Математиканың негізгі ұғымдары
Кіріспе
І.тарау Математиканың негізгі ұғымдары
1.1 Математикалық ұғымдар
1.2 Ұғымның мағынасы мен көлемі, ұғымның анықтамасы
П.тарау Математикалық ұғымдар және оларды қалыптастыру процесі
2.1 Математикалық ұғымдар және оларды қалыптастыру
процесі, Анықталатын жэне анықталмайтын ұғымдар
2.2 Ұғымдардың анықталу тәсілдері
2.3 Натурал сан мен нөл ұғымдары
2.4 Сан ұғымын кеңейту мәселесі
2.5 Нақты дүние қасиеттерінің шама ұғымы арқылы иеленуі,
шама және оны өлшеу ұғымдары
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
І.тарау Математиканың негізгі ұғымдары
1.1 Математикалық ұғымдар
1.2 Ұғымның мағынасы мен көлемі, ұғымның анықтамасы
П.тарау Математикалық ұғымдар және оларды қалыптастыру процесі
2.1 Математикалық ұғымдар және оларды қалыптастыру
процесі, Анықталатын жэне анықталмайтын ұғымдар
2.2 Ұғымдардың анықталу тәсілдері
2.3 Натурал сан мен нөл ұғымдары
2.4 Сан ұғымын кеңейту мәселесі
2.5 Нақты дүние қасиеттерінің шама ұғымы арқылы иеленуі,
шама және оны өлшеу ұғымдары
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Математика - қазіргі уақытта көптеген салаларына дендеп еніп, абстракциялык сипатқа ие болған, бір кездері адпмнын әр тұрлі қызмет саласындағы практикалык кажеггіліктерінен туындаған, көне ғылымдардың бірі.
Математика нені зерттейді және оның бізді қоршаған әлеммен қатынасы қандай? Математика, басқа ғылымдар сиякты бізді қоршаған әлемді зерттейді және де ол зерттейтін нақты әлемнің құбылыстары өздерінің материалдық табиғатымен емес, тек қана формальды құрылымдық қасиеттерімен, әсіресе олармен байланысты сандык қатынастар және кеңістік формаларымсн анықталады.
Сондықтан математикалық объектілер заттар мен құбылыстардың сандық және кеңістік қасиеттері мен қатынастарын ерекшелендіре отырып, барлық басқа қасиеттерінен абстракциялаудың нәтижесі болып табылғанымен, шын мағынасында сол күйінде кездеспейтін бірақта нақты заттар мен құбылыстарды бейнелейтін идеал қабылданатын объектілер болып табылады. Шынында да , бізді қоршаған әлемде сан да, геометриялық фигура да жоқ. Оның бәрі тарихи даму процесінде адам ақылымен жасалған, бірақ олар бей берекет қалай болса солай емес, нақты әлемнен байланысты жасалған. Осылайша арифметика мен сандар теориясы алғашқы практикалық есеп заттарды санағаннан пайда болған, ал қарапайым геометрияның қайнар көзі ара қашықтықтарды салыстыруға, жазык фигуралардың ауданыннемесе кеңістік денелерінің көлемін табуға байланысты мәселе Іюлып табылады.
Математикаға мыналар тән болып табылады:
егер оның алғашқы ұғымдарынан шындықтың бейнеленуін байқау өте оңай болса, ал алысырқау абстракцияланған жағдайларда мүны байкау мүлдем мүмкін бола бермейді;
Математика нені зерттейді және оның бізді қоршаған әлеммен қатынасы қандай? Математика, басқа ғылымдар сиякты бізді қоршаған әлемді зерттейді және де ол зерттейтін нақты әлемнің құбылыстары өздерінің материалдық табиғатымен емес, тек қана формальды құрылымдық қасиеттерімен, әсіресе олармен байланысты сандык қатынастар және кеңістік формаларымсн анықталады.
Сондықтан математикалық объектілер заттар мен құбылыстардың сандық және кеңістік қасиеттері мен қатынастарын ерекшелендіре отырып, барлық басқа қасиеттерінен абстракциялаудың нәтижесі болып табылғанымен, шын мағынасында сол күйінде кездеспейтін бірақта нақты заттар мен құбылыстарды бейнелейтін идеал қабылданатын объектілер болып табылады. Шынында да , бізді қоршаған әлемде сан да, геометриялық фигура да жоқ. Оның бәрі тарихи даму процесінде адам ақылымен жасалған, бірақ олар бей берекет қалай болса солай емес, нақты әлемнен байланысты жасалған. Осылайша арифметика мен сандар теориясы алғашқы практикалық есеп заттарды санағаннан пайда болған, ал қарапайым геометрияның қайнар көзі ара қашықтықтарды салыстыруға, жазык фигуралардың ауданыннемесе кеңістік денелерінің көлемін табуға байланысты мәселе Іюлып табылады.
Математикаға мыналар тән болып табылады:
егер оның алғашқы ұғымдарынан шындықтың бейнеленуін байқау өте оңай болса, ал алысырқау абстракцияланған жағдайларда мүны байкау мүлдем мүмкін бола бермейді;
10. Математика оқулығы 1-4 сынып. Алматы «Атамұра» 1999ж.
11. Математика оқыту әдістемесі 1-4 сынып. Алматы «Атамұра»
1999ж.
12. Бантова М.А. и др. «Методика преподавания математика в
начальных классах». Москва «Просвещение» 1976ж.
13. Байдыбекова Е., Ерғазиева Т. «Есептердің практикалық
танымдықжәне тәрбиелік мәні». Бастауыш мектеп №2.1988ж.
14. Б.Баймұханов. Математика есептерін шығаруға үйрету.
15. Әбілқасымова А.Е., Көбесов А.К., Рахымбек Д., Кенеш Ә.С.
«Математиканы оқытудың теориясы мен әдістемесі». Алматы
«Білім» 1998ж
16. А.Б.Жанәділ. «Математика сабақтарын тұрлендіріп өткізу».
Бастауыш мектеп №8-9. 1998ж. 41 бет.
17. Дүйсенбекова «Оқушылардың танымдық әрекеттерін дамыту».
Бастауыш мектеп №10. 1999ж. 27 бет.
18. Ж.Қайыңбаев. «Математиканы оқыту ерекшеліктері». Бастауыш
мектеп №5. 1999ж. 9 бет.
12. Баймұқанов Б., Мубараков А. «Математиканы оқытудағы
сабақтастық». Бастауыш мектеп №1. 2000ж. 25 бет.
13. Б.М.Қосанов. «Математикадан сыныптан тыс жұмыстарда
оқушыларға экономикалық тәрбие беру». Алматы «Іскер» 1998ж.
12. Актуальные проблемы методики обучения математике в
начальных классах. Под ред. М. И. Моро, А. М. Пышкало.- М.
Педагогика, 1977-208с.
13 .Основой методики начального обучения математике. Под.
Ред.А. С. Пчелко.-М. Просвещение, 1965-375с.
61
16. Амонашвили Ш. А. Как живете, дети? М: Педагогика, 1986-
176с.
17. Ананьев Б. Г. Очерки психолгии. Л: 1945.
16. Абаляев Р. Н. Сборник задач по арифметике с практическим
содержанием. М: Просвещение, 1960-108с.
17. Анциферова Л. И. 0 закономерностях элементарной по
знавательной деятельности. -М: Изд-во АН СССР, 1961-151 с.
18. Аристова Л. П. Активность учения школьников -М" Просвещение,
1968-139с.
21. Арнольд И. В. Принцип отбора и составление арифметических
задач \\ Известия АПН РСФСР. - 1946-Вып. б.-с. 7-28.
22. Асадова Р. Научная организация труда учителя начальных
классов. Ашхабад: Нлым, 1987-286с.
26. Баранов С. П. Чувственный опыт ребенка в начальном обучени.
М: 1963-144С.
27. Баранов Г. П. Лабараторные и практические работы VI - VII
классах по геометри \\ математика в школе. 1961 №6
28. Бикбаева Н. У. И др. Математика: Учебник для III класса четырех
летней начальной школы.-Ташкент: Укитувчи, 1991-176с.
29. Бабавский Ф. К. Оптимизация процесса обучения. М., 1977.
30. Балл Г,А , 0 психологическом содержание и пониятие
«задач» Вопрос психологи, 1970, №6 с. 75-85.
26. Н. Богоявленскии Орфография и творческое письмо . Рускии
язык в школе, 1948, №2
27. Богоявленскии Д.Н. Менчинская Н. А Психология усвоения
знаниив школе-М.Изд-во АПН РСФСР 1959-347с
28. Бумашкина Н.Б система развивающих заданий в процесс
обчения. Проблемы методов обучения в современной
62
общеобразовальнои школе Под ред Ю.К.Бабанского, И. Д. Эверева, Э.И. Маносаона.-М. Педагогика, 1980-с. 137-143
31. Бантона М.А Методика формирования знаний конкретного
смысла арифметических действий . Начальная школа, 1979, №1
32. Бантова М.А. К вопросу об оценке усвоения учащимися
теоретических знаний по математике . Начальная школа, 1973, №2
34. Грунер Дж Процесс обучөния. - М: Изд-воАПН РСФСР, 1962.
35. Л. А. Венгер, В. С. Мухина.Психология. М: Просвещениеі 988-336 с.
36. Выгодский Л.С. Умственное развитие детей в процессе обучения
-М. Л., 1935.
36. Вопросы психологии учебной деятелыности младших школьников.
Под. Ред. Эльконина, В.В Давыдова М. 1962.
37. Выгодский Л.С Мышление и речь. М.- Л. 1934
36. Возрастные возможности усвоения знаний (младшие классы
школы) Под. Ред. Л.Р. Эльконина .М. 1966
39. Выгодский М.Я. Арифметика и алгебра в древнем мире. М. 1967
40. Венгер Л.А. Восприятие и обучение. М. 1969
39. Вилькеев Л.В. Применение гипатезы в познавательной
деятельности школьников по проблемам обучения.-Казань,1974-66
44. Выбор методов обучения в средней школе. Под. Ред. Ю.К.
Бабанского . - М: Педагогика, 1981-176с.
45. Вапняр Н.Ф и др. Тетрадь по математике для 1-класс - М
Просвещение,1981-48 с.
46. Виленкин Н. Я. О некоторых аспектах преподавания математики в
младших классах. Математика в школе. - 1965 , №1
47. Виленкин Н.Я. Голубкова Н.И. Математика 1- класс-М НИИ
ОПАПН СССР, 1979-150 с.
11. Математика оқыту әдістемесі 1-4 сынып. Алматы «Атамұра»
1999ж.
12. Бантова М.А. и др. «Методика преподавания математика в
начальных классах». Москва «Просвещение» 1976ж.
13. Байдыбекова Е., Ерғазиева Т. «Есептердің практикалық
танымдықжәне тәрбиелік мәні». Бастауыш мектеп №2.1988ж.
14. Б.Баймұханов. Математика есептерін шығаруға үйрету.
15. Әбілқасымова А.Е., Көбесов А.К., Рахымбек Д., Кенеш Ә.С.
«Математиканы оқытудың теориясы мен әдістемесі». Алматы
«Білім» 1998ж
16. А.Б.Жанәділ. «Математика сабақтарын тұрлендіріп өткізу».
Бастауыш мектеп №8-9. 1998ж. 41 бет.
17. Дүйсенбекова «Оқушылардың танымдық әрекеттерін дамыту».
Бастауыш мектеп №10. 1999ж. 27 бет.
18. Ж.Қайыңбаев. «Математиканы оқыту ерекшеліктері». Бастауыш
мектеп №5. 1999ж. 9 бет.
12. Баймұқанов Б., Мубараков А. «Математиканы оқытудағы
сабақтастық». Бастауыш мектеп №1. 2000ж. 25 бет.
13. Б.М.Қосанов. «Математикадан сыныптан тыс жұмыстарда
оқушыларға экономикалық тәрбие беру». Алматы «Іскер» 1998ж.
12. Актуальные проблемы методики обучения математике в
начальных классах. Под ред. М. И. Моро, А. М. Пышкало.- М.
Педагогика, 1977-208с.
13 .Основой методики начального обучения математике. Под.
Ред.А. С. Пчелко.-М. Просвещение, 1965-375с.
61
16. Амонашвили Ш. А. Как живете, дети? М: Педагогика, 1986-
176с.
17. Ананьев Б. Г. Очерки психолгии. Л: 1945.
16. Абаляев Р. Н. Сборник задач по арифметике с практическим
содержанием. М: Просвещение, 1960-108с.
17. Анциферова Л. И. 0 закономерностях элементарной по
знавательной деятельности. -М: Изд-во АН СССР, 1961-151 с.
18. Аристова Л. П. Активность учения школьников -М" Просвещение,
1968-139с.
21. Арнольд И. В. Принцип отбора и составление арифметических
задач \\ Известия АПН РСФСР. - 1946-Вып. б.-с. 7-28.
22. Асадова Р. Научная организация труда учителя начальных
классов. Ашхабад: Нлым, 1987-286с.
26. Баранов С. П. Чувственный опыт ребенка в начальном обучени.
М: 1963-144С.
27. Баранов Г. П. Лабараторные и практические работы VI - VII
классах по геометри \\ математика в школе. 1961 №6
28. Бикбаева Н. У. И др. Математика: Учебник для III класса четырех
летней начальной школы.-Ташкент: Укитувчи, 1991-176с.
29. Бабавский Ф. К. Оптимизация процесса обучения. М., 1977.
30. Балл Г,А , 0 психологическом содержание и пониятие
«задач» Вопрос психологи, 1970, №6 с. 75-85.
26. Н. Богоявленскии Орфография и творческое письмо . Рускии
язык в школе, 1948, №2
27. Богоявленскии Д.Н. Менчинская Н. А Психология усвоения
знаниив школе-М.Изд-во АПН РСФСР 1959-347с
28. Бумашкина Н.Б система развивающих заданий в процесс
обчения. Проблемы методов обучения в современной
62
общеобразовальнои школе Под ред Ю.К.Бабанского, И. Д. Эверева, Э.И. Маносаона.-М. Педагогика, 1980-с. 137-143
31. Бантона М.А Методика формирования знаний конкретного
смысла арифметических действий . Начальная школа, 1979, №1
32. Бантова М.А. К вопросу об оценке усвоения учащимися
теоретических знаний по математике . Начальная школа, 1973, №2
34. Грунер Дж Процесс обучөния. - М: Изд-воАПН РСФСР, 1962.
35. Л. А. Венгер, В. С. Мухина.Психология. М: Просвещениеі 988-336 с.
36. Выгодский Л.С. Умственное развитие детей в процессе обучения
-М. Л., 1935.
36. Вопросы психологии учебной деятелыности младших школьников.
Под. Ред. Эльконина, В.В Давыдова М. 1962.
37. Выгодский Л.С Мышление и речь. М.- Л. 1934
36. Возрастные возможности усвоения знаний (младшие классы
школы) Под. Ред. Л.Р. Эльконина .М. 1966
39. Выгодский М.Я. Арифметика и алгебра в древнем мире. М. 1967
40. Венгер Л.А. Восприятие и обучение. М. 1969
39. Вилькеев Л.В. Применение гипатезы в познавательной
деятельности школьников по проблемам обучения.-Казань,1974-66
44. Выбор методов обучения в средней школе. Под. Ред. Ю.К.
Бабанского . - М: Педагогика, 1981-176с.
45. Вапняр Н.Ф и др. Тетрадь по математике для 1-класс - М
Просвещение,1981-48 с.
46. Виленкин Н. Я. О некоторых аспектах преподавания математики в
младших классах. Математика в школе. - 1965 , №1
47. Виленкин Н.Я. Голубкова Н.И. Математика 1- класс-М НИИ
ОПАПН СССР, 1979-150 с.
Пән: Математика, Геометрия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 86 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 86 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
І-тарау Математиканың негізгі ұғымдары
1. Математикалық ұғымдар
2. Ұғымның мағынасы мен көлемі, ұғымның анықтамасы
П-тарау Математикалық ұғымдар және оларды қалыптастыру процесі
2.1 Математикалық ұғымдар және оларды қалыптастыру
процесі, Анықталатын жэне анықталмайтын ұғымдар
2.2 Ұғымдардың анықталу тәсілдері
2.3 Натурал сан мен нөл ұғымдары
4. Сан ұғымын кеңейту мәселесі
5. Нақты дүние қасиеттерінің шама ұғымы арқылы иеленуі,
шама және оны өлшеу ұғымдары
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Математика - қазіргі уақытта көптеген салаларына дендеп еніп,
абстракциялык сипатқа ие болған, бір кездері адпмнын әр тұрлі қызмет
саласындағы практикалык кажеггіліктерінен туындаған, көне ғылымдардың бірі.
Математика нені зерттейді және оның бізді қоршаған әлеммен қатынасы
қандай? Математика, басқа ғылымдар сиякты бізді қоршаған әлемді зерттейді
және де ол зерттейтін нақты әлемнің құбылыстары өздерінің материалдық
табиғатымен емес, тек қана формальды құрылымдық қасиеттерімен, әсіресе
олармен байланысты сандык қатынастар және кеңістік формаларымсн анықталады.
Сондықтан математикалық объектілер заттар мен құбылыстардың сандық
және кеңістік қасиеттері мен қатынастарын ерекшелендіре отырып, барлық
басқа қасиеттерінен абстракциялаудың нәтижесі болып табылғанымен, шын
мағынасында сол күйінде кездеспейтін бірақта нақты заттар мен құбылыстарды
бейнелейтін идеал қабылданатын объектілер болып табылады. Шынында да ,
бізді қоршаған әлемде сан да, геометриялық фигура да жоқ. Оның бәрі тарихи
даму процесінде адам ақылымен жасалған, бірақ олар бей берекет қалай болса
солай емес, нақты әлемнен байланысты жасалған. Осылайша арифметика мен
сандар теориясы алғашқы практикалық есеп заттарды санағаннан пайда болған,
ал қарапайым геометрияның қайнар көзі ара қашықтықтарды салыстыруға, жазык
фигуралардың ауданыннемесе кеңістік денелерінің көлемін табуға байланысты
мәселе Іюлып табылады.
Математикаға мыналар тән болып табылады:
егер оның алғашқы ұғымдарынан шындықтың бейнеленуін байқау өте оңай болса,
ал алысырқау абстракцияланған жағдайларда мүны байкау мүлдем мүмкін бола
бермейді;
ұғымдардың логикалық дамуы жүріп жатқанымен де, абстракцияның
өзін абстракциялауға болады, бірақ олар шындықтан қаншалықты алыс болып
көрінгенімен, ақырында нақты әлемді өте жанама тұрде болсын бейнелейді;
онда практикалық жағдайлардан туындайтын және одан кейін
абстракцияланатын ұғымдар құрылады және ол шындықты жуыктап зерттеуге
мүмкіндік береді;
ол нақты әлемнің заттарын емес, абстракциялық ұғымдарды және
олардың корытындыларының мүлде катаң және дәлме - дәл екендігін зеттейді,
сондықтан оның жуықтығын ішкі сипатта емес, құбылыстың математикалық
моделін құрастырумен байланысты болады;
оның материалдық зеттеу пәні шешуші мәнге ие емес те, мұнда
қолданылатын әдіс маңызды болып табылады және де: математиканың тек қана
зерттеу пәні ғана ерекшс смсс, таным әдісі де ерекше, яғни жаңа білім алу
үшін мұнда эксперименттік тексеруге, көрнекілікке сүйенбей қатаң логикалық
талқылау дедуктивтік логикалық қорытынды жүргізіледі;
ондағы ұғымды таза ақылдың жемісі ретінде емес нақты өмір сүретін
заттардың, құбылыстардың, процестердің абстракциясы немесе бұған дейін
қальштасқан абстракцияның абстракциясы жоғары ретті абстракция ретінде
карастырылады;
онда пайда болған абстракциялар нақты заттардың қасиеттерін
тікелей жалпылайтын абстракциялардан, сонша жоғары деңгейдегі
абстракцияларға көтеріліп сатылы даму сипатында болады;
оның нәтижесі колдану тұрғысынан алғанда әмбебап сипатқа ие, яғни
оны қандай да бір нақты құбылысты немесе процесті зеттеу кезінде ғана
қолданумен шектелмей, физикалық табиғаты бұрын қарастырылғандардан
түбегейлі өзгеше болатын басқа құбылыстарды да зеттеу үшін де қолданылуы
мүмкін;
ол, шығармашылық күш ретінде көптеген дербес жағдайларда қолдануға
болатын жалпы ережелер карастыру мақсатын көздейді, әрі сол ережелерді
құрастырғандар жаңаны құрастырады, ойлап табады, ал дайын ережелерді
колданатындар, математиканың өзінде жаңалық ашпайды, яғни ештеңе ойлап
таппайды, бірақта математикалық ережелердің көмегімен баска білім
салаларында жаңа құндылықтар жасауы мүмкін;
ол материалдық заттарды емес, кейбір операцияларды оған қолдануға
мүмкіндік беретін зертеу объектісінің құрылымдық қасиеттерін зерттейді;
оның ережелері барлық кезде колданыс таба бермейді, дегенмен
олардың шексіз үстемдік ететін, шектелген колданыс аймағы бар;
өзі пайда болғаннан бері мыңдаған жылдар ішінде математика сан
және фигура жайлы қарапайьм үрдістерден көптеген жаңа түсініктер мен
әдістердің құрылуына алып келді, әрі ол табиғатты зеттеудің әулетті де,
практикалык икемді де құралына айналады, сонымен бірге XX ғасыр
математикада жаңа идеялар мен теориялар туғызды, оның қолдану аясын
кеңейтті.
Жоғарыда айтылғандардан математика пәніне, мазмұнына, тәуелсіздік деңгейі,
одан толығымен дерексіздендірілетін және I жоғары деңгейде түсініктілігі,
дәлдігі, байланыстар байлығы сақталатын ұғымдар арқылы бейнелетін шынайы
әлемнің кез-келген формасы пішіні және түрі мен қатынастары енеді, -
деген қорытынды жасауға болады. Мұның бәрі теорияның таза
логикалық дамуының негізін қалап береді.
Сонымен математика мазмұнынан дерексіздендірілген кез-келген форма мен
қатынасты зерттейді. Бірақ та бұл абстракты формалар мен қатынастар шындап
келгенде шынайы әлемнің алғашқы бейнесі болып табылады. Сондықтан ғылым
ретінде математиканың зеттеу объектісін - кеңістік форма, сандық катынас
және логикалық конструкция ретінде анықтаған орында, - деп есептейміз.
Математиканың дамуы және оның қолданылу аясының кеңеюі бұрын қандай-
да практикадан алыс болып көрінген математиканың кейбір аймағының
"қолданбалы" болғандығын және сол арқылы таза математикадан тысқарырақ
сияқты болып сезілетін математикалық логика, әр түрлі теориялар кодтау,
информация, алгоритмдер, автоматтар, есептеу математикасы және т.б.
пәндер жиынтығы ролінің күшейе түскендігін көрсетіп отыр.
Қазіргі математика таза теориясымен, сондай-ақ оның қолданбалы
салаларымен айналысатын ғалым-математиктердің күш-жігері арқасында қарқынды
даму кезеңін бастан кешіруде. Олардың кейбіреулері үшш математика -
қоршаған ортаны және онда болып жаткан құбылыстарды тану әдісі болса,
басқалар үшін математиканың өзі зерттеуге және дамытуға лайықты біртүтас
әлем болып табылады. Сонымен бірге математиканың дамуы көптеген шиеленіскен
қарама-қайшылықтардың: нақты мен абстрактының, дара мен жалпының, форма мен
мазмұннын. аксиоматика мен конструктивтіктің, шекті мен шексіздің,
формальдық пен мазмұндылықтың, дискреттілік пен үздіксіздіктің күрес
проиесінде жүзеге асуда.
Мысалы, соңғы он жылдықтарға тән болып отырған дәл ғылым салаларының
қарқынды дамуы математиканың одан әрі кеңейе түсіне және мамандыққа
бейімделуіне кең жол ашты, тіпті тұтас ғылым математиканың ішінде әр тұрлі
зеттеу пәні мен әдістері, ерекше белгілеуі символикасы бар дербес дамитын
бөлімдер пайда бола бастады. Бұл жағдай бір ғана математика ғылымы бар ма
немесе бірнеше математикалык туыстас болғанымен ғылымдар бар ма
деген проблеманың туындауына себеп болып отыр.
Бұл сұраққа жауабы "математика" ұғымын жоғарыда біздің
қарастырғанымыздан өзгеше анықтауға мүмкіндік береді. Ал осындай жаңа, яғни
"қазіргі математиканы құрылымдар жайлы ғылым ретінде қарастыратын"
анықтаманы Никола Бурбаки деген бұркеншек атпен белгілі француз
математиктерінің тобы "Математиканың архитектурасы" атты мақалада ұсынған.
Олар "математиканың бірден-бір объектісі, дүрысын айтканда,
математикалық күрылымдар болып табылады", - деп пайымдайды. Бұл анықтамада,
математика өзі зерттейтін объектілермен ғана айналысатын ғылым, - дсп
түжырымдалғандықтан, шын мәнінде "тавтология" орынсыз болып табылады. Осы
аньтқтаманың тағы бір кемшілігі математиканың бізді қоршаған әлемнен
қатынасын айқындамағандығында. Дегенмен, өздерінің еңбектерін ортак "Николя
Бурбаки" деген бұркеніш атпен жариялайтын қазіргі француз математиктері
тобының А. Вейль, Ж. Дьедонне және т.б. еңбектерінде көрініс тапкан
математикаға деген осы көзқарасы: Барлык математиканың негізгі таза сандап
теориясы болып табылады;
Математиканың арнаулы бөлімдері қандай-да арнаулы құрылымдар тегіне
тиісті құрылымдармен айналысады сияқты тезистермен А.Н. Колмогоровтың
айтуынша сипаттауға болатын соңғы уақытты қалыптасқан
математиканың қазіргі
Диплом жұмысының зерттеу әдісі
Оқушылардың ғылыми - дуниетанымдық қабһлетін қалыптастыру, логикалық
ойлау қабілетін дамыту, практикалық дағдылары мен ебдейліктерін дамьтту
жэне т.б өзекті мэселелсрліи ішінде бастауыш мектепте математикадан алғашқы
ұғым қалыптастыру.
Диплом жұмысының болжамы
Егер бастауыш сыныпта окушылардға математикалык ұғымды қалыптастыруға
эрекет жасасақ онда олардың математикадан білім деңгейі жоғарылайды және
т.б пэндерді оқушылардың жетелей тусінуіне, қазһргһ заман талабына сай
терең бһлһм алуына ықпал жасайды.
Диплом жұмысының мақсаты
Ой өрісі дамыған, сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік,
математикадан білім деңгейі жоғары, пэнге деген қызығушылығы мол, теориялық
білімді терең тұсіне алатын оқушыларды тәрбиелеу.
Диплом жұмысының міндеті
1) Тақырыпқа байланысты әдебиеттермен танысып оларға
ғалыми әдістемелік тұрғыдан шолу жасау:
2) Бастауыш класс математика сабақтарында математикалык
алғашқы ұғымды пайдалану арқылы окушылардың ой - өрісін
дамыту мумкіндіктерін анықтау;
3) Бастауыш класта оқушылардың математика есептерін
шығаруда математикалық ұғымды қалыптастыру жэне оның
тиімділігін тексеру;
Диплом жұмысының практикалық құндылығы
1) Бастауыш класта математиканы оқыту әдістемесі жетілдіруде, бастауыш
мтғалімдері мен әдіскерлердің іс тәжірібесінде қолдануға болады.
1.1 Математикалық ұғымдар
Математика да баска ғылымдар сияқты бізді қоршаған ортаны, қоғамдық
құбылыстарды зерттейді, бірақ олардың ерекше жақтарын қарастырады. Мысалы,
геометрияда заттың түсі, массасы, қаттылығы, иісі т.б. қасиеттеріне көңіл
аудармай оның пішіні мен өлшемін оқытады. Осы қасиеттердің барлығын
ескермей затты абстракциялайды (декесіздендіреді). Сондыктан геометрияда
"зат" деген сөздің орнына "геометриялық фигура" (кесінді, сәуле, түзу,
бұрыш, шеңбер, шаршы т.б.) деген ұғымды қолданады.
Абстракциялау нәтижесіндс маісмашканың "сан" және "шама" сиякты
негізгі ұғымдары пайда болды.
Математика өзінің даму тарихында әртұрлі кезеңнен өтті. Осы кезеңдердің
әркайсысында әртұрлі пішіндер мен материалдық ортаның сандық қатынастарының
белгілі бір әдістерін қалыптастырады. Мысалы, қазіргі кезде болмысты
(шындықты) зертеу үшін кең тараған математикалық модель құру әдісі пайда
болды. Ол коршаған орта құбылыстарының жиынтығын математикалық
символикалардың көмепмен жуықтап бейнелеу арқылы жүзеге асырылады. Модельді
зерттеу арқылы математика болмысты да зерттейді. Мысалы, у=Кх функциясының
қасиеттерін зерттеу әртұрлі шамалар арасындағы тәуелділікті анықтайды (бір
қалыпты түзу сызықты қозғалыстағы уақыт пен қашықтықтың, заттың күны мен
молшерінід т.с.с).
Бүкіл математикаға тән тағы бір қасиет мынау: математиканың тек
зерттейтін объектісі абстрактілі ғана емес, оның зерттеу әдісі де мейлінше
абстрактілі болып келеді. Бүны былай түсіну керек: өзі зерттейтін объектіге
эксперимент жасау басқа табиғаттану ғылымдарына тән қасиет болса,
математика өзінің заңдары мен қортындыларын тек логиканьщ, әсіресе
математикалық логиканың заңдарына сүйеніп шығарады. Демек, математика шын
мәнісіндегі таза теориялык ғылым болып табылады.
Зерттеу әдісінің дерексіздік (абстрактілік) касиеті математикаға дәл
ғылымдык сапа беріп, оның қорытындыларынн сандық қатынастар мен пішіндері
маңызды жағы болып келетін материялык құбылыстарға қолданылуы универсалдык
бейнелі болып келуінің негізі болады. Оған дәлел ретінде кез-келген
жаратылыстану техникалық ғылымдар мен инженерлік практиканың күрделі
математикалық есептеусіз әрекет ете алмайтынын айтудың өзі де жеткілікті.
Адамдардың практикалык әрекетінен туған математика, онан әрі өзінің ішкі
заңдарына сәйкес дами отырып, ашқан заңдарының кейбіреулері дәл сол кезде
емес, өмірде кейінірек қолданыс болмысты да зерттейді. Мысалы, у=Кх
функциясының қасиеттерін зерттеу әртұрлі шамалар арасындағы тәуелділікті
анықтайды (бір қалыпты түзу сызықты қозғалыстағы уақыт пен қашықтықтың,
заттың күны мен молшерінід т.с.с).
Бүкіл математикаға тән тағы бір қасиет мынау: математиканың тек
зерттейтін объектісі абстрактілі ғана емес, оның зерттеу әдісі де мейлінше
абстрактілі болып келеді. Бүны былай түсіну керек: өзі зерттейтін объектіге
эксперимент жасау басқа табиғаттану ғылымдарына тән қасиет болса,
математика өзінің заңдары мен қортындыларын тек логиканьщ, әсіресе
математикалық логиканың заңдарына сүйеніп шығарады. Демек, математика шын
мәнісіндегі таза теориялык ғылым болып табылады.
Зерттеу әдісінің дерексіздік (абстрактілік) касиеті математикаға дәл
ғылымдык сапа беріп, оның қорытындыларынн сандық қатынастар мен пішіндері
маңызды жағы болып келетін материялык құбылыстарға қолданылуы универсалдык
бейнелі болып келуінің негізі болады. Оған дәлел ретінде кез-келген
жаратылыстану техникалық ғылымдар мен инженерлік практиканың күрделі
математикалық есептеусіз әрекет ете алмайтынын айтудың өзі де жеткілікті.
Адамдардың практикалык әрекетінен туған математика, онан әрі өзінің
ішкі заңдарына сәйкес дами отырып, ашқан заңдарының кейбіреулері дәл сол
кезде емес, өмірде кейінірек қолданыс тапқанын көрсететін жәйттер толып
жатыр. Бірнеше фактілер келтірейік:
1. Бір кез-келген ақылға сыйымсыз болып көрінген
Н.И.Лобачевскийдің евклидтік емес геометриясы Альберт
Эйнштейннің салыстырымдылық теориясын дамытудың құрметті
құралы болды, ал сансыз өлшемді кеңістік теориясы деп аталатын
өте-мөте абстракт теория қазіргі атом құрылыстары теориясына -
кванттық механикаға нәтижелі тұрде қолданылып келеді.
2. Уран атты планетаныңқозғалысындағы сәйкессіздікті
талдай отырып, астрономдар Адамс пен Леверье оның себебі басқа
бір белгісіз планетаның тартуынан болады деген қорытындыға
келіп, сонан кейін механиканың заңдары мен тартылыс заңына
сүйеніп, белгісіз планетаның болуы мүмкін орнын математикалық
жолмен есептеп шығарған. Нәтижесінде тап сол орында Нептун
деп аталатын планета табылды.
3. Математикада жорамал сандар Х*Н=О типтегі теңдеулерді
шешу нәтижесінде шыққан, ал олардың нақты мағынасы тек XIX
ғасырдың бас кезінде жоамал сандарға геометриялық түсініктеме
бергенде ғана айкын болды.
Тек сонан кейін комплекс айналымының функциялары теориясы деп аталатын
анализдің саласы пайда больтп, үдей дамыды да, оның қорытындыларьш негізге
ала отырып, Н.Е.Жуковский өзінің әлемге әйгілі үшак қанатының көтерілүі
күші туралы теоремасын дәлелдеді.
4. Эксперименттік деректерді қорытындылай келе, атақты физик Максвелл
электромагниттік толқынның заңдарын математикалық теңдеу тұрінде өрнектеді.
Ол теңдеуден электромагниттік толқын жаратылыста бар және ол сәуленің
жылдамдығымен таралуы тиіс деген қорытынды шыкты. Бұл қазір бүкіл жұртшылық
қабылдаған теория да, бүкіл дүниеге белгілі жәйт.
Сонымен, біз математиканың мағынасы мен зеттеу әдісіне тән ерекшілігін
және оның алуан тұрлі ғылымдарда (физика, химия, саяси экономика т.б.)
қарастырылатын мәселелерді зеттеудің құдыретгі күралы екенін қыскаша
анықтадык.
1.2. Ұғымның мағынасы мен көлемі
Кез-келген математикалык объект белгілі бір қасиетке ие. Мысалы,
шаршының төрт қабырғасы, төрт бұрышы бар, диагональдары тең. Оның бүдан да
басқа қасиеттерін көрсетуге болады.
Бір объектіні екіншісінен айыру үпіітт оттын қасиеттері нін ішінде
маңызды және мардымсыз болатындары анықталады. Егер бір қасиет сол
объектіге ғана тән және онсыз бұл объект анықталмаса, оны маңызды
(существенный) қасиет деп атайды. Мардымсыз қасиет деп бұл қасиетсіз де
объектіні анықтауға болатьшқасиетті атайды. Жоғарыда аталған шаршының
касиеттері маңызды қасиеттер болады, ал "АВСД шаршының АД қабырғасы
горизонталь" деген мардымсыз қасиет, себебі АД қабырғасын і басқаша да
орналастыруға болады. Сондықтан берілген объектіні толық анықтау үшін оның
маңызды қасиеттерін білу керек. Бұл жағдайда берілген объект туралы ұғым
бар деп есептеледі.
Өзара байланысты қасиеттердің жиыны - сол объект
жөніндегі ұғымның мағьшасы деп аталады.
Математикалықобъект жөнінде соз қылғпмда, бір термиңмен аталатын
объектілердің жиынын карастырады. Шаршы туралы айтқанда шаршы болатын
барлық геометриялық фигураларды айтады. Барлық шаршылар жиынтығы шаршы
ұғымының көлемін ■ қурайды. Жалпы айтқанда, ұғымның көлемі - бір терминмен
анықталатын барлық объектілердің жиынтығы. Сонымен, кез-Челген ұғым
термині, оның көлемі мен мағынасы аркылы сипатталады.
Ұғымның көлемі мен магынасьшың арасьшда мынандай ланыс бар: ұғымның
көлемі неғұрлым "үлкен" болса, оның мағынасы солғүрлым "аз" болады және
керісінше.
Мысалы, "тік бұрышты үшбұрыш" ұғымының көлемі "үшбұрыш"
ұғымының көлемінен аз. Себебі, бірінші ұғымның толеміне барлық үшбұрыштар
кірмейді, тек қана тік бұрышты кЦібұрыштар қастылады. Бірақ бірінші
ұғымның мағынасы Ькішшсшің мағынасынан "үлкен", өйткені
тікбұрышты (шбұрышта басқа үшбұрыштардың барлык касиеттері
орындалуымен қатар өзіне ғана тән қасиеттері де бар.
Математикалык ұғымдармен оқушылар бастауыш мектептің математика
курсында таныса бастайды: I - сыныптан бастап оқушылар "цифр", "сан",
"қосылігыш", қосьшды , "кесшдГ, "кесіндінің ұзындығы", т.б. ұғымдармен
танысады. III - сыныптан ған көбейту мен бөлуге байланысты, ал V -
сыныпта "бөлік", "фигураның ауданы" ұғымдары қосылады.
Ұғымның анықтамасы Қандай да бір математикалык объекті Ітуралы
ұғымның мағынасына осы объектінің көптеген маңызды ;асиеттері енеді.
Қарастырылып отырған объект сол ұғымның көлеміне енетінін анықтау үшін
оның бірнеше маңызды іқасиеттерін тексеру керек. Объектші танып-білу үшін
жеткілікті ^турде көрсетілетін маңызды қасиеттер объектінің анықтамасы
деп аталады.
Жалпы айтқанда анықтама - ұғымның мағынасын ашатын догикалық
операция. Ұғым анықтамасының берілуі әртұрлі болады. Алдымен айқын және
айқын емес анықтамаларды айырып алу керек.
Айқын анықтама екі ұғымның беттесуі арқылы, яғни теңдігі ітұрінде
беріледі. Олардың біреуі анықталатын ұғым, екіншісі -Ьанықтаушы ұғым деп
аталады. Мысалы, тік бұрышты үшбұрыш -Вбір бұрышы тік болатын үшбұрыш. Егер
х аркылы "тік бұрышты Іушбұрыш" ұғымын, ал у арқылы "бір бұрышы тік
болатын
үшбұрыш" ұғымын белгілесек, онда тік бұрышты үшбұрыштың
іерілген анықтамасының схемасы л^болады.
Айқын емес анықтама екі ұғымның беттесуі арқылы берілмейді. Бұндай
анықтамалардың мысалына контексті және остенсивті анықтамалар жатады.
Контексті анықтамада жаңа ұғымның мағынасы мәтіннің үзіндісі, контекст
арқылы немесе енгізіліп отырған ұғымның мағьшасын ашатын нақты
ситуацияларға (жағдайларға) талдау жасау арқылы беріледі. Контексті
анықтаманың мысалына теңдеудің және оны шешу ұғымының анықтамасын келтіруге
болады.
"Теңдеу - құрамында белгісіз сан бар теңдік, ал теңдеуді шешу - осы
белгісіздің орнына бір санды койғанда ақиқат теңдік алынатын санды табуды
айтады".
Остенсивті анықтама объектіні демонстрациялау жолымен термин енгізу
үшін қолданылады. Сондықтан остенсивті анықтаманы көрнекілік жолмен анықтау
деп те атайды. Мысалы. бастауыш мектепте мұндай анықтамаға теңдік және
теңсіздік ұғысдарын енгізу жатады.
Математикалық құрылым жайлы ұғым
"Математикалық кұрылым" ұғымын калыптастыру әлемді танудың маңызды
ғылыми құралы - аксиоматикалык әдістің дамуымен байланысты. Мәселе мынада,
қазіргі кезде осы күнгі математиканың көптеген бағыттары тек қана
аксиоматикалык әдістің яғни сәйкес аксиомалар жүйесінің аксиоматика
негізінде құрылады. Ал математика ғылымының әр саласына тән аксиомалардың
өзі үзақ және күрделі тарихи даму процесінде пайда болды.
Бастапқы мәліметтер адамның практикалық кызметінің нәтижесінде
жинақталады, қордаланады. Осындай мағлұматтарды тексереді., нақтылайды,
жүйелейді және басқадай бастапқы мәліметтерден шығарып алу мүмкін
болатындары олардың ішінен лынып тасталады. Кейде, калған карапайым
мәліметтер аксиома ітізімінің толық еместігі байқалады, яғни бұл
мәліметтер барлық теоремаларды қорытуға жеткілікті бола алмайды. Мұндай
жағдайда бұл тізімге жетпей тұрған аксиомалар қосылады. Нәтижесінде
раксиомалардың толық жиынтығы аксиоматика қалыптасады. ; Осындай
аксиоматика жүйесі негізінде қазіргі математикаиып 5; ондаған бағыттары
дамауда, олардың қатарына: қарапайым элементарная математиканың
аксиоматикасы, натурал санның аксиоматикасы, сан өрісінің
аксиоматикасы, группаның ; аксиоматикасы, ықтималдықтар
теориясының аксиоматикасы, математикалық құрылымдардың аксиоматикасы
және баскалар жатады.
Егер кез-келген жиын элементтерінің арасында ■
тужырымдардың белгілі жүйесімен сипатталатын канлайда кптьитс анықталса
немесе операция тағайындалса, онда осы бір жиында математикалық құрылым
анықталған, - дейді. "Құрылым" ұғымның басты ерекшелігі табиғаты әралуан
болатын жиын элементтеріне = оның жарамды болатындығына және де
қарастырылатын қатынастар сипатының таңдалу тұрғысынан жоғары дәрежеге ие
екендігінде. Сондықтан беогілі аксиомалардың жиынтығымен андай да бір
жиын элементтері ие болатын қатынастар мен операциялардың мәнді қасиеттері
сипатталады.
Шексіз көп әралуан құрылымдар бар және олардың диынтығын белгілі бір ретпен
оқу, зерттеу математиканың әр тұрлі бөлімдерінің мазмұнын құрайды. Бұл
қазіргі математиканы Іарастыруға, яғни оны аксиоматикалық одісіісһ
қурыльшдардың рүйесі ретінде көрсетіп берудің мүмкіндігін білдіреді.
Математиканың "архитектурасы"
Іргетасын жоғарыда айтқандай негізгі күрылымдар күрайтын, математиканы
ары қарай құру калай жүзеге асады?
Математиканы ары карай түзу, конструкциялау екі негізгі рәсілмен іске
асады.: бірімен-бірі сәйкес аксиомаларп көмегімен ^абиғи тұрде байланысқан
бірнеше негізгі құрылымдардан (немесе, ртұрлі құрылымдардан) түзілген
күрделі күрылым құрастыру арқылы; қандай да негізгі құрылымның
аксиомаларына бір немесе ірнеше толықтама аксиомалар қосу барысында пайда
болатын рнаулы құрылым құрастыру аркылы.
"Күрделі" құрылымның жеке мысалы ретінде коммутативтік ызықтық-реттелген
топтың күрылымын, ал "арнаулы" құрылым інде - сызықтық реттік құрылымды
алуға болады.
Күрделі құрылымның жасалуы математиканың бүкіл бір өлшінің, ал арнаулы
құрылымының түзілуі қандай да жалпы теориядан бөлінген әр тұрлі
өзінше дамитын теорияның математиканың бөлімдерінің) пайда болуына
алып келеді. Соңғы жағдайда математиканың қандай да бөлімін
аксиоматикалық солмен құру былайша жүзеге асады:
қарастыратын теорияның шеңберінде анықталмайтын іалғашқы
терминдер деп аталатынын, саны шектеулі ұғымдар мен олардың арасындағы
қатнастар іріктеледі;
бастапқы ұғымдар мен катынастардың өзара байланысын тағайындайтын
және оларды жанама тұрде анықтайтын ақиқаттығы дәлелдеусіз қабылданатын
бірнеше бастапқы Іұжырымдар - аксиомалар алынады;
қарастыратын теорияға енгізілетін барлық жаңа ұғымдар Іастапқы
терминдер немесе бұрын анықталған ұғымдар мен Ікатынастар арқылы
анықталады, ал теорияның барлық жаңа Юұжырымдары (терминдері)
дежукциялық жолмен алғашқы Ьрминдердің немесе аксиомалардың (немесе
бұрын дәлелденген ітеоремалардың) негізінде дәлелденеді және де қорытып
шығару ережесі (ақиқат сөйлемнің бірі екінші бір актқат сөйлемнен
Ріуындайды) беріледі және ол математикалык логикада зерттеледі;
аксиомалық теорияны нақты объектілер жиынында жүзеге асыру
үшін аксиоматикалық теорияның көрнекі көрсетіліп Г; берілуі (немесе модулі)
пайдаланылады.
Жиын ұғымы. Жиын элементі. Жиын ұғымы математиканың негізгі, алғашқы
ұғымдарының бірі, сондықтан ол басқа ұғымдар арқылы анықталмайды. Сан
ұғымынан бұрын шыққан жиын щғымын қандай да бір нәрселердің жинаңы ретінде
түсінеміз, ол жинаққа кіретін нәрселерді жеке-жеке кабылдауға және оларды
жағдайда математиканың қандай да бөлімін аксиоматикалық Ісолмен құру
былайша жүзеге асады:
қарастыратын теорияның шеңберінде анықталмайтын іалғашқы
терминдер деп аталатынын, саны шектеулі ұғымдар мен олардың арасындағы
қатнастар іріктеледі;
бастапқы ұғымдар мен катынастардың өзара байланысын тағайындайтын
және оларды жанама тұрде анықтайтын ақиқаттығы дәлелдеусіз қабылданатын
бірнеше бастапқы Іұжырымдар - аксиомалар алынады;
қарастыратын теорияға енгізілетін барлық жаңа ұғымдар Іастапқы
терминдер немесе бұрын анықталған ұғымдар мен Ікатынастар арқылы
анықталады, ал теорияның барлық жаңа Юұжырымдары (терминдері)
дежукциялық жолмен алғашқы Ьрминдердің немесе аксиомалардың (немесе
бұрын дәлелденген ітеоремалардың) негізінде дәлелденеді және де қорытып
шығару ережесі (ақиқат сөйлемнің бірі екінші бір актқат сөйлемнен
Ріуындайды) беріледі және ол математикалык логикада зерттеледі;
аксиомалық теорияны нақты объектілер жиынында жүзеге асыру
үшін аксиоматикалық теорияның көрнекі көрсетіліп Г; берілуі (немесе модулі)
пайдаланылады.
Жиын ұғымы. Жиын элементі. Жиын ұғымы математиканың негізгі, алғашқы
ұғымдарының бірі, сондықтан ол басқа ұғымдар Іарқылы анықталмайды. Сан
ұғымынан бұрын шыққан жиын щғымын қандай да бір нәрселердің жинаңы ретінде
түсінеміз, ол жинаққа кіретін нәрселерді жеке-жеке кабылдауға және оларды
бір-бірінен де, бұл жинаққа жатпайтын басқа нәрселерден де ажыратуға болады
деп білеміз.
"Жиын" деген сөз математикада "көптіктің" мағынасында, оның бір
баламасы ретінде қолданылады. Ол сөз жоғарыда айтқанымыздай "жинақ",
"жиынтық" мағынасын білдіреді. Жиындар алуан-алуан объектшерден кұралуы
мүмкін, ол объектілер жиынның мүшелері немесе элементтері деп аталады.
Мысалы "адамдар жиыны" тірі табиғат объектілерінен құралса, "кітаптар
жиыны" жансыз табиғат объектілерінен күралады. Ал бүтін сандар жиынын
алсақ, бұл жиын нактылы объектілерден емес, дерексіз ұғымдардан тұрады.
Сөйтіп, не туралы пікір қорытып, ойлай алатын болсақ, солардың бәрі де
жиын элементі бола алады. Сондай-ақ, жиын атаулының бәрі біртектес
объектілерден құралуы да шарт емес. Мысалы, элементтері оқушы, кітап,
қалам, дәптер болатын жиын немесе үстел үстіндегі нәрселердің: шам, кітап,
алма, қалам жиыны туралы сөз етуге болады. Жиын жалғыз ғана элементтен де
құралуы мүмкін. Мысалы, Жердің барлык табиғи серіктерінің жиыны жалғыз
серіктен - Айдан тұрады. Жиынның элементтерінің өздері жиындар болуы
мүмкін. Мысалы, элементтерінің саны екіге тең жиындардың жиынын алатын
болсақ, мұндай жиынның элементтсрі деп "су" сөзіндегі әріптер жиыны,
адамның қүлақтарының, көздерінің, колдарының, қүстың қанаттарының т.с.с.
жиынын айтуға болады.
Сонымен біз кейбір объектілердің (заттардың немесе ұғымдардың) жиыны
жайында айтқан кезде оларды бір бүтінге
(тұтасқа) біріктіреміз де, ары карай оған енетін әр объектінің емес,
бүтіннің (тұтастың) өзшщ ғана қасиеттерін қарастырамыз. Жиынды қандай да
бір белгісі бойынша біріктірілген кейдір элементтердің қосылуы, жинағы,
жиынтығы деп түсінуге болады.
Жиында құрайтын объектілерді немесе ұғымдарды оның элементтері дейді
және де осы элементтер берілген жиынға тиісті деп есептелінеді.
Жиындарды үлкен латын әріптерімен, ал олардың элементтері кіші латын
әріптерімен белгілейді. Математика курсындағы кейбір жиындар ерекше маңызды
болғандықтан, олар үшін мынадый тұрақты (стандарт) белгілеулер енгізіледі:
Ң2О (К), 2Ь 2., © ?* ?-, К, К+, К-Оған қосымша , _, +, сияқты
белгілеулерді өзіміз енгізелік. Бүдан басқа да символдардың (белгілердің,
таңбалардың) пайдалануы мүмкін. Мәселен "а объектісі А жиынына тиісті"
тұріндегі сөйлемді былай жазып көрсетеді: аөА. Мүны әр тұрлі оқуға болады:
"з объектісі А жиыньша тиісті", "а объектісі \ жиынының элементі", "А
жиынында а элементі бар". Осыған үқсас "а объектісі А жиынына тиісті емес"
деген сөйлемді аәА тұрінде жазып көрсетеді де, оны да тұрліше оқиды.
Жиын элементтерінің өздерінің де жиын болуы мүмкін. Мысалы, мектептегі
сыныптардың жиыны туралы айтуға болады. Осы жиын элементтері - сыныптар, ал
сыныптың өзін алсак сондағы оқушылардың жиыны болып табылады. Алайда
оқушылар мектептегі сыныптар жиынынын элементтепі болып табылмайды. Егер
жиын арқылы санды элементтерден тұрса, оны ақырлы жиын деп атайды. Ақырғы
жиын саналымды жиын деп те аталады. Өйткені оның барлық элементтерін
"біртіндеп санап" шығуға, яғни тізбектей нөмірлеуге болады. Мысалы, а^ а2,
#з, Щи сонда барлык элемент те нөмірленіп, әртұрлі элемент тұрліше
нөмірленеді
Егер жиын ақырсыз санды элементтерден тұрса, оны ақырсыз жиын деп
атайды. Акырсыз жиын элементтерін біртіндеп санап
шығуға болмайды. Математика курсындағы кейбір жиындар ерекше маңызды
болғандықтан, олар үшін мынадый тұрақты (стандарт) белгілеулер енгізіледі:
Ң2О (К), 2Ь 2., © ?* ?-, К, К+, К-Оған қосымша , _, +, сияқты
белгілеулерді өзіміз енгізелік. Бүдан басқа да символдардың (белгілердің,
таңбалардың) пайдалануы мүмкін. Мәселен "а объектісі А жиынына тиісті"
тұріндегі сөйлемді былай жазып көрсетеді: аөА. Мүны әр тұрлі оқуға болады:
"з объектісі А жиыньша тиісті", "а объектісі \ жиынының элементі", "А
жиынында а элементі бар". Осыған үқсас "а объектісі А жиынына тиісті емес"
деген сөйлемді аәА тұрінде жазып көрсетеді де, оны да тұрліше оқиды.
Жиын элементтерінің өздерінің де жиын болуы мүмкін. Мысалы, мектептегі
сыныптардың жиыны туралы айтуға болады. Осы жиын элементтері - сыныптар, ал
сыныптың өзін алсак сондағы оқушылардың жиыны болып табылады. Алайда
оқушылар мектептегі сыныптар жиынынын элементтепі болып табылмайды. Егер
жиын арқылы санды элементтерден тұрса, оны ақырлы жиын деп атайды. Ақырғы
жиын саналымды жиын деп те аталады. Өйткені оның барлық элементтерін
"біртіндеп санап" шығуға, яғни тізбектей нөмірлеуге болады. Мысалы, а^ а2,
#з, Щи сонда барлык элемент те нөмірленіп, әртұрлі элемент тұрліше
нөмірленеді
Егер жиын ақырсыз санды элементтерден тұрса, оны ақырсыз жиын деп
атайды. Акырсыз жиын элементтерін біртіндеп санап шығуға болмайды.
2.1 Математикалық ұғымдар және оларды қалыптастыру
процесі
"Ұғым дегеніміз не?" Ұғым - материяныц жошрьі жсмісі болып табылатын
мидың жоғарғы жемісі екендігі белгілі.
Ұғымды сипаттаған кезде оның жоғары үйымдасқан Цматерияның нәтижесі
екендігін және материядан тұратын әлемді бейнелейтінін, сондай-ақ адамға
тән арнайы іс-әрекетті білдіруі себепті ұғымның адам санасында калыптасуы,
оның тікелей сөз, жазу және сан арқылы өрнектелуінен бөлінбейтіндігін
басшылыққа алады.
"Математикалық ұғым дегепіміз нс?", Газа математиканың объектісі шын
дүниенің кеңістік формалары мен сандық қатнастары, демек, мүның өзі де -
өте реалдық материал екендігі де 1 белгілі. Математикалық объектілер
өзінің накты күйінде кезле Бірақ олар адамның таза ойының жемісі емес,
нақты дүниенің заңдары мен прцестерінің көрінісі. Кез-келген математикалық
объект- ол қоршаған әлемдегі заттар мен құбылыстардың басқадай көптеген
қасиеттерін ескерусіз қалдырып, олардың тек қана сандықжәне
кеңістіктік қасиеттері мен қатнастарын ерекшелендірудің
нәтижесі болып табылады. Бұл объектілердің қасиеттерінің адам миына
бейнелеу процесінде математикалық I ұғым деп аталатын ойлаудың ерекше тұрі
туады.
Ұғым абстракциялаумен (дерексіздендірумен) тікелей байланыста
болатын жалпылау операциясы аркылы жасалады., Жалпылаудың бірнеше тұрі
белгілі. Олардың бірі объектілердің өздеріне тән айырмашылықтарды ескерусіз
калдырып тек қана ортақ белгілерді бөліп көрсету негізінде жасалады.
Мысалы: "Үшбұрыш АВС", "үшбұрыш", "көпбұрыш". "Көпбұрыш"
ұғымының ерекшелендірілген ортақ белгісі барлык көпбұрыштарға тән. Ғылыми
танымда абстракциялық дсрекси делінетін осындаи ұғымдар ерекше маңызды.
Олардың көмегімен объектілерді І классификациялау және өзара салыстыру,
оларды бір-бірінен ажырату немесе олардың тепе-теңдігін тағайындау
сияқты мәселелерді шешу мүмкін болады.
Жалпылаудың басқа тәсілі нақты деп аталатын ұғымдарды жасауға мүмкіндік
береді. Мүның негізгі ерекшелігі бұл жағдайда жалпылау кезінде ортақ
қасиеттерін ерекшелендіру ғана емес, сонымен бірге үтымның дербес және жеке
белгілері де сақталады. Қандай да болсын ұғымды қалыптастыру процесі
біртіндеп Вүзеге асырылдаы, мұнда сезісдік қабылдау (түйсік) - түсінік
Іұғым тізбегіне сәйкес кезеңдер бойынша жұмыс үйымдастырылады. Мысалы "3
саны" ұғымын қалыптастыру. Ёабылдау мен түсініктен өзгеше ұғым біздің
санамызі-а Іқарастырылып отырған анқты жағдайдағы мәнді белгілер мен
қасиеттерді (осы ұғымның белгілері болатын) ғана сіңіреді және
тұрақтандырады. Сондықтан да ұғым - оқылатын объектілердің Імәнді (ерекше)
қасиеттері бейнеленетін ойлаудың формасы.
Анықталатын және анықталмайтын ұғымдар. Әрбір ұғым шмүны және көлемі
бойынша қарастырылуы мүмкін. Ұғым шмүны - берілген ұғымның барлық (аса
елеулі, маңызды) мәнді белгілерінің жиыны. Ұғым көлемі - ол берілген ұғым
қамтитын объектілердің жиыны.
Ұғымдардың қалыптастыру процесінде олардың сөздік және Символикалық
өрнектелуінің маңызы аса зор. Сөз - ұғымды таратушының міндетін атқарады.
Ғылым мен техниканың қандай да )ір саласындағы нақты анықталған ұғымды
білдіретін сөзді ылыми термин деп атайды.
Сонымен кез-келген ұғым терминмен, оның көлемімен және шмүнымен
сипатталады.
Ұғымның мазмұныны ашу процесі оның белгілерін айқындаудан тұрады.
Ұғымның барлык калетті және жеткілікті глгілерін байланысты сөйлем
тұріне (сөздік немесе іймволикалык) келтіру дегеиіміз
\іымды щатематикалық рбъектіні) анықтап беру болып табылады.
Демек математикалық ұғымның (объектінің) анықтамасы осы ұғымның
мазмұнын (мән-мағынасын ашатын) сөйлем.
Кейбір алғашқы (бастапқы, іргелі, алғашқы) математикалық ^ұғымдар
анықталмайды олар аксиомалардың көмегімен жанама Ітұрде анықталады немесе
постулаттар аркылы ұғымға қойылатын Іұғымдардың арасындағы қатанастарға да)
талаптар көрсетіліп Гберіледі. Негізгі математикалық ұғымдар: жиын, жиын
элементі, сан, шама, нүкте, түзу, жазықтық, ал негізгі қатнастар: тиісті,
расында жатады, өлшемнің (өлшеуіштің) бар болуы және т.с.с.
Негізгі (бастапкы, іргелі, алғашқы) ұғымдардың қасиеттері аксиомаларда
ашылады. Мысалы: "екі нүкте аркылы өтетін бір ғана ; түзу жүргізуге
болады".
Аксиома {ахіома - грек сөзі, беделді сөйлем, "қабылдауға болатын"
аудармасында "жеткілікті дәрел:еде мойындалуы тиіс" Гдегенді білдіреді)
дегеніміз - қандай да бір (дербес жағдайда ,;математикалық) теорияны
дедуктивтік жолмен күру кезінде дәлелдеусіз қабылданатын, яғни осы
теорияньщ (теореманың) засқа қағидаларын дәлелдеу үшін тірек немесе
сілтеме ретінде қабылданатын түжырым болып табылады. Ал -
постулат шШіайип - талапты білдіреді деген латын сөзі) дегеніміз кейбір
ғымдар немесе олардың арасындағы қатнастар
рнағаттандырылуы тиіс қандай да бір талаптарды, шарттарды мдіретін сөйлем.
Көп жағдайда постулаттар қандай да ұғымның анықтамасын немесе кейбір
ұғымдар жүйесінің бөлігі болып келеді. Мысалы: эквиваленттік қатнастың
анықтамасында үш постулат шарт бар.
2.2 Ұғымдардың анықталу тәсілдері
Ұғымдарды анықтаудың әр тұрлі тәсілдері бар. Оларды өте-мөте айқын және
айқын емес сияқты негізгі екі топқа бөледі. Мәселен айқын анықтама екі
ұғымды беттестіретіндей, теңестіретіндей теңдік тұрінде беріледі. Мысалы:
тік бұрышты I үшбұрыш дегеніміз - ол тік бұрышы бар үшбұрыш". Тік бұрышты
үшбұрыштың осы анықтамасы шартты тұрде "а дегеніміз в" дегенді білдіреді.
Айқын емес анықтама екі ұғымды теңестіргендей тұрде берілмейді.
Мұндай анықтамалардың мысалы ретінде контексуалдық және остенсивтік деп
аталатын анықтамаларды атауға болады. Контекстуалдық анықтамаларда жаңа
ұғымның мазмұны текстінің үзіндісі аркылы, яғни текстегі хабарламаның
желісіне орай енгізілетін ұғымның мән-мағынасын нақты жағдайда сипаттау
барысында ашылады.Бұған бастауыш мектептсгі тенлсулі және оның шешуін
анықтап беру жолдары мысал бола алады. Объектіні көрнекі көрсету арқылы
термин енгізілгенде остенсивтік анықтамалар пайдаланылады. Бұл тәсілмен
бастауыш мектепте "сандық теңдік" және "сандық теңсіздік" ұғымдарын
анықтайды.
Ұғымның мынандай жолдармен де анықталуы мүмкін:
1. Генетикалық немесе конструктивтік (ұғымның шығу тегін
көрсететін) тәсілмен, мысалы: үшбұрыш, шеңбер ұғымдарын
анықтау.
2. Индуктивтік жолмен, мысалы: арифметикалық прогрессия
уғымын анықтау.
3. Абстракцияның (дерексіздендірудің) көмегімен, мысалы:
натурал сан ұғымын эквивалентті болатын шектеулі жиындар
1 класының сипаттамасы ретінде енпзу.
4. Аксиоматикалық (ұғым бастапқы деп есептелініп, олардың
рарасындағы байланыстар аксиоматикалык жолмен немесе
] аксиомалар жүйесімен түсіндіріледі) жолмен, мысалы: натурал сан
уғымын аксиомалар арқылы (Пеано аксиомаларына негіздей : отырып)
енгізу.
5. Ең жақын тегін және тұрлік айырмашылығын айқын бөліп ішрсету" бұл
тәсілдің мәнісі анықталатын ұғымды негізгі және бурыннан белгіліұғымдарға
келтіру болып табылады" пркьпы, мысалы: квадрат ұғымын анықтау.
Алгоритм ұғымы. Туғанна бастап баланы тәрбиелеу олардан -әртұрлі
ережелерді (ертеңгісін жуыну, киіну және шешіну, тамақ *5 ішу, жолдан өту
және т.б.) меңгеруді және қатаң орындауды талап етеді. Одан әрі бала-
бақшада және мектепте тәрбиеленушінің орныққан күн тәртібі болады және
оларды оқыту белгілі бір реттпен өтеді, ал барлық мүмкін болатын ойындар
ереже бойынпіа уйымдастырылады. Демек, кез-келғеч іс-әрекет анықта-ігаіі
лха\ (уйғарым) бойынша орындалады. Адам жас кезінен бастаи-ак күнделікті
өмірде көбінесе, оның не екенін білмесе де әр алуан алгоритмді меңгереді
және орындайды.
Алгоритм дегеніміз не? Бір типті (типтес) мсәселелер, айталық көп
таңбалы екі санды косы, көшеден өту, кесіндінің үзындылығын өлшеу және т.б.
жиі кездеседі. Берілген типтес (бір типті) мәселелерді (есептердің) кез-
келген тұрін шешуде пайдалануға болатын "жеткілікті жалпы тәсіл бар ма?"
деген сүрактың тууы заңды. Егер мұндай жалпы тәсіл бар болса, ыі^о. оны
берілген мәселе (есеп) тұрінің алгоритмі дейді. Жоғарыда келтірілген
есептердің әрқайсысының өзіне сәйкес алгоритмі болады. Мысалы, көп таңбалы
екі санды қосу есебіне қатысты алғанда көп таңбалы кез-келген санды қосуға
жарайтын, яғни типтес сесптердің ішінен оның кез-келген дербес тұрін
шешудің "бағанмен" қосу тәсілі белгілі.
Сонымен тәжірбиеден сезіну "алгоритм" деп берілген типтес есептердің
ішінен оның кез-келгеп дербсо іурін шсшуде қандаи әрекеттерді және қандай
ретпен атқарудың қажеттігін анықтайтын көпшілікке түсінікті және дәл
жарлықты айтады" (Формирование элементарных математических представлений у
дошкольников под ред. А.А.Столяра. - М.: Просвещение, 19898.) деуге негіз
болып отыр. Бұл қатаң математакалық анықтама емес, тәжірибеде
байқалғандарға сүйеніп алгоритм ұғымын түсіндіру ғана.
Алгоритм, алгорифм - математиканың негізгі ұғымдарының
(категорияларьшың) бірі болғандықтан тікелей тәжірибеге сүйеніп
түсіндіріледі және қарапайым ұғымдардың терминдері аркылы оған формальді
анықтама, көбінесе, берілмейді. Мәселен, бастауыш мектептен белгілі "баған
тұрінде" қосу, азайту және көбейту, сондай-ақ "бұрыштап" бөлу ережелері
алгоритмдер болып табылады.
Жалпы алғанда, "алгоритм деп қандай да бір бастапқы деректерден
(ұсынылып отырған алгоритм үшін бастапқы деректер } болатын мүмкін
жиынтықтан алынатын) басталатын және осы деректер бойынша толық анықталатын
нәтижені алуға бағытталған есептеу жүргізу процесін көрсетіп беретін нақты
және дәл жарлықты түсінеді" (БСЭ. Т. 1).*
Мысалы, жоғарыда келтірілген арифметикалык амалдардың алгоритмдеріне
алынатын мүмкін нәтижелер - ондық санау жүйесінде жазылған натурал сандар
болуы, ал мүмкін болатын бастапқы деректер - осындай сандардың реттелген
парлары болуы керек.
Сонымен, жарлықтың мазмұнында алгоритмдік процесті атқарудың
нүсқауларын басқа, мыналар да кіреді.
1. Мүмкін болатын бастапқы деректердің жиынтығы.
2. Нәтиженің алынуына байланысты пропестің
аяқталғандығын білдіретін ереже.
Нәтиже әрдайым міндетті тұрде алынады деуге болмайды, өйткені нақты
мүмкін болатын бастапқы деректерге алгоритмді қолдану процесі (яғни осы
деректерден басталып өрбитін алгоритмдік процесс) нәтижесіз болуы, үзіліп
қалуы немесе тіпті мүлде аяқталмауы да мүмкін. Егер процесс нәтиженің
алынуымен аяқталатын (аяқталмайтын) болса, онда қарастырмақшы мүмкін
болатын бастапқы деректерге алгоритм жарамды (жарамды емес) болады.
Алгоритм ұғымы тек есептеу процесімен ғана емес, сонымен бірге есептің
тұріне, типіне (тобына) немесе қандай есептің тұріне, типіне және оның
қандай топқа немесе класка тиісті екеніне сәйкес болатын есептің шешуімен
байланысты.
"Алгоритм - есптің беріліп отырған тұріне жататын кез-келген есепті
шешуге арналған саны шектеулі қайсы бір әрекеттерді орындау туралы дәл
және нақты нүсқаулардың жиынтығы". (Лапчик М.П. Обучение алгоритмизации. -
Омск, 1977.)
"Алгоритм (алгорифм) - белгілі бір класс күрайтын жиынтықтағы
есептердің шешуге арналған нақты операциялар жүйесін ретімен орындау
жайындағы дәл және накты жарлык". (Математика в понятиях, определениях и
терминах, ч. 1Под ред. Л.В. Сабинина. -М.:)
Жалпы алғанда, алгоритм бастапқы деректен ізделінеді нәтижеге қарай
өрбиді де саны шектеулі қадам (әрекет) жасағаннан кейін нәтижеге
жеткізеді, алайда деректердің белгілі шекарада өзгеруі мүмкін.
"Алгоритм" сөзі позициялы ондық санау жүйесінде көп таңбалы сандармен
арифметикалык амалдар орындаудыті ерсжссім алғаш рет түжырымдаған IX
ғасырдағы өзбек математигі - әл-Хорезми (арабша - Хорезмнен шыққан дегенді
білдіреді немесе аяқталатын (аяқталмайтын) болса, онда қарастырмақшы
мүмкін болатын бастапқы деректерге алгоритм жарамды (жарамды емес) болады.
Алгоритм ұғымы тек есептеу процесімен ғана емес, сонымен бірге
есептің тұріне, типіне (тобына) немесе қандай есептің тұріне, типіне және
оның қандай топқа немесе класқа тиісті екеніне сәйкес болатын есептің
шешуімен байланысты.
"Алгоритм - есптщ беріліп отырған тұріне жататын кез-келген есепті
шешуге арналған саны шектеулі қайсы бір әрекеттерді орындау туралы дәл
және нақты нүсқаулардың жиынтығы". (Лапчик М.П. Обучение алгоритмизации. -
Омск, 1977.)
"Алгоритм (алгорифм) - белгілі бір класс құрайтын
жиынтықтағы есептердің шешуге арналған нақты операциялар жүйесін ретімен
орындау жайындағы дәл және нақты жарлык". (Математика в понятиях,
определениях и терминах, ч. 1Под ред. ; Л.В. Сабинина.-М.:)
Жалпы алғанда, алгоритм бастапқы деректен ізделінеді нәтижеге қарай
өрбиді де саны шектеулі қадам (әрекет) жасағаннан кейін нәтижеге
жеткізеді, алайда деректердің белгілі шекарада өзгеруі мүмкін.
"Алгоритм" сөзі позициялы ондық санау жүйесінде көп таңбалы сандармен
арифметикалык амалдар орындаудьш ерсжссін алғаш рет түжырымдаған IX
ғасырдағы өзбек математигі - әл-Хорезми (арабша - Хорезмнен шыққан деғенді
білдіреді немесе латыншалағанда АІ£огііһті) есімінен шьжкан. Оның
еңбектері арқылы ондық санау жүйесіндегі сандарға амалдар қолдану тәсілі
Европаға тарады және бұл сесптеу тәсілдері ғалым есімінің латынша окылуына
(транскршщиясына) ораи алгоритмдер деп аталып кетті.
Уақыт өткен сайын, әсіресе соңғы 100 жылдың ішінде, "алгоритм"
сөзінің мәні де бірте-бірте кеңейе түсті. Бұл күнде алгоритм - типтес (бір
типті) есептердің белгілі бір тұрінің кез-келген есебін қадамдардың
шектеулі санын орындағанда шешуге (осы мақсатқа жетуге арналған әдіс)
катысты жалпы әдіс немесе тәсіл, жарлық, нүсқау, ережелердің жинағы деп
түсініледі.
Ұзак уақыт бойы алгоритм ұғымының дәл анықтамасы математикада болмады.
Мүны осы ұғымның көлемін анықтаудағы қиындықпен қатар кейбір есептерді шешу
алгоритімнің жоқ екендігі ашылғаннан кейін ғана осы ұғымның анықтамасын
берудің қажеттілігі айқындаоа түскендігінен деуге болады. Алгоритмнің нақты
анықтамасын бірнеше математиктер тек қана XX ғасырдаберді.
Бұл анықтамалардың формалары әртұрлі болғанымен кейінірек
олардың эквивалентті екендігі анықталады. Және де XX ғасырдың 20-30
жылдарында алгоритмдердің жалпы (ортақ) қасиетін зерттейтін математиканың
бір бөлімі - алгоитмдер теориясы қалыптаса бастады.
Алгоритм - математиканың және әр тұрлі автоматгы құрылғылардың, соның
ішінде қазіргі электорнды есептеу машиналарының (ЭЕМ) көмегімен
информацияны (мәліметгерді) сақтау, турлендіру және ұсыну
тәсілдерін зерттейтін, математикадан бөлініп шыққан жас
ғылым саласы информатиканың іргелі ұғымдарының бірі. Кейбір іс-
әрекетті I орындауға қатысты алгоритмнің болуы осындай іс-әрекеттің әр I
турлі автоматты құрылғыларға, роботтарға, ЭЕМ-ға беріп коюдың қажетті
шартты болып табылады.
3. Натурал сан мен нөл ұғымдары
Сан - баста заттарды санаудың мұқтаждығынан пайда болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І-тарау Математиканың негізгі ұғымдары
1. Математикалық ұғымдар
2. Ұғымның мағынасы мен көлемі, ұғымның анықтамасы
П-тарау Математикалық ұғымдар және оларды қалыптастыру процесі
2.1 Математикалық ұғымдар және оларды қалыптастыру
процесі, Анықталатын жэне анықталмайтын ұғымдар
2.2 Ұғымдардың анықталу тәсілдері
2.3 Натурал сан мен нөл ұғымдары
4. Сан ұғымын кеңейту мәселесі
5. Нақты дүние қасиеттерінің шама ұғымы арқылы иеленуі,
шама және оны өлшеу ұғымдары
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Математика - қазіргі уақытта көптеген салаларына дендеп еніп,
абстракциялык сипатқа ие болған, бір кездері адпмнын әр тұрлі қызмет
саласындағы практикалык кажеггіліктерінен туындаған, көне ғылымдардың бірі.
Математика нені зерттейді және оның бізді қоршаған әлеммен қатынасы
қандай? Математика, басқа ғылымдар сиякты бізді қоршаған әлемді зерттейді
және де ол зерттейтін нақты әлемнің құбылыстары өздерінің материалдық
табиғатымен емес, тек қана формальды құрылымдық қасиеттерімен, әсіресе
олармен байланысты сандык қатынастар және кеңістік формаларымсн анықталады.
Сондықтан математикалық объектілер заттар мен құбылыстардың сандық
және кеңістік қасиеттері мен қатынастарын ерекшелендіре отырып, барлық
басқа қасиеттерінен абстракциялаудың нәтижесі болып табылғанымен, шын
мағынасында сол күйінде кездеспейтін бірақта нақты заттар мен құбылыстарды
бейнелейтін идеал қабылданатын объектілер болып табылады. Шынында да ,
бізді қоршаған әлемде сан да, геометриялық фигура да жоқ. Оның бәрі тарихи
даму процесінде адам ақылымен жасалған, бірақ олар бей берекет қалай болса
солай емес, нақты әлемнен байланысты жасалған. Осылайша арифметика мен
сандар теориясы алғашқы практикалық есеп заттарды санағаннан пайда болған,
ал қарапайым геометрияның қайнар көзі ара қашықтықтарды салыстыруға, жазык
фигуралардың ауданыннемесе кеңістік денелерінің көлемін табуға байланысты
мәселе Іюлып табылады.
Математикаға мыналар тән болып табылады:
егер оның алғашқы ұғымдарынан шындықтың бейнеленуін байқау өте оңай болса,
ал алысырқау абстракцияланған жағдайларда мүны байкау мүлдем мүмкін бола
бермейді;
ұғымдардың логикалық дамуы жүріп жатқанымен де, абстракцияның
өзін абстракциялауға болады, бірақ олар шындықтан қаншалықты алыс болып
көрінгенімен, ақырында нақты әлемді өте жанама тұрде болсын бейнелейді;
онда практикалық жағдайлардан туындайтын және одан кейін
абстракцияланатын ұғымдар құрылады және ол шындықты жуыктап зерттеуге
мүмкіндік береді;
ол нақты әлемнің заттарын емес, абстракциялық ұғымдарды және
олардың корытындыларының мүлде катаң және дәлме - дәл екендігін зеттейді,
сондықтан оның жуықтығын ішкі сипатта емес, құбылыстың математикалық
моделін құрастырумен байланысты болады;
оның материалдық зеттеу пәні шешуші мәнге ие емес те, мұнда
қолданылатын әдіс маңызды болып табылады және де: математиканың тек қана
зерттеу пәні ғана ерекшс смсс, таным әдісі де ерекше, яғни жаңа білім алу
үшін мұнда эксперименттік тексеруге, көрнекілікке сүйенбей қатаң логикалық
талқылау дедуктивтік логикалық қорытынды жүргізіледі;
ондағы ұғымды таза ақылдың жемісі ретінде емес нақты өмір сүретін
заттардың, құбылыстардың, процестердің абстракциясы немесе бұған дейін
қальштасқан абстракцияның абстракциясы жоғары ретті абстракция ретінде
карастырылады;
онда пайда болған абстракциялар нақты заттардың қасиеттерін
тікелей жалпылайтын абстракциялардан, сонша жоғары деңгейдегі
абстракцияларға көтеріліп сатылы даму сипатында болады;
оның нәтижесі колдану тұрғысынан алғанда әмбебап сипатқа ие, яғни
оны қандай да бір нақты құбылысты немесе процесті зеттеу кезінде ғана
қолданумен шектелмей, физикалық табиғаты бұрын қарастырылғандардан
түбегейлі өзгеше болатын басқа құбылыстарды да зеттеу үшін де қолданылуы
мүмкін;
ол, шығармашылық күш ретінде көптеген дербес жағдайларда қолдануға
болатын жалпы ережелер карастыру мақсатын көздейді, әрі сол ережелерді
құрастырғандар жаңаны құрастырады, ойлап табады, ал дайын ережелерді
колданатындар, математиканың өзінде жаңалық ашпайды, яғни ештеңе ойлап
таппайды, бірақта математикалық ережелердің көмегімен баска білім
салаларында жаңа құндылықтар жасауы мүмкін;
ол материалдық заттарды емес, кейбір операцияларды оған қолдануға
мүмкіндік беретін зертеу объектісінің құрылымдық қасиеттерін зерттейді;
оның ережелері барлық кезде колданыс таба бермейді, дегенмен
олардың шексіз үстемдік ететін, шектелген колданыс аймағы бар;
өзі пайда болғаннан бері мыңдаған жылдар ішінде математика сан
және фигура жайлы қарапайьм үрдістерден көптеген жаңа түсініктер мен
әдістердің құрылуына алып келді, әрі ол табиғатты зеттеудің әулетті де,
практикалык икемді де құралына айналады, сонымен бірге XX ғасыр
математикада жаңа идеялар мен теориялар туғызды, оның қолдану аясын
кеңейтті.
Жоғарыда айтылғандардан математика пәніне, мазмұнына, тәуелсіздік деңгейі,
одан толығымен дерексіздендірілетін және I жоғары деңгейде түсініктілігі,
дәлдігі, байланыстар байлығы сақталатын ұғымдар арқылы бейнелетін шынайы
әлемнің кез-келген формасы пішіні және түрі мен қатынастары енеді, -
деген қорытынды жасауға болады. Мұның бәрі теорияның таза
логикалық дамуының негізін қалап береді.
Сонымен математика мазмұнынан дерексіздендірілген кез-келген форма мен
қатынасты зерттейді. Бірақ та бұл абстракты формалар мен қатынастар шындап
келгенде шынайы әлемнің алғашқы бейнесі болып табылады. Сондықтан ғылым
ретінде математиканың зеттеу объектісін - кеңістік форма, сандық катынас
және логикалық конструкция ретінде анықтаған орында, - деп есептейміз.
Математиканың дамуы және оның қолданылу аясының кеңеюі бұрын қандай-
да практикадан алыс болып көрінген математиканың кейбір аймағының
"қолданбалы" болғандығын және сол арқылы таза математикадан тысқарырақ
сияқты болып сезілетін математикалық логика, әр түрлі теориялар кодтау,
информация, алгоритмдер, автоматтар, есептеу математикасы және т.б.
пәндер жиынтығы ролінің күшейе түскендігін көрсетіп отыр.
Қазіргі математика таза теориясымен, сондай-ақ оның қолданбалы
салаларымен айналысатын ғалым-математиктердің күш-жігері арқасында қарқынды
даму кезеңін бастан кешіруде. Олардың кейбіреулері үшш математика -
қоршаған ортаны және онда болып жаткан құбылыстарды тану әдісі болса,
басқалар үшін математиканың өзі зерттеуге және дамытуға лайықты біртүтас
әлем болып табылады. Сонымен бірге математиканың дамуы көптеген шиеленіскен
қарама-қайшылықтардың: нақты мен абстрактының, дара мен жалпының, форма мен
мазмұннын. аксиоматика мен конструктивтіктің, шекті мен шексіздің,
формальдық пен мазмұндылықтың, дискреттілік пен үздіксіздіктің күрес
проиесінде жүзеге асуда.
Мысалы, соңғы он жылдықтарға тән болып отырған дәл ғылым салаларының
қарқынды дамуы математиканың одан әрі кеңейе түсіне және мамандыққа
бейімделуіне кең жол ашты, тіпті тұтас ғылым математиканың ішінде әр тұрлі
зеттеу пәні мен әдістері, ерекше белгілеуі символикасы бар дербес дамитын
бөлімдер пайда бола бастады. Бұл жағдай бір ғана математика ғылымы бар ма
немесе бірнеше математикалык туыстас болғанымен ғылымдар бар ма
деген проблеманың туындауына себеп болып отыр.
Бұл сұраққа жауабы "математика" ұғымын жоғарыда біздің
қарастырғанымыздан өзгеше анықтауға мүмкіндік береді. Ал осындай жаңа, яғни
"қазіргі математиканы құрылымдар жайлы ғылым ретінде қарастыратын"
анықтаманы Никола Бурбаки деген бұркеншек атпен белгілі француз
математиктерінің тобы "Математиканың архитектурасы" атты мақалада ұсынған.
Олар "математиканың бірден-бір объектісі, дүрысын айтканда,
математикалық күрылымдар болып табылады", - деп пайымдайды. Бұл анықтамада,
математика өзі зерттейтін объектілермен ғана айналысатын ғылым, - дсп
түжырымдалғандықтан, шын мәнінде "тавтология" орынсыз болып табылады. Осы
аньтқтаманың тағы бір кемшілігі математиканың бізді қоршаған әлемнен
қатынасын айқындамағандығында. Дегенмен, өздерінің еңбектерін ортак "Николя
Бурбаки" деген бұркеніш атпен жариялайтын қазіргі француз математиктері
тобының А. Вейль, Ж. Дьедонне және т.б. еңбектерінде көрініс тапкан
математикаға деген осы көзқарасы: Барлык математиканың негізгі таза сандап
теориясы болып табылады;
Математиканың арнаулы бөлімдері қандай-да арнаулы құрылымдар тегіне
тиісті құрылымдармен айналысады сияқты тезистермен А.Н. Колмогоровтың
айтуынша сипаттауға болатын соңғы уақытты қалыптасқан
математиканың қазіргі
Диплом жұмысының зерттеу әдісі
Оқушылардың ғылыми - дуниетанымдық қабһлетін қалыптастыру, логикалық
ойлау қабілетін дамыту, практикалық дағдылары мен ебдейліктерін дамьтту
жэне т.б өзекті мэселелсрліи ішінде бастауыш мектепте математикадан алғашқы
ұғым қалыптастыру.
Диплом жұмысының болжамы
Егер бастауыш сыныпта окушылардға математикалык ұғымды қалыптастыруға
эрекет жасасақ онда олардың математикадан білім деңгейі жоғарылайды және
т.б пэндерді оқушылардың жетелей тусінуіне, қазһргһ заман талабына сай
терең бһлһм алуына ықпал жасайды.
Диплом жұмысының мақсаты
Ой өрісі дамыған, сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік,
математикадан білім деңгейі жоғары, пэнге деген қызығушылығы мол, теориялық
білімді терең тұсіне алатын оқушыларды тәрбиелеу.
Диплом жұмысының міндеті
1) Тақырыпқа байланысты әдебиеттермен танысып оларға
ғалыми әдістемелік тұрғыдан шолу жасау:
2) Бастауыш класс математика сабақтарында математикалык
алғашқы ұғымды пайдалану арқылы окушылардың ой - өрісін
дамыту мумкіндіктерін анықтау;
3) Бастауыш класта оқушылардың математика есептерін
шығаруда математикалық ұғымды қалыптастыру жэне оның
тиімділігін тексеру;
Диплом жұмысының практикалық құндылығы
1) Бастауыш класта математиканы оқыту әдістемесі жетілдіруде, бастауыш
мтғалімдері мен әдіскерлердің іс тәжірібесінде қолдануға болады.
1.1 Математикалық ұғымдар
Математика да баска ғылымдар сияқты бізді қоршаған ортаны, қоғамдық
құбылыстарды зерттейді, бірақ олардың ерекше жақтарын қарастырады. Мысалы,
геометрияда заттың түсі, массасы, қаттылығы, иісі т.б. қасиеттеріне көңіл
аудармай оның пішіні мен өлшемін оқытады. Осы қасиеттердің барлығын
ескермей затты абстракциялайды (декесіздендіреді). Сондыктан геометрияда
"зат" деген сөздің орнына "геометриялық фигура" (кесінді, сәуле, түзу,
бұрыш, шеңбер, шаршы т.б.) деген ұғымды қолданады.
Абстракциялау нәтижесіндс маісмашканың "сан" және "шама" сиякты
негізгі ұғымдары пайда болды.
Математика өзінің даму тарихында әртұрлі кезеңнен өтті. Осы кезеңдердің
әркайсысында әртұрлі пішіндер мен материалдық ортаның сандық қатынастарының
белгілі бір әдістерін қалыптастырады. Мысалы, қазіргі кезде болмысты
(шындықты) зертеу үшін кең тараған математикалық модель құру әдісі пайда
болды. Ол коршаған орта құбылыстарының жиынтығын математикалық
символикалардың көмепмен жуықтап бейнелеу арқылы жүзеге асырылады. Модельді
зерттеу арқылы математика болмысты да зерттейді. Мысалы, у=Кх функциясының
қасиеттерін зерттеу әртұрлі шамалар арасындағы тәуелділікті анықтайды (бір
қалыпты түзу сызықты қозғалыстағы уақыт пен қашықтықтың, заттың күны мен
молшерінід т.с.с).
Бүкіл математикаға тән тағы бір қасиет мынау: математиканың тек
зерттейтін объектісі абстрактілі ғана емес, оның зерттеу әдісі де мейлінше
абстрактілі болып келеді. Бүны былай түсіну керек: өзі зерттейтін объектіге
эксперимент жасау басқа табиғаттану ғылымдарына тән қасиет болса,
математика өзінің заңдары мен қортындыларын тек логиканьщ, әсіресе
математикалық логиканың заңдарына сүйеніп шығарады. Демек, математика шын
мәнісіндегі таза теориялык ғылым болып табылады.
Зерттеу әдісінің дерексіздік (абстрактілік) касиеті математикаға дәл
ғылымдык сапа беріп, оның қорытындыларынн сандық қатынастар мен пішіндері
маңызды жағы болып келетін материялык құбылыстарға қолданылуы универсалдык
бейнелі болып келуінің негізі болады. Оған дәлел ретінде кез-келген
жаратылыстану техникалық ғылымдар мен инженерлік практиканың күрделі
математикалық есептеусіз әрекет ете алмайтынын айтудың өзі де жеткілікті.
Адамдардың практикалык әрекетінен туған математика, онан әрі өзінің ішкі
заңдарына сәйкес дами отырып, ашқан заңдарының кейбіреулері дәл сол кезде
емес, өмірде кейінірек қолданыс болмысты да зерттейді. Мысалы, у=Кх
функциясының қасиеттерін зерттеу әртұрлі шамалар арасындағы тәуелділікті
анықтайды (бір қалыпты түзу сызықты қозғалыстағы уақыт пен қашықтықтың,
заттың күны мен молшерінід т.с.с).
Бүкіл математикаға тән тағы бір қасиет мынау: математиканың тек
зерттейтін объектісі абстрактілі ғана емес, оның зерттеу әдісі де мейлінше
абстрактілі болып келеді. Бүны былай түсіну керек: өзі зерттейтін объектіге
эксперимент жасау басқа табиғаттану ғылымдарына тән қасиет болса,
математика өзінің заңдары мен қортындыларын тек логиканьщ, әсіресе
математикалық логиканың заңдарына сүйеніп шығарады. Демек, математика шын
мәнісіндегі таза теориялык ғылым болып табылады.
Зерттеу әдісінің дерексіздік (абстрактілік) касиеті математикаға дәл
ғылымдык сапа беріп, оның қорытындыларынн сандық қатынастар мен пішіндері
маңызды жағы болып келетін материялык құбылыстарға қолданылуы универсалдык
бейнелі болып келуінің негізі болады. Оған дәлел ретінде кез-келген
жаратылыстану техникалық ғылымдар мен инженерлік практиканың күрделі
математикалық есептеусіз әрекет ете алмайтынын айтудың өзі де жеткілікті.
Адамдардың практикалык әрекетінен туған математика, онан әрі өзінің
ішкі заңдарына сәйкес дами отырып, ашқан заңдарының кейбіреулері дәл сол
кезде емес, өмірде кейінірек қолданыс тапқанын көрсететін жәйттер толып
жатыр. Бірнеше фактілер келтірейік:
1. Бір кез-келген ақылға сыйымсыз болып көрінген
Н.И.Лобачевскийдің евклидтік емес геометриясы Альберт
Эйнштейннің салыстырымдылық теориясын дамытудың құрметті
құралы болды, ал сансыз өлшемді кеңістік теориясы деп аталатын
өте-мөте абстракт теория қазіргі атом құрылыстары теориясына -
кванттық механикаға нәтижелі тұрде қолданылып келеді.
2. Уран атты планетаныңқозғалысындағы сәйкессіздікті
талдай отырып, астрономдар Адамс пен Леверье оның себебі басқа
бір белгісіз планетаның тартуынан болады деген қорытындыға
келіп, сонан кейін механиканың заңдары мен тартылыс заңына
сүйеніп, белгісіз планетаның болуы мүмкін орнын математикалық
жолмен есептеп шығарған. Нәтижесінде тап сол орында Нептун
деп аталатын планета табылды.
3. Математикада жорамал сандар Х*Н=О типтегі теңдеулерді
шешу нәтижесінде шыққан, ал олардың нақты мағынасы тек XIX
ғасырдың бас кезінде жоамал сандарға геометриялық түсініктеме
бергенде ғана айкын болды.
Тек сонан кейін комплекс айналымының функциялары теориясы деп аталатын
анализдің саласы пайда больтп, үдей дамыды да, оның қорытындыларьш негізге
ала отырып, Н.Е.Жуковский өзінің әлемге әйгілі үшак қанатының көтерілүі
күші туралы теоремасын дәлелдеді.
4. Эксперименттік деректерді қорытындылай келе, атақты физик Максвелл
электромагниттік толқынның заңдарын математикалық теңдеу тұрінде өрнектеді.
Ол теңдеуден электромагниттік толқын жаратылыста бар және ол сәуленің
жылдамдығымен таралуы тиіс деген қорытынды шыкты. Бұл қазір бүкіл жұртшылық
қабылдаған теория да, бүкіл дүниеге белгілі жәйт.
Сонымен, біз математиканың мағынасы мен зеттеу әдісіне тән ерекшілігін
және оның алуан тұрлі ғылымдарда (физика, химия, саяси экономика т.б.)
қарастырылатын мәселелерді зеттеудің құдыретгі күралы екенін қыскаша
анықтадык.
1.2. Ұғымның мағынасы мен көлемі
Кез-келген математикалык объект белгілі бір қасиетке ие. Мысалы,
шаршының төрт қабырғасы, төрт бұрышы бар, диагональдары тең. Оның бүдан да
басқа қасиеттерін көрсетуге болады.
Бір объектіні екіншісінен айыру үпіітт оттын қасиеттері нін ішінде
маңызды және мардымсыз болатындары анықталады. Егер бір қасиет сол
объектіге ғана тән және онсыз бұл объект анықталмаса, оны маңызды
(существенный) қасиет деп атайды. Мардымсыз қасиет деп бұл қасиетсіз де
объектіні анықтауға болатьшқасиетті атайды. Жоғарыда аталған шаршының
касиеттері маңызды қасиеттер болады, ал "АВСД шаршының АД қабырғасы
горизонталь" деген мардымсыз қасиет, себебі АД қабырғасын і басқаша да
орналастыруға болады. Сондықтан берілген объектіні толық анықтау үшін оның
маңызды қасиеттерін білу керек. Бұл жағдайда берілген объект туралы ұғым
бар деп есептеледі.
Өзара байланысты қасиеттердің жиыны - сол объект
жөніндегі ұғымның мағьшасы деп аталады.
Математикалықобъект жөнінде соз қылғпмда, бір термиңмен аталатын
объектілердің жиынын карастырады. Шаршы туралы айтқанда шаршы болатын
барлық геометриялық фигураларды айтады. Барлық шаршылар жиынтығы шаршы
ұғымының көлемін ■ қурайды. Жалпы айтқанда, ұғымның көлемі - бір терминмен
анықталатын барлық объектілердің жиынтығы. Сонымен, кез-Челген ұғым
термині, оның көлемі мен мағынасы аркылы сипатталады.
Ұғымның көлемі мен магынасьшың арасьшда мынандай ланыс бар: ұғымның
көлемі неғұрлым "үлкен" болса, оның мағынасы солғүрлым "аз" болады және
керісінше.
Мысалы, "тік бұрышты үшбұрыш" ұғымының көлемі "үшбұрыш"
ұғымының көлемінен аз. Себебі, бірінші ұғымның толеміне барлық үшбұрыштар
кірмейді, тек қана тік бұрышты кЦібұрыштар қастылады. Бірақ бірінші
ұғымның мағынасы Ькішшсшің мағынасынан "үлкен", өйткені
тікбұрышты (шбұрышта басқа үшбұрыштардың барлык касиеттері
орындалуымен қатар өзіне ғана тән қасиеттері де бар.
Математикалык ұғымдармен оқушылар бастауыш мектептің математика
курсында таныса бастайды: I - сыныптан бастап оқушылар "цифр", "сан",
"қосылігыш", қосьшды , "кесшдГ, "кесіндінің ұзындығы", т.б. ұғымдармен
танысады. III - сыныптан ған көбейту мен бөлуге байланысты, ал V -
сыныпта "бөлік", "фигураның ауданы" ұғымдары қосылады.
Ұғымның анықтамасы Қандай да бір математикалык объекті Ітуралы
ұғымның мағынасына осы объектінің көптеген маңызды ;асиеттері енеді.
Қарастырылып отырған объект сол ұғымның көлеміне енетінін анықтау үшін
оның бірнеше маңызды іқасиеттерін тексеру керек. Объектші танып-білу үшін
жеткілікті ^турде көрсетілетін маңызды қасиеттер объектінің анықтамасы
деп аталады.
Жалпы айтқанда анықтама - ұғымның мағынасын ашатын догикалық
операция. Ұғым анықтамасының берілуі әртұрлі болады. Алдымен айқын және
айқын емес анықтамаларды айырып алу керек.
Айқын анықтама екі ұғымның беттесуі арқылы, яғни теңдігі ітұрінде
беріледі. Олардың біреуі анықталатын ұғым, екіншісі -Ьанықтаушы ұғым деп
аталады. Мысалы, тік бұрышты үшбұрыш -Вбір бұрышы тік болатын үшбұрыш. Егер
х аркылы "тік бұрышты Іушбұрыш" ұғымын, ал у арқылы "бір бұрышы тік
болатын
үшбұрыш" ұғымын белгілесек, онда тік бұрышты үшбұрыштың
іерілген анықтамасының схемасы л^болады.
Айқын емес анықтама екі ұғымның беттесуі арқылы берілмейді. Бұндай
анықтамалардың мысалына контексті және остенсивті анықтамалар жатады.
Контексті анықтамада жаңа ұғымның мағынасы мәтіннің үзіндісі, контекст
арқылы немесе енгізіліп отырған ұғымның мағьшасын ашатын нақты
ситуацияларға (жағдайларға) талдау жасау арқылы беріледі. Контексті
анықтаманың мысалына теңдеудің және оны шешу ұғымының анықтамасын келтіруге
болады.
"Теңдеу - құрамында белгісіз сан бар теңдік, ал теңдеуді шешу - осы
белгісіздің орнына бір санды койғанда ақиқат теңдік алынатын санды табуды
айтады".
Остенсивті анықтама объектіні демонстрациялау жолымен термин енгізу
үшін қолданылады. Сондықтан остенсивті анықтаманы көрнекілік жолмен анықтау
деп те атайды. Мысалы. бастауыш мектепте мұндай анықтамаға теңдік және
теңсіздік ұғысдарын енгізу жатады.
Математикалық құрылым жайлы ұғым
"Математикалық кұрылым" ұғымын калыптастыру әлемді танудың маңызды
ғылыми құралы - аксиоматикалык әдістің дамуымен байланысты. Мәселе мынада,
қазіргі кезде осы күнгі математиканың көптеген бағыттары тек қана
аксиоматикалык әдістің яғни сәйкес аксиомалар жүйесінің аксиоматика
негізінде құрылады. Ал математика ғылымының әр саласына тән аксиомалардың
өзі үзақ және күрделі тарихи даму процесінде пайда болды.
Бастапқы мәліметтер адамның практикалық кызметінің нәтижесінде
жинақталады, қордаланады. Осындай мағлұматтарды тексереді., нақтылайды,
жүйелейді және басқадай бастапқы мәліметтерден шығарып алу мүмкін
болатындары олардың ішінен лынып тасталады. Кейде, калған карапайым
мәліметтер аксиома ітізімінің толық еместігі байқалады, яғни бұл
мәліметтер барлық теоремаларды қорытуға жеткілікті бола алмайды. Мұндай
жағдайда бұл тізімге жетпей тұрған аксиомалар қосылады. Нәтижесінде
раксиомалардың толық жиынтығы аксиоматика қалыптасады. ; Осындай
аксиоматика жүйесі негізінде қазіргі математикаиып 5; ондаған бағыттары
дамауда, олардың қатарына: қарапайым элементарная математиканың
аксиоматикасы, натурал санның аксиоматикасы, сан өрісінің
аксиоматикасы, группаның ; аксиоматикасы, ықтималдықтар
теориясының аксиоматикасы, математикалық құрылымдардың аксиоматикасы
және баскалар жатады.
Егер кез-келген жиын элементтерінің арасында ■
тужырымдардың белгілі жүйесімен сипатталатын канлайда кптьитс анықталса
немесе операция тағайындалса, онда осы бір жиында математикалық құрылым
анықталған, - дейді. "Құрылым" ұғымның басты ерекшелігі табиғаты әралуан
болатын жиын элементтеріне = оның жарамды болатындығына және де
қарастырылатын қатынастар сипатының таңдалу тұрғысынан жоғары дәрежеге ие
екендігінде. Сондықтан беогілі аксиомалардың жиынтығымен андай да бір
жиын элементтері ие болатын қатынастар мен операциялардың мәнді қасиеттері
сипатталады.
Шексіз көп әралуан құрылымдар бар және олардың диынтығын белгілі бір ретпен
оқу, зерттеу математиканың әр тұрлі бөлімдерінің мазмұнын құрайды. Бұл
қазіргі математиканы Іарастыруға, яғни оны аксиоматикалық одісіісһ
қурыльшдардың рүйесі ретінде көрсетіп берудің мүмкіндігін білдіреді.
Математиканың "архитектурасы"
Іргетасын жоғарыда айтқандай негізгі күрылымдар күрайтын, математиканы
ары қарай құру калай жүзеге асады?
Математиканы ары карай түзу, конструкциялау екі негізгі рәсілмен іске
асады.: бірімен-бірі сәйкес аксиомаларп көмегімен ^абиғи тұрде байланысқан
бірнеше негізгі құрылымдардан (немесе, ртұрлі құрылымдардан) түзілген
күрделі күрылым құрастыру арқылы; қандай да негізгі құрылымның
аксиомаларына бір немесе ірнеше толықтама аксиомалар қосу барысында пайда
болатын рнаулы құрылым құрастыру аркылы.
"Күрделі" құрылымның жеке мысалы ретінде коммутативтік ызықтық-реттелген
топтың күрылымын, ал "арнаулы" құрылым інде - сызықтық реттік құрылымды
алуға болады.
Күрделі құрылымның жасалуы математиканың бүкіл бір өлшінің, ал арнаулы
құрылымының түзілуі қандай да жалпы теориядан бөлінген әр тұрлі
өзінше дамитын теорияның математиканың бөлімдерінің) пайда болуына
алып келеді. Соңғы жағдайда математиканың қандай да бөлімін
аксиоматикалық солмен құру былайша жүзеге асады:
қарастыратын теорияның шеңберінде анықталмайтын іалғашқы
терминдер деп аталатынын, саны шектеулі ұғымдар мен олардың арасындағы
қатнастар іріктеледі;
бастапқы ұғымдар мен катынастардың өзара байланысын тағайындайтын
және оларды жанама тұрде анықтайтын ақиқаттығы дәлелдеусіз қабылданатын
бірнеше бастапқы Іұжырымдар - аксиомалар алынады;
қарастыратын теорияға енгізілетін барлық жаңа ұғымдар Іастапқы
терминдер немесе бұрын анықталған ұғымдар мен Ікатынастар арқылы
анықталады, ал теорияның барлық жаңа Юұжырымдары (терминдері)
дежукциялық жолмен алғашқы Ьрминдердің немесе аксиомалардың (немесе
бұрын дәлелденген ітеоремалардың) негізінде дәлелденеді және де қорытып
шығару ережесі (ақиқат сөйлемнің бірі екінші бір актқат сөйлемнен
Ріуындайды) беріледі және ол математикалык логикада зерттеледі;
аксиомалық теорияны нақты объектілер жиынында жүзеге асыру
үшін аксиоматикалық теорияның көрнекі көрсетіліп Г; берілуі (немесе модулі)
пайдаланылады.
Жиын ұғымы. Жиын элементі. Жиын ұғымы математиканың негізгі, алғашқы
ұғымдарының бірі, сондықтан ол басқа ұғымдар арқылы анықталмайды. Сан
ұғымынан бұрын шыққан жиын щғымын қандай да бір нәрселердің жинаңы ретінде
түсінеміз, ол жинаққа кіретін нәрселерді жеке-жеке кабылдауға және оларды
жағдайда математиканың қандай да бөлімін аксиоматикалық Ісолмен құру
былайша жүзеге асады:
қарастыратын теорияның шеңберінде анықталмайтын іалғашқы
терминдер деп аталатынын, саны шектеулі ұғымдар мен олардың арасындағы
қатнастар іріктеледі;
бастапқы ұғымдар мен катынастардың өзара байланысын тағайындайтын
және оларды жанама тұрде анықтайтын ақиқаттығы дәлелдеусіз қабылданатын
бірнеше бастапқы Іұжырымдар - аксиомалар алынады;
қарастыратын теорияға енгізілетін барлық жаңа ұғымдар Іастапқы
терминдер немесе бұрын анықталған ұғымдар мен Ікатынастар арқылы
анықталады, ал теорияның барлық жаңа Юұжырымдары (терминдері)
дежукциялық жолмен алғашқы Ьрминдердің немесе аксиомалардың (немесе
бұрын дәлелденген ітеоремалардың) негізінде дәлелденеді және де қорытып
шығару ережесі (ақиқат сөйлемнің бірі екінші бір актқат сөйлемнен
Ріуындайды) беріледі және ол математикалык логикада зерттеледі;
аксиомалық теорияны нақты объектілер жиынында жүзеге асыру
үшін аксиоматикалық теорияның көрнекі көрсетіліп Г; берілуі (немесе модулі)
пайдаланылады.
Жиын ұғымы. Жиын элементі. Жиын ұғымы математиканың негізгі, алғашқы
ұғымдарының бірі, сондықтан ол басқа ұғымдар Іарқылы анықталмайды. Сан
ұғымынан бұрын шыққан жиын щғымын қандай да бір нәрселердің жинаңы ретінде
түсінеміз, ол жинаққа кіретін нәрселерді жеке-жеке кабылдауға және оларды
бір-бірінен де, бұл жинаққа жатпайтын басқа нәрселерден де ажыратуға болады
деп білеміз.
"Жиын" деген сөз математикада "көптіктің" мағынасында, оның бір
баламасы ретінде қолданылады. Ол сөз жоғарыда айтқанымыздай "жинақ",
"жиынтық" мағынасын білдіреді. Жиындар алуан-алуан объектшерден кұралуы
мүмкін, ол объектілер жиынның мүшелері немесе элементтері деп аталады.
Мысалы "адамдар жиыны" тірі табиғат объектілерінен құралса, "кітаптар
жиыны" жансыз табиғат объектілерінен күралады. Ал бүтін сандар жиынын
алсақ, бұл жиын нактылы объектілерден емес, дерексіз ұғымдардан тұрады.
Сөйтіп, не туралы пікір қорытып, ойлай алатын болсақ, солардың бәрі де
жиын элементі бола алады. Сондай-ақ, жиын атаулының бәрі біртектес
объектілерден құралуы да шарт емес. Мысалы, элементтері оқушы, кітап,
қалам, дәптер болатын жиын немесе үстел үстіндегі нәрселердің: шам, кітап,
алма, қалам жиыны туралы сөз етуге болады. Жиын жалғыз ғана элементтен де
құралуы мүмкін. Мысалы, Жердің барлык табиғи серіктерінің жиыны жалғыз
серіктен - Айдан тұрады. Жиынның элементтерінің өздері жиындар болуы
мүмкін. Мысалы, элементтерінің саны екіге тең жиындардың жиынын алатын
болсақ, мұндай жиынның элементтсрі деп "су" сөзіндегі әріптер жиыны,
адамның қүлақтарының, көздерінің, колдарының, қүстың қанаттарының т.с.с.
жиынын айтуға болады.
Сонымен біз кейбір объектілердің (заттардың немесе ұғымдардың) жиыны
жайында айтқан кезде оларды бір бүтінге
(тұтасқа) біріктіреміз де, ары карай оған енетін әр объектінің емес,
бүтіннің (тұтастың) өзшщ ғана қасиеттерін қарастырамыз. Жиынды қандай да
бір белгісі бойынша біріктірілген кейдір элементтердің қосылуы, жинағы,
жиынтығы деп түсінуге болады.
Жиында құрайтын объектілерді немесе ұғымдарды оның элементтері дейді
және де осы элементтер берілген жиынға тиісті деп есептелінеді.
Жиындарды үлкен латын әріптерімен, ал олардың элементтері кіші латын
әріптерімен белгілейді. Математика курсындағы кейбір жиындар ерекше маңызды
болғандықтан, олар үшін мынадый тұрақты (стандарт) белгілеулер енгізіледі:
Ң2О (К), 2Ь 2., © ?* ?-, К, К+, К-Оған қосымша , _, +, сияқты
белгілеулерді өзіміз енгізелік. Бүдан басқа да символдардың (белгілердің,
таңбалардың) пайдалануы мүмкін. Мәселен "а объектісі А жиынына тиісті"
тұріндегі сөйлемді былай жазып көрсетеді: аөА. Мүны әр тұрлі оқуға болады:
"з объектісі А жиыньша тиісті", "а объектісі \ жиынының элементі", "А
жиынында а элементі бар". Осыған үқсас "а объектісі А жиынына тиісті емес"
деген сөйлемді аәА тұрінде жазып көрсетеді де, оны да тұрліше оқиды.
Жиын элементтерінің өздерінің де жиын болуы мүмкін. Мысалы, мектептегі
сыныптардың жиыны туралы айтуға болады. Осы жиын элементтері - сыныптар, ал
сыныптың өзін алсак сондағы оқушылардың жиыны болып табылады. Алайда
оқушылар мектептегі сыныптар жиынынын элементтепі болып табылмайды. Егер
жиын арқылы санды элементтерден тұрса, оны ақырлы жиын деп атайды. Ақырғы
жиын саналымды жиын деп те аталады. Өйткені оның барлық элементтерін
"біртіндеп санап" шығуға, яғни тізбектей нөмірлеуге болады. Мысалы, а^ а2,
#з, Щи сонда барлык элемент те нөмірленіп, әртұрлі элемент тұрліше
нөмірленеді
Егер жиын ақырсыз санды элементтерден тұрса, оны ақырсыз жиын деп
атайды. Акырсыз жиын элементтерін біртіндеп санап
шығуға болмайды. Математика курсындағы кейбір жиындар ерекше маңызды
болғандықтан, олар үшін мынадый тұрақты (стандарт) белгілеулер енгізіледі:
Ң2О (К), 2Ь 2., © ?* ?-, К, К+, К-Оған қосымша , _, +, сияқты
белгілеулерді өзіміз енгізелік. Бүдан басқа да символдардың (белгілердің,
таңбалардың) пайдалануы мүмкін. Мәселен "а объектісі А жиынына тиісті"
тұріндегі сөйлемді былай жазып көрсетеді: аөА. Мүны әр тұрлі оқуға болады:
"з объектісі А жиыньша тиісті", "а объектісі \ жиынының элементі", "А
жиынында а элементі бар". Осыған үқсас "а объектісі А жиынына тиісті емес"
деген сөйлемді аәА тұрінде жазып көрсетеді де, оны да тұрліше оқиды.
Жиын элементтерінің өздерінің де жиын болуы мүмкін. Мысалы, мектептегі
сыныптардың жиыны туралы айтуға болады. Осы жиын элементтері - сыныптар, ал
сыныптың өзін алсак сондағы оқушылардың жиыны болып табылады. Алайда
оқушылар мектептегі сыныптар жиынынын элементтепі болып табылмайды. Егер
жиын арқылы санды элементтерден тұрса, оны ақырлы жиын деп атайды. Ақырғы
жиын саналымды жиын деп те аталады. Өйткені оның барлық элементтерін
"біртіндеп санап" шығуға, яғни тізбектей нөмірлеуге болады. Мысалы, а^ а2,
#з, Щи сонда барлык элемент те нөмірленіп, әртұрлі элемент тұрліше
нөмірленеді
Егер жиын ақырсыз санды элементтерден тұрса, оны ақырсыз жиын деп
атайды. Акырсыз жиын элементтерін біртіндеп санап шығуға болмайды.
2.1 Математикалық ұғымдар және оларды қалыптастыру
процесі
"Ұғым дегеніміз не?" Ұғым - материяныц жошрьі жсмісі болып табылатын
мидың жоғарғы жемісі екендігі белгілі.
Ұғымды сипаттаған кезде оның жоғары үйымдасқан Цматерияның нәтижесі
екендігін және материядан тұратын әлемді бейнелейтінін, сондай-ақ адамға
тән арнайы іс-әрекетті білдіруі себепті ұғымның адам санасында калыптасуы,
оның тікелей сөз, жазу және сан арқылы өрнектелуінен бөлінбейтіндігін
басшылыққа алады.
"Математикалық ұғым дегепіміз нс?", Газа математиканың объектісі шын
дүниенің кеңістік формалары мен сандық қатнастары, демек, мүның өзі де -
өте реалдық материал екендігі де 1 белгілі. Математикалық объектілер
өзінің накты күйінде кезле Бірақ олар адамның таза ойының жемісі емес,
нақты дүниенің заңдары мен прцестерінің көрінісі. Кез-келген математикалық
объект- ол қоршаған әлемдегі заттар мен құбылыстардың басқадай көптеген
қасиеттерін ескерусіз қалдырып, олардың тек қана сандықжәне
кеңістіктік қасиеттері мен қатнастарын ерекшелендірудің
нәтижесі болып табылады. Бұл объектілердің қасиеттерінің адам миына
бейнелеу процесінде математикалық I ұғым деп аталатын ойлаудың ерекше тұрі
туады.
Ұғым абстракциялаумен (дерексіздендірумен) тікелей байланыста
болатын жалпылау операциясы аркылы жасалады., Жалпылаудың бірнеше тұрі
белгілі. Олардың бірі объектілердің өздеріне тән айырмашылықтарды ескерусіз
калдырып тек қана ортақ белгілерді бөліп көрсету негізінде жасалады.
Мысалы: "Үшбұрыш АВС", "үшбұрыш", "көпбұрыш". "Көпбұрыш"
ұғымының ерекшелендірілген ортақ белгісі барлык көпбұрыштарға тән. Ғылыми
танымда абстракциялық дсрекси делінетін осындаи ұғымдар ерекше маңызды.
Олардың көмегімен объектілерді І классификациялау және өзара салыстыру,
оларды бір-бірінен ажырату немесе олардың тепе-теңдігін тағайындау
сияқты мәселелерді шешу мүмкін болады.
Жалпылаудың басқа тәсілі нақты деп аталатын ұғымдарды жасауға мүмкіндік
береді. Мүның негізгі ерекшелігі бұл жағдайда жалпылау кезінде ортақ
қасиеттерін ерекшелендіру ғана емес, сонымен бірге үтымның дербес және жеке
белгілері де сақталады. Қандай да болсын ұғымды қалыптастыру процесі
біртіндеп Вүзеге асырылдаы, мұнда сезісдік қабылдау (түйсік) - түсінік
Іұғым тізбегіне сәйкес кезеңдер бойынша жұмыс үйымдастырылады. Мысалы "3
саны" ұғымын қалыптастыру. Ёабылдау мен түсініктен өзгеше ұғым біздің
санамызі-а Іқарастырылып отырған анқты жағдайдағы мәнді белгілер мен
қасиеттерді (осы ұғымның белгілері болатын) ғана сіңіреді және
тұрақтандырады. Сондықтан да ұғым - оқылатын объектілердің Імәнді (ерекше)
қасиеттері бейнеленетін ойлаудың формасы.
Анықталатын және анықталмайтын ұғымдар. Әрбір ұғым шмүны және көлемі
бойынша қарастырылуы мүмкін. Ұғым шмүны - берілген ұғымның барлық (аса
елеулі, маңызды) мәнді белгілерінің жиыны. Ұғым көлемі - ол берілген ұғым
қамтитын объектілердің жиыны.
Ұғымдардың қалыптастыру процесінде олардың сөздік және Символикалық
өрнектелуінің маңызы аса зор. Сөз - ұғымды таратушының міндетін атқарады.
Ғылым мен техниканың қандай да )ір саласындағы нақты анықталған ұғымды
білдіретін сөзді ылыми термин деп атайды.
Сонымен кез-келген ұғым терминмен, оның көлемімен және шмүнымен
сипатталады.
Ұғымның мазмұныны ашу процесі оның белгілерін айқындаудан тұрады.
Ұғымның барлык калетті және жеткілікті глгілерін байланысты сөйлем
тұріне (сөздік немесе іймволикалык) келтіру дегеиіміз
\іымды щатематикалық рбъектіні) анықтап беру болып табылады.
Демек математикалық ұғымның (объектінің) анықтамасы осы ұғымның
мазмұнын (мән-мағынасын ашатын) сөйлем.
Кейбір алғашқы (бастапқы, іргелі, алғашқы) математикалық ^ұғымдар
анықталмайды олар аксиомалардың көмегімен жанама Ітұрде анықталады немесе
постулаттар аркылы ұғымға қойылатын Іұғымдардың арасындағы қатанастарға да)
талаптар көрсетіліп Гберіледі. Негізгі математикалық ұғымдар: жиын, жиын
элементі, сан, шама, нүкте, түзу, жазықтық, ал негізгі қатнастар: тиісті,
расында жатады, өлшемнің (өлшеуіштің) бар болуы және т.с.с.
Негізгі (бастапкы, іргелі, алғашқы) ұғымдардың қасиеттері аксиомаларда
ашылады. Мысалы: "екі нүкте аркылы өтетін бір ғана ; түзу жүргізуге
болады".
Аксиома {ахіома - грек сөзі, беделді сөйлем, "қабылдауға болатын"
аудармасында "жеткілікті дәрел:еде мойындалуы тиіс" Гдегенді білдіреді)
дегеніміз - қандай да бір (дербес жағдайда ,;математикалық) теорияны
дедуктивтік жолмен күру кезінде дәлелдеусіз қабылданатын, яғни осы
теорияньщ (теореманың) засқа қағидаларын дәлелдеу үшін тірек немесе
сілтеме ретінде қабылданатын түжырым болып табылады. Ал -
постулат шШіайип - талапты білдіреді деген латын сөзі) дегеніміз кейбір
ғымдар немесе олардың арасындағы қатнастар
рнағаттандырылуы тиіс қандай да бір талаптарды, шарттарды мдіретін сөйлем.
Көп жағдайда постулаттар қандай да ұғымның анықтамасын немесе кейбір
ұғымдар жүйесінің бөлігі болып келеді. Мысалы: эквиваленттік қатнастың
анықтамасында үш постулат шарт бар.
2.2 Ұғымдардың анықталу тәсілдері
Ұғымдарды анықтаудың әр тұрлі тәсілдері бар. Оларды өте-мөте айқын және
айқын емес сияқты негізгі екі топқа бөледі. Мәселен айқын анықтама екі
ұғымды беттестіретіндей, теңестіретіндей теңдік тұрінде беріледі. Мысалы:
тік бұрышты I үшбұрыш дегеніміз - ол тік бұрышы бар үшбұрыш". Тік бұрышты
үшбұрыштың осы анықтамасы шартты тұрде "а дегеніміз в" дегенді білдіреді.
Айқын емес анықтама екі ұғымды теңестіргендей тұрде берілмейді.
Мұндай анықтамалардың мысалы ретінде контексуалдық және остенсивтік деп
аталатын анықтамаларды атауға болады. Контекстуалдық анықтамаларда жаңа
ұғымның мазмұны текстінің үзіндісі аркылы, яғни текстегі хабарламаның
желісіне орай енгізілетін ұғымның мән-мағынасын нақты жағдайда сипаттау
барысында ашылады.Бұған бастауыш мектептсгі тенлсулі және оның шешуін
анықтап беру жолдары мысал бола алады. Объектіні көрнекі көрсету арқылы
термин енгізілгенде остенсивтік анықтамалар пайдаланылады. Бұл тәсілмен
бастауыш мектепте "сандық теңдік" және "сандық теңсіздік" ұғымдарын
анықтайды.
Ұғымның мынандай жолдармен де анықталуы мүмкін:
1. Генетикалық немесе конструктивтік (ұғымның шығу тегін
көрсететін) тәсілмен, мысалы: үшбұрыш, шеңбер ұғымдарын
анықтау.
2. Индуктивтік жолмен, мысалы: арифметикалық прогрессия
уғымын анықтау.
3. Абстракцияның (дерексіздендірудің) көмегімен, мысалы:
натурал сан ұғымын эквивалентті болатын шектеулі жиындар
1 класының сипаттамасы ретінде енпзу.
4. Аксиоматикалық (ұғым бастапқы деп есептелініп, олардың
рарасындағы байланыстар аксиоматикалык жолмен немесе
] аксиомалар жүйесімен түсіндіріледі) жолмен, мысалы: натурал сан
уғымын аксиомалар арқылы (Пеано аксиомаларына негіздей : отырып)
енгізу.
5. Ең жақын тегін және тұрлік айырмашылығын айқын бөліп ішрсету" бұл
тәсілдің мәнісі анықталатын ұғымды негізгі және бурыннан белгіліұғымдарға
келтіру болып табылады" пркьпы, мысалы: квадрат ұғымын анықтау.
Алгоритм ұғымы. Туғанна бастап баланы тәрбиелеу олардан -әртұрлі
ережелерді (ертеңгісін жуыну, киіну және шешіну, тамақ *5 ішу, жолдан өту
және т.б.) меңгеруді және қатаң орындауды талап етеді. Одан әрі бала-
бақшада және мектепте тәрбиеленушінің орныққан күн тәртібі болады және
оларды оқыту белгілі бір реттпен өтеді, ал барлық мүмкін болатын ойындар
ереже бойынпіа уйымдастырылады. Демек, кез-келғеч іс-әрекет анықта-ігаіі
лха\ (уйғарым) бойынша орындалады. Адам жас кезінен бастаи-ак күнделікті
өмірде көбінесе, оның не екенін білмесе де әр алуан алгоритмді меңгереді
және орындайды.
Алгоритм дегеніміз не? Бір типті (типтес) мсәселелер, айталық көп
таңбалы екі санды косы, көшеден өту, кесіндінің үзындылығын өлшеу және т.б.
жиі кездеседі. Берілген типтес (бір типті) мәселелерді (есептердің) кез-
келген тұрін шешуде пайдалануға болатын "жеткілікті жалпы тәсіл бар ма?"
деген сүрактың тууы заңды. Егер мұндай жалпы тәсіл бар болса, ыі^о. оны
берілген мәселе (есеп) тұрінің алгоритмі дейді. Жоғарыда келтірілген
есептердің әрқайсысының өзіне сәйкес алгоритмі болады. Мысалы, көп таңбалы
екі санды қосу есебіне қатысты алғанда көп таңбалы кез-келген санды қосуға
жарайтын, яғни типтес сесптердің ішінен оның кез-келген дербес тұрін
шешудің "бағанмен" қосу тәсілі белгілі.
Сонымен тәжірбиеден сезіну "алгоритм" деп берілген типтес есептердің
ішінен оның кез-келгеп дербсо іурін шсшуде қандаи әрекеттерді және қандай
ретпен атқарудың қажеттігін анықтайтын көпшілікке түсінікті және дәл
жарлықты айтады" (Формирование элементарных математических представлений у
дошкольников под ред. А.А.Столяра. - М.: Просвещение, 19898.) деуге негіз
болып отыр. Бұл қатаң математакалық анықтама емес, тәжірибеде
байқалғандарға сүйеніп алгоритм ұғымын түсіндіру ғана.
Алгоритм, алгорифм - математиканың негізгі ұғымдарының
(категорияларьшың) бірі болғандықтан тікелей тәжірибеге сүйеніп
түсіндіріледі және қарапайым ұғымдардың терминдері аркылы оған формальді
анықтама, көбінесе, берілмейді. Мәселен, бастауыш мектептен белгілі "баған
тұрінде" қосу, азайту және көбейту, сондай-ақ "бұрыштап" бөлу ережелері
алгоритмдер болып табылады.
Жалпы алғанда, "алгоритм деп қандай да бір бастапқы деректерден
(ұсынылып отырған алгоритм үшін бастапқы деректер } болатын мүмкін
жиынтықтан алынатын) басталатын және осы деректер бойынша толық анықталатын
нәтижені алуға бағытталған есептеу жүргізу процесін көрсетіп беретін нақты
және дәл жарлықты түсінеді" (БСЭ. Т. 1).*
Мысалы, жоғарыда келтірілген арифметикалык амалдардың алгоритмдеріне
алынатын мүмкін нәтижелер - ондық санау жүйесінде жазылған натурал сандар
болуы, ал мүмкін болатын бастапқы деректер - осындай сандардың реттелген
парлары болуы керек.
Сонымен, жарлықтың мазмұнында алгоритмдік процесті атқарудың
нүсқауларын басқа, мыналар да кіреді.
1. Мүмкін болатын бастапқы деректердің жиынтығы.
2. Нәтиженің алынуына байланысты пропестің
аяқталғандығын білдіретін ереже.
Нәтиже әрдайым міндетті тұрде алынады деуге болмайды, өйткені нақты
мүмкін болатын бастапқы деректерге алгоритмді қолдану процесі (яғни осы
деректерден басталып өрбитін алгоритмдік процесс) нәтижесіз болуы, үзіліп
қалуы немесе тіпті мүлде аяқталмауы да мүмкін. Егер процесс нәтиженің
алынуымен аяқталатын (аяқталмайтын) болса, онда қарастырмақшы мүмкін
болатын бастапқы деректерге алгоритм жарамды (жарамды емес) болады.
Алгоритм ұғымы тек есептеу процесімен ғана емес, сонымен бірге есептің
тұріне, типіне (тобына) немесе қандай есептің тұріне, типіне және оның
қандай топқа немесе класка тиісті екеніне сәйкес болатын есептің шешуімен
байланысты.
"Алгоритм - есптің беріліп отырған тұріне жататын кез-келген есепті
шешуге арналған саны шектеулі қайсы бір әрекеттерді орындау туралы дәл
және нақты нүсқаулардың жиынтығы". (Лапчик М.П. Обучение алгоритмизации. -
Омск, 1977.)
"Алгоритм (алгорифм) - белгілі бір класс күрайтын жиынтықтағы
есептердің шешуге арналған нақты операциялар жүйесін ретімен орындау
жайындағы дәл және накты жарлык". (Математика в понятиях, определениях и
терминах, ч. 1Под ред. Л.В. Сабинина. -М.:)
Жалпы алғанда, алгоритм бастапқы деректен ізделінеді нәтижеге қарай
өрбиді де саны шектеулі қадам (әрекет) жасағаннан кейін нәтижеге
жеткізеді, алайда деректердің белгілі шекарада өзгеруі мүмкін.
"Алгоритм" сөзі позициялы ондық санау жүйесінде көп таңбалы сандармен
арифметикалык амалдар орындаудыті ерсжссім алғаш рет түжырымдаған IX
ғасырдағы өзбек математигі - әл-Хорезми (арабша - Хорезмнен шыққан дегенді
білдіреді немесе аяқталатын (аяқталмайтын) болса, онда қарастырмақшы
мүмкін болатын бастапқы деректерге алгоритм жарамды (жарамды емес) болады.
Алгоритм ұғымы тек есептеу процесімен ғана емес, сонымен бірге
есептің тұріне, типіне (тобына) немесе қандай есептің тұріне, типіне және
оның қандай топқа немесе класқа тиісті екеніне сәйкес болатын есептің
шешуімен байланысты.
"Алгоритм - есптщ беріліп отырған тұріне жататын кез-келген есепті
шешуге арналған саны шектеулі қайсы бір әрекеттерді орындау туралы дәл
және нақты нүсқаулардың жиынтығы". (Лапчик М.П. Обучение алгоритмизации. -
Омск, 1977.)
"Алгоритм (алгорифм) - белгілі бір класс құрайтын
жиынтықтағы есептердің шешуге арналған нақты операциялар жүйесін ретімен
орындау жайындағы дәл және нақты жарлык". (Математика в понятиях,
определениях и терминах, ч. 1Под ред. ; Л.В. Сабинина.-М.:)
Жалпы алғанда, алгоритм бастапқы деректен ізделінеді нәтижеге қарай
өрбиді де саны шектеулі қадам (әрекет) жасағаннан кейін нәтижеге
жеткізеді, алайда деректердің белгілі шекарада өзгеруі мүмкін.
"Алгоритм" сөзі позициялы ондық санау жүйесінде көп таңбалы сандармен
арифметикалык амалдар орындаудьш ерсжссін алғаш рет түжырымдаған IX
ғасырдағы өзбек математигі - әл-Хорезми (арабша - Хорезмнен шыққан деғенді
білдіреді немесе латыншалағанда АІ£огііһті) есімінен шьжкан. Оның
еңбектері арқылы ондық санау жүйесіндегі сандарға амалдар қолдану тәсілі
Европаға тарады және бұл сесптеу тәсілдері ғалым есімінің латынша окылуына
(транскршщиясына) ораи алгоритмдер деп аталып кетті.
Уақыт өткен сайын, әсіресе соңғы 100 жылдың ішінде, "алгоритм"
сөзінің мәні де бірте-бірте кеңейе түсті. Бұл күнде алгоритм - типтес (бір
типті) есептердің белгілі бір тұрінің кез-келген есебін қадамдардың
шектеулі санын орындағанда шешуге (осы мақсатқа жетуге арналған әдіс)
катысты жалпы әдіс немесе тәсіл, жарлық, нүсқау, ережелердің жинағы деп
түсініледі.
Ұзак уақыт бойы алгоритм ұғымының дәл анықтамасы математикада болмады.
Мүны осы ұғымның көлемін анықтаудағы қиындықпен қатар кейбір есептерді шешу
алгоритімнің жоқ екендігі ашылғаннан кейін ғана осы ұғымның анықтамасын
берудің қажеттілігі айқындаоа түскендігінен деуге болады. Алгоритмнің нақты
анықтамасын бірнеше математиктер тек қана XX ғасырдаберді.
Бұл анықтамалардың формалары әртұрлі болғанымен кейінірек
олардың эквивалентті екендігі анықталады. Және де XX ғасырдың 20-30
жылдарында алгоритмдердің жалпы (ортақ) қасиетін зерттейтін математиканың
бір бөлімі - алгоитмдер теориясы қалыптаса бастады.
Алгоритм - математиканың және әр тұрлі автоматгы құрылғылардың, соның
ішінде қазіргі электорнды есептеу машиналарының (ЭЕМ) көмегімен
информацияны (мәліметгерді) сақтау, турлендіру және ұсыну
тәсілдерін зерттейтін, математикадан бөлініп шыққан жас
ғылым саласы информатиканың іргелі ұғымдарының бірі. Кейбір іс-
әрекетті I орындауға қатысты алгоритмнің болуы осындай іс-әрекеттің әр I
турлі автоматты құрылғыларға, роботтарға, ЭЕМ-ға беріп коюдың қажетті
шартты болып табылады.
3. Натурал сан мен нөл ұғымдары
Сан - баста заттарды санаудың мұқтаждығынан пайда болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz