Қазақстандағы бахаилік ағымы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.6
1 Бахаилік тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Бахаиліктің шығуы мен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... 7.33
1.2 Бахаилердің діни ілімі мен ұйымдық құрылымы ... ... ...
2 Қазақстандағы Бахаилік ағымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстанға Бахаи ағымының келу тарихы ... ... ... ... ... ..
2.2 Қазақстандағы Бахаи сенімі орталықтарының қызметі...
2.3 Қазіргі таңдағы Бахаилік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Бахаилік тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Бахаиліктің шығуы мен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... 7.33
1.2 Бахаилердің діни ілімі мен ұйымдық құрылымы ... ... ...
2 Қазақстандағы Бахаилік ағымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстанға Бахаи ағымының келу тарихы ... ... ... ... ... ..
2.2 Қазақстандағы Бахаи сенімі орталықтарының қызметі...
2.3 Қазіргі таңдағы Бахаилік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Соңғы уақыттарда елімізде адамдардың ойы мен санасында әлеуметтік – экономикалық мәселелер бірінші орынға шығып, рухани құндылықтардың кешеуілдеп жатқаны байқалуда. Қоғамда пайда болған осы рухани бостықтың орнын басқа елдерден келген әртүрлі діни идеялар толтыруға тырысып бағуда. Нәтижесіз де емес. Бұл діни идеялардың Қазақстан халықтарының рухани сезімдерімен үйлесетіндері де, үйлеспейтіндері де бар. Сондықтан да дін дегеннің не екенін танып білу әрбір саналы адамға мәдени қажеттілік.
Жүргізілген зерттеулердің көрсеткіші бойынша бүкіл республика территориясында 46 конфессия мен деноминациядан өкілдік танытатын 2192 діни бірлестік әрекет етеді.Соңғы деректер бұл көрсеткішті 2504 ке жеткізіп отыр /1/. Бұл біздің елімізде діндердің түрінің өте көп екндігін дәлелдейді.Қазақстан секілді жас, әрі халық саны да аз мемлекет үшін бұл көрсеткіш қауіпті сияқты. Сонымен қатар осы саны көп діни ошақтардың сапасы қандай екенін, олар қандай идеяларды насихаттайтынын және олардың идеяларын қабылдаушылар кімдер екені көбінесе назардан тыс қалуда. Радио, теледидар және баспасөз арқылы берілетін хабарлар үстірт, тек таныстырумен шектеледі.Еліміздегі діни ахуалды терең ұғынып, оған жан-жақты баға беру дінтанушы ғаллымдардың негізгі міндеті болып табылады.
Діндер тарихына қарайтын болсақ, әлемдік діндердің өз ішінде бірнеше ағымдар мен бағыттарға бөлінгендерін көреміз. Әлемдік діндердің бірі болып табылатын және Қазақстан халқының 70 пайызға жуығы ұстанатын Ислам дінінде жаңадан қалыптасқан діни ағымдар – Халықаралық Бахаи Ұйымы, Ахмадиялық, Ваххабиттік қала берді жекелеген «Тариқаттық пірлердің» пайда болуы халқымыздың әдет – ғұрпына , қоғамымыздың өсіп өркендеуіне кедергі келтіруі ықтимал.
Осындай ағымдардың бірі, тақырыбымызға арқау болып отырған Бахаи ағымы. Бұл ағым өздерін дербес бір дін ретінде есептейді. Оған келтіретін кейбір дәлелдері де бар. Алайда бұл ағымның шығу тарихына қарасақ, онда мұның шииттік ағымның ішінен шыққанын айқын көруге болады.
Қазіргі кезде Қазақстандағы Бахаи Ұйымы жұртшылықтың назарын өзіне әжептеуір аударуда.Бұл ұйым заңды түрде тіркеліп, жұмыс жүргізе бастағаннан бері газет беттерінде, телевизия мен радиодан көрініп жүр. Қалыптасқан көзқарастарға қайшы келетін діни ілімді қабылдаушылардың саны арта түсуде. Сондықтан бұл « дінді » қабылдаушылардың көзқарасын , олардың қоғамдық өмірге араласу деңгейін зерттеп, оған баға беруді кейінге қалдыруға болмайды. Диссертация аталған мәселелердің мәнін ашып, Бахаилікті Қазақстанның рухани өміріндегі жаңа құбылыс ретінде қарастырып жан-жақты мазмұнын айқындауға ұмтылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Бахаиліктің Қазақстан жеріне келу тарихы сонау 1938-39 жылдарға тура келеді. Өйткені осы жылдары Орта Азия мен Кавказ аймақтарында тұратын бахаилерді біздің елдің солтүстік жақтарына жер аударады. Бұл діни ағым Қазақстан жерінде соңғы он жылдықта әрекет етіп келе жатқандықтан бұл тақырыпқа арналған арнайы ғылыми еңбек жоқтың қасы.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Соңғы уақыттарда елімізде адамдардың ойы мен санасында әлеуметтік – экономикалық мәселелер бірінші орынға шығып, рухани құндылықтардың кешеуілдеп жатқаны байқалуда. Қоғамда пайда болған осы рухани бостықтың орнын басқа елдерден келген әртүрлі діни идеялар толтыруға тырысып бағуда. Нәтижесіз де емес. Бұл діни идеялардың Қазақстан халықтарының рухани сезімдерімен үйлесетіндері де, үйлеспейтіндері де бар. Сондықтан да дін дегеннің не екенін танып білу әрбір саналы адамға мәдени қажеттілік.
Жүргізілген зерттеулердің көрсеткіші бойынша бүкіл республика территориясында 46 конфессия мен деноминациядан өкілдік танытатын 2192 діни бірлестік әрекет етеді.Соңғы деректер бұл көрсеткішті 2504 ке жеткізіп отыр /1/. Бұл біздің елімізде діндердің түрінің өте көп екндігін дәлелдейді.Қазақстан секілді жас, әрі халық саны да аз мемлекет үшін бұл көрсеткіш қауіпті сияқты. Сонымен қатар осы саны көп діни ошақтардың сапасы қандай екенін, олар қандай идеяларды насихаттайтынын және олардың идеяларын қабылдаушылар кімдер екені көбінесе назардан тыс қалуда. Радио, теледидар және баспасөз арқылы берілетін хабарлар үстірт, тек таныстырумен шектеледі.Еліміздегі діни ахуалды терең ұғынып, оған жан-жақты баға беру дінтанушы ғаллымдардың негізгі міндеті болып табылады.
Діндер тарихына қарайтын болсақ, әлемдік діндердің өз ішінде бірнеше ағымдар мен бағыттарға бөлінгендерін көреміз. Әлемдік діндердің бірі болып табылатын және Қазақстан халқының 70 пайызға жуығы ұстанатын Ислам дінінде жаңадан қалыптасқан діни ағымдар – Халықаралық Бахаи Ұйымы, Ахмадиялық, Ваххабиттік қала берді жекелеген «Тариқаттық пірлердің» пайда болуы халқымыздың әдет – ғұрпына , қоғамымыздың өсіп өркендеуіне кедергі келтіруі ықтимал.
Осындай ағымдардың бірі, тақырыбымызға арқау болып отырған Бахаи ағымы. Бұл ағым өздерін дербес бір дін ретінде есептейді. Оған келтіретін кейбір дәлелдері де бар. Алайда бұл ағымның шығу тарихына қарасақ, онда мұның шииттік ағымның ішінен шыққанын айқын көруге болады.
Қазіргі кезде Қазақстандағы Бахаи Ұйымы жұртшылықтың назарын өзіне әжептеуір аударуда.Бұл ұйым заңды түрде тіркеліп, жұмыс жүргізе бастағаннан бері газет беттерінде, телевизия мен радиодан көрініп жүр. Қалыптасқан көзқарастарға қайшы келетін діни ілімді қабылдаушылардың саны арта түсуде. Сондықтан бұл « дінді » қабылдаушылардың көзқарасын , олардың қоғамдық өмірге араласу деңгейін зерттеп, оған баға беруді кейінге қалдыруға болмайды. Диссертация аталған мәселелердің мәнін ашып, Бахаилікті Қазақстанның рухани өміріндегі жаңа құбылыс ретінде қарастырып жан-жақты мазмұнын айқындауға ұмтылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Бахаиліктің Қазақстан жеріне келу тарихы сонау 1938-39 жылдарға тура келеді. Өйткені осы жылдары Орта Азия мен Кавказ аймақтарында тұратын бахаилерді біздің елдің солтүстік жақтарына жер аударады. Бұл діни ағым Қазақстан жерінде соңғы он жылдықта әрекет етіп келе жатқандықтан бұл тақырыпқа арналған арнайы ғылыми еңбек жоқтың қасы.
1. Назарбаев Е.Ж. Основные тенденции развития межконфессиональных отношений в современном Казахстане. // Analitic №6/2001
2. Перкинс М, Хейнсворит Ф. Вера Бахаи.-М 1992, С.3
3. Артемьев А.И. Религиеведение, Алматы 2002, " Бастау", С 505
4. Становление Веры Бахаи как признанной мировой религии: Заявление Отдела Общественной Информации Международного Сообщества Бахаи – Без выходн. Данных. – С1.
5. E.R. Figlali. Babilik ve Bahailik . Ankara 1994, s1.
6. Киелі кітап. Таурат, Забур және Інжіл Шариф, "Жаңа өмір" баспасы, Стамбул 2000, 742 б.
7. Yeni Rehber Ansiklopedisi, 3 cilt, Istanbul 1993, 117s.
8. Артемьев А.И. Религиеведение, Алматы 2002, " Бастау", С 507.
9. Базиленко И.В. Бахаизм: история вероучения (середина XIX- начало XX в), М 1994, С8.
10. E.R. Figlali. Babilik ve Bahailik . Ankara 1994, s2.
11. E.R. Figlali. Cagimizda Itikadi Islam Mezhepleri, Istanbul 1993, s246.
12. E.R. Figlali. Babilik ve Bahailik . Ankara 1994, s 4-13.
13. M.K. Atik. Islam kavramlari. Ankara 1997, s 98
14. M.E. Zehra. Mezhepler Tarihi. Istanbul 1993, s 226-227.
15. Перкинс М, Хейнсворит Ф. Вера Бахаи.-М 1992, С 13-15.
16. Дж. Э. Эсслемонт. Бахаулла және Жаңа Дәуір. Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 1999. 21 б.
17. Ana Britannika Ansiklopedisi . 3 cilt. Istanbul 1993, s 183.
18. Артемьев А.И. Религиеведение, Алматы 2002, " Бастау", С 510.
19. Дж. Э. Эсслемонт. Бахаулла және Жаңа Дәуір. Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 1999. 26-27 б.
20. Сонда, 28 б.
21. Islam Ansiklopedisi. Istanbul 1991, 4 cilt, s 466.
22. E.R. Figlali. Babilik ve Bahailik . Ankara 1994, s 55.
23. Guney Tumer, Abdurrahman Kucuk. Dinler Tarihi. Ankara 1993, s360.
24. Дж. Э. Эсслемонт. Бахаулла және Жаңа Дәуір. Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 1999. 40 б.
25. E.R. Figlali. Babilik ve Bahailik . Ankara 1994, s 79.
26. Никитин В.Н, Обухов В.Л. Религиеведение: Вероучение религии мира.-С. 187-195.
27. Дж. Э. Эсслемонт. Бахаулла және Жаңа Дәуір. Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 1999. 178-179 б.
28. Osman Cilalci. Gunumuz Dunya Dinleri. Ankara 1998, s 170.
29. Молитвы Бахаи открытые Бахауллой, Бабом, Абдул-Баха. Алматы 1998, С 21.
30. Халифа Алтай "Құран Кәрим" Қазақша мағына және түсінігі, Әнфал сүресі 17 аят, Фатх сүресі 10 аят.
31. Мунчаев. Ш. Религия, история и современность, М 1998,С 215.
32. Абдул-Баха . Париждегі сұхбаттар . Алматы, Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 2000, 55-65 б.
33. Дж. Э. Эсслемонт. Бахаулла және Жаңа Дәуір. Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 1999. 169 б.
34. Сонда, 85 б.
35. E.R. Figlali. Cagimizda Itikadi Islam Mezhepleri, Selcuk Yayinlari 1996, s 217.
36. E.R. Figlali. Babilik ve Bahailik . Ankara 1994, s 70.
37. Артемьев А.И. Религиеведение, Алматы 2002, " Бастау", С 527.
38. Абдул-Баха . Париждегі сұхбаттар . Алматы, Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 2000, 88-109 б.
39. В.Иванов, Я.Трофимов. Религии Казахстана. Алматы 1999, С 93.
40. Община Бахаи: основания, цели и намерения- Хайфа: ВЦБ, 1990. С.7.
41. Ғ.Есім, А. Артемьев, С.Қанаев, Г. Біләлова. Дінтану негіздері,Алматы «Білім» 2003, 141 б.
42. Базиленко И.В. Бахаизм: история вероучения (середина XIX- начало XX в), М 1994, С 3.
43. Al-Mavsuatul Muyassarati Fil Adyani Val Mazahibil Muasirati. Riyad 1989, S24.
44. Н. Назарбаев. Мақсатымыз ортақ- бізге тыныштық, бірлік қажет./ Егемен Қазақстан. 2005 жыл, 20 сәуір.
2. Перкинс М, Хейнсворит Ф. Вера Бахаи.-М 1992, С.3
3. Артемьев А.И. Религиеведение, Алматы 2002, " Бастау", С 505
4. Становление Веры Бахаи как признанной мировой религии: Заявление Отдела Общественной Информации Международного Сообщества Бахаи – Без выходн. Данных. – С1.
5. E.R. Figlali. Babilik ve Bahailik . Ankara 1994, s1.
6. Киелі кітап. Таурат, Забур және Інжіл Шариф, "Жаңа өмір" баспасы, Стамбул 2000, 742 б.
7. Yeni Rehber Ansiklopedisi, 3 cilt, Istanbul 1993, 117s.
8. Артемьев А.И. Религиеведение, Алматы 2002, " Бастау", С 507.
9. Базиленко И.В. Бахаизм: история вероучения (середина XIX- начало XX в), М 1994, С8.
10. E.R. Figlali. Babilik ve Bahailik . Ankara 1994, s2.
11. E.R. Figlali. Cagimizda Itikadi Islam Mezhepleri, Istanbul 1993, s246.
12. E.R. Figlali. Babilik ve Bahailik . Ankara 1994, s 4-13.
13. M.K. Atik. Islam kavramlari. Ankara 1997, s 98
14. M.E. Zehra. Mezhepler Tarihi. Istanbul 1993, s 226-227.
15. Перкинс М, Хейнсворит Ф. Вера Бахаи.-М 1992, С 13-15.
16. Дж. Э. Эсслемонт. Бахаулла және Жаңа Дәуір. Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 1999. 21 б.
17. Ana Britannika Ansiklopedisi . 3 cilt. Istanbul 1993, s 183.
18. Артемьев А.И. Религиеведение, Алматы 2002, " Бастау", С 510.
19. Дж. Э. Эсслемонт. Бахаулла және Жаңа Дәуір. Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 1999. 26-27 б.
20. Сонда, 28 б.
21. Islam Ansiklopedisi. Istanbul 1991, 4 cilt, s 466.
22. E.R. Figlali. Babilik ve Bahailik . Ankara 1994, s 55.
23. Guney Tumer, Abdurrahman Kucuk. Dinler Tarihi. Ankara 1993, s360.
24. Дж. Э. Эсслемонт. Бахаулла және Жаңа Дәуір. Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 1999. 40 б.
25. E.R. Figlali. Babilik ve Bahailik . Ankara 1994, s 79.
26. Никитин В.Н, Обухов В.Л. Религиеведение: Вероучение религии мира.-С. 187-195.
27. Дж. Э. Эсслемонт. Бахаулла және Жаңа Дәуір. Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 1999. 178-179 б.
28. Osman Cilalci. Gunumuz Dunya Dinleri. Ankara 1998, s 170.
29. Молитвы Бахаи открытые Бахауллой, Бабом, Абдул-Баха. Алматы 1998, С 21.
30. Халифа Алтай "Құран Кәрим" Қазақша мағына және түсінігі, Әнфал сүресі 17 аят, Фатх сүресі 10 аят.
31. Мунчаев. Ш. Религия, история и современность, М 1998,С 215.
32. Абдул-Баха . Париждегі сұхбаттар . Алматы, Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 2000, 55-65 б.
33. Дж. Э. Эсслемонт. Бахаулла және Жаңа Дәуір. Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 1999. 169 б.
34. Сонда, 85 б.
35. E.R. Figlali. Cagimizda Itikadi Islam Mezhepleri, Selcuk Yayinlari 1996, s 217.
36. E.R. Figlali. Babilik ve Bahailik . Ankara 1994, s 70.
37. Артемьев А.И. Религиеведение, Алматы 2002, " Бастау", С 527.
38. Абдул-Баха . Париждегі сұхбаттар . Алматы, Қазақстан Баһаилерінің Ұлттық Рухани Жиналысы 2000, 88-109 б.
39. В.Иванов, Я.Трофимов. Религии Казахстана. Алматы 1999, С 93.
40. Община Бахаи: основания, цели и намерения- Хайфа: ВЦБ, 1990. С.7.
41. Ғ.Есім, А. Артемьев, С.Қанаев, Г. Біләлова. Дінтану негіздері,Алматы «Білім» 2003, 141 б.
42. Базиленко И.В. Бахаизм: история вероучения (середина XIX- начало XX в), М 1994, С 3.
43. Al-Mavsuatul Muyassarati Fil Adyani Val Mazahibil Muasirati. Riyad 1989, S24.
44. Н. Назарбаев. Мақсатымыз ортақ- бізге тыныштық, бірлік қажет./ Егемен Қазақстан. 2005 жыл, 20 сәуір.
ӘЛ- ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
Философия және ғылым методологиясы кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қазақстандағы Бахаилік Ағымы
Орындаған _________ Абжалов С.У.
(қолы, күні)
Ғылыми жетекшісі:
филос. ғ.д. проф.______________ Орынбеков М.С.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді: философия
және ғылым методлогиясы
кафедрасының меңгерушісі қ.а.
филос. ғ.к., доцент ____________ Затов Қ.А.
(қолы, күні)
АЛМАТЫ 2005
Реферат
Магистрлік диссертация жұмысы дінтану саласынан жазылған.
Тақырыбы: “ Қазақстандағы Бахаилік ағымы ”
Зерттеу жұмысының мақсаты:
1. Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы Бахаилік ағымының даму ерекшелігін
зерттеу.
2. Ислам дінінің тарихында ортаға шығып отырған бұл ағымның исламмен
қаншалықты үйлесіп, үйлеспейтіндігін және олардың миссионерлік жұмысының
мақсаттары мен міндеттерінің мәнін ашу.
3. Бахаилікті Қазақстандағы жұртшылықтың қабылдау себептерін айқындау
және дінді қабылдағандардың интеллектуалдық деңгейлерін көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеті:
1.Республикадағы діни жағдайлардың қырлы-сырлы табиғатын ашу. Діни
қатынастар еліміздің тағдырына және болашағына зор ықпалын тигізеді.
Сондықтан дін мәселесін шешудегі негізгі түйін халықтар арасындағы өзара
достық пен түсіністікті сақтау екенін көрсету.
2.Қазақстанда пайда болған жаңа діни ағымдардың бірі болып табылатын
Бахаиліктің даму табиғатын ғылыми тұрғыдан талдау. Сенім негіздерін
тереңінен зерттеу. Ислам дінінің тарихында ортаға шығып отырған ағым
болғандықтан осы діннің негіздерімен салыстыра отырып объективті түрде баға
беру.
3. Еліміз демократиялық бағытты ұстануына байланысты Қазақстанда Бахаилер
Ұйымы еркін әрекет етуде. Бахаи идеяларында жергілікті халықтарда
қалыптасқан көзқарастар мен дәстүрлерге қайшы келетін, патриотизмді, ұлт,
отан деген ұғымдарды жоққа шығаратын көзқарастар бар. Зерттеудің маңызды
міндеттерінің бірі бахаиліктегі осы көзқарастарды ашып көрсетіп, оның мәнін
түсіндіруге талпыныс жасау.
Зерттеу жұмысының жаңалығы:
1.Бахаилік ағымы Қазақстанда пайда болғаннан бері өздерін дербес бір
дін ретінде танытуда. Диссертацияда Бахаиліктің ешқандай жеке бір дін емес,
керісінше ислам, христиан, иудаизмдегі пікірлерді біріктіргісі келген
шииттік секталардың бірі екендігі ғылыми негізде тұжырымдалды.
2.Бұл ағымға кірудің негізгі себептері анықталып, Бахаилердің діни
ілімді насихаттау барысында табысқа жетулерінің себептері көрсетілді.
3. Бахаилікті зерттеген орыс ғалымдарымен қатар, түрік және араб
зерттеушілерінің еңбектеріндегі ойлар ең алғаш рет қолданылды.
Жұмысты жазу барысында 31 әдебиет қолданылды. Жұмыстың көлемі 66 бет.
Мазмұны
Б
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4-6
1 Бахаилік
тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Бахаиліктің шығуы мен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ...7-33
1.2 Бахаилердің діни ілімі мен ұйымдық құрылымы ... ... ...
2. Қазақстандағы Бахаилік
ағымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.1 Қазақстанға Бахаи ағымының келу тарихы ... ... ... ... ... ..
2.2 Қазақстандағы Бахаи сенімі орталықтарының қызметі...
2.3 Қазіргі таңдағы
Бахаилік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Соңғы уақыттарда елімізде адамдардың
ойы мен санасында әлеуметтік – экономикалық мәселелер бірінші орынға шығып,
рухани құндылықтардың кешеуілдеп жатқаны байқалуда. Қоғамда пайда болған
осы рухани бостықтың орнын басқа елдерден келген әртүрлі діни идеялар
толтыруға тырысып бағуда. Нәтижесіз де емес. Бұл діни идеялардың Қазақстан
халықтарының рухани сезімдерімен үйлесетіндері де, үйлеспейтіндері де бар.
Сондықтан да дін дегеннің не екенін танып білу әрбір саналы адамға мәдени
қажеттілік.
Жүргізілген зерттеулердің көрсеткіші бойынша бүкіл республика
территориясында 46 конфессия мен деноминациядан өкілдік танытатын 2192 діни
бірлестік әрекет етеді.Соңғы деректер бұл көрсеткішті 2504 ке жеткізіп отыр
1. Бұл біздің елімізде діндердің түрінің өте көп екндігін
дәлелдейді.Қазақстан секілді жас, әрі халық саны да аз мемлекет үшін бұл
көрсеткіш қауіпті сияқты. Сонымен қатар осы саны көп діни ошақтардың сапасы
қандай екенін, олар қандай идеяларды насихаттайтынын және олардың идеяларын
қабылдаушылар кімдер екені көбінесе назардан тыс қалуда. Радио, теледидар
және баспасөз арқылы берілетін хабарлар үстірт, тек таныстырумен
шектеледі.Еліміздегі діни ахуалды терең ұғынып, оған жан-жақты баға беру
дінтанушы ғаллымдардың негізгі міндеті болып табылады.
Діндер тарихына қарайтын болсақ, әлемдік діндердің өз ішінде бірнеше
ағымдар мен бағыттарға бөлінгендерін көреміз. Әлемдік діндердің бірі болып
табылатын және Қазақстан халқының 70 пайызға жуығы ұстанатын Ислам дінінде
жаңадан қалыптасқан діни ағымдар – Халықаралық Бахаи Ұйымы, Ахмадиялық,
Ваххабиттік қала берді жекелеген Тариқаттық пірлердің пайда болуы
халқымыздың әдет – ғұрпына , қоғамымыздың өсіп өркендеуіне кедергі келтіруі
ықтимал.
Осындай ағымдардың бірі, тақырыбымызға арқау болып отырған Бахаи ағымы.
Бұл ағым өздерін дербес бір дін ретінде есептейді. Оған келтіретін кейбір
дәлелдері де бар. Алайда бұл ағымның шығу тарихына қарасақ, онда мұның
шииттік ағымның ішінен шыққанын айқын көруге болады.
Қазіргі кезде Қазақстандағы Бахаи Ұйымы жұртшылықтың назарын өзіне
әжептеуір аударуда.Бұл ұйым заңды түрде тіркеліп, жұмыс жүргізе бастағаннан
бері газет беттерінде, телевизия мен радиодан көрініп жүр. Қалыптасқан
көзқарастарға қайшы келетін діни ілімді қабылдаушылардың саны арта түсуде.
Сондықтан бұл дінді қабылдаушылардың көзқарасын , олардың қоғамдық
өмірге араласу деңгейін зерттеп, оған баға беруді кейінге қалдыруға
болмайды. Диссертация аталған мәселелердің мәнін ашып, Бахаилікті
Қазақстанның рухани өміріндегі жаңа құбылыс ретінде қарастырып жан-жақты
мазмұнын айқындауға ұмтылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Бахаиліктің Қазақстан жеріне келу тарихы
сонау 1938-39 жылдарға тура келеді. Өйткені осы жылдары Орта Азия мен
Кавказ аймақтарында тұратын бахаилерді біздің елдің солтүстік жақтарына жер
аударады. Бұл діни ағым Қазақстан жерінде соңғы он жылдықта әрекет етіп
келе жатқандықтан бұл тақырыпқа арналған арнайы ғылыми еңбек жоқтың қасы.
Бахаилік жайлы орыс шығыстанушы ғалымдары өз еңбектерінде орын
бергенімен арнайы зерттеу жасалмаған. Орыс ғалымдарынан Бахаулла және оның
діни іліміне қатысты арнайы зерттеу жасап , еңбек жазған Базиленко И.В
болып табылады. Ғалым Бахаизм: история вероучения (середина XIX- начало XX
в) атты еңбегінде бахаилікті тарихи тұрғыдан қарастырып, әлемдік діндер
қатарына енуге ұмтылып жатқан діни – саяси ілім деп айтады.
Бахаилер жайлы түрік дінтанушы ғалымдары өте көп зерттеген. Солардың
ішінен E.R Figlali-ның Babilik ve Bahailik атты еңбегін ерекше атауға
болады. Ғалым бұл ағымды он тоғызыншы ғасырда теріс жолда танытылған
тасаввуфтың (суфизм) және шииттіктің негізгі сенімдерінен болған Махдилік
түсінігінің ортаға шығарған бұзғыншы әрекеті деп танытады.
Отандық ғалымдар арасынан бұл тақырыпты діндер тарихы аясында
қарастырған Ғарифолла Есім және Артемьев А.И –лердің еңбектерін атап өтуге
болады.
Бахаиліктің Қазақстандағы дамуы жалпы еліміздегі діни жағдаймен тығыз
байланысты мәселе. Сондықтан бұл еңбекте Саясат, Analytic, Ақиқат,
Ислам әлемі, Түркістан, Егемен Қазақстан, Алтын Орда журналдары мен
газеттерінде соңғы уақыттарда дін мәселесіне байланысты шыққан мақалалар
пайдаланылды.М.Орынбеков, Б. Құдайбергенов, Я. Трофимов т.б авторлардың
еңбегі Қазақстандағы діндердің дамуы мен діни қатынастарға, елдің діндарлық
деңгейін байқауға көп көмегін тигізеді.
Бахаилік шииттік сектаның ішінен шыққан бір ағым болып табылады.
Шииттікке арналған зерттеу жұмыстары өте көп. Диссертацияда түрік және араб
тіліндегі әдебиеттер кеңінен қолданылды. Сондай-ақ Бахаиліктің
Қазақстандағы жағдайына қатысты Алматы қаласындағы Бахаилердің Ұлттық
Рухани Мәжілісінің кітапханасынан алынған деректер қолданылды.
Зерттеудің мақсаттары:
1. Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы Бахаилік ағымының даму ерекшелігін
зерттеу.
2. Ислам дінінің тарихында ортаға шығып отырған бұл ағымның исламмен
қаншалықты үйлесіп, үйлеспейтіндігін және олардың миссионерлік жұмысының
мақсаттары мен міндеттерінің мәнін ашу.
3. Бахаилікті Қазақстандағы жұртшылықтың қабылдау себептерін айқындау
және дінді қабылдағандардың интеллектуалдық деңгейлерін көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1.Республикадағы діни жағдайлардың қырлы-сырлы табиғатын ашу. Діни
қатынастар еліміздің тағдырына және болашағына зор ықпалын тигізеді.
Сондықтан дін мәселесін шешудегі негізгі түйін халықтар арасындағы өзара
достық пен түсіністікті сақтау екенін көрсету.
2.Қазақстанда пайда болған жаңа діни ағымдардың бірі болып табылатын
Бахаиліктің даму табиғатын ғылыми тұрғыдан талдау. Сенім негіздерін
тереңінен зерттеу. Ислам дінінің тарихында ортаға шығып отырған ағым
болғандықтан осы діннің негіздерімен салыстыра отырып объективті түрде баға
беру.
3. Еліміз демократиялық бағытты ұстануына байланысты Қазақстанда Бахаилер
Ұйымы еркін әрекет етуде. Бахаи идеяларында жергілікті халықтарда
қалыптасқан көзқарастар мен дәстүрлерге қайшы келетін, патриотизмді, ұлт,
отан деген ұғымдарды жоққа шығаратын көзқарастар бар. Зерттеудің маңызды
міндеттерінің бірі бахаиліктегі осы көзқарастарды ашып көрсетіп, оның мәнін
түсіндіруге талпыныс жасау.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы:
1.Бахаилік ағымы Қазақстанда пайда болғаннан бері өздерін дербес бір
дін ретінде танытуда. Диссертацияда Бахаиліктің ешқандай жеке бір дін емес,
керісінше ислам, христиан, иудаизмдегі пікірлерді біріктіргісі келген
шииттік секталардың бірі екендігі ғылыми негізде тұжырымдалды.
2.Бұл ағымға кірудің негізгі себептері анықталып, Бахаилердің діни
ілімді насихаттау барысында табысқа жетулерінің себептері көрсетілді.
3. Бахаилікті зерттеген орыс ғалымдарымен қатар, түрік және араб
зерттеушілерінің еңбектеріндегі ойлар ең алғаш рет қолданылды.
Диссертацияның қолданыстық маңыздылығы:
Зерттеу жұмысының ғылыми нәтижелері діндер тарихы ғылымының дамуына өз
үлесін қосады. Диссертация материалдары мен нәтижелерін жоғары оқу
орындарында өтетін дінтану, діндер тарихы курстарын оқыту барысында
қолдануға болады.
1 Бахаилік тарихнамасы
1.1 Бахаиліктің шығуы мен қалыптасуы
ХІX ғасырдың ортасында Ислам мәдениеті мен өркениетінің негізінде дүниеге
келген Бахаи сенімі 160 жылдық мерзім ішінде шииттік сектадан дербес бір
дін (өздерін солай есептейді) деңгейіне көтеріліп әлемдік діндермен
бәсекелестікте тұрған бір сенім жүйесі болып табылады. Бахаи Шіркеуін
көптеген батыс ғалымдары, сондай-ақ Ресей де қазіргі кезде бұларды ең жас
әлемдік дін деп есептеуде 2.
Бұлай аталуына себеп ретінде мына төмендегі мысалдарды беруге болады:
1. 1897 жылы атақты орыс шығыстанушысы Георгий Батюшков Европа
Жаршысына (Вестник Европы): Секталардың қалыптасуы Персия үшін қалыпты
жағдай. Бір ғасырдың ішінде бұл елде екі-үш діни ілім пайда болады және
артынан жоғалып жатады. Бабиттер сектасы басқаларына қарағанда мықтырақ
болып келді. Қысқа мерзімнің ішінде өздеріне көптеген жақтастар тарта
білді.
Бұл сектаны ұстанушылардың саны күн сайын ұлғая түсті. Жағдайдан
қауіптенген молдалар және сейіттер жоғарғы биліктегілерді өз айтқандарына
иландырып, оларды қуғын-сүргінге ұшыратты. Діндарлардың ықпалымен мемлекет
белсенді түрде осы ағымды ұстанушыларды қудалады. Нәтижесінде бұларға
сенушілер саны арта түсті. Бұл діни ілім тек Персияның ішінде ғана емес,
сонымен қатар Туркия, Индия және Орталық Азияға да тарады 3.
1. Британ энциклопедиясы 1988 жылы, яғни 90 жылдан
кейін Бахаи сенімін таралу, жайылу тұрғысынан екінші орындағы әлемдік дін
деп айтады 4.
2. Халықаралық Бахаи Ұйымының қоғамдық ақпарат бөлімі берген
мәлімдемеде (Бахаи сенімінің әлемдік дін ретінде мойындала
бастауы) былай дейді: ХХІ ғасырдың келуімен Бахаи сенімі өзінің
жазбаларымен, заңдары және сенушілер ұйымымен, өзіне тән өмір
салттарымен әлемнің барлық бөліктерінде тәуелсіз әлемдік дін
ретінде танылып отыр. Бұл дін өзінің ерекшелігімен Шығыс және
Батыстың діни қауымдастықтары және басқа да зиялылары тарапынан
мойындалып отыр. Ғалымдар бұл тұжырымға тарих, социология және
салыстармалы дінтану зерттеулерінің нәтижесіне сүйеніп барып отыр.
180 елдің азаматтық билігі Бахаи институттарының діни сипатын
мойындап, оларға заңды түрде тіркеуге тұруларына рұқсат етті.
Халықаралық ұйымдар, ұлттық билік органдары мен жергілікті басқару
орталықтары, дінаралық топтар мен ұйымдар және азаматтық қоғамдар
бұл сенімнің тәуелсіздігін мойындап, оған жоғары баға беріп отыр.
Әсіресе жалпы сүйспеншілік, әйелдер қозғалысы, өнегелі білім жайлы
қоғам дамуына қосқан үлестері ерекше бағаланып отыр 5.
Шыны керек, басқа да көзқарастар көп. Кейбір дінтанушылар Бахаи
сенімін Исламдағы реформаторлық қозғалыс ретінде Батыс пен Шығысты
үйлестіруге әрекеттенген және уақыт өте келе дербес діни жүйеге айналған
сенім деп қарайды. Ал Великие религии мира атты еңбектің авторлары
Миркина З және Померанец Г. Бахаи сенімін әлі толық қалыптасып үлгермеген,
діни ғұрыптары жүйеленбеген бір сенім жүйесі дейді.
Туркиялық исламтанушы ғалым Этхем Рухы Фығлалы да бұл ағымды Бабилік
және Бахаилік он тоғызыншы ғасырда теріс жолда танытылған тасаввуфтың
(суфизм) және шииттіктің негізгі сенімдерінен болған Махдиліктүсінігінің
ортаға шығарған бұзғыншы әрекеті 6 деп танытады.
Осы секілді әртүрлі сыңаржақты сұрақтарға жауап іздеп көрейік.
19 ғасырдың екінші жартысында көптеген христиандар Иса пайғамбардың қайтып
келетіндігіне үлкен үмітпен сенетін еді. Бұл мәселе Жаңа өсиеттің кейбір
мәтіндерінде де түсіндірілген болатын. Лұқа жазған хабарда бұл туралы былай
дейді: Сол уақытта олар менің Билеуші ретінде ғаламат құдыретпен,
салтанатты ұлылықпен бір бұлтта келе жатқанымды көреді. Сендер бұл оқиғалар
бола бастаған кезде бастарыңды көтеріп, жоғары қараңдар, себебі
құтқарылуларың жақын!-деді Иса. Содан кейін тыңдап тұрғандарға мына
болашақтағы жағдайды түсіндірді:
-Інжіл ағашы мен барлық басқа ағаштарға қараңдар: жапырақтарының шыға
бастағанын көргенде жаздың таяп қалғанын білесіңдер. Сол сияқты сендер осы
оқиғалардың болып жатқанын көргенде Құдай Патшалығының жер бетінде орнайтын
кезінің таяп қалғанын білетін боласыңдар. Сендерге шындығын айтайын: осы
ұрпақ өлмей тұрып-ақ мұның бәрі іске асады. Аспан мен жер жойылатын болады,
бірақ Менің сөздерім еш жойылмайды. Алайда өздеріңе сақ болыңдар: той-думан
жасап, мас болып немесе күнделікті тұрмысты ұайымдап, жүректерің
шеменденіп кетпесін! Әйтпесе Менің қайта оралатын күнім сендерге қапылыста
келеді. Себебі сол күн жер бетінде тұрғандардың бәрінің басына түскен тор
сияқты кенеттен туа қалады. Алдағы осы апаттардан құтылып, Билеуші ретінде
келген Менің алдыма тұра алу үшін әрқашан сергек болып, сиынып мінәжат
етіңдер! 7
Исаның қайта келіп әділеттілікті орнататынынан үміткерлер қарапайым
христиандар болатын. Европа және Америкада бұл оқиғалар сол кезде айқын
көрінетін. Дінге бет бұрған неміс ұлтының кейбір адамдары өз отандарын
тастап, Кармель тау беткейлерінде Исаның келуін тосты 8.
Бұл оқиға Батыста болып жатқан кезде, Иисустың қайта тірілуі Шығыста 1844
жылы Шираз қаласындағы Сейіт Али Мұхаммед атты кісінің келуімен орындалды
дейді.
Бахаи дінінің негізін қалаушы Сейіт Али Мұхаммед (1819-1850) араб
тілінен аударғанда Күткен имамға ашылған қақпа деген мағынаға келетін
Баб деген лақаб атпен танымал кісі. Ол Иранда 1819 жылы 20 қазанда
дүниеге келген. Кейбір деректер бойынша Мұхаммед пайғамбардың ұрпағы болып
келеді. Оның әкесі ірі саудагер болатын. Баласы дүниеге келгесін біршама
уақыттан кейін қайтыс болып кетеді. Али Мұхаммед нағашыларының қолында
тәрбиеленеді. Бұл жерде ол сол кезеңге сай қарапайым білім алады. 22 Мамыр
1844 жылы Шираз қаласында Сейіт Али Мухаммад өзінің уәде етілген адам
екендігін мәлімдеген. Ол былай деп мәлімдеме жасады: Ей! Маған алғаш
сенуші адам!-осы сөздерді ол Мулла Хусейінге айтты- Шын айтам! Мен Бабпын.
Мен Құдайдың есігімін (қақпасымын). Он сегіз адам әуелі мені мойындауы
қажет. Өздіктерінен, жүректерінің қалауымен. Содан кейін олар бір-біріне
тәуелсіз, маған қарай келетін жолды табады 9.
Баб өзін Мұхаммед пайғамбар айтып кеткен Махди екендігін айтып
жариялады. Негізінде Иранда Исна ашария (12 имам) ағымы бар. Бұл ағымда
ғайып болған имам (Махди) деген сенім бар. Сол үшінде Сейіт Али Мұхаммед
осы ғайып имамды күтіп жүрген халыққа өзінің сол (Махди) екендігін
жариялады. Осы түсінік арқылы өз алдына бір ұйым құрды. Оған Бабилер
есімін берді.
XIX ғасырдың екінші жартысында Иран әлеуметтік – экономикалық, саяси және
рухани жағынан құлдырауға ұшшыраған, артта қалып кеткен феодалдық
мемлекеттің кейпінде еді. Бұл қлыраудың сыртқы саяси себептеріне орыс-иран
соғыстары (1804-1813, 1826-1828 ) , Ауғанстан, Туркия және Орта Азия
хандықтарымен арадағы шекара даулары, сондай-ақ Ресей мен Ұлыбританияның
ықпалынсыз дербес саясат жүргізе алмаулары жатады. Елдің ішкі жағдайына
келетін болсақ, сепаратистік сипаттағы феодал ақсүйектердің көтерілістерін
айтуға болады.Олар көбіне өз жағына көшпенді тайпалар мен басыбайлы
шаруаларды тартатын.
Иранның әскери жағынан әлсіздігі,сыртқы жаулардан күйрей жеңілуі,
мемлекеттік аппарат пен армияның іштегі шаруалар көтерілісін басуда және
қаладағы кедейшілікті шешуде дәрменсіз болуының себебі елдің әлеуметтік-
экономикалық жағынан артта қалып кетуімен байланысты болып табылады 10.
Жалпы алғанда Иран 19 ғасырда Англия, Франция және Ресейдің экономикалық,
әскери және саяси әсерінің нәтижесінде қатты әлеуметтік, экономикалық және
саяси құлдырауды бастан өткеруде болатын. Бұл жағдай тарих бойына белгілі
болғандай бұқара халықтың өздерін осындай қиын-қыстау жағдайдан алып
шығатын құтқарушыны аңсауларына жаңа бір жол ашып берді. Әсіресе бұл жол ,
бұл қақпа Махдилік сенімі түрінде, Имамия Шииттігіне тән адамдар үшін
шииттіктің негізгі кілті қызметін атқарды.
Тақырыпты кеңінен ашу мақсатында Шииттіктегі Махди сеніміне тоқталып өту
керек.Имамия шииттігі Ислами өмірдің тек қана Құран-Кәрімде айтылған,
Мұхаммед пайғамбардың сүннетіне және Али мен Фатиманың ұлдарынан келген он
екі имамның сөздерімен мүмкін болатындығына сенеді. Басқаша айтатын болсақ
иман, имамдарға сенумен толықтырылады (тәмәмдалады). Осы тұрғыдан Имамия
шиитері пайғамбарлықтың Алладан берілген бір сый екендігіне сенсе, әр
ғасырда пайғамбардың міндеттерімен міндеттелген, адамдарды дұрыс жолға
салуды мойнына алған бір Имамның да бар екендігіне сенеді. Олардың ойынша
бұл имам адамдардың дін және дүниелік істерін реттеуде, араларындағы
зұлымдық пен дұшпандықты жойып, әділеттілікті орнатуда пайғамбардың
орынбасарлық қызметіне лайық болып табылады. Осы тұрғыдан имамдық
пайғамбарлықтың жалғасы болып есептеледі. Пайғамбарларды жіберу үлкен бір
сый болғаны сияқты пайғамбардан кейін орнына имам тағайындау да үлкен сый
және Алла Тағалаға бұл іс уәжіп (міндет) болып табылады. Имамдық Алла
Тағаланың кітабы (Құран) немесе сол имамнан бұрынғы имамның (пайғамбардың)
айтуымен жүзеге асады. Адамдардың таңдауы және қалауымен болмайды. Хазіреті
Мұхаммед пайғамбар да Алланың аянымен Алиді халифа (орынбасар) етіп
тағайындады. Мұны ол өзінің күйеу баласы болғаны үшін емес, Алланың үкімін
атқарушы болғандығы үшін жасады.
Екінші бір жағынан Али және оның ізін қуушы он бір имам, Алланың
өздеріне бағынуын әмір еткен тұлғалары болып табылады. Имамдар оның
(Алланың) әмірлерін түсіндіруші жердегі өкілдері. Олар қателесуден және
күнә жасаудан сақтандырылған. Сонымен қатар бұл адамдар шариғаттың
қорғаушысы әрі халық арасында таратушы болғандықтан, бұлар мен пайғамбар
арасында бір айырмашылық жоқ. Имамдар мен пайғамбарлар арасындағы жалғыз
айырмашылық, пайғамбардың Алладан уахи (хабар) алуы, ал имамның болса
әмірлер мен тиымдарды пайғамбар арқылы игеруінде 11.
Махди туралы сунниттік ислам ғалымдары да әртүрлі көзқараста. Абдуллаһ
бин Мәсғудтан риуаят бойынша Расулуллаһ (Мухаммед) былай деген: Әлемнің
бір күндік өмірі қалса да Аллаһ ол күнді ұзатып, менің бір адамымды сол
күні жібереді. Яғни, Әһли-бәйтімнен біреуді жібереді. Бұл кісінің аты менің
атыма ұқсас, әкесінің есімі әкемнң есіміне сәйкес келеді. Ол адам жер
бетіндегі зұлымдықты жойып, орнына әділеттілікті орнатады, (Әбу Дауд,
Тирмизи, Фитән 52).
Умму Сәләмәдан риуаят бойынша Расулуллаһ былай деген: Мәһди менің
ұрпағымнан, қызым Фатиманың балаларынан келеді, (Әбу Дауд, Мәһди 1, 4284).
Ислам ғалымдары арасында Мәһдидің ақырзаманда келіп, келмеуі жөнінде
әртүрлі пікірлер айтылады. Кейбір ғұламалар Мәһди деген адам жоқ және ондай
кісі келмейді. Мәһди мен Хазіреті Иса деп айтып жүргеніміз бір адам.
Хадисте екеуінің бір адам екендігі айтылған деп, Мәһдиге деген сенімді
жоққа шығарады. Көпшілік ғалымдар Мәһди жайында айтылған хадистерді сахих
деп тапқандықтан Мәһдидің келетіндігін қабыл етеді. Хазіреті Иса мен Мәһди
екеуі екі адам деп, керекті хадистерді дәлел ретінде келтіреді. Мысалы
жоғарыда Әбу Даудтан келтірілген сахих (дұрыс, рас) хадиске сүйеніп, Мәһди
Пайғамбар әулетінен шығатын тура жолға бастаушы имам деп сенеді.
Имамия Шиитерінің ойынша имамдар жастары мейлі үлкен болсын немесе кіші
болсын еш күнә істемейді. Алланың айтқандарына қарсы келмейді. Имамдар
Алланың жер бетіндегі адамдарға тағайындаған өкілі болып табылады. Имамға
сену, иман шарттарынан. Имамия Шииттігінде Алланың әмірі бойынша пайғамбар
тарапынан тағайындалған имамдар саны он екі. Адамдар дін және дүниелік
істерінде олардың көмегіне мұқтаж. Олардың он екіншісі Махди-и Мунтазар
(Күтілген Махди). 869 жылы 30 шілдеде дүниеге келген Мұхаммед ал-Махди
әкесі Хасан ал- Аскеридің 873 жылы 2 қазандағы өлімінен кейін жасырынған.
Қазірге дейін аман-сау және қияметтен алдын шығып, зұлымдықпен толған
дүниені әділдікпен толтыратын болады. Осы тұрғыдан Махдидің келетіндігіне
сену иман негіздерінен болып табылады. Әлі күнге дейін барлығына сенілетін
он екінші Имамның жоғалуын, яғни 873 жылдан 940 жылдың 27 мамырына дейінгі
аралыққа Ғайбет-и Суғра (кіші жасырынушылық кезең) дейді. Сенімдері
бойынша осы кіші жасырынушылық кезеңінде он екінші Имаммен шииттер арасында
үмметтің істерін дұрыс жолға салып отыру үшін төрт адам міндеттелген.
Бұларға Нувваб-и Арбаа (Төрт Есік) деп айтады.
Төртіншісі болған Али ибн Мұхаммедтің 940 жылы 27 мамырдағы өлімімен
басталған және қазіргі кезге дейінгі аралыққа Ғайбет-и Кубра (Үлкен
жасырынушылық кезең) дейді. Осы кезеңнен бастап он екінші имам адамдардың
көзінен түгелдей ғайып болды, бірақ сау болып табылады. Ол жер беті
зұлымдыққа толып, әртүрлі жамандықтардың қаптап кеткен кезінде міндетті
түрде ортаға шығып, әлемді бақыт пен қуанышқа бөлейді.
Осы тұрғыдан ғайып Имамға сенім, Шииттік Имамияның бүкіл мүшелері,
әсіресе әділетсіздіктен, әлеуметтік және экономикалық қыспақтың
қиыншылығына ұшырап отырған халықтың төменгі таптары арасында мейлінше
күшті дамыған. Ғайып Имамның бір күні келіп әділдікті орнататын уақытына
деген сенім бұл халықтың үлкен үміті әрі арқасүйер таянышы 12.
Бахаилік және оның бастауы болып табылатын Бабилік жоғарыда айтып өткен
Иснаашария (Имамия) ағымының ішінен шыққан бір ағым болып табылады.
Бабилік және соның негізінде пайда болған Бахаилік Имамия шииттігінің
ішінен бөлініп шыққан Шейхилік деген әрекетпен тығыз байланысты. Осы
Шейхилік әрекеті жайлы Туркиялық дінтанушы ғалым Эдхем Рухы Фығлалының
кітабында жан-жақты мағлұмат беріліп, терең зерттелген. Осы мағлұматты
ықшамдап жеткізуді дұрыс көріп отырмыз.
Шейхилік: Шейхилік әрекеті, Шииттік пен Бабилік арасында маңызды бір
байланыстырушы қызметке ие. Тіпті Бабилікті, Имамия Шииттерінің ішінде
пайда болған осы әрекеттің жемісі деуге болады. Өйткені Шейхилік, Имамия
ағымының он екінші имамының жоғалуынан кейін басталған Ғайбет-и Кубра
(Үлкен жасырынушылық кезеңі) кезеңінде шииттердің Алланың өкілі қызметін
атқарушы Имамдарымен байланыс құра алатын және оған ашылатын қақпа (баб)
мағынасындағы бір кемелденген шииттің барлығы сеніміне негізделеді.
Имамия шииттігінің ішінде басталған бұл әрекеттің құрушысы Шейх Ахмет ал-
Ахсаи болып табылады. 1752 немесе 1753 жылы Басра бұғазының оңтүстігіндегі
кіші аралдардың бірінде дүниеге келген. Жастайынан сопылық өмірге бейім
болады. Тіпті өз өмір тарихын баяндайтын Сиретуш-Шейх Ахмед ал - Ахсаи
(Бағдат 1957) атты еңбегінде жас кезінде көрген бірнеше ғажайып түстер және
алған аяндар арқылы он екі имамның көпшілігінің және Мұхаммед пайғамбардың
өзіне тылсым ғылымдарды үйреткендігін айтады. Осы түстер мен аяндар
кейіншелік оның имамдар жайлы философиялық және діни көзқарастарының арқауы
болды.
Шейх Ахмед 1790 жылдардың басында туған жерінен шығып Ирак, Нежеф және
Кербалаға барады. Осы жерлерде Имамия ғалымдарының шииттіктің ішіндегі
алауыздық пен жікке бөлінушілік жайындағы талас-тартыстарын жақыннан
бақылайды. Осы кездерде Имамия ағымы, 17 ғасырда Усулие және Ахбарие
деген атпен бөлініп шыққан ағымдар төңірегінде пікірталас жүргізіп жатқан
болатын.
Негізінде Ахбарие-Усулие мектептерінің іздері сонау он бірінші және он
екінші ғасырларға дейін созылып жатыр. Ахбари мектебі, Молла Мухаммед Әмин
Эстерабади (өлімі 1623) тарапынан он жетінші ғасырдың бастарында белгілі
бір жүйеге келтіріледі. Мақсаттары шиит шариғатын ақылға сүйенетін
тәсілден Құран мен Пайғамбар әулетінен келген хадистерге негіздеу тәсіліне
сүйендіру еді. Ахбарилердің бұл түсінігі негізінде Имамия шииттері
тарапынан жүзеге асырылып келді. Алайда Сафавиттердің соңғы кезеңдері мен
Качар билеушілерінің алғашқы жылдарында ғұламалар шариғат мәселелерінде
ақылға жүгінуді дұрыс көреді. Бұл жағдай Ахбарилердің наразылығын тудырды.
Осылайша Сафавилердің соңғы кезеңдері мен Сафавилерден кейінгі Афшарлар
кезеңіне дейін үстемдік еткен Ахбари үстемдігі, әсіресе Вахид Бихбехани
лақабымен танылған Ага Мұхаммед Әкмал (өлімі 1792)дың Ахбарилерді кәпір деп
жариялаумен тоқтап қана қоймай, Шииттер Әлемінде Ахбари-Усули қақтығыстары
мейлінше күшейе түсті.
Шейх Ахмед, Иракта екі мектептің өкілдерімен де тығыз байланыста болуына
қарамастан екеуіне де бет бұрған емес. Қайта бұл жерде ол білімі және
тақуалығымен аты шығып төңірегіне шәкірттер жинау мүмкіндігіне ие болды.
1806 жылы Иранға өтіп Йездке орналасады. Бұл жерде де атағы тек ғалымдар
арасында емес, Качар билеушілері мен ықпалды саудагерлер арасында да тарала
бастайды. Шиитік хадистердің түсініктемесі, Молла Садра Ширази мен Мухсин
Фейз Кашанидің философиялық жүйелерінің сыны туралы маңызды еңбектерін де
осы жерде жазады. Еңбектері кеңінен таралып, олардың түсіндірмелері
жасалады. Көзқарастарын өте мұқият түсіндіруге тырысқанымен асқақтаған
абыройы мен шектен тыс (фанат) көзқарастары көп кешікпей кейбір
ғалымдардың шабуылына себеп болды.
Ал-Ахсаи имамдарға тәңірлік қасиет берумен кінәләнді. Бұл кінә оның
имамдардың жаратылыстың және болмыстың ортаға шығуының сыры жайлы
хадистерін жорамалдауынан тағылды. Шейх Ахмед одан да терең кетіп, Алланың
ешбір адамзат тарапынан танылуы мүмкін емес екендігін және ешбір
жаратылыстың таным шеңберіне сыймайтындығын алға тартады. Оның ойынша
кейбір хадистер және Құран аяттары, адамның бар болуының негізгі мақсатының
бізге күре тамырымыздан да жақын болған Алланы білу және сүю екендігін
білдіреді. Алланың тылсымдығы мен ғайыптылығының арасындағы байланыстырушы
көпір Мұхаммед ақиқаты болып табылады. Бұл да болса, оның ойынша он төрт
күнәсізден басқа ешкім емес. Он төрт күнәсіз Мұхаммед, қызы Фатима, және он
екі имам болып есептеледі.Шейхилікке қарағанда он төрт күнәсіз сонымен
қатар нұрлардың нұры (нурул-енвар). Өйткені олар Алланың нұрына
бөленгендер және оның қалауын жүзеге асырушылар. Егер олар болмаса Алла
ешбір нәрсені жаратпаған болар еді және адамдар Алланы танымас еді. Алланың
ақиқаты тек осыларда көрініс береді. Осы тұрғыдан олар бүкіл жаратылыстың
негізгі себебі болып табылады.
Шейх Ахмед Ахбарилерді қолдай отырып, шииттердің белгілі бір ғұламаның
дегенін ұстану түсінігін жоққа шығарады. Мұның орнына төртінші негіз
сенімін алға тартады. Оның ойынша Имамия Шиилерінің ұстанатын тәухид
(Алланың бірлігі), Нубуввет (пайғамбарлық), имамат, меад (өлісмнен кейіе
тірілу) және әділет негіздерінен тұратын дін негіздерін үшке түсіреді.
Олар: Тәухид, Нубуввет, Имамат. Бұл үш негізге төртінші етіп кемел шиит
сенімін қосады. Кемел шиит имамдар мен сенушілер арасында бір делдал болып
табылады. Кемел шиит имамдардың сыйына бөленген адам болып есептеледі.
Кемел шиттің діни ілімі ғұламалардың қателесуі мүмкін ақылды қолдануының
нәтижесі емес, имамдармен орнатқан терең байланысының нәтижесі және имамдар
тарапынан қорғалғандықтан қателіктерден сақтандырылған. Бұл байланыс әрине
рухани тұрғыда жүзеге асады. Қаншалықты Шейх Ахмед тікелей бұл адамның өзі
екендігін айтпағанымен, оның бойындағы қасиеттерді таныту барысында өзін
меңзеп отырған. Шәкірттері оны Кемел шиит деп мойындайды да. Олардың
ойынша Ахмед ал-Ахсаидегі көрініс, Алланың пайғамбарларында және
имамдарында көрінген ең үлкен көрініс болып табылады. Осы тұрғыдан ол және
одан кейін келгендердің барлығы да сол бір болмыстың бөлек-бөлек,
басқа-басқа көріністерінен басқа ештеңе де емес.
Алла тек солардың делдалдығымен білінетіндіктен олар бүкіл жаратылыстың
басында және Лаухи Махфуз (қорғалған тақта) бүкіл жер мен көктерді айнала
қоршаған имамның жүрегі болып табылады. Оларға қарсы күнә жасау Аллаға
қарсы күнә жасаумен тең. Әсіресе имамдар Алланың барлық нәрседен пәк болған
болмысының білімімен белгілі болған нәрселердің біліміне ашылған баб
(қақпа) тар болып табылады. Имамдардан кейін бұл білім және ақиқаттың
орталығы Шейх Ахмед әл-Ахсаи мен шәкірті әрі орынбасары Сейіт Казым Решти
(өлімі 1843) болып табылады.
Әл-Ахсаи,1822 жылдары осындай көзқарастарынан Казвиндік бір ғұлама
тарапынан кәпірлікпен айыпталады.Ғұламалардың көбі оларға қарсы шықпаса да,
осы айыптау оның жақтастарының шииттік ішінде өз алдына бір мектеп халінде
ұйымдасуларына себеп болды. Содан барып ол Ираннан шығып қайта Иракқа
келеді. Алайда бұл жерде де көптеген ғұламалардың қарсылығына ұшырайды.
Содан Меккеге бет алады, бірақ жете алмай 73 жасында қайтыс болады.
Әл-Ахсаи, Сейіт Казым Рештиді орынбасары етіп тағайындайды.Решти 26
жасында Шейх Ахмед әл-Ахсаимен жолығу үшін Иранға келеді және оның ең жақын
шәкірті болып онымен бірге Иракқа өтеді. Рештидің басшылығында Шейхилік
шииттік ішінде жеке бір ұйым халіне келеді. Решти ұстазы Ахсаи тарапынан
астарлы мағыналармен айтылған Шейхилік сенімдерін ашықтан-ашық ортаға
қояды. Шамамен Исмаилиттік көзқарастардан әсерленіп Шейхиліктің екі
Мұхаммед кезеңінің барлығына сенетіндігін айтады. Бірінші Мұхаммед кезеңі
зевахир (ашық) кезеңі және шариғаттың кемелденген дәуірі. Бұл кезең
сырлы, тылсым ақиқаттар кезеңімен жалғасады. Бірінші кезең, он сегізінші
ғасырдың бітуімен аяқталады. Шейх Ахмедтің осы себептен тылсым
ақиқаттардың жаңа кезеңінің көшбасшысы екені алға тартылады. Көпшілікке
кеңінен жария етілмеген, бірақ Рештидің жақтастары тарапынан жақсы белгілі
болған бұл көзқарастар, кейбір Шейхилер арасында ғасырдың бітуімен келетін
уақыты жақындағандығына сенілетін Махдиді күтуге немесе бір кемел
шииттің барлығына сеніп, оны іздестіруге себеп болған. Казым Решти бұл
туралы былай дейді: Уәде етілген (Махди) осы қоғамның ішінде өмір сүріп
отыр. Шығатын мерзімі жетті. Оған жол ашыңдар. Рухтарыңды тазалаңдар, сонда
оны көре аласыңдар. Алайда бұл бейне, мен бұл әлемнен өтпейінше көрінбейді.
Тапқанға дейін еш тоқталмаңдар деген. Өзінің шәкірті Молла Хусейн Бушруяға
әртрүрлі қалаларға барып,пікірлерін жаюмен міндеттейді.
Казым Решти орнына ешкімді дайындамастан қайтыс болып кетеді. Оның
жақтастарының көбісі Молла Хусейннің артынан ереді. Молла Хусейн, 1844 жылы
Ширазға барған кезінде бұрын Сейіт Казымның шәкірті болған Сейіт Али
Мұхаммедпен кездеседі. Али Мұхаммед, Молла Хусейнге өзін Баб деп
таныстырып өзіне бас июін талап етеді. Молла Хусейн оны емтихан жасап сынап
көреді және оның шынында да уәде етілген тұлға екеніне сенеді. Осылайша
Али Мұхаммедтің ең сенімді шәкірті болады.
Казым Рештидің өз орнына ешкімді тағайындамастан өлуі, Шейхилерді үш
бөлікке бөлді. Бұлардан бір бөлігі Кербалада Мырза Хасан Жаухар, екіншісі
Тебризде Хажы Мырза Шефи және Молла Мұхаммед Керимхан Кирманидің
басшылығында қалыптасты. Кербалада Мырза Хасан Жаухармен бірге Мырза
Мұхаммед Хусейн Мухит Кирмани және Сейіт Казымның ұлы Ахметті қолдаушы
кейбір Шейхилердің айтарлықтай әсерлері болған. Бұл бөліктің басшылығы
Жаухардың өлімінен кейін Молла Мухаммед Бақыр Ускуви тарапынан жүргізілді.
Одан кейін ұлы Мырза Муса, қазіргі кезде Кувейтте отырған немересі Мырза
Али Хаири тарапынан басқарылуда. Бұл топқа қазіргі таңда Ускувилер дейді.
Тебриз Шейхилері қалыптасып болғасын дереу асырасілтеушілікке бой
алдырды. Алайда бұл жағдай оларды халықтың наразылығынан алып қала алмады.
Бұлар да өз араларында бөлініп берекесіздікке ұшырап кетті.
Шейхилер арасындағы ең маңызды бөлік, ол Мухаммед Керимхан Кирманидің
(1810-1871) басшылығындағы Кирмание тобы болды. Хажы Мухаммед Керим
Кирмани, Казым Рештидің өлімінен кейін уәде етілгенді жаппай іздеуге
шығуларына және Молла Хусейннің Сейіт Али Мұхаммедке Баб ретінде бас
июіне түбегейлі қарсы шығады. Ол, имамдар жайлы ал- Ахсаидің пікірлерін
қолдағанымен, фыкһ (шариғат) мәселелерінде Усули мектебінің көзқарастарын
ұстанған. Тіпті бұлар Шейх Ахмед әл-Ахсаидің, Сейіт Казымның кезінде әр-
рукнур-раби (төртінші рукун: кемел шиит) ретінде көрілуіне қарсы шықты.
Оның өлімінен кейін Кирман Шейхилерінің билігі өз жанұясынан әр бірі Сегар
Аға деп айтылған ұлдары және немерелері тарапынан жүргізіліп келеді.
Қазіргі таңдағы басшылары осы жанұядан шыққан, Иракта Басра қаласында
отыратын Сейіт Али Мусеви болып табылады. Басрада бір мектептері бар.
Сонымен қоса Кирманда да Медресе-и Ибрахимие атты мектептері мен баспасөз
органдары бар.
Шейхилердің қазіргі таңдағы саны шамамен Иранда 200 000,
Иракта 300 000 болып қалады.Көпшілігі Кирман, Тебриз, Хурремшехр, Абадан,
Тахран, Абаде, Мервдешт, Рафсанжан, Шираз, Зунуз және Басрада тұрады және
өздерін шииттіктің тылсым жақтарын қорғап, сырына жететін таңдаулы топ
ретінде есептейді 13.
Жоғарыда біз Сейіт Али Мұхаммедтің өзін Бабпын деп жариялағанын айтқан
болатынбыз. Бабтың ізбасарлары бұл діннің шығуының өзін пайғамбарлықтың
жалғасатынынан, уахидің үзілмейтіндігінен деп көрсетеді. Сондай-ақ Бабтың
ойынша шариғат әрбір мың жылда өзгеріп отырады. Бұл түсінікке қарағанда
Бабилік Исламнан мың жылдан кейін пайда болды. Демек Мұхаммед пайғамбардың
әкелген діні, яғни Исламнан кейін тағы бір дін ортаға шығып отыр. Мұның
шығу себебі: VІІ ғасырда келген Ислам діні ХІХ ғасырдағы өмір талаптарына
жауап бере алмайды. Ислам дінінің әкелген үкімдері ескірген.
Егер шариғат әр мың жылда өзгеріп отыратын болса, онда Мұхаммед те соңғы
пайғамбар болып саналмайды 14.
Баб өзі әкелген діннің Мұхаммедтің әкелген дінінен де күшті дейді. Мысалы
ол Мұхаммед 40 жасында пайғамбар болса, мен 25 жасымда Алладан хабар ала
бастадым дейді. Маған келген “Баян” кітабы Мұхаммедтің “Құранынан”
әлдеқайда жоғары деп Ислам сенім жүйесіне қайшы келетін ойларын еркін
уағыздай бастады. Осы әрекетінің арқасында өзінің арқасынан еретін біраз
адам да жинап үлгерді.
Алайда Имамия ағымына жататын немесе жатпайтын бүкіл Ислам ғалымдары оның
бұл пікірлеріне қарсы шықты. Бірақ жақтастары бұл ғалымдардың айтқандарына
құлақ аспады. Баб болса жақтастарына дем бере отырып, бүкіл халықты Ислам
ғалымдарынан суытуға әрекет жасады. Баб Ислам дінінің тірегі болған бес
уақыт намазды жоққа шығарады. Сондай-ақ кейбір шииттік әдет – ғұрыптарды
өзгертеді. Мысалы неке, ажырасу, мирас, пайыз т.б.
Баб өзі жайлы ортаға қойған осы пікірлерінен кейін сенім және қарым-
қатынас мәселелерінде мынадай көзқарастарды айтты:
Ахырет күніне, мұсылмандарға сый ретінде бір “Жұмақтың” және
күнәһарлардың жазаланатын бір “дозағының” бар екеніне сенбейді. Ол “Аллаға
қауышу”, “Ахырет күні” сияқты ұғымдарды қайта жаңғырған рухани өмірдің
символдарынан басқа ештеңе емес дейді.
Өзін бүкіл өткен пайғамбарлардың орнын толықтырушы және тәңірден
жіберілген бұйрықтардың барлығының өзінде жинақталғанын алға тартады.
Осы пікірімен бүкіл діндердің мүшелерін өзіне тартқысы келеді.
Хулул ( кейбір шектен шыққан шиит ағымдарында тәңірдің адам
бейнесінде көрініс табуына деген сенім) көзқарасы және Алланың тікелей
өзіне хулул еткендігіне сенуі.
Мұхаммедтің пайғамбарлығын соңғы пайғамбарлық деп мойындамауы. Өйткені
Баб Алланың өзінде көрініс тапқанын (хулул), кейін басқаларға да өтетінін
жария еткен.
Баб қатар орналасқан кейбір әріптердің және бұл әріптердің әрбіріне
сай келетін сандар төңірегінде көп тұрған. Әсіресе 19 саны ол үшін
қасиетті болып табылады.
Мирас және басқа мәселелерде түгендей әйелді еркекпен тең деп
есептеген. Бұл ойымен ол құрандағы кейбір ашық үкімдерді теріске
шығарған.
Баб адамдар арасындағы теңдікті уағыздаған. Оның ойынша жыныс, дін және
тек жағынан адамдар арасында ешбір айырмашылық жоқ. Бұл көзқарасы жалпы
алғанда ислами акқиқаттарға сәйкес келуде 15.
Бұл көзқарастарының барлығы дерлік Исламға қайшы келіп отыр. Ислам
сенімі бойынша мұндай пікірдегі адамды кәпір деп есептейді. Бабтың бұл
әрекетінен қауіптенген Иран үкіметі ауыздықтау жолдарын қарастыра
бастады.1850 жылы Иран үкіметі Бабты өлім жазасына кесу туралы шешім
шығарды. Осылайша оның қысқа мерзімді алты жылдық уағызы аяқталды. Оның үш
жылын түрмеде, қалған үш жылын бостандықта жүріп жасаған болатын. Бабты
Тебриз қаласына әкеледі. Осында ол өзінің соңғы түнін өткізеді. Тәң сәріде
ол өзінің шәкіртіне соңғы бұйрықтарын беріп жатқан кезде әскерлер келіп оны
алып кетеді. Олар Бабты Тебриз көшелерімен алып жүрді. Он мыңдаған адам
қызықтау үшін жиналып қалды. Бабты және хатшылық қызметін атқарған, соның
арқасында ұстаздарының Баян атты еңбегін сақтап қалған шәкірті екеуін
арқанмен қабырғаға асып қойды. Жеті жүздей солдат бір сәтте мылтықтан оқ
жаудырды. Түтін сейілген кезде көпшіліктің таңқаларлық дауыстары шығып
кетті. Қараса Баб жоқ. Ал жас шәкіртіне ештеңе де болмаған. Дереу оны
іздестіре бастады. Оны тапқан кезінде ол өзінің соңғы бұйрықтарын беріп
біткен болатын. Келген солдаттарға Мен енді сөзімді аяқтадым.
Ойлағандарыңды іске асыруларыңа болады деді. Басқа бір полкті алып келді.
Бұл жолы Баб пен шәкіртінің денелерінің сау-тамтығы қалмады. Тек жүздері
ғана аман-сау қалды 16.
Бабты өлім жазасына кесу 1850 жылдың 9 шілдесінде жүзеге асырылды. Ол
кезде небәрі 32 жаста болатын.
Азаппен өлтірілген Бабтың мүрдесі және онымен бірге қаза тапқан
ізбасарының денесі қала сыртындағы апанға тасталды. Келесі түні бірнеше
бабтықтар өліктердің денесін тауып алып, Парсының құпия қоймаларында ұзақ
жылдар сақтады да, ақырында зор қиындық кедергілер көре отырып Ұлы
Ұстаздың мүрдесін қасиетті жерге жеткізді.
Баб пен оның шәкіртінің денесі сол жерде – Кармель тауының сұлу
бөктерінде, Илия үңгіріне таяу тұста жер қойнауына берілді. Осы маңда
Бахаулла өз өмірінің соңғы жылдарын өткізген еді. Енді ол сол мекенде мәңгі
ұйқыда жатыр. әлемнің әр шалғайынан Бахаулланың қасиетті бейітіне тәуап ету
үшін келген сан мыңдаған тәуап етушілердің баршасы да Бастаудың көзі
болған сүйікті Бабтың басында дұға оқымай кете алмайды. - деп жазылды Дж.
Э. Эсслемонттың кітабында 17.
Баб өлді, бірақ шәкірттері арасынан екі кісіні алдын-ала таңдап қойған
болатын. Бұлардан бірі Субх-и Азал; екіншісі Бахаулла еді. Бұлардың екеуі
де Ираннан қуылды. Субх-и Азал өзіне Кипрді мекен етсе, Бахаулла Едирнеде
тұрақтады.
Бахаулланың ұстазы Баб 9 шілде 1850 жылы Тебриз қаласында өлтірілгеннен
кейін, Иранда Бабилерге қарсы қатты саясаты жүргізіледі. Бұл оқиғадан
сескенген олардың бірқатары 1851 жылы сақтану мақсатында Иракқа қоныс
аударады. Бұдан кейінгі біршама уақыттан соң Бахаулла қайтадан Тегеранға
оралады.бірақ бұл жерде Баб және өлтірілген Бабилердің кегін алу мақсатында
1852 жылы 2 тамызда Иран шахы Насреддин Шахқа қарсы жүргізілген табыссыз
қастандық әрекеттерінің салдарынан Бахаулла да басқа бабилермен бірге
тұтқынға алынып, түрмеге жабылады 18.
Бахаулланың миссиялық әрекеті 1852 жылдың тамызында Тегеранның жерасты
түрмесінде басталады.
Оның шын аты – Мырза Хусейн Али. Бахаулла 1817 жылы 12 қарашада Тегеранда
ақсүйектер жанұясында дүниеге келеді. Оның әкесі мемлекеттің бас министрі
лауазымын атқарған Нурдан шыққан мырза Аббас болып табылады. Мырза Хусейн
Алиді Бахаи әдебиеттерінде ешқашан мектептің немесе колледждің
табалдырығын аттамаған, үйде ғана аздаған білім алған деп айтады. Солай
бола тұрса да, ол сәби кезінен бастап асқан зеректік, білімділік танытты
деп дәріптейді.
Алайда А.И. Артемьевтің Религиоведениеатты еңбегінде оның өз заманына
лайықты білімді алғандығын айтады 19.
Осы пікір қисынға келеді. Өйткені ақсүйектер жанұясына жататын, сарайда
тәрбиеленген адамның білімсіз болуы мүмкін емес жағдай. Бұл оның жолын
қуушылардың асыра дәріптеп көрсету үшін айтқандары болыу мүмкін. Әкесі
қайтыс болған кезде парсы өкіметі оған әкесінің орнына отыруды ұсынады.
Егер ол оның жақтастары айтқандай еш жерден білім алмаған болса мұндай
лауазым ұсынылмас еді. Бұл әңгіменің астарында көсемдеріне қасиеттілік
сипат беру жатқандығы сезіліп тұр.
Бахаулланың өзгеше тартымдылығына жұрттың бәрі қайран қалатын. Оның
бойында адамдарды өзіне баурап алатын қасиет бар еді. Бахаулланың үлкен
ұлы Абдул-Баха әкесінің жастық шағы жайлы былай дейді: бала кезінен бастап-
ақ ол мейлінше мейірімді, ақкөңіл болды. Ол табиғат аясындағы өмірді
сүйетін, өзінің көп уақытын бау-бақшада немесе көк майсада өткізетін. Оның
өзгеше бір тартымдылығына бәрі де қайран қалатын. Адамдар оның маңына
жиналатын. Министрлер мен сарай маңындағыларда оған жақын болуға
тырысатын, ал балалар керемет жақсы көретін. 13-14 жасқа келгенде, ол
білімдарлығымен даңқы шықты. Ол кез-келген тақырыпта әңгіме-сұхбат жүргізе
алатын, қандай да бір қиын мәселенің түйінін оп-оңайақ шешетін. Үлкен
мәжілістерде ол ғұламалармен (жоғары дін басылармен) пікір жарыстыратын
күрделі діни мәселелерді дәйекпен түсіндіріп беретін. әрине, бәрі де оны
зейін сала тыңдайтын.
Бахаулла 22 жасқа келгенде, оның әкесі қайтыс болды. Үкімет ол әкесінің
орнына отырып, министр болса екен деп тілек білдірді. Бұл Парсыда тұрақты
қалыпқа түскен дағдыеді. Бірақ ол ұсынысты қабылдамады. Сонда бас министр
былай деді: Оның еркін өзіне беріңдер. Бұл лауазым оған лайық емес. Оның
мақсат –мүддесі тым биікте, алсыта. Оның бұл дүниеге ұлы іс майданы үшін
келгені анық. Оның ойы біздің өремізден тым асқақ тұр оны мазаламаңдар.
20
Баб өзін жария еткен 1844 жылдың жазында 27 жасқа толған Бахаулла оның
ілімімен таныса бастайды.Сөйтіп осы қозғалыстың ең беделді, қаһарман
басшысы ретінде мәшһүр болды. Бахаулла Бабтың өзімен еш кездеспеген. Молла
Хусейн арқылы Бабтың жазбалары жазылған орама қағаздар арқылы оның
ілімімен танысқан. Мырза Хусейн Али Бабилермен қарым-қатынаста болып қана
қоймай, оларға материалдық көмек те беріп отырған. Оларды қуғын-сүргін
кезінде сенімді жерлерге жасырып отырды. Тікелей Мырза Хусейн Алидің өзі
Бабилердің қалғандарын Тебризден Тегеранға көшіріп, бас сауғалайтын жер
тауып берген.
Садық есімді Баб ісінің жас ізбасарларының бірі,сүйікті Ұстазының азапты
өлімінен кейін есеңгіреген күйі кек қайтаруды мақсат етеді де, Шахты оңаша
аңдып тұрып оған қастандық жасайды. Шах жасақшылары оны табанда атып
тастайды. Бабтың барлық ізбасарлары осы оқиғаға қатысы барлар деп танылады
да, бабилерді қудалау сойқаны басталады. Сексен адам дереу ұсталып өлім
жазасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
Философия және ғылым методологиясы кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қазақстандағы Бахаилік Ағымы
Орындаған _________ Абжалов С.У.
(қолы, күні)
Ғылыми жетекшісі:
филос. ғ.д. проф.______________ Орынбеков М.С.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді: философия
және ғылым методлогиясы
кафедрасының меңгерушісі қ.а.
филос. ғ.к., доцент ____________ Затов Қ.А.
(қолы, күні)
АЛМАТЫ 2005
Реферат
Магистрлік диссертация жұмысы дінтану саласынан жазылған.
Тақырыбы: “ Қазақстандағы Бахаилік ағымы ”
Зерттеу жұмысының мақсаты:
1. Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы Бахаилік ағымының даму ерекшелігін
зерттеу.
2. Ислам дінінің тарихында ортаға шығып отырған бұл ағымның исламмен
қаншалықты үйлесіп, үйлеспейтіндігін және олардың миссионерлік жұмысының
мақсаттары мен міндеттерінің мәнін ашу.
3. Бахаилікті Қазақстандағы жұртшылықтың қабылдау себептерін айқындау
және дінді қабылдағандардың интеллектуалдық деңгейлерін көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеті:
1.Республикадағы діни жағдайлардың қырлы-сырлы табиғатын ашу. Діни
қатынастар еліміздің тағдырына және болашағына зор ықпалын тигізеді.
Сондықтан дін мәселесін шешудегі негізгі түйін халықтар арасындағы өзара
достық пен түсіністікті сақтау екенін көрсету.
2.Қазақстанда пайда болған жаңа діни ағымдардың бірі болып табылатын
Бахаиліктің даму табиғатын ғылыми тұрғыдан талдау. Сенім негіздерін
тереңінен зерттеу. Ислам дінінің тарихында ортаға шығып отырған ағым
болғандықтан осы діннің негіздерімен салыстыра отырып объективті түрде баға
беру.
3. Еліміз демократиялық бағытты ұстануына байланысты Қазақстанда Бахаилер
Ұйымы еркін әрекет етуде. Бахаи идеяларында жергілікті халықтарда
қалыптасқан көзқарастар мен дәстүрлерге қайшы келетін, патриотизмді, ұлт,
отан деген ұғымдарды жоққа шығаратын көзқарастар бар. Зерттеудің маңызды
міндеттерінің бірі бахаиліктегі осы көзқарастарды ашып көрсетіп, оның мәнін
түсіндіруге талпыныс жасау.
Зерттеу жұмысының жаңалығы:
1.Бахаилік ағымы Қазақстанда пайда болғаннан бері өздерін дербес бір
дін ретінде танытуда. Диссертацияда Бахаиліктің ешқандай жеке бір дін емес,
керісінше ислам, христиан, иудаизмдегі пікірлерді біріктіргісі келген
шииттік секталардың бірі екендігі ғылыми негізде тұжырымдалды.
2.Бұл ағымға кірудің негізгі себептері анықталып, Бахаилердің діни
ілімді насихаттау барысында табысқа жетулерінің себептері көрсетілді.
3. Бахаилікті зерттеген орыс ғалымдарымен қатар, түрік және араб
зерттеушілерінің еңбектеріндегі ойлар ең алғаш рет қолданылды.
Жұмысты жазу барысында 31 әдебиет қолданылды. Жұмыстың көлемі 66 бет.
Мазмұны
Б
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4-6
1 Бахаилік
тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Бахаиліктің шығуы мен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ...7-33
1.2 Бахаилердің діни ілімі мен ұйымдық құрылымы ... ... ...
2. Қазақстандағы Бахаилік
ағымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
2.1 Қазақстанға Бахаи ағымының келу тарихы ... ... ... ... ... ..
2.2 Қазақстандағы Бахаи сенімі орталықтарының қызметі...
2.3 Қазіргі таңдағы
Бахаилік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Соңғы уақыттарда елімізде адамдардың
ойы мен санасында әлеуметтік – экономикалық мәселелер бірінші орынға шығып,
рухани құндылықтардың кешеуілдеп жатқаны байқалуда. Қоғамда пайда болған
осы рухани бостықтың орнын басқа елдерден келген әртүрлі діни идеялар
толтыруға тырысып бағуда. Нәтижесіз де емес. Бұл діни идеялардың Қазақстан
халықтарының рухани сезімдерімен үйлесетіндері де, үйлеспейтіндері де бар.
Сондықтан да дін дегеннің не екенін танып білу әрбір саналы адамға мәдени
қажеттілік.
Жүргізілген зерттеулердің көрсеткіші бойынша бүкіл республика
территориясында 46 конфессия мен деноминациядан өкілдік танытатын 2192 діни
бірлестік әрекет етеді.Соңғы деректер бұл көрсеткішті 2504 ке жеткізіп отыр
1. Бұл біздің елімізде діндердің түрінің өте көп екндігін
дәлелдейді.Қазақстан секілді жас, әрі халық саны да аз мемлекет үшін бұл
көрсеткіш қауіпті сияқты. Сонымен қатар осы саны көп діни ошақтардың сапасы
қандай екенін, олар қандай идеяларды насихаттайтынын және олардың идеяларын
қабылдаушылар кімдер екені көбінесе назардан тыс қалуда. Радио, теледидар
және баспасөз арқылы берілетін хабарлар үстірт, тек таныстырумен
шектеледі.Еліміздегі діни ахуалды терең ұғынып, оған жан-жақты баға беру
дінтанушы ғаллымдардың негізгі міндеті болып табылады.
Діндер тарихына қарайтын болсақ, әлемдік діндердің өз ішінде бірнеше
ағымдар мен бағыттарға бөлінгендерін көреміз. Әлемдік діндердің бірі болып
табылатын және Қазақстан халқының 70 пайызға жуығы ұстанатын Ислам дінінде
жаңадан қалыптасқан діни ағымдар – Халықаралық Бахаи Ұйымы, Ахмадиялық,
Ваххабиттік қала берді жекелеген Тариқаттық пірлердің пайда болуы
халқымыздың әдет – ғұрпына , қоғамымыздың өсіп өркендеуіне кедергі келтіруі
ықтимал.
Осындай ағымдардың бірі, тақырыбымызға арқау болып отырған Бахаи ағымы.
Бұл ағым өздерін дербес бір дін ретінде есептейді. Оған келтіретін кейбір
дәлелдері де бар. Алайда бұл ағымның шығу тарихына қарасақ, онда мұның
шииттік ағымның ішінен шыққанын айқын көруге болады.
Қазіргі кезде Қазақстандағы Бахаи Ұйымы жұртшылықтың назарын өзіне
әжептеуір аударуда.Бұл ұйым заңды түрде тіркеліп, жұмыс жүргізе бастағаннан
бері газет беттерінде, телевизия мен радиодан көрініп жүр. Қалыптасқан
көзқарастарға қайшы келетін діни ілімді қабылдаушылардың саны арта түсуде.
Сондықтан бұл дінді қабылдаушылардың көзқарасын , олардың қоғамдық
өмірге араласу деңгейін зерттеп, оған баға беруді кейінге қалдыруға
болмайды. Диссертация аталған мәселелердің мәнін ашып, Бахаилікті
Қазақстанның рухани өміріндегі жаңа құбылыс ретінде қарастырып жан-жақты
мазмұнын айқындауға ұмтылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Бахаиліктің Қазақстан жеріне келу тарихы
сонау 1938-39 жылдарға тура келеді. Өйткені осы жылдары Орта Азия мен
Кавказ аймақтарында тұратын бахаилерді біздің елдің солтүстік жақтарына жер
аударады. Бұл діни ағым Қазақстан жерінде соңғы он жылдықта әрекет етіп
келе жатқандықтан бұл тақырыпқа арналған арнайы ғылыми еңбек жоқтың қасы.
Бахаилік жайлы орыс шығыстанушы ғалымдары өз еңбектерінде орын
бергенімен арнайы зерттеу жасалмаған. Орыс ғалымдарынан Бахаулла және оның
діни іліміне қатысты арнайы зерттеу жасап , еңбек жазған Базиленко И.В
болып табылады. Ғалым Бахаизм: история вероучения (середина XIX- начало XX
в) атты еңбегінде бахаилікті тарихи тұрғыдан қарастырып, әлемдік діндер
қатарына енуге ұмтылып жатқан діни – саяси ілім деп айтады.
Бахаилер жайлы түрік дінтанушы ғалымдары өте көп зерттеген. Солардың
ішінен E.R Figlali-ның Babilik ve Bahailik атты еңбегін ерекше атауға
болады. Ғалым бұл ағымды он тоғызыншы ғасырда теріс жолда танытылған
тасаввуфтың (суфизм) және шииттіктің негізгі сенімдерінен болған Махдилік
түсінігінің ортаға шығарған бұзғыншы әрекеті деп танытады.
Отандық ғалымдар арасынан бұл тақырыпты діндер тарихы аясында
қарастырған Ғарифолла Есім және Артемьев А.И –лердің еңбектерін атап өтуге
болады.
Бахаиліктің Қазақстандағы дамуы жалпы еліміздегі діни жағдаймен тығыз
байланысты мәселе. Сондықтан бұл еңбекте Саясат, Analytic, Ақиқат,
Ислам әлемі, Түркістан, Егемен Қазақстан, Алтын Орда журналдары мен
газеттерінде соңғы уақыттарда дін мәселесіне байланысты шыққан мақалалар
пайдаланылды.М.Орынбеков, Б. Құдайбергенов, Я. Трофимов т.б авторлардың
еңбегі Қазақстандағы діндердің дамуы мен діни қатынастарға, елдің діндарлық
деңгейін байқауға көп көмегін тигізеді.
Бахаилік шииттік сектаның ішінен шыққан бір ағым болып табылады.
Шииттікке арналған зерттеу жұмыстары өте көп. Диссертацияда түрік және араб
тіліндегі әдебиеттер кеңінен қолданылды. Сондай-ақ Бахаиліктің
Қазақстандағы жағдайына қатысты Алматы қаласындағы Бахаилердің Ұлттық
Рухани Мәжілісінің кітапханасынан алынған деректер қолданылды.
Зерттеудің мақсаттары:
1. Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы Бахаилік ағымының даму ерекшелігін
зерттеу.
2. Ислам дінінің тарихында ортаға шығып отырған бұл ағымның исламмен
қаншалықты үйлесіп, үйлеспейтіндігін және олардың миссионерлік жұмысының
мақсаттары мен міндеттерінің мәнін ашу.
3. Бахаилікті Қазақстандағы жұртшылықтың қабылдау себептерін айқындау
және дінді қабылдағандардың интеллектуалдық деңгейлерін көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
1.Республикадағы діни жағдайлардың қырлы-сырлы табиғатын ашу. Діни
қатынастар еліміздің тағдырына және болашағына зор ықпалын тигізеді.
Сондықтан дін мәселесін шешудегі негізгі түйін халықтар арасындағы өзара
достық пен түсіністікті сақтау екенін көрсету.
2.Қазақстанда пайда болған жаңа діни ағымдардың бірі болып табылатын
Бахаиліктің даму табиғатын ғылыми тұрғыдан талдау. Сенім негіздерін
тереңінен зерттеу. Ислам дінінің тарихында ортаға шығып отырған ағым
болғандықтан осы діннің негіздерімен салыстыра отырып объективті түрде баға
беру.
3. Еліміз демократиялық бағытты ұстануына байланысты Қазақстанда Бахаилер
Ұйымы еркін әрекет етуде. Бахаи идеяларында жергілікті халықтарда
қалыптасқан көзқарастар мен дәстүрлерге қайшы келетін, патриотизмді, ұлт,
отан деген ұғымдарды жоққа шығаратын көзқарастар бар. Зерттеудің маңызды
міндеттерінің бірі бахаиліктегі осы көзқарастарды ашып көрсетіп, оның мәнін
түсіндіруге талпыныс жасау.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы:
1.Бахаилік ағымы Қазақстанда пайда болғаннан бері өздерін дербес бір
дін ретінде танытуда. Диссертацияда Бахаиліктің ешқандай жеке бір дін емес,
керісінше ислам, христиан, иудаизмдегі пікірлерді біріктіргісі келген
шииттік секталардың бірі екендігі ғылыми негізде тұжырымдалды.
2.Бұл ағымға кірудің негізгі себептері анықталып, Бахаилердің діни
ілімді насихаттау барысында табысқа жетулерінің себептері көрсетілді.
3. Бахаилікті зерттеген орыс ғалымдарымен қатар, түрік және араб
зерттеушілерінің еңбектеріндегі ойлар ең алғаш рет қолданылды.
Диссертацияның қолданыстық маңыздылығы:
Зерттеу жұмысының ғылыми нәтижелері діндер тарихы ғылымының дамуына өз
үлесін қосады. Диссертация материалдары мен нәтижелерін жоғары оқу
орындарында өтетін дінтану, діндер тарихы курстарын оқыту барысында
қолдануға болады.
1 Бахаилік тарихнамасы
1.1 Бахаиліктің шығуы мен қалыптасуы
ХІX ғасырдың ортасында Ислам мәдениеті мен өркениетінің негізінде дүниеге
келген Бахаи сенімі 160 жылдық мерзім ішінде шииттік сектадан дербес бір
дін (өздерін солай есептейді) деңгейіне көтеріліп әлемдік діндермен
бәсекелестікте тұрған бір сенім жүйесі болып табылады. Бахаи Шіркеуін
көптеген батыс ғалымдары, сондай-ақ Ресей де қазіргі кезде бұларды ең жас
әлемдік дін деп есептеуде 2.
Бұлай аталуына себеп ретінде мына төмендегі мысалдарды беруге болады:
1. 1897 жылы атақты орыс шығыстанушысы Георгий Батюшков Европа
Жаршысына (Вестник Европы): Секталардың қалыптасуы Персия үшін қалыпты
жағдай. Бір ғасырдың ішінде бұл елде екі-үш діни ілім пайда болады және
артынан жоғалып жатады. Бабиттер сектасы басқаларына қарағанда мықтырақ
болып келді. Қысқа мерзімнің ішінде өздеріне көптеген жақтастар тарта
білді.
Бұл сектаны ұстанушылардың саны күн сайын ұлғая түсті. Жағдайдан
қауіптенген молдалар және сейіттер жоғарғы биліктегілерді өз айтқандарына
иландырып, оларды қуғын-сүргінге ұшыратты. Діндарлардың ықпалымен мемлекет
белсенді түрде осы ағымды ұстанушыларды қудалады. Нәтижесінде бұларға
сенушілер саны арта түсті. Бұл діни ілім тек Персияның ішінде ғана емес,
сонымен қатар Туркия, Индия және Орталық Азияға да тарады 3.
1. Британ энциклопедиясы 1988 жылы, яғни 90 жылдан
кейін Бахаи сенімін таралу, жайылу тұрғысынан екінші орындағы әлемдік дін
деп айтады 4.
2. Халықаралық Бахаи Ұйымының қоғамдық ақпарат бөлімі берген
мәлімдемеде (Бахаи сенімінің әлемдік дін ретінде мойындала
бастауы) былай дейді: ХХІ ғасырдың келуімен Бахаи сенімі өзінің
жазбаларымен, заңдары және сенушілер ұйымымен, өзіне тән өмір
салттарымен әлемнің барлық бөліктерінде тәуелсіз әлемдік дін
ретінде танылып отыр. Бұл дін өзінің ерекшелігімен Шығыс және
Батыстың діни қауымдастықтары және басқа да зиялылары тарапынан
мойындалып отыр. Ғалымдар бұл тұжырымға тарих, социология және
салыстармалы дінтану зерттеулерінің нәтижесіне сүйеніп барып отыр.
180 елдің азаматтық билігі Бахаи институттарының діни сипатын
мойындап, оларға заңды түрде тіркеуге тұруларына рұқсат етті.
Халықаралық ұйымдар, ұлттық билік органдары мен жергілікті басқару
орталықтары, дінаралық топтар мен ұйымдар және азаматтық қоғамдар
бұл сенімнің тәуелсіздігін мойындап, оған жоғары баға беріп отыр.
Әсіресе жалпы сүйспеншілік, әйелдер қозғалысы, өнегелі білім жайлы
қоғам дамуына қосқан үлестері ерекше бағаланып отыр 5.
Шыны керек, басқа да көзқарастар көп. Кейбір дінтанушылар Бахаи
сенімін Исламдағы реформаторлық қозғалыс ретінде Батыс пен Шығысты
үйлестіруге әрекеттенген және уақыт өте келе дербес діни жүйеге айналған
сенім деп қарайды. Ал Великие религии мира атты еңбектің авторлары
Миркина З және Померанец Г. Бахаи сенімін әлі толық қалыптасып үлгермеген,
діни ғұрыптары жүйеленбеген бір сенім жүйесі дейді.
Туркиялық исламтанушы ғалым Этхем Рухы Фығлалы да бұл ағымды Бабилік
және Бахаилік он тоғызыншы ғасырда теріс жолда танытылған тасаввуфтың
(суфизм) және шииттіктің негізгі сенімдерінен болған Махдиліктүсінігінің
ортаға шығарған бұзғыншы әрекеті 6 деп танытады.
Осы секілді әртүрлі сыңаржақты сұрақтарға жауап іздеп көрейік.
19 ғасырдың екінші жартысында көптеген христиандар Иса пайғамбардың қайтып
келетіндігіне үлкен үмітпен сенетін еді. Бұл мәселе Жаңа өсиеттің кейбір
мәтіндерінде де түсіндірілген болатын. Лұқа жазған хабарда бұл туралы былай
дейді: Сол уақытта олар менің Билеуші ретінде ғаламат құдыретпен,
салтанатты ұлылықпен бір бұлтта келе жатқанымды көреді. Сендер бұл оқиғалар
бола бастаған кезде бастарыңды көтеріп, жоғары қараңдар, себебі
құтқарылуларың жақын!-деді Иса. Содан кейін тыңдап тұрғандарға мына
болашақтағы жағдайды түсіндірді:
-Інжіл ағашы мен барлық басқа ағаштарға қараңдар: жапырақтарының шыға
бастағанын көргенде жаздың таяп қалғанын білесіңдер. Сол сияқты сендер осы
оқиғалардың болып жатқанын көргенде Құдай Патшалығының жер бетінде орнайтын
кезінің таяп қалғанын білетін боласыңдар. Сендерге шындығын айтайын: осы
ұрпақ өлмей тұрып-ақ мұның бәрі іске асады. Аспан мен жер жойылатын болады,
бірақ Менің сөздерім еш жойылмайды. Алайда өздеріңе сақ болыңдар: той-думан
жасап, мас болып немесе күнделікті тұрмысты ұайымдап, жүректерің
шеменденіп кетпесін! Әйтпесе Менің қайта оралатын күнім сендерге қапылыста
келеді. Себебі сол күн жер бетінде тұрғандардың бәрінің басына түскен тор
сияқты кенеттен туа қалады. Алдағы осы апаттардан құтылып, Билеуші ретінде
келген Менің алдыма тұра алу үшін әрқашан сергек болып, сиынып мінәжат
етіңдер! 7
Исаның қайта келіп әділеттілікті орнататынынан үміткерлер қарапайым
христиандар болатын. Европа және Америкада бұл оқиғалар сол кезде айқын
көрінетін. Дінге бет бұрған неміс ұлтының кейбір адамдары өз отандарын
тастап, Кармель тау беткейлерінде Исаның келуін тосты 8.
Бұл оқиға Батыста болып жатқан кезде, Иисустың қайта тірілуі Шығыста 1844
жылы Шираз қаласындағы Сейіт Али Мұхаммед атты кісінің келуімен орындалды
дейді.
Бахаи дінінің негізін қалаушы Сейіт Али Мұхаммед (1819-1850) араб
тілінен аударғанда Күткен имамға ашылған қақпа деген мағынаға келетін
Баб деген лақаб атпен танымал кісі. Ол Иранда 1819 жылы 20 қазанда
дүниеге келген. Кейбір деректер бойынша Мұхаммед пайғамбардың ұрпағы болып
келеді. Оның әкесі ірі саудагер болатын. Баласы дүниеге келгесін біршама
уақыттан кейін қайтыс болып кетеді. Али Мұхаммед нағашыларының қолында
тәрбиеленеді. Бұл жерде ол сол кезеңге сай қарапайым білім алады. 22 Мамыр
1844 жылы Шираз қаласында Сейіт Али Мухаммад өзінің уәде етілген адам
екендігін мәлімдеген. Ол былай деп мәлімдеме жасады: Ей! Маған алғаш
сенуші адам!-осы сөздерді ол Мулла Хусейінге айтты- Шын айтам! Мен Бабпын.
Мен Құдайдың есігімін (қақпасымын). Он сегіз адам әуелі мені мойындауы
қажет. Өздіктерінен, жүректерінің қалауымен. Содан кейін олар бір-біріне
тәуелсіз, маған қарай келетін жолды табады 9.
Баб өзін Мұхаммед пайғамбар айтып кеткен Махди екендігін айтып
жариялады. Негізінде Иранда Исна ашария (12 имам) ағымы бар. Бұл ағымда
ғайып болған имам (Махди) деген сенім бар. Сол үшінде Сейіт Али Мұхаммед
осы ғайып имамды күтіп жүрген халыққа өзінің сол (Махди) екендігін
жариялады. Осы түсінік арқылы өз алдына бір ұйым құрды. Оған Бабилер
есімін берді.
XIX ғасырдың екінші жартысында Иран әлеуметтік – экономикалық, саяси және
рухани жағынан құлдырауға ұшшыраған, артта қалып кеткен феодалдық
мемлекеттің кейпінде еді. Бұл қлыраудың сыртқы саяси себептеріне орыс-иран
соғыстары (1804-1813, 1826-1828 ) , Ауғанстан, Туркия және Орта Азия
хандықтарымен арадағы шекара даулары, сондай-ақ Ресей мен Ұлыбританияның
ықпалынсыз дербес саясат жүргізе алмаулары жатады. Елдің ішкі жағдайына
келетін болсақ, сепаратистік сипаттағы феодал ақсүйектердің көтерілістерін
айтуға болады.Олар көбіне өз жағына көшпенді тайпалар мен басыбайлы
шаруаларды тартатын.
Иранның әскери жағынан әлсіздігі,сыртқы жаулардан күйрей жеңілуі,
мемлекеттік аппарат пен армияның іштегі шаруалар көтерілісін басуда және
қаладағы кедейшілікті шешуде дәрменсіз болуының себебі елдің әлеуметтік-
экономикалық жағынан артта қалып кетуімен байланысты болып табылады 10.
Жалпы алғанда Иран 19 ғасырда Англия, Франция және Ресейдің экономикалық,
әскери және саяси әсерінің нәтижесінде қатты әлеуметтік, экономикалық және
саяси құлдырауды бастан өткеруде болатын. Бұл жағдай тарих бойына белгілі
болғандай бұқара халықтың өздерін осындай қиын-қыстау жағдайдан алып
шығатын құтқарушыны аңсауларына жаңа бір жол ашып берді. Әсіресе бұл жол ,
бұл қақпа Махдилік сенімі түрінде, Имамия Шииттігіне тән адамдар үшін
шииттіктің негізгі кілті қызметін атқарды.
Тақырыпты кеңінен ашу мақсатында Шииттіктегі Махди сеніміне тоқталып өту
керек.Имамия шииттігі Ислами өмірдің тек қана Құран-Кәрімде айтылған,
Мұхаммед пайғамбардың сүннетіне және Али мен Фатиманың ұлдарынан келген он
екі имамның сөздерімен мүмкін болатындығына сенеді. Басқаша айтатын болсақ
иман, имамдарға сенумен толықтырылады (тәмәмдалады). Осы тұрғыдан Имамия
шиитері пайғамбарлықтың Алладан берілген бір сый екендігіне сенсе, әр
ғасырда пайғамбардың міндеттерімен міндеттелген, адамдарды дұрыс жолға
салуды мойнына алған бір Имамның да бар екендігіне сенеді. Олардың ойынша
бұл имам адамдардың дін және дүниелік істерін реттеуде, араларындағы
зұлымдық пен дұшпандықты жойып, әділеттілікті орнатуда пайғамбардың
орынбасарлық қызметіне лайық болып табылады. Осы тұрғыдан имамдық
пайғамбарлықтың жалғасы болып есептеледі. Пайғамбарларды жіберу үлкен бір
сый болғаны сияқты пайғамбардан кейін орнына имам тағайындау да үлкен сый
және Алла Тағалаға бұл іс уәжіп (міндет) болып табылады. Имамдық Алла
Тағаланың кітабы (Құран) немесе сол имамнан бұрынғы имамның (пайғамбардың)
айтуымен жүзеге асады. Адамдардың таңдауы және қалауымен болмайды. Хазіреті
Мұхаммед пайғамбар да Алланың аянымен Алиді халифа (орынбасар) етіп
тағайындады. Мұны ол өзінің күйеу баласы болғаны үшін емес, Алланың үкімін
атқарушы болғандығы үшін жасады.
Екінші бір жағынан Али және оның ізін қуушы он бір имам, Алланың
өздеріне бағынуын әмір еткен тұлғалары болып табылады. Имамдар оның
(Алланың) әмірлерін түсіндіруші жердегі өкілдері. Олар қателесуден және
күнә жасаудан сақтандырылған. Сонымен қатар бұл адамдар шариғаттың
қорғаушысы әрі халық арасында таратушы болғандықтан, бұлар мен пайғамбар
арасында бір айырмашылық жоқ. Имамдар мен пайғамбарлар арасындағы жалғыз
айырмашылық, пайғамбардың Алладан уахи (хабар) алуы, ал имамның болса
әмірлер мен тиымдарды пайғамбар арқылы игеруінде 11.
Махди туралы сунниттік ислам ғалымдары да әртүрлі көзқараста. Абдуллаһ
бин Мәсғудтан риуаят бойынша Расулуллаһ (Мухаммед) былай деген: Әлемнің
бір күндік өмірі қалса да Аллаһ ол күнді ұзатып, менің бір адамымды сол
күні жібереді. Яғни, Әһли-бәйтімнен біреуді жібереді. Бұл кісінің аты менің
атыма ұқсас, әкесінің есімі әкемнң есіміне сәйкес келеді. Ол адам жер
бетіндегі зұлымдықты жойып, орнына әділеттілікті орнатады, (Әбу Дауд,
Тирмизи, Фитән 52).
Умму Сәләмәдан риуаят бойынша Расулуллаһ былай деген: Мәһди менің
ұрпағымнан, қызым Фатиманың балаларынан келеді, (Әбу Дауд, Мәһди 1, 4284).
Ислам ғалымдары арасында Мәһдидің ақырзаманда келіп, келмеуі жөнінде
әртүрлі пікірлер айтылады. Кейбір ғұламалар Мәһди деген адам жоқ және ондай
кісі келмейді. Мәһди мен Хазіреті Иса деп айтып жүргеніміз бір адам.
Хадисте екеуінің бір адам екендігі айтылған деп, Мәһдиге деген сенімді
жоққа шығарады. Көпшілік ғалымдар Мәһди жайында айтылған хадистерді сахих
деп тапқандықтан Мәһдидің келетіндігін қабыл етеді. Хазіреті Иса мен Мәһди
екеуі екі адам деп, керекті хадистерді дәлел ретінде келтіреді. Мысалы
жоғарыда Әбу Даудтан келтірілген сахих (дұрыс, рас) хадиске сүйеніп, Мәһди
Пайғамбар әулетінен шығатын тура жолға бастаушы имам деп сенеді.
Имамия Шиитерінің ойынша имамдар жастары мейлі үлкен болсын немесе кіші
болсын еш күнә істемейді. Алланың айтқандарына қарсы келмейді. Имамдар
Алланың жер бетіндегі адамдарға тағайындаған өкілі болып табылады. Имамға
сену, иман шарттарынан. Имамия Шииттігінде Алланың әмірі бойынша пайғамбар
тарапынан тағайындалған имамдар саны он екі. Адамдар дін және дүниелік
істерінде олардың көмегіне мұқтаж. Олардың он екіншісі Махди-и Мунтазар
(Күтілген Махди). 869 жылы 30 шілдеде дүниеге келген Мұхаммед ал-Махди
әкесі Хасан ал- Аскеридің 873 жылы 2 қазандағы өлімінен кейін жасырынған.
Қазірге дейін аман-сау және қияметтен алдын шығып, зұлымдықпен толған
дүниені әділдікпен толтыратын болады. Осы тұрғыдан Махдидің келетіндігіне
сену иман негіздерінен болып табылады. Әлі күнге дейін барлығына сенілетін
он екінші Имамның жоғалуын, яғни 873 жылдан 940 жылдың 27 мамырына дейінгі
аралыққа Ғайбет-и Суғра (кіші жасырынушылық кезең) дейді. Сенімдері
бойынша осы кіші жасырынушылық кезеңінде он екінші Имаммен шииттер арасында
үмметтің істерін дұрыс жолға салып отыру үшін төрт адам міндеттелген.
Бұларға Нувваб-и Арбаа (Төрт Есік) деп айтады.
Төртіншісі болған Али ибн Мұхаммедтің 940 жылы 27 мамырдағы өлімімен
басталған және қазіргі кезге дейінгі аралыққа Ғайбет-и Кубра (Үлкен
жасырынушылық кезең) дейді. Осы кезеңнен бастап он екінші имам адамдардың
көзінен түгелдей ғайып болды, бірақ сау болып табылады. Ол жер беті
зұлымдыққа толып, әртүрлі жамандықтардың қаптап кеткен кезінде міндетті
түрде ортаға шығып, әлемді бақыт пен қуанышқа бөлейді.
Осы тұрғыдан ғайып Имамға сенім, Шииттік Имамияның бүкіл мүшелері,
әсіресе әділетсіздіктен, әлеуметтік және экономикалық қыспақтың
қиыншылығына ұшырап отырған халықтың төменгі таптары арасында мейлінше
күшті дамыған. Ғайып Имамның бір күні келіп әділдікті орнататын уақытына
деген сенім бұл халықтың үлкен үміті әрі арқасүйер таянышы 12.
Бахаилік және оның бастауы болып табылатын Бабилік жоғарыда айтып өткен
Иснаашария (Имамия) ағымының ішінен шыққан бір ағым болып табылады.
Бабилік және соның негізінде пайда болған Бахаилік Имамия шииттігінің
ішінен бөлініп шыққан Шейхилік деген әрекетпен тығыз байланысты. Осы
Шейхилік әрекеті жайлы Туркиялық дінтанушы ғалым Эдхем Рухы Фығлалының
кітабында жан-жақты мағлұмат беріліп, терең зерттелген. Осы мағлұматты
ықшамдап жеткізуді дұрыс көріп отырмыз.
Шейхилік: Шейхилік әрекеті, Шииттік пен Бабилік арасында маңызды бір
байланыстырушы қызметке ие. Тіпті Бабилікті, Имамия Шииттерінің ішінде
пайда болған осы әрекеттің жемісі деуге болады. Өйткені Шейхилік, Имамия
ағымының он екінші имамының жоғалуынан кейін басталған Ғайбет-и Кубра
(Үлкен жасырынушылық кезеңі) кезеңінде шииттердің Алланың өкілі қызметін
атқарушы Имамдарымен байланыс құра алатын және оған ашылатын қақпа (баб)
мағынасындағы бір кемелденген шииттің барлығы сеніміне негізделеді.
Имамия шииттігінің ішінде басталған бұл әрекеттің құрушысы Шейх Ахмет ал-
Ахсаи болып табылады. 1752 немесе 1753 жылы Басра бұғазының оңтүстігіндегі
кіші аралдардың бірінде дүниеге келген. Жастайынан сопылық өмірге бейім
болады. Тіпті өз өмір тарихын баяндайтын Сиретуш-Шейх Ахмед ал - Ахсаи
(Бағдат 1957) атты еңбегінде жас кезінде көрген бірнеше ғажайып түстер және
алған аяндар арқылы он екі имамның көпшілігінің және Мұхаммед пайғамбардың
өзіне тылсым ғылымдарды үйреткендігін айтады. Осы түстер мен аяндар
кейіншелік оның имамдар жайлы философиялық және діни көзқарастарының арқауы
болды.
Шейх Ахмед 1790 жылдардың басында туған жерінен шығып Ирак, Нежеф және
Кербалаға барады. Осы жерлерде Имамия ғалымдарының шииттіктің ішіндегі
алауыздық пен жікке бөлінушілік жайындағы талас-тартыстарын жақыннан
бақылайды. Осы кездерде Имамия ағымы, 17 ғасырда Усулие және Ахбарие
деген атпен бөлініп шыққан ағымдар төңірегінде пікірталас жүргізіп жатқан
болатын.
Негізінде Ахбарие-Усулие мектептерінің іздері сонау он бірінші және он
екінші ғасырларға дейін созылып жатыр. Ахбари мектебі, Молла Мухаммед Әмин
Эстерабади (өлімі 1623) тарапынан он жетінші ғасырдың бастарында белгілі
бір жүйеге келтіріледі. Мақсаттары шиит шариғатын ақылға сүйенетін
тәсілден Құран мен Пайғамбар әулетінен келген хадистерге негіздеу тәсіліне
сүйендіру еді. Ахбарилердің бұл түсінігі негізінде Имамия шииттері
тарапынан жүзеге асырылып келді. Алайда Сафавиттердің соңғы кезеңдері мен
Качар билеушілерінің алғашқы жылдарында ғұламалар шариғат мәселелерінде
ақылға жүгінуді дұрыс көреді. Бұл жағдай Ахбарилердің наразылығын тудырды.
Осылайша Сафавилердің соңғы кезеңдері мен Сафавилерден кейінгі Афшарлар
кезеңіне дейін үстемдік еткен Ахбари үстемдігі, әсіресе Вахид Бихбехани
лақабымен танылған Ага Мұхаммед Әкмал (өлімі 1792)дың Ахбарилерді кәпір деп
жариялаумен тоқтап қана қоймай, Шииттер Әлемінде Ахбари-Усули қақтығыстары
мейлінше күшейе түсті.
Шейх Ахмед, Иракта екі мектептің өкілдерімен де тығыз байланыста болуына
қарамастан екеуіне де бет бұрған емес. Қайта бұл жерде ол білімі және
тақуалығымен аты шығып төңірегіне шәкірттер жинау мүмкіндігіне ие болды.
1806 жылы Иранға өтіп Йездке орналасады. Бұл жерде де атағы тек ғалымдар
арасында емес, Качар билеушілері мен ықпалды саудагерлер арасында да тарала
бастайды. Шиитік хадистердің түсініктемесі, Молла Садра Ширази мен Мухсин
Фейз Кашанидің философиялық жүйелерінің сыны туралы маңызды еңбектерін де
осы жерде жазады. Еңбектері кеңінен таралып, олардың түсіндірмелері
жасалады. Көзқарастарын өте мұқият түсіндіруге тырысқанымен асқақтаған
абыройы мен шектен тыс (фанат) көзқарастары көп кешікпей кейбір
ғалымдардың шабуылына себеп болды.
Ал-Ахсаи имамдарға тәңірлік қасиет берумен кінәләнді. Бұл кінә оның
имамдардың жаратылыстың және болмыстың ортаға шығуының сыры жайлы
хадистерін жорамалдауынан тағылды. Шейх Ахмед одан да терең кетіп, Алланың
ешбір адамзат тарапынан танылуы мүмкін емес екендігін және ешбір
жаратылыстың таным шеңберіне сыймайтындығын алға тартады. Оның ойынша
кейбір хадистер және Құран аяттары, адамның бар болуының негізгі мақсатының
бізге күре тамырымыздан да жақын болған Алланы білу және сүю екендігін
білдіреді. Алланың тылсымдығы мен ғайыптылығының арасындағы байланыстырушы
көпір Мұхаммед ақиқаты болып табылады. Бұл да болса, оның ойынша он төрт
күнәсізден басқа ешкім емес. Он төрт күнәсіз Мұхаммед, қызы Фатима, және он
екі имам болып есептеледі.Шейхилікке қарағанда он төрт күнәсіз сонымен
қатар нұрлардың нұры (нурул-енвар). Өйткені олар Алланың нұрына
бөленгендер және оның қалауын жүзеге асырушылар. Егер олар болмаса Алла
ешбір нәрсені жаратпаған болар еді және адамдар Алланы танымас еді. Алланың
ақиқаты тек осыларда көрініс береді. Осы тұрғыдан олар бүкіл жаратылыстың
негізгі себебі болып табылады.
Шейх Ахмед Ахбарилерді қолдай отырып, шииттердің белгілі бір ғұламаның
дегенін ұстану түсінігін жоққа шығарады. Мұның орнына төртінші негіз
сенімін алға тартады. Оның ойынша Имамия Шиилерінің ұстанатын тәухид
(Алланың бірлігі), Нубуввет (пайғамбарлық), имамат, меад (өлісмнен кейіе
тірілу) және әділет негіздерінен тұратын дін негіздерін үшке түсіреді.
Олар: Тәухид, Нубуввет, Имамат. Бұл үш негізге төртінші етіп кемел шиит
сенімін қосады. Кемел шиит имамдар мен сенушілер арасында бір делдал болып
табылады. Кемел шиит имамдардың сыйына бөленген адам болып есептеледі.
Кемел шиттің діни ілімі ғұламалардың қателесуі мүмкін ақылды қолдануының
нәтижесі емес, имамдармен орнатқан терең байланысының нәтижесі және имамдар
тарапынан қорғалғандықтан қателіктерден сақтандырылған. Бұл байланыс әрине
рухани тұрғыда жүзеге асады. Қаншалықты Шейх Ахмед тікелей бұл адамның өзі
екендігін айтпағанымен, оның бойындағы қасиеттерді таныту барысында өзін
меңзеп отырған. Шәкірттері оны Кемел шиит деп мойындайды да. Олардың
ойынша Ахмед ал-Ахсаидегі көрініс, Алланың пайғамбарларында және
имамдарында көрінген ең үлкен көрініс болып табылады. Осы тұрғыдан ол және
одан кейін келгендердің барлығы да сол бір болмыстың бөлек-бөлек,
басқа-басқа көріністерінен басқа ештеңе де емес.
Алла тек солардың делдалдығымен білінетіндіктен олар бүкіл жаратылыстың
басында және Лаухи Махфуз (қорғалған тақта) бүкіл жер мен көктерді айнала
қоршаған имамның жүрегі болып табылады. Оларға қарсы күнә жасау Аллаға
қарсы күнә жасаумен тең. Әсіресе имамдар Алланың барлық нәрседен пәк болған
болмысының білімімен белгілі болған нәрселердің біліміне ашылған баб
(қақпа) тар болып табылады. Имамдардан кейін бұл білім және ақиқаттың
орталығы Шейх Ахмед әл-Ахсаи мен шәкірті әрі орынбасары Сейіт Казым Решти
(өлімі 1843) болып табылады.
Әл-Ахсаи,1822 жылдары осындай көзқарастарынан Казвиндік бір ғұлама
тарапынан кәпірлікпен айыпталады.Ғұламалардың көбі оларға қарсы шықпаса да,
осы айыптау оның жақтастарының шииттік ішінде өз алдына бір мектеп халінде
ұйымдасуларына себеп болды. Содан барып ол Ираннан шығып қайта Иракқа
келеді. Алайда бұл жерде де көптеген ғұламалардың қарсылығына ұшырайды.
Содан Меккеге бет алады, бірақ жете алмай 73 жасында қайтыс болады.
Әл-Ахсаи, Сейіт Казым Рештиді орынбасары етіп тағайындайды.Решти 26
жасында Шейх Ахмед әл-Ахсаимен жолығу үшін Иранға келеді және оның ең жақын
шәкірті болып онымен бірге Иракқа өтеді. Рештидің басшылығында Шейхилік
шииттік ішінде жеке бір ұйым халіне келеді. Решти ұстазы Ахсаи тарапынан
астарлы мағыналармен айтылған Шейхилік сенімдерін ашықтан-ашық ортаға
қояды. Шамамен Исмаилиттік көзқарастардан әсерленіп Шейхиліктің екі
Мұхаммед кезеңінің барлығына сенетіндігін айтады. Бірінші Мұхаммед кезеңі
зевахир (ашық) кезеңі және шариғаттың кемелденген дәуірі. Бұл кезең
сырлы, тылсым ақиқаттар кезеңімен жалғасады. Бірінші кезең, он сегізінші
ғасырдың бітуімен аяқталады. Шейх Ахмедтің осы себептен тылсым
ақиқаттардың жаңа кезеңінің көшбасшысы екені алға тартылады. Көпшілікке
кеңінен жария етілмеген, бірақ Рештидің жақтастары тарапынан жақсы белгілі
болған бұл көзқарастар, кейбір Шейхилер арасында ғасырдың бітуімен келетін
уақыты жақындағандығына сенілетін Махдиді күтуге немесе бір кемел
шииттің барлығына сеніп, оны іздестіруге себеп болған. Казым Решти бұл
туралы былай дейді: Уәде етілген (Махди) осы қоғамның ішінде өмір сүріп
отыр. Шығатын мерзімі жетті. Оған жол ашыңдар. Рухтарыңды тазалаңдар, сонда
оны көре аласыңдар. Алайда бұл бейне, мен бұл әлемнен өтпейінше көрінбейді.
Тапқанға дейін еш тоқталмаңдар деген. Өзінің шәкірті Молла Хусейн Бушруяға
әртрүрлі қалаларға барып,пікірлерін жаюмен міндеттейді.
Казым Решти орнына ешкімді дайындамастан қайтыс болып кетеді. Оның
жақтастарының көбісі Молла Хусейннің артынан ереді. Молла Хусейн, 1844 жылы
Ширазға барған кезінде бұрын Сейіт Казымның шәкірті болған Сейіт Али
Мұхаммедпен кездеседі. Али Мұхаммед, Молла Хусейнге өзін Баб деп
таныстырып өзіне бас июін талап етеді. Молла Хусейн оны емтихан жасап сынап
көреді және оның шынында да уәде етілген тұлға екеніне сенеді. Осылайша
Али Мұхаммедтің ең сенімді шәкірті болады.
Казым Рештидің өз орнына ешкімді тағайындамастан өлуі, Шейхилерді үш
бөлікке бөлді. Бұлардан бір бөлігі Кербалада Мырза Хасан Жаухар, екіншісі
Тебризде Хажы Мырза Шефи және Молла Мұхаммед Керимхан Кирманидің
басшылығында қалыптасты. Кербалада Мырза Хасан Жаухармен бірге Мырза
Мұхаммед Хусейн Мухит Кирмани және Сейіт Казымның ұлы Ахметті қолдаушы
кейбір Шейхилердің айтарлықтай әсерлері болған. Бұл бөліктің басшылығы
Жаухардың өлімінен кейін Молла Мухаммед Бақыр Ускуви тарапынан жүргізілді.
Одан кейін ұлы Мырза Муса, қазіргі кезде Кувейтте отырған немересі Мырза
Али Хаири тарапынан басқарылуда. Бұл топқа қазіргі таңда Ускувилер дейді.
Тебриз Шейхилері қалыптасып болғасын дереу асырасілтеушілікке бой
алдырды. Алайда бұл жағдай оларды халықтың наразылығынан алып қала алмады.
Бұлар да өз араларында бөлініп берекесіздікке ұшырап кетті.
Шейхилер арасындағы ең маңызды бөлік, ол Мухаммед Керимхан Кирманидің
(1810-1871) басшылығындағы Кирмание тобы болды. Хажы Мухаммед Керим
Кирмани, Казым Рештидің өлімінен кейін уәде етілгенді жаппай іздеуге
шығуларына және Молла Хусейннің Сейіт Али Мұхаммедке Баб ретінде бас
июіне түбегейлі қарсы шығады. Ол, имамдар жайлы ал- Ахсаидің пікірлерін
қолдағанымен, фыкһ (шариғат) мәселелерінде Усули мектебінің көзқарастарын
ұстанған. Тіпті бұлар Шейх Ахмед әл-Ахсаидің, Сейіт Казымның кезінде әр-
рукнур-раби (төртінші рукун: кемел шиит) ретінде көрілуіне қарсы шықты.
Оның өлімінен кейін Кирман Шейхилерінің билігі өз жанұясынан әр бірі Сегар
Аға деп айтылған ұлдары және немерелері тарапынан жүргізіліп келеді.
Қазіргі таңдағы басшылары осы жанұядан шыққан, Иракта Басра қаласында
отыратын Сейіт Али Мусеви болып табылады. Басрада бір мектептері бар.
Сонымен қоса Кирманда да Медресе-и Ибрахимие атты мектептері мен баспасөз
органдары бар.
Шейхилердің қазіргі таңдағы саны шамамен Иранда 200 000,
Иракта 300 000 болып қалады.Көпшілігі Кирман, Тебриз, Хурремшехр, Абадан,
Тахран, Абаде, Мервдешт, Рафсанжан, Шираз, Зунуз және Басрада тұрады және
өздерін шииттіктің тылсым жақтарын қорғап, сырына жететін таңдаулы топ
ретінде есептейді 13.
Жоғарыда біз Сейіт Али Мұхаммедтің өзін Бабпын деп жариялағанын айтқан
болатынбыз. Бабтың ізбасарлары бұл діннің шығуының өзін пайғамбарлықтың
жалғасатынынан, уахидің үзілмейтіндігінен деп көрсетеді. Сондай-ақ Бабтың
ойынша шариғат әрбір мың жылда өзгеріп отырады. Бұл түсінікке қарағанда
Бабилік Исламнан мың жылдан кейін пайда болды. Демек Мұхаммед пайғамбардың
әкелген діні, яғни Исламнан кейін тағы бір дін ортаға шығып отыр. Мұның
шығу себебі: VІІ ғасырда келген Ислам діні ХІХ ғасырдағы өмір талаптарына
жауап бере алмайды. Ислам дінінің әкелген үкімдері ескірген.
Егер шариғат әр мың жылда өзгеріп отыратын болса, онда Мұхаммед те соңғы
пайғамбар болып саналмайды 14.
Баб өзі әкелген діннің Мұхаммедтің әкелген дінінен де күшті дейді. Мысалы
ол Мұхаммед 40 жасында пайғамбар болса, мен 25 жасымда Алладан хабар ала
бастадым дейді. Маған келген “Баян” кітабы Мұхаммедтің “Құранынан”
әлдеқайда жоғары деп Ислам сенім жүйесіне қайшы келетін ойларын еркін
уағыздай бастады. Осы әрекетінің арқасында өзінің арқасынан еретін біраз
адам да жинап үлгерді.
Алайда Имамия ағымына жататын немесе жатпайтын бүкіл Ислам ғалымдары оның
бұл пікірлеріне қарсы шықты. Бірақ жақтастары бұл ғалымдардың айтқандарына
құлақ аспады. Баб болса жақтастарына дем бере отырып, бүкіл халықты Ислам
ғалымдарынан суытуға әрекет жасады. Баб Ислам дінінің тірегі болған бес
уақыт намазды жоққа шығарады. Сондай-ақ кейбір шииттік әдет – ғұрыптарды
өзгертеді. Мысалы неке, ажырасу, мирас, пайыз т.б.
Баб өзі жайлы ортаға қойған осы пікірлерінен кейін сенім және қарым-
қатынас мәселелерінде мынадай көзқарастарды айтты:
Ахырет күніне, мұсылмандарға сый ретінде бір “Жұмақтың” және
күнәһарлардың жазаланатын бір “дозағының” бар екеніне сенбейді. Ол “Аллаға
қауышу”, “Ахырет күні” сияқты ұғымдарды қайта жаңғырған рухани өмірдің
символдарынан басқа ештеңе емес дейді.
Өзін бүкіл өткен пайғамбарлардың орнын толықтырушы және тәңірден
жіберілген бұйрықтардың барлығының өзінде жинақталғанын алға тартады.
Осы пікірімен бүкіл діндердің мүшелерін өзіне тартқысы келеді.
Хулул ( кейбір шектен шыққан шиит ағымдарында тәңірдің адам
бейнесінде көрініс табуына деген сенім) көзқарасы және Алланың тікелей
өзіне хулул еткендігіне сенуі.
Мұхаммедтің пайғамбарлығын соңғы пайғамбарлық деп мойындамауы. Өйткені
Баб Алланың өзінде көрініс тапқанын (хулул), кейін басқаларға да өтетінін
жария еткен.
Баб қатар орналасқан кейбір әріптердің және бұл әріптердің әрбіріне
сай келетін сандар төңірегінде көп тұрған. Әсіресе 19 саны ол үшін
қасиетті болып табылады.
Мирас және басқа мәселелерде түгендей әйелді еркекпен тең деп
есептеген. Бұл ойымен ол құрандағы кейбір ашық үкімдерді теріске
шығарған.
Баб адамдар арасындағы теңдікті уағыздаған. Оның ойынша жыныс, дін және
тек жағынан адамдар арасында ешбір айырмашылық жоқ. Бұл көзқарасы жалпы
алғанда ислами акқиқаттарға сәйкес келуде 15.
Бұл көзқарастарының барлығы дерлік Исламға қайшы келіп отыр. Ислам
сенімі бойынша мұндай пікірдегі адамды кәпір деп есептейді. Бабтың бұл
әрекетінен қауіптенген Иран үкіметі ауыздықтау жолдарын қарастыра
бастады.1850 жылы Иран үкіметі Бабты өлім жазасына кесу туралы шешім
шығарды. Осылайша оның қысқа мерзімді алты жылдық уағызы аяқталды. Оның үш
жылын түрмеде, қалған үш жылын бостандықта жүріп жасаған болатын. Бабты
Тебриз қаласына әкеледі. Осында ол өзінің соңғы түнін өткізеді. Тәң сәріде
ол өзінің шәкіртіне соңғы бұйрықтарын беріп жатқан кезде әскерлер келіп оны
алып кетеді. Олар Бабты Тебриз көшелерімен алып жүрді. Он мыңдаған адам
қызықтау үшін жиналып қалды. Бабты және хатшылық қызметін атқарған, соның
арқасында ұстаздарының Баян атты еңбегін сақтап қалған шәкірті екеуін
арқанмен қабырғаға асып қойды. Жеті жүздей солдат бір сәтте мылтықтан оқ
жаудырды. Түтін сейілген кезде көпшіліктің таңқаларлық дауыстары шығып
кетті. Қараса Баб жоқ. Ал жас шәкіртіне ештеңе де болмаған. Дереу оны
іздестіре бастады. Оны тапқан кезінде ол өзінің соңғы бұйрықтарын беріп
біткен болатын. Келген солдаттарға Мен енді сөзімді аяқтадым.
Ойлағандарыңды іске асыруларыңа болады деді. Басқа бір полкті алып келді.
Бұл жолы Баб пен шәкіртінің денелерінің сау-тамтығы қалмады. Тек жүздері
ғана аман-сау қалды 16.
Бабты өлім жазасына кесу 1850 жылдың 9 шілдесінде жүзеге асырылды. Ол
кезде небәрі 32 жаста болатын.
Азаппен өлтірілген Бабтың мүрдесі және онымен бірге қаза тапқан
ізбасарының денесі қала сыртындағы апанға тасталды. Келесі түні бірнеше
бабтықтар өліктердің денесін тауып алып, Парсының құпия қоймаларында ұзақ
жылдар сақтады да, ақырында зор қиындық кедергілер көре отырып Ұлы
Ұстаздың мүрдесін қасиетті жерге жеткізді.
Баб пен оның шәкіртінің денесі сол жерде – Кармель тауының сұлу
бөктерінде, Илия үңгіріне таяу тұста жер қойнауына берілді. Осы маңда
Бахаулла өз өмірінің соңғы жылдарын өткізген еді. Енді ол сол мекенде мәңгі
ұйқыда жатыр. әлемнің әр шалғайынан Бахаулланың қасиетті бейітіне тәуап ету
үшін келген сан мыңдаған тәуап етушілердің баршасы да Бастаудың көзі
болған сүйікті Бабтың басында дұға оқымай кете алмайды. - деп жазылды Дж.
Э. Эсслемонттың кітабында 17.
Баб өлді, бірақ шәкірттері арасынан екі кісіні алдын-ала таңдап қойған
болатын. Бұлардан бірі Субх-и Азал; екіншісі Бахаулла еді. Бұлардың екеуі
де Ираннан қуылды. Субх-и Азал өзіне Кипрді мекен етсе, Бахаулла Едирнеде
тұрақтады.
Бахаулланың ұстазы Баб 9 шілде 1850 жылы Тебриз қаласында өлтірілгеннен
кейін, Иранда Бабилерге қарсы қатты саясаты жүргізіледі. Бұл оқиғадан
сескенген олардың бірқатары 1851 жылы сақтану мақсатында Иракқа қоныс
аударады. Бұдан кейінгі біршама уақыттан соң Бахаулла қайтадан Тегеранға
оралады.бірақ бұл жерде Баб және өлтірілген Бабилердің кегін алу мақсатында
1852 жылы 2 тамызда Иран шахы Насреддин Шахқа қарсы жүргізілген табыссыз
қастандық әрекеттерінің салдарынан Бахаулла да басқа бабилермен бірге
тұтқынға алынып, түрмеге жабылады 18.
Бахаулланың миссиялық әрекеті 1852 жылдың тамызында Тегеранның жерасты
түрмесінде басталады.
Оның шын аты – Мырза Хусейн Али. Бахаулла 1817 жылы 12 қарашада Тегеранда
ақсүйектер жанұясында дүниеге келеді. Оның әкесі мемлекеттің бас министрі
лауазымын атқарған Нурдан шыққан мырза Аббас болып табылады. Мырза Хусейн
Алиді Бахаи әдебиеттерінде ешқашан мектептің немесе колледждің
табалдырығын аттамаған, үйде ғана аздаған білім алған деп айтады. Солай
бола тұрса да, ол сәби кезінен бастап асқан зеректік, білімділік танытты
деп дәріптейді.
Алайда А.И. Артемьевтің Религиоведениеатты еңбегінде оның өз заманына
лайықты білімді алғандығын айтады 19.
Осы пікір қисынға келеді. Өйткені ақсүйектер жанұясына жататын, сарайда
тәрбиеленген адамның білімсіз болуы мүмкін емес жағдай. Бұл оның жолын
қуушылардың асыра дәріптеп көрсету үшін айтқандары болыу мүмкін. Әкесі
қайтыс болған кезде парсы өкіметі оған әкесінің орнына отыруды ұсынады.
Егер ол оның жақтастары айтқандай еш жерден білім алмаған болса мұндай
лауазым ұсынылмас еді. Бұл әңгіменің астарында көсемдеріне қасиеттілік
сипат беру жатқандығы сезіліп тұр.
Бахаулланың өзгеше тартымдылығына жұрттың бәрі қайран қалатын. Оның
бойында адамдарды өзіне баурап алатын қасиет бар еді. Бахаулланың үлкен
ұлы Абдул-Баха әкесінің жастық шағы жайлы былай дейді: бала кезінен бастап-
ақ ол мейлінше мейірімді, ақкөңіл болды. Ол табиғат аясындағы өмірді
сүйетін, өзінің көп уақытын бау-бақшада немесе көк майсада өткізетін. Оның
өзгеше бір тартымдылығына бәрі де қайран қалатын. Адамдар оның маңына
жиналатын. Министрлер мен сарай маңындағыларда оған жақын болуға
тырысатын, ал балалар керемет жақсы көретін. 13-14 жасқа келгенде, ол
білімдарлығымен даңқы шықты. Ол кез-келген тақырыпта әңгіме-сұхбат жүргізе
алатын, қандай да бір қиын мәселенің түйінін оп-оңайақ шешетін. Үлкен
мәжілістерде ол ғұламалармен (жоғары дін басылармен) пікір жарыстыратын
күрделі діни мәселелерді дәйекпен түсіндіріп беретін. әрине, бәрі де оны
зейін сала тыңдайтын.
Бахаулла 22 жасқа келгенде, оның әкесі қайтыс болды. Үкімет ол әкесінің
орнына отырып, министр болса екен деп тілек білдірді. Бұл Парсыда тұрақты
қалыпқа түскен дағдыеді. Бірақ ол ұсынысты қабылдамады. Сонда бас министр
былай деді: Оның еркін өзіне беріңдер. Бұл лауазым оған лайық емес. Оның
мақсат –мүддесі тым биікте, алсыта. Оның бұл дүниеге ұлы іс майданы үшін
келгені анық. Оның ойы біздің өремізден тым асқақ тұр оны мазаламаңдар.
20
Баб өзін жария еткен 1844 жылдың жазында 27 жасқа толған Бахаулла оның
ілімімен таныса бастайды.Сөйтіп осы қозғалыстың ең беделді, қаһарман
басшысы ретінде мәшһүр болды. Бахаулла Бабтың өзімен еш кездеспеген. Молла
Хусейн арқылы Бабтың жазбалары жазылған орама қағаздар арқылы оның
ілімімен танысқан. Мырза Хусейн Али Бабилермен қарым-қатынаста болып қана
қоймай, оларға материалдық көмек те беріп отырған. Оларды қуғын-сүргін
кезінде сенімді жерлерге жасырып отырды. Тікелей Мырза Хусейн Алидің өзі
Бабилердің қалғандарын Тебризден Тегеранға көшіріп, бас сауғалайтын жер
тауып берген.
Садық есімді Баб ісінің жас ізбасарларының бірі,сүйікті Ұстазының азапты
өлімінен кейін есеңгіреген күйі кек қайтаруды мақсат етеді де, Шахты оңаша
аңдып тұрып оған қастандық жасайды. Шах жасақшылары оны табанда атып
тастайды. Бабтың барлық ізбасарлары осы оқиғаға қатысы барлар деп танылады
да, бабилерді қудалау сойқаны басталады. Сексен адам дереу ұсталып өлім
жазасына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz