
терминдермен түсініктер шоғырын тарқатуға кіріседі. Жалпы бұл ұғымдардың
өзі де зерттеулерде бір–бірімен жарыса былай келетіні ақиқат нәрсе:
Әлемнің бейнесі (Г.В.Колшанский), Әлем образы (Г.Д. Гачев),
Концептосфера (Д.С. Лихачев), Әлем моделі (Р. Бэндлер), Әлемнің
репрезентациясы (П.Джонсон–Лэйрд). Тіл мен сананы анықтайтын нақты мағына
мен терминологиялық негізделген сөздерді қалыптастырмау осындай тіл
ғылымындағы шатасуларға алып келеді [26, 12].
А.А. Леонтьевтің Әлемнің тілдік бейнесі мен Әлемнің образын
ажыратуды ұсынуы бекерден–бекер емес. Әлемнің тілдік бейнесінің әлемді тіл
айнасында бейнелейтінін есепке алсақ, екіншісі болса әлем образы ретінде
адам психикасындағы қоршаған ортаның мағыналық шағылуын көрсететіндіктен
ойшыл ғалым бастамасына қосылғандай боласың. Енді жоғарыда аталған әрбір
ұғымға тоқталсақ. Өйткені бұлардың бәрі де тілдік сананың компоненттік
сынақтары болғандығы себепті жұмысымыздың барысында өте өзекті екендігін
көрсететін болады [22, 71].
Әлемдік тілдік бейнесі ұғымы лингвистика айналасына ертеректе В.фон
Гумбольдттың еңбектерінен енген. Оның тарихына тоқталмай, бірден теориясына
көшсек, бұл тұрғыда ғалымдардың пікірінің әр алуандылығына көз жеткіземіз.
В.А. Маслова Әлемнің тілдік бейнесі ұлттық әлемнің бейнесін көрсете
отырып, тілдік бірліктердің әрқилы деңгейлерінде анықталады дейді.
Тағы бір талас тудыратын ұғым әлемнің тілдік моделіне келсек,
терминологияда бұл термин көп жағдайда әлемнің тілдік бейнесіне балама
санатында қолданылады. Әйтсе де екеуі кереғарлықтар мен қайшылықтардан ада
емес. Модель немесе үлгі дегеннің өзі кез келген затты үлкейтілген я
кішірейтілген түрде суреттеу болып табылады. Әлемнің тілдік моделі осы
қасиетіне байланысты әлемнің құрылымын тілдік құралдар арқылы тануға аса
икемді. Әлемнің моделі түсінігі де Уфимцева пікірінше, біз қалаған
қалыптан алшақ жатыр.
Әлемнің концептуализацияға бейімділігі ең алдымен Д.С. Лихачев қызу
қорғайтын концептосферамен тығыз байланысты. Лихачев ойлап тапқан
концептосфера термині мәні жағынан тезаурус ұғымына (Караулов),
Спровоцированный мир, сонымен қатар Л. Вайсгербердің аралық әлем
ұғымдарына жақын екенін мойындаймыз. Қазақ лингвисті Н.М. Жанпейісова
Лингвистическое описание концептосферы: проблема языковых и неязыковых
знаний еңбегінде: Коль скоро концептосфера являет собой обработанный
сознанием когнитивной слепок с объективного мира, то именно она и должна
быть признана объектом лингвистической семантики, – деп бағалайды [13,
19].
Қалай дегенмен, қайсы терминді алып қарасақ та бәрінің когнитивтік
қырынан сипатталатынын байқаймыз.
Әлем образы – бұл айналадағы қоршаған заттық дүниенің адам психикасы мен
санасында бейнесі. Б.А. Ахатова жазғандай, образдың өзі психологиялық
құбылыстардың сезімдік формасын танытады. Образ әрқашан да формасы болсын,
мағынасынан болсын ең алдымен сезімдік анықтауыщтарға тиесілі. Әлем образы
қазіргі психология мен психолингвистикада адам психикасындағы заттық
әлемнің шағылған бейнесі ретінде түсініледі.
Әлем образы ұғымы А. Леонтьевтің ұсынуымен қабылданған болатын. Бұл
түсініктің өзегінде әлемнің адам танымына бесінші квази өлшемде ашылып,
мағыналық өріс пен мәндер жүйесінде көрінетіні жатыр. Бұл өлшем сезімдік
шекарадан аттап өтіп, сенсорлық модальдықтан амодальдық әлемге кірігуді
білдіреді.
С.Д. Смирнов әлемдік образдың бүтіндік және жүйелілікте танылатын екі
қасиетін негізгі құрам ретінде атайды. Жалпы әлем образы фрагменттік,
ситуативтік немесе жаһандық болуы мүмкін. Әлемнің бейнесі дегеніміз осы
әлемнің жаһандық образы, айналада қоршаған ортаның көрінісі. Әлемнің
бейнесі болса ұлттық, ғылыми, жай тұрмыстық, мифологиялық болуы әбден
қалыпты жағдай. Сөйтсе де, әлемнің бейнесі әлем образының бүтін бейнесі,
шағылуы бола алмайды. Бірақ оны, сонымен бірге, өзге ұғымдардың негізгі
анықтауышы ретінде салмағы бар ұғым [34, 23].
Әлем бейнесі (карина мира) – лингвистика, философия, лингвомәдениеттану
секілді ғылымдардың кешенді ұғымдарының бірі.
Әлем – адам мен оның өмір сүру ортасының ықпалдасуы, қарым–қатынасы
болса, ал әлем бейнесі адам мен сол қоршаған орта туралы ақпараттың
өңделуінің нәтижесі. Белгілі бір мәдени когнитивтік немесе аксиологиялық
құрамға ие этностық өкілдің әлемдік бейнесі ол тиесілі халықтың қоғамдық,
құндылықтық тәжірибесі мен дағдысының ерекшелігіне тікелей тәуелді.
Халықтың я ұлттың, топтың санасындағы әлемнің бейнесі мәдениаралық
аспектіде қаралады. Бұл тұрғыдан салыстыру бірлігі ретінде көптеген
ментальдық болмыстармен суреттеушілік, құндылықтық, кейіптеушілік
өрістерінің жиынтығын мәдени концепт сахнаға шығады [8, 35].
Тілдік сананың теориялық сипаттамасы осымен тәмамдалатын сияқты. Біз
шолып өткен ұғымдардың бәрі де тілдік тұлғадан бастап, тілдік сана–сезім
болсын, әлемнің тілдік бейнесі мен оған негіздес ұғымдар болсын, бір осы
тілдік сананың жан–жақты түсінілуін қамтамасыз ету үшін алынды. Тілдік
сананың ұлттық–мәдени маркалануы т.б.мәдени және қоғамдық ортадан өрбитін
санадағы ұстанымдар алдағы бөлімдерде айшықталды. Біз бұл бөлімде өзімізге
тек қана тілдік сананың жалпы түсінігін беруді мақсат етіп алғандықтан өз
міндетімізді бітірдік деп есептейміз. Сөз соңында тілдік санаға
төмендегідей түсінік бере аламыз:
• Тілдік сана және жай сананың өзі адамның құбылысы – адам санасын суреттеу
үшін қолданылады;
• Тілдік сана – тілдік құралдар арқылы қалыптасқан адам санасының образдар
шоғыры;
• Тілдік сана – бұл тіл мен сөйлеуде көрінетін ортақ дүние көзқарас
(мировидение), тілдік формаларға бекіген тіл мен әлем туралы түсініктер
букеті;
• Тілдік сана – коммуникативтік сананың құрамдас бөлігі;
• Тілдік сана – ең алдымен әлеуметтік құбылыс т.б.
Тіл білімінде лексика-семантикалық өрістің кеңінен зерттелуі өткен
ғасырдан басталған болатын, алайда ғалымдар бұл мәселеге алғаш рет ХІХ ғ.
көңіл бөлген. Сол мезгілде М.М. Покровский, П. Роже, Ф. Дорнзайф,
Р. Халлиг, В. фон Вартбург тезаурус жасау кезінде өріске назар аударған
болатын.
ХХ ғ. 20-жылдарынан бастап батыс еуропа тіл білімінде семантикалық өріс
термині қолданыла бастады, алғашқы теориялық ұғымдар Й. Трир, Г. Ипсен
еңбектерінде кездеседі, олар өрісті “семантикалық өріс” деп атайды.
“Семантикалық өріс” теориясы Й. Трир атымен тығыз байланысты екендігін
біз жоғарыда атап өттік. Трирдің семантикалық өріс туралы пікірі В.
Гумбольдттің ішкі форма және Ф. де Соссюр ойларымен ұштасады, сондай-ақ
оның теориясы бойынша өріс “ұғым” және “сөз” деген бірліктерден тұрады.
Осыған байланысты, ол лексикалық және ұғымдық өріс терминдерін
қолданысқа енгізген болатын. Өріс мәселесі отандық, әсіресе, шетел ғылыми
әдебиеттерінде көп зерттелген. Атап айтқанда, Р. Мейер, А.А. Уфимцева, Л.М.
Васильев, Г.С. Щур т.б. сияқты ғалымдар өріс теориясын зерттеуде өз
үлестерін қосты. Лексика-семантикалық өріс жайында зерттеушілер әртүрлі
пікірді ұстанса да, бұл жайт өріске байланысты әрқилы зерттеулерді
жүргізуге кедергі болған емес.
Сонымен, өріс ұғымы туралы қазіргі кездегі бірнеше пікірлерді саралап
өтсек:
“Өріс (поле) – заттардың, ұғымдардың қызметтік және мағыналық ұқсастығы
бар құбылыстардың лексикалық жиынтығы. Семантикалық өрістен басқа:
морфосемантикалық ө., (мұнда ортақ негіз не аффикс болады); ассоциативті
ө., (психолингвистика мен психологияда зерттеледі); грамматикалық ө.,
(грамматикалық бірліктер); синтагмалық ө., (сөз тіркестері және басқа
синтаксистік бірліктер) болады” [1, 161].
Семантика төңірегінде бірталай зерттеу жүргізген М.А. Кронгауз
семантикалық өріс ұғымына біршама айқын анықтама береді:
“Семантическим полем называется множество слов, объединенных общностью
содержания, или, говоря более конкретно, имеющих общую нетривиальную часть
в толковании. По этой общей части семантическое поле и получает название”
[2, 130].
“Это означает, что семантическим полем следует называть не только само
множество слов, но и их семантическое описание, сделанное по особой схеме”
[2, 131]. Зерттеуші өріске тек сөздердің жиынтығын ғана емес, сонымен
қатар, олардың ерекше тәсіл арқылы жасалған семантикалық сипаттамасын да
жатқызуды дұрыс деп санайды.
Орыс тілінде жарық көрген лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте
өрістің өзіндік ерекшеліктерін, сипатын атап көрсетеді:
“Таким образом, семантическое поле характеризуется связью слов или их
отд. значений, системным характером этих связей, взаимозависимостью и
взаимоопределяемостью лексич. единиц, относит. автономностью поля,
непрерывностью смыслового пространства, обозримостью и психологич.
реальностью для среднего носителя языка [9: 381].
Жоғарыдағы анықтамалардан лексика-семантикалық өріске белгілі бір ұғымға
байланысты мағыналық, қызметтік байланысы бар тілдік бірліктердің жиынтығы
жататындығын айқындаймыз.
Жоғарыда біз лексика-семантикалық өріске қатысты мағлұмат беріп өттік,
ал сонымен қатар тіл білімінде өріс ұғымын төмендегідей түрлерге жіктейді:
• Семантикалық өріс
• Синтаксистік өріс
• Грамматика-лексикалық өріс
• Функционалды-семантикалық өріс
• Ассоциациялық өріс
• Морфосемантикалық өріс [19, 186].
Осы аталған өріс түрлерін қысқаша мысалдармен түсіндіріп өтсек.
Семантикалық өріс – дәстүрлі немесе ғылыми түрде адамзат тәжірибесімен
жасалған ұғымдардың нақты шектелген саласын толық қамтитын, көбіне
этимологиялық жағынан байланысты емес, оның үстіне өзара тұтас сурет
құрайтын мозайка тастары сияқты қатар орналасқан кездейсоқ, еркін, жеке
психологиялық әсерлермен байланыспайтын сөздер жиынтығы. (И.Трир).
Синтаксистік өріс терминін алғаш рет ғылымға В.Порциг енгізген.
В. Порциг компоненттер арасында семантикалық байланыс бар сөз тіркестері
мен синтаксистік кешендерді синтаксистік өріс деп атаған;
Мысалы, жүру – аяқ, көру – көз, жалау – тіл, гүлдеу - өсімдік, өсу – ағза,
үру – ит, күлу – қуаныш т.б.
Грамматика-лексикалық өріс тұжырымдамасына төмендегідей анықтама
берілген:
Өзара қарым-қатынастағы құралдар жиынтығы грамматика-лексикалық өріс
жүйесін құрайды (Е.В. Гулыга, Е.И. Шендельс). Көптік өрісі, уақыт өрісі,
модальдылық өрісі, т.б.
Функционалды-семантикалық өріс.
Функционально-семантическое поле – это система разноуревневых средств
данного языка (морфологических, синтаксических, словообразовательных,
лексичесикх, а также комбинированных – лексико-семантичесиких и т.п.),
объединенных на основе общности и взаимодействия их семантических функций
(А.В. Бондарко).
Ассоциациялық өріс атты терминді Ш.Балли енгізген.
Еуропалықтар үшін қара түс қайғының (траурдың) түсі, ал жапондықтар үшін
ақ түс осы қызметті атқарады немесе мандарин сөзі Еуропалық мәдениетте
тәрбиеленген адам үшін Жаңа жыл ассоциациясын тудырса, ал Шығыс
мәдениетінде ондай ұғым қалыптаспаған. Аталмыш зерттеу түрі қазіргі таңда
көптеген ғылыми жұмыстар мен еңбектердің негізіне айналып отыр, соның
арқасында тіл білімі тек тілдік бірліктерді зерттейтін ғылым саласы емес,
сонымен қатар мәдениеттану, әлеуметтану, тарих, философия, этнография,
психология, тіпті математика, информатика сынды қолданбалы ғылым
салаларымен тығыз байланыста дамып жатқанын байқауға болады.
Морфосемантикалық өріс
Семантикалық ортақтықпен қоса морфологиялық құрамның ортақтығы тән өріс
морфосемантикалық өріс деп аталады.
Ағылшын тіліндегі shall-should, will-would сөздерінің мағыналық
ерекшеліктері морфосемантикалық өрістің зерттеу нысанына жатады.
Жоғарыда келтірілген анықтамалар мен түсініктерге сүйене отырып, кез
келген ғылыми білімнің дамуы ең алдымен категориялық–түсініктік аппаратын
қалыптастырумен тығыз байланысты екенін байқаймыз. Сондықтан да бірінші
кезекте зерттеліп жатқан жұмыстың мазмұнын танытатын метатілді анықтап
алған дұрыс. Нақты ғылымдардың категориялық аппаратын бір ғана, зерттеліп
отырған саланың бүкіл мәнін ашып, оны өзге пәндерден ерекшелейтін орталық
ұғым бөлініп шығады. Когнитивтік лингвистиканың ондай кешендік ұғымы
концепт ұғымы болып табылады. Өзге ұғымдар болса бастапқы, өзекті
ұғымдардың дифференциалдық топтары ғана. Мәселен, оларға концептуализация,
концептуалдық жүйе, әлемнің тілдік көрінісі, тілдік тұлға, ментальдық,
репрезентация, когнитивтік модель, категориялау, вербализация,
консонанттар, мәдениеттер, әлем бейнесі және де концептосфера,
ұлттық–мәдени кеңістіктер жатады. Когнитивтік лингвистиканың бүкіл
мәселелері осы категориялардың айналасында айналып жүреді.
Өткен ғасырдың 80-90 жылдары синонимдік түсінік ретінде концепт
терминологиялық клубок ұғымымен сиыспайтын. Бұл проблеманы шешуде В.А.
Маслов айтқандай қанша зерттеуші болса, сонша көзқарас бар. Когнитивтік
лингвистика арнасында бұл мәселемен осы кезге дейін Ю.Д. Апресян, Н.Д.
Арутюнова, Л.Г. Бабенко, Н.Н. Болдырев, А. Вежбицкая, В.В. Иванов, В.И.
Красик, Д.С. Лихачев, В.А. Лукин, З.Д. Попова, Ю.С. Степанов және
т.б.ғалымдар айналысты және де әлі де зерттеу үстінде.
Жалпы когнитивтік лингвистикаға концепт түсінігі айтарлықтай пафоспен
когнитивтік метафора арқылы енгізілген. Бұл С.Х. Ляпин дәлелдегендей көп
өлшемді мазмұн шоғыры да, болмыстың мағыналық кванты да, сонымен қатар
мәдениеттің гені, молекулярлық құрылымы. Бұл Д.С. Лихачев пікіріндегі
мағынаның әлдеқандай потенциясы, Ю.С. Степановтың жазғанындай адам
санасындағы мәдениеттің мәйегі, С.А. Аскольдовша сөйлесек ойлау
операциясының эмбрионы болып табылады.
Осы ретте айта кететін бір түйткіл концепттің әлі күнге түсініктің бір
формасы ма, әлде мазмұн яки көрініс пе немесе бұл олардан сапалық әнтек
ерекшеленетін құбылыс па, нақты анықталмаған. Сөйтсек те, С.Г. Воркачева
пікірінше, шынайы текстерде концепт көп жағдайда түсінік пен мазмұнмен
синоним ретінде функцияланып, бір–бірін монотонды қайталаулардан арылтып
жүреді.
А.М. Туреханова Концепт, понятие, значение, слово, сема мақаласында
дәл осы тақырыпта концепт ұғымының түсінік, мағына және сема ұғымдарымен
салыстыра отырып оның құпиясын ашып көрсетеді [26, 45]. Көрсетсе
көрсеткеніндей, біз теориялық шолу барысында концепттің аталған ұғымдарға
қатыстылығына көз жеткізумен болдық. Егер концепттің адамның ментальдық
әлеміндегі орнын қарастыратын болсақ, онда Ю.С. Степанов бағалағандай,
концепт алдымен ментальдық әлемде нақты түсініктер мен көріністердің
ұлпалары, сөзге серік болып жүретін мазасызданулар түрінде жасайды, яғни
концепт тек толғанысқа түсірмей сезініледі де. Осылай дей отырып, Степанов
концепт – бұл түсініктер логика мен философияның заңдары арқылы ғана емес,
мәдениеттің заңдылықтары арқылы да ерекшеленетін сөздің мағынасы деп атап
өтеді де, бұл сезінілетін түсінік деп түйіндейді [17, 54].
Осынау көзқараспен В.А. Маслованың: Концепт эмоционалдық,
экспрессивтік, бағалаушылық ореалдармен қолшалған... Концепт – эмоция,
симпатия мен антипатияның нысаны бола отырып, кейде әрқилы пікірлердің
қақтығысы деп келетін тұстары да дөп келеді. Осылайша, концепт адамның
рухани өмірін интенсификациялап, ой фокусіне түсісімен оның ритмін
өзгертеді. Аталмыш ракурсте концепт түсініктен айқын шекарасы мен
мағынасының жайылғыштығымен ерекшеленеді.
Концепт интерпретациясы жөнінде сөз қозғар болсақ Д.А. Лихачевтың
ұсынған бұл сөз тіркесі, оның өз позициясы тұрғысынан, концепт – бұл
индивидуалдық тұлғаның санасында толғаныс пен белгілі бір сөзді айту
барысында пайда болған барша мағыналар мен түсініктердің біржелілігі.
Сонымен бірге, ол әрбір сөзде міндетті түрде жеке концепт болады деп
санайды. Ал оның сөздіктік жалпы мәні контексте анықталады. Концепт сөздің
мағынасынан өрбімейді, қайта басқаша, сөздің сөздіктік мағынасының жекелік
және адамның халықтық тәжірибесімен соқтығысуының нәтижесі болып табылады.
Енді концептті мәдени концепт немесе прототермин ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz