Қазақсатандағы ежелгі тарихи және экологиялық процестер
Қазақсатандағы ежелгі тарихи және экологиялық процестердің өзара іс.әрекет
1 Бөлім Адам мен табиғаттың өзара іс.әрекеттерінің теориялық негіздері
2 Бөлім Қазақстандағы ежелгі тарихи және экологиялық өзара процестердің іс.әрекеті.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
1 Бөлім Адам мен табиғаттың өзара іс.әрекеттерінің теориялық негіздері
2 Бөлім Қазақстандағы ежелгі тарихи және экологиялық өзара процестердің іс.әрекеті.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Тек жасыл орманы бар, теңіздер мен мұхиттар, тұщы көлдер мен өзендер, таулар, шөл дала кеңістігі бар ғана өмір пайда болуы мүмкін еді. Әдебиеттерде тіршілік ұғымын қоршаған орта мен организмнің бейімделу процесі деп қарастырады. Адамның биологиялық түр кейпінде өзгешелігі ол екі аяқпен тік жүріп, қолдың жүруден босап, бас миының дамуы болып табылады. Өз кезегінде бұл ерекшеліктерді еңбек етумен байланыстырамыз. Сонымен қатар, маймылдың адамға айналуының басым факторы, ол дайын өсімдіктермен қоректенуден ет тағамына көшуімен байланысты. Оған себеб, мұздақ дәуірі климаттық жағдайы.
Адамның болмысы, оның қоршаған басқа тіршілік атаулыдан нендей айырмашылығы бар және дүниетанымдық қарсы не қояды, яғни адамзаттың филасофия және ғылымның пайда болуынан бастап барлық ойшылдардың негізгі мәселесі болды.
Бүгінде біз Луис және Мери Ликалардың арқасында ең алғашқы адамның пайда болу отанын білу мүмкіндігіне ие болдық. Олардың ең бақытты күні 1957 ж. 17-шілде болды, осы күні Мери Олдувэй аңғарындағы қазба жұмыстары барысында антропоидың алғашқы тісін тауып кейін, Л.Лики оны зинджинтроп деп атады. Камит-аргон тәсілі бойынша анықталған зинджантроп жасы шамамен 1млн. 70 мың жыл болды. Кейінгі зерттеулер барысында адам ең ежелгі жасы 2,5 мың жылды қамтиды.
Адамның пайда болу мәселесіне байланысты көптеген еңбектер жарық көрді. Қазіргі кезде антрополог, археолог, этнографтар жинаған бай әдеби қоры бар. Өкінішке орай, адамзаттың барлық эволюциялық даму жолы нақты көрсетпеуіне байланысты ″ақтаңдақтар″ көптеп кездеседі.
Адамзаттың пайда болу мәселесі туралы Г.Н. Майлюшин ″Истаков человечество″ еңбегінде түсінік беруге тырысады.
Адамзат тарихи үш негізгі кезеңге бөлінеді: тас, қола және темір дәуірі. Өз кезеңінде тас дәуірі палеолит, мезолит, неолит болып бөлінеді. Тас дәуірі мен қол дәуірінің арасында евразия контиетінде, сондай-ақ Қазақстан территориясында да әлеуметтік-экономикалық, тарихи маңызды оқиға энолит дәуірі болып өтті. Б.з.д. ІІ мың жылдықтың басында жаңа тарихи кезең қола дәуірі келсе, оны б.з.д. ІХ-ҮІІ ғғ. ерте темір дәуірі алмастырды. Кейінен б.з. ІҮ ғ. жаңа тарихи кезең ерте орта ғасырлар дәуірі басталды.
Тақырыптың өзектілігІ: Маркстік ғылымда формациялардың алмасуы әлеуметтік-экономикалық және эволюциялық процесс тарапынан қарастырылады. Бірақ адамзат дамуға қандай факторлар әсер етті? Әдебиеттерде осы сұраққа жауап жоқ.
Адамзаттың көп мың жылдық тарихында шаруашылық пен қоғамдық өзгерістер, халықтар және мәдениеттердің алмасуы болды. Ежелгі кезеңдегі тарих процестерге не әсер етті? Неліктен бір аймақта әр тарихи кезеңде адамдар әр түрлі шаруашылықпен айналысты және неліктен әртүрлі аймақтарда әртүрлі шаруашылық жүйелер қалыптасты. Адамдарды жаңалықтар мен техникалық прогреске не итермеледі?
Жұмыс мақсаты: Біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты бір формацияда екіншіге көшу себептерін анықтау және ежелгі тарихи процестерде экологиялық фактордың мәнін ашу.
Жұмыс әдістері: Жұмыста тарих, жаратылыстану ғылымдарының зерттеу әдістері қолданған: салыстырмалық-сараптау, справо-пильцолық, трасологиялық, палеозоологиялық т.б. Барлық сұрақтарға біз адам мен табиғат байланысын Солтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы материалдар негізінде жауап іздедік.
Археологиялық мәліметтерімен полеклиматтық зерттеу мәліметтерімен сәйкестендірілген кезде мынадай фактыны анықтадық: барлық тарихи өзгерулер палеоклимат алмасудағы ірі климаттық өзгерулер немесе планетарлық масштапта ғана емес, Евразия континентінің жекелеген аймақтарында жылы және суық ауа алмасу, ылғалдану немесе аридизация(қуаңшылық) процестері болып жатты.
Адамның болмысы, оның қоршаған басқа тіршілік атаулыдан нендей айырмашылығы бар және дүниетанымдық қарсы не қояды, яғни адамзаттың филасофия және ғылымның пайда болуынан бастап барлық ойшылдардың негізгі мәселесі болды.
Бүгінде біз Луис және Мери Ликалардың арқасында ең алғашқы адамның пайда болу отанын білу мүмкіндігіне ие болдық. Олардың ең бақытты күні 1957 ж. 17-шілде болды, осы күні Мери Олдувэй аңғарындағы қазба жұмыстары барысында антропоидың алғашқы тісін тауып кейін, Л.Лики оны зинджинтроп деп атады. Камит-аргон тәсілі бойынша анықталған зинджантроп жасы шамамен 1млн. 70 мың жыл болды. Кейінгі зерттеулер барысында адам ең ежелгі жасы 2,5 мың жылды қамтиды.
Адамның пайда болу мәселесіне байланысты көптеген еңбектер жарық көрді. Қазіргі кезде антрополог, археолог, этнографтар жинаған бай әдеби қоры бар. Өкінішке орай, адамзаттың барлық эволюциялық даму жолы нақты көрсетпеуіне байланысты ″ақтаңдақтар″ көптеп кездеседі.
Адамзаттың пайда болу мәселесі туралы Г.Н. Майлюшин ″Истаков человечество″ еңбегінде түсінік беруге тырысады.
Адамзат тарихи үш негізгі кезеңге бөлінеді: тас, қола және темір дәуірі. Өз кезеңінде тас дәуірі палеолит, мезолит, неолит болып бөлінеді. Тас дәуірі мен қол дәуірінің арасында евразия контиетінде, сондай-ақ Қазақстан территориясында да әлеуметтік-экономикалық, тарихи маңызды оқиға энолит дәуірі болып өтті. Б.з.д. ІІ мың жылдықтың басында жаңа тарихи кезең қола дәуірі келсе, оны б.з.д. ІХ-ҮІІ ғғ. ерте темір дәуірі алмастырды. Кейінен б.з. ІҮ ғ. жаңа тарихи кезең ерте орта ғасырлар дәуірі басталды.
Тақырыптың өзектілігІ: Маркстік ғылымда формациялардың алмасуы әлеуметтік-экономикалық және эволюциялық процесс тарапынан қарастырылады. Бірақ адамзат дамуға қандай факторлар әсер етті? Әдебиеттерде осы сұраққа жауап жоқ.
Адамзаттың көп мың жылдық тарихында шаруашылық пен қоғамдық өзгерістер, халықтар және мәдениеттердің алмасуы болды. Ежелгі кезеңдегі тарих процестерге не әсер етті? Неліктен бір аймақта әр тарихи кезеңде адамдар әр түрлі шаруашылықпен айналысты және неліктен әртүрлі аймақтарда әртүрлі шаруашылық жүйелер қалыптасты. Адамдарды жаңалықтар мен техникалық прогреске не итермеледі?
Жұмыс мақсаты: Біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты бір формацияда екіншіге көшу себептерін анықтау және ежелгі тарихи процестерде экологиялық фактордың мәнін ашу.
Жұмыс әдістері: Жұмыста тарих, жаратылыстану ғылымдарының зерттеу әдістері қолданған: салыстырмалық-сараптау, справо-пильцолық, трасологиялық, палеозоологиялық т.б. Барлық сұрақтарға біз адам мен табиғат байланысын Солтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы материалдар негізінде жауап іздедік.
Археологиялық мәліметтерімен полеклиматтық зерттеу мәліметтерімен сәйкестендірілген кезде мынадай фактыны анықтадық: барлық тарихи өзгерулер палеоклимат алмасудағы ірі климаттық өзгерулер немесе планетарлық масштапта ғана емес, Евразия континентінің жекелеген аймақтарында жылы және суық ауа алмасу, ылғалдану немесе аридизация(қуаңшылық) процестері болып жатты.
1. Боряз В.Н. Проблема основного противоречия взаимосвязи общества и природы. // Роль географического фактора в истории докапиталистических обществ. - Л., Наука, 1984.
2. Косарев А.Ф. Трудовая деятельность человека как средство превращения географической среды в социальную. // Археология Прииртышья. Изд-во Томского университета. - Томск, 1980.
3. Щетенко А.Я. Ландшафтная обусловленность систем расселения земледельцев Южного Туркменистана в эпоху неолита и ранней бронзы. // 60 лет кафедре археологии МГУ им. М.В. Ломоносова. - М., 1999. С. 34-38.
4. С. П. Толстов, Расизм и теория культурных кругов, «Наука о расах и расизм», M.— Л., 1938, стр. 168.
5. Нерегулярные миграции собирателей-охотников бушменов или австралийцев резко отличаются, например, от строгих сезонных передвижений бедуинов-арабов. Их образ жизни лучше всего ассоциируется с определением «бродячий», который в «Сло¬варе синонимов русского языка» (т. I, 1970), определяется, как «переходящий из од¬ного места в другое для выполнения своей профессиональной работы».
6. С. П. Толстов, Основные теоретические проблемы современной советской этнографии, стр. 19, 20;Я. В. Чеснов, О социально-экономических и природных условиях возникновения хо¬зяйственно-культурных типов (в связи с работами М. Г. Левина), стр. 20, 24.
7. А. А. Григорьев, Закономерности строения и развития географической среды. Избранные теоретические работы, М., 1966: А. А. Григорьев, М. И. Будыко, О периодическом законе географической зональности, «Доклады АН СССР», т. 110, № 1, 1956; С. В. К а л е с н и к. Общие географические закономерности земли, М., 1970,. стр. 119.
8. Д. И. Шашко, Агроклиматическое районирование СССР, М., 1967, стр. 204.
9. Положение о тесной взаимосвязи всего процесса антропогенеза с началом фор¬мирования хозяйственно-культурных типов (выдвинутое в свое время С. П. Толстовым, М. Г. Левиным и Н. Н. Чебоксаровым) в некоторых последних этнографических рабо¬тах было заменено без каких-либо критических обоснований тезисом о том, что «ос¬новной толчок» формированию хозяйственно-культурных типов дало «обособление зем¬ледельческого и скотоводческого хозяйства», т. е. первое крупное общественное раз¬деление труда. Я. В. Чеснов, О социально-экономических и природных усло¬виях возникновения хозяйственно-культурных типов, стр. 24; В. Ф. Генинг, Этниче-ский процесс в первобытности, Учебное пособие, Свердловск, 1970, стр. 92.
10. П. П. Ефименко, Первобытное общество, Киев, 1953, стр. 346; Ю. И. Се¬менов, Как возникло человечество, М., 1966, стр. 320 и сл.; С. А. Семенов, Развитие техники в каменном веке, Л., 1968, стр. 281.
11. В. П. Алексеев, О первичной дифференциации человечества на расы:. Пер-вичные очаги расообразования, «Сов. этнография», 1969, № 1; его же, О первичной дифференциации человечества на расы. Вторичные очаги расообразования, «Сов. эт¬нография», 1969, № 6; Н.Н. Чебоксаров, И. А. Чебоксарова, Указ. раб.
12. И. Г. Пидопличко. Позднепалеолитическое жилище, из костей мамонта на Украине, Киев, 1969.
13. С. П. Толстов. Очерки первоначального ислама, стр. 31.
14. Г. Чаилд. Прогресс и археология, М., 1949.
15. П. М. Жуковский. Мировой генофонд растений для селекции, мегацентры и эндемичные микрогенцентры, Л., 1970.
16. Б. В. Андрианов. Проблема происхождения ирригационного земледелия и современные археологические исследования, «История, археология и этнография Сред-ней Азии», М., 1968, стр. 16—26; его же, Древние оросительные системы Приаралья (в связи с историей возникновения и развития орошаемого земледелия), М., 1969, стр. 44, рис. 12.
17. Б. Б. Пиотровский. О характере закономерностей в истории культуры, Тезисы докладов на заседаниях, посвященных итогам полевых исследований, в 1960 г.», . М., 1961, стр. 18, 19.
18. Б. В. Андрианов. Хозяйственно-культурные типы и исторический процесс.
19. См.: С. И. Вайнштейн. Проблема .происхождения оленеводства в Евразии, «Сов. этнография», 1970, № 6; 1971, № 5.
20. С. П. Толстов, Основные теоретические проблемы современной советской эт-нографии, стр. 21.
21. Н.Н. Чебоксаров, И. А. Чебоксapoвa Народы, расы, культуры, М., 1971, стр. 172.
22. Зайберт В.Ф. Атбасарская культура. - Екатеринбург, 1992.
23. Плешаков А.А.Реконструкция хозяйственных комплексов мезолита-неолита Северного Казахстана Петропавловск. СКГУ.2003. 236.с.
24. Зданович Г.Б., Шрейбер В.К. Переходные эпохи в археологии: аспекты исследования. // Проблемы археологии урало-казахстанских степей. – Челябинск, 1988. С. 3-19.
25. Акишев К.А. К проблеме происхождения номадизма в аридной зоне древнего Казахстана. // Поиски и раскопки в Казахстане. – Алма-Ата, 1972. С. 31-46
26. Боряз В.Н. Проблема основного противоречия взаимосвязи общества и природы. // Роль географического фактора в истории докапиталистических обществ. - Л., Наука, 1984.
27. Косарев А.Ф. Трудовая деятельность человека как средство превращения географической среды в социальную. // Археология Прииртышья. Изд-во Томского университета. - Томск, 1980.
28. Щетенко А.Я. Ландшафтная обусловленность систем расселения земледельцев Южного Туркменистана в эпоху неолита и ранней бронзы. // 60 лет кафедре археологии МГУ им. М.В. Ломоносова. - М., 1999. С. 34-38.
29. С. П. Толстов, Расизм и теория культурных кругов, «Наука о расах и расизм», M.— Л., 1938, стр. 168.
30. Нерегулярные миграции собирателей-охотников бушменов или австралийцев резко отличаются, например, от строгих сезонных передвижений бедуинов-арабов. Их образ жизни лучше всего ассоциируется с определением «бродячий», который в «Сло¬варе синонимов русского языка» (т. I, 1970), определяется, как «переходящий из од¬ного места в другое для выполнения своей профессиональной работы».
31. С. П. Толстов, Основные теоретические проблемы современной советской этнографии, стр. 19, 20;Я. В. Чеснов, О социально-экономических и природных условиях возникновения хо¬зяйственно-культурных типов (в связи с работами М. Г. Левина), стр. 20, 24.
32. А. А. Григорьев, Закономерности строения и развития географической среды. Избранные теоретические работы, М., 1966: А. А. Григорьев, М. И. Будыко, О периодическом законе географической зональности, «Доклады АН СССР», т. 110, № 1, 1956; С. В. К а л е с н и к. Общие географические закономерности земли, М., 1970,. стр. 119.
33. Д. И. Шашко, Агроклиматическое районирование СССР, М., 1967, стр. 204.
34. Положение о тесной взаимосвязи всего процесса антропогенеза с началом фор¬мирования хозяйственно-культурных типов (выдвинутое в свое время С. П. Толстовым, М. Г. Левиным и Н. Н. Чебоксаровым) в некоторых последних этнографических рабо¬тах было заменено без каких-либо критических обоснований тезисом о том, что «ос¬новной толчок» формированию хозяйственно-культурных типов дало «обособление зем¬ледельческого и скотоводческого хозяйства», т. е. первое крупное общественное раз¬деление труда. Я. В. Чеснов, О социально-экономических и природных усло¬виях возникновения хозяйственно-культурных типов, стр. 24; В. Ф. Генинг, Этниче-ский процесс в первобытности, Учебное пособие, Свердловск, 1970, стр. 92.
35. П. П. Ефименко, Первобытное общество, Киев, 1953, стр. 346; Ю. И. Се¬менов, Как возникло человечество, М., 1966, стр. 320 и сл.; С. А. Семенов, Развитие техники в каменном веке, Л., 1968, стр. 281.
36. В. П. Алексеев, О первичной дифференциации человечества на расы:. Пер-вичные очаги расообразования, «Сов. этнография», 1969, № 1; его же, О первичной дифференциации человечества на расы. Вторичные очаги расообразования, «Сов. эт¬нография», 1969, № 6; Н.Н. Чебоксаров, И. А. Чебоксарова, Указ. раб.
37. И. Г. Пидопличко. Позднепалеолитическое жилище, из костей мамонта на Украине, Киев, 1969.
38. С. П. Толстов. Очерки первоначального ислама, стр. 31.
39. Г. Чаилд. Прогресс и археология, М., 1949.
40. П. М. Жуковский. Мировой генофонд растений для селекции, мегацентры и эндемичные микрогенцентры, Л., 1970.
41. Б. В. Андрианов. Проблема происхождения ирригационного земледелия и современные археологические исследования, «История, археология и этнография Сред-ней Азии», М., 1968, стр. 16—26; его же, Древние оросительные системы Приаралья (в связи с историей возникновения и развития орошаемого земледелия), М., 1969, стр. 44, рис. 12.
42. Б. Б. Пиотровский. О характере закономерностей в истории культуры, Тезисы докладов на заседаниях, посвященных итогам полевых исследований, в 1960 г.», . М., 1961, стр. 18, 19.
43. Б. В. Андрианов. Хозяйственно-культурные типы и исторический процесс.
44. См.: С. И. Вайнштейн. Проблема .происхождения оленеводства в Евразии, «Сов. этнография», 1970, № 6; 1971, № 5.
45. С. П. Толстов, Основные теоретические проблемы современной советской эт-нографии, стр. 21.
46. Н.Н. Чебоксаров, И. А. Чебоксapoвa Народы, расы, культуры, М., 1971, стр. 172.
47. Зайберт В.Ф. Атбасарская культура. - Екатеринбург, 1992.
48. Плешаков А.А.Реконструкция хозяйственных комплексов мезолита-неолита Северного Казахстана Петропавловск. СКГУ.2003. 236.с.
49. Зданович Г.Б., Шрейбер В.К. Переходные эпохи в археологии: аспекты исследования. // Проблемы археологии урало-казахстанских степей. – Челябинск, 1988. С. 3-19.
50. Акишев К.А. К проблеме происхождения номадизма в аридной зоне древнего Казахстана. // Поиски и раскопки в Казахстане. – Алма-Ата, 1972. С. 31-46.
2. Косарев А.Ф. Трудовая деятельность человека как средство превращения географической среды в социальную. // Археология Прииртышья. Изд-во Томского университета. - Томск, 1980.
3. Щетенко А.Я. Ландшафтная обусловленность систем расселения земледельцев Южного Туркменистана в эпоху неолита и ранней бронзы. // 60 лет кафедре археологии МГУ им. М.В. Ломоносова. - М., 1999. С. 34-38.
4. С. П. Толстов, Расизм и теория культурных кругов, «Наука о расах и расизм», M.— Л., 1938, стр. 168.
5. Нерегулярные миграции собирателей-охотников бушменов или австралийцев резко отличаются, например, от строгих сезонных передвижений бедуинов-арабов. Их образ жизни лучше всего ассоциируется с определением «бродячий», который в «Сло¬варе синонимов русского языка» (т. I, 1970), определяется, как «переходящий из од¬ного места в другое для выполнения своей профессиональной работы».
6. С. П. Толстов, Основные теоретические проблемы современной советской этнографии, стр. 19, 20;Я. В. Чеснов, О социально-экономических и природных условиях возникновения хо¬зяйственно-культурных типов (в связи с работами М. Г. Левина), стр. 20, 24.
7. А. А. Григорьев, Закономерности строения и развития географической среды. Избранные теоретические работы, М., 1966: А. А. Григорьев, М. И. Будыко, О периодическом законе географической зональности, «Доклады АН СССР», т. 110, № 1, 1956; С. В. К а л е с н и к. Общие географические закономерности земли, М., 1970,. стр. 119.
8. Д. И. Шашко, Агроклиматическое районирование СССР, М., 1967, стр. 204.
9. Положение о тесной взаимосвязи всего процесса антропогенеза с началом фор¬мирования хозяйственно-культурных типов (выдвинутое в свое время С. П. Толстовым, М. Г. Левиным и Н. Н. Чебоксаровым) в некоторых последних этнографических рабо¬тах было заменено без каких-либо критических обоснований тезисом о том, что «ос¬новной толчок» формированию хозяйственно-культурных типов дало «обособление зем¬ледельческого и скотоводческого хозяйства», т. е. первое крупное общественное раз¬деление труда. Я. В. Чеснов, О социально-экономических и природных усло¬виях возникновения хозяйственно-культурных типов, стр. 24; В. Ф. Генинг, Этниче-ский процесс в первобытности, Учебное пособие, Свердловск, 1970, стр. 92.
10. П. П. Ефименко, Первобытное общество, Киев, 1953, стр. 346; Ю. И. Се¬менов, Как возникло человечество, М., 1966, стр. 320 и сл.; С. А. Семенов, Развитие техники в каменном веке, Л., 1968, стр. 281.
11. В. П. Алексеев, О первичной дифференциации человечества на расы:. Пер-вичные очаги расообразования, «Сов. этнография», 1969, № 1; его же, О первичной дифференциации человечества на расы. Вторичные очаги расообразования, «Сов. эт¬нография», 1969, № 6; Н.Н. Чебоксаров, И. А. Чебоксарова, Указ. раб.
12. И. Г. Пидопличко. Позднепалеолитическое жилище, из костей мамонта на Украине, Киев, 1969.
13. С. П. Толстов. Очерки первоначального ислама, стр. 31.
14. Г. Чаилд. Прогресс и археология, М., 1949.
15. П. М. Жуковский. Мировой генофонд растений для селекции, мегацентры и эндемичные микрогенцентры, Л., 1970.
16. Б. В. Андрианов. Проблема происхождения ирригационного земледелия и современные археологические исследования, «История, археология и этнография Сред-ней Азии», М., 1968, стр. 16—26; его же, Древние оросительные системы Приаралья (в связи с историей возникновения и развития орошаемого земледелия), М., 1969, стр. 44, рис. 12.
17. Б. Б. Пиотровский. О характере закономерностей в истории культуры, Тезисы докладов на заседаниях, посвященных итогам полевых исследований, в 1960 г.», . М., 1961, стр. 18, 19.
18. Б. В. Андрианов. Хозяйственно-культурные типы и исторический процесс.
19. См.: С. И. Вайнштейн. Проблема .происхождения оленеводства в Евразии, «Сов. этнография», 1970, № 6; 1971, № 5.
20. С. П. Толстов, Основные теоретические проблемы современной советской эт-нографии, стр. 21.
21. Н.Н. Чебоксаров, И. А. Чебоксapoвa Народы, расы, культуры, М., 1971, стр. 172.
22. Зайберт В.Ф. Атбасарская культура. - Екатеринбург, 1992.
23. Плешаков А.А.Реконструкция хозяйственных комплексов мезолита-неолита Северного Казахстана Петропавловск. СКГУ.2003. 236.с.
24. Зданович Г.Б., Шрейбер В.К. Переходные эпохи в археологии: аспекты исследования. // Проблемы археологии урало-казахстанских степей. – Челябинск, 1988. С. 3-19.
25. Акишев К.А. К проблеме происхождения номадизма в аридной зоне древнего Казахстана. // Поиски и раскопки в Казахстане. – Алма-Ата, 1972. С. 31-46
26. Боряз В.Н. Проблема основного противоречия взаимосвязи общества и природы. // Роль географического фактора в истории докапиталистических обществ. - Л., Наука, 1984.
27. Косарев А.Ф. Трудовая деятельность человека как средство превращения географической среды в социальную. // Археология Прииртышья. Изд-во Томского университета. - Томск, 1980.
28. Щетенко А.Я. Ландшафтная обусловленность систем расселения земледельцев Южного Туркменистана в эпоху неолита и ранней бронзы. // 60 лет кафедре археологии МГУ им. М.В. Ломоносова. - М., 1999. С. 34-38.
29. С. П. Толстов, Расизм и теория культурных кругов, «Наука о расах и расизм», M.— Л., 1938, стр. 168.
30. Нерегулярные миграции собирателей-охотников бушменов или австралийцев резко отличаются, например, от строгих сезонных передвижений бедуинов-арабов. Их образ жизни лучше всего ассоциируется с определением «бродячий», который в «Сло¬варе синонимов русского языка» (т. I, 1970), определяется, как «переходящий из од¬ного места в другое для выполнения своей профессиональной работы».
31. С. П. Толстов, Основные теоретические проблемы современной советской этнографии, стр. 19, 20;Я. В. Чеснов, О социально-экономических и природных условиях возникновения хо¬зяйственно-культурных типов (в связи с работами М. Г. Левина), стр. 20, 24.
32. А. А. Григорьев, Закономерности строения и развития географической среды. Избранные теоретические работы, М., 1966: А. А. Григорьев, М. И. Будыко, О периодическом законе географической зональности, «Доклады АН СССР», т. 110, № 1, 1956; С. В. К а л е с н и к. Общие географические закономерности земли, М., 1970,. стр. 119.
33. Д. И. Шашко, Агроклиматическое районирование СССР, М., 1967, стр. 204.
34. Положение о тесной взаимосвязи всего процесса антропогенеза с началом фор¬мирования хозяйственно-культурных типов (выдвинутое в свое время С. П. Толстовым, М. Г. Левиным и Н. Н. Чебоксаровым) в некоторых последних этнографических рабо¬тах было заменено без каких-либо критических обоснований тезисом о том, что «ос¬новной толчок» формированию хозяйственно-культурных типов дало «обособление зем¬ледельческого и скотоводческого хозяйства», т. е. первое крупное общественное раз¬деление труда. Я. В. Чеснов, О социально-экономических и природных усло¬виях возникновения хозяйственно-культурных типов, стр. 24; В. Ф. Генинг, Этниче-ский процесс в первобытности, Учебное пособие, Свердловск, 1970, стр. 92.
35. П. П. Ефименко, Первобытное общество, Киев, 1953, стр. 346; Ю. И. Се¬менов, Как возникло человечество, М., 1966, стр. 320 и сл.; С. А. Семенов, Развитие техники в каменном веке, Л., 1968, стр. 281.
36. В. П. Алексеев, О первичной дифференциации человечества на расы:. Пер-вичные очаги расообразования, «Сов. этнография», 1969, № 1; его же, О первичной дифференциации человечества на расы. Вторичные очаги расообразования, «Сов. эт¬нография», 1969, № 6; Н.Н. Чебоксаров, И. А. Чебоксарова, Указ. раб.
37. И. Г. Пидопличко. Позднепалеолитическое жилище, из костей мамонта на Украине, Киев, 1969.
38. С. П. Толстов. Очерки первоначального ислама, стр. 31.
39. Г. Чаилд. Прогресс и археология, М., 1949.
40. П. М. Жуковский. Мировой генофонд растений для селекции, мегацентры и эндемичные микрогенцентры, Л., 1970.
41. Б. В. Андрианов. Проблема происхождения ирригационного земледелия и современные археологические исследования, «История, археология и этнография Сред-ней Азии», М., 1968, стр. 16—26; его же, Древние оросительные системы Приаралья (в связи с историей возникновения и развития орошаемого земледелия), М., 1969, стр. 44, рис. 12.
42. Б. Б. Пиотровский. О характере закономерностей в истории культуры, Тезисы докладов на заседаниях, посвященных итогам полевых исследований, в 1960 г.», . М., 1961, стр. 18, 19.
43. Б. В. Андрианов. Хозяйственно-культурные типы и исторический процесс.
44. См.: С. И. Вайнштейн. Проблема .происхождения оленеводства в Евразии, «Сов. этнография», 1970, № 6; 1971, № 5.
45. С. П. Толстов, Основные теоретические проблемы современной советской эт-нографии, стр. 21.
46. Н.Н. Чебоксаров, И. А. Чебоксapoвa Народы, расы, культуры, М., 1971, стр. 172.
47. Зайберт В.Ф. Атбасарская культура. - Екатеринбург, 1992.
48. Плешаков А.А.Реконструкция хозяйственных комплексов мезолита-неолита Северного Казахстана Петропавловск. СКГУ.2003. 236.с.
49. Зданович Г.Б., Шрейбер В.К. Переходные эпохи в археологии: аспекты исследования. // Проблемы археологии урало-казахстанских степей. – Челябинск, 1988. С. 3-19.
50. Акишев К.А. К проблеме происхождения номадизма в аридной зоне древнего Казахстана. // Поиски и раскопки в Казахстане. – Алма-Ата, 1972. С. 31-46.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:
Қазақсатандағы ежелгі тарихи және экологиялық процестердің өзара іс-
әрекет
Тек жасыл орманы бар, теңіздер мен мұхиттар, тұщы көлдер мен
өзендер, таулар, шөл дала кеңістігі бар ғана өмір пайда болуы мүмкін
еді. Әдебиеттерде тіршілік ұғымын қоршаған орта мен организмнің бейімделу
процесі деп қарастырады. Адамның биологиялық түр кейпінде өзгешелігі ол екі
аяқпен тік жүріп, қолдың жүруден босап, бас миының дамуы болып табылады.
Өз кезегінде бұл ерекшеліктерді еңбек етумен байланыстырамыз. Сонымен
қатар, маймылдың адамға айналуының басым факторы, ол дайын өсімдіктермен
қоректенуден ет тағамына көшуімен байланысты. Оған себеб, мұздақ дәуірі
климаттық жағдайы.
Адамның болмысы, оның қоршаған басқа тіршілік атаулыдан нендей
айырмашылығы бар және дүниетанымдық қарсы не қояды, яғни адамзаттың
филасофия және ғылымның пайда болуынан бастап барлық ойшылдардың
негізгі мәселесі болды.
Бүгінде біз Луис және Мери Ликалардың арқасында ең алғашқы адамның
пайда болу отанын білу мүмкіндігіне ие болдық. Олардың ең бақытты күні
1957 ж. 17-шілде болды, осы күні Мери Олдувэй аңғарындағы қазба жұмыстары
барысында антропоидың алғашқы тісін тауып кейін, Л.Лики оны зинджинтроп деп
атады. Камит-аргон тәсілі бойынша анықталған зинджантроп жасы шамамен 1млн.
70 мың жыл болды. Кейінгі зерттеулер барысында адам ең ежелгі жасы 2,5 мың
жылды қамтиды.
Адамның пайда болу мәселесіне байланысты көптеген еңбектер жарық
көрді. Қазіргі кезде антрополог, археолог, этнографтар жинаған бай әдеби
қоры бар. Өкінішке орай, адамзаттың барлық эволюциялық даму жолы нақты
көрсетпеуіне байланысты ″ақтаңдақтар″ көптеп кездеседі.
Адамзаттың пайда болу мәселесі туралы Г.Н. Майлюшин ″Истаков
человечество″ еңбегінде түсінік беруге тырысады.
Адамзат тарихи үш негізгі кезеңге бөлінеді: тас, қола және темір
дәуірі. Өз кезеңінде тас дәуірі палеолит, мезолит, неолит болып бөлінеді.
Тас дәуірі мен қол дәуірінің арасында евразия контиетінде, сондай-ақ
Қазақстан территориясында да әлеуметтік-экономикалық, тарихи маңызды оқиға
энолит дәуірі болып өтті. Б.з.д. ІІ мың жылдықтың басында жаңа тарихи
кезең қола дәуірі келсе, оны б.з.д. ІХ-ҮІІ ғғ. ерте темір дәуірі
алмастырды. Кейінен б.з. ІҮ ғ. жаңа тарихи кезең ерте орта ғасырлар дәуірі
басталды.
Тақырыптың өзектілігІ: Маркстік ғылымда формациялардың алмасуы
әлеуметтік-экономикалық және эволюциялық процесс тарапынан қарастырылады.
Бірақ адамзат дамуға қандай факторлар әсер етті? Әдебиеттерде осы сұраққа
жауап жоқ.
Адамзаттың көп мың жылдық тарихында шаруашылық пен қоғамдық өзгерістер,
халықтар және мәдениеттердің алмасуы болды. Ежелгі кезеңдегі тарих
процестерге не әсер етті? Неліктен бір аймақта әр тарихи кезеңде адамдар
әр түрлі шаруашылықпен айналысты және неліктен әртүрлі аймақтарда әртүрлі
шаруашылық жүйелер қалыптасты. Адамдарды жаңалықтар мен техникалық
прогреске не итермеледі?
Жұмыс мақсаты: Біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты бір формацияда
екіншіге көшу себептерін анықтау және ежелгі тарихи процестерде экологиялық
фактордың мәнін ашу.
Жұмыс әдістері: Жұмыста тарих, жаратылыстану ғылымдарының зерттеу
әдістері қолданған: салыстырмалық-сараптау, справо-пильцолық,
трасологиялық, палеозоологиялық т.б. Барлық сұрақтарға біз адам мен
табиғат байланысын Солтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы
материалдар негізінде жауап іздедік.
Археологиялық мәліметтерімен полеклиматтық зерттеу мәліметтерімен
сәйкестендірілген кезде мынадай фактыны анықтадық: барлық тарихи өзгерулер
палеоклимат алмасудағы ірі климаттық өзгерулер немесе планетарлық масштапта
ғана емес, Евразия континентінің жекелеген аймақтарында жылы және суық ауа
алмасу, ылғалдану немесе аридизация(қуаңшылық) процестері болып жатты.
1 Бөлім Адам мен табиғаттың өзара іс-әрекеттерінің теориялық
негіздері
Қоғам және қоршаған орта бір жүйе құрып, диалектикалық қарама
қарсылықта болып тұра, өзара әрекеттеседі. ″Қоғам бөлігі ретінде табиғат
онымен бірге тұтас әлеуметтік экономикалық процес құрайды. Сонымен, қоғам
бір жағынан табиғат бөлігі болып табылса, екінші жағынан табиғат қоғамның
бір бөлігі болып табылмақ ″[1]
Алғашқы адамзат қоғамы пайда болуымен табиғи ортаның кейбір
конпоненттерінің біртіндеп өзгеруі басталды, алғашында флора мен фауна
өзгерістерге ұшырады. Жасанды антропогенді биотиптердің елді мекен, мола,
мәдени ошақталған дала, су қубырының жаңа көздері, мәдени флора мен
фаунаның белгілі түрлері пайда болуы антропогенді ландшафт процесін
аяқтайды.
Адам және қоғам. Адам және табиғат. Адам қоғамы мен жағрафиялық
орта. Осы барлық түсініктер бір- бірімен тығыз байланысты болып, өзара
әрекеттесіп, жер шарындағы қоғамдық - тарихи және табиғи - жағырафиялық
процестерге ықпал етеді. Қазіргі заманғы білім деңгейі марксистік теориясы
мен таразыға түсіп, негізгі рөл алғашқы қауымдық құрылыстың әлеуметтік
факторы емес, табиғат пен қоғамның өзара әрекеттесуінің экологиялық
концепциясына беріліп отыр. Себебі табиғи орта экономикасының даму деңгейін
анықтаса, сол арқылы – қауымның сипаты мен құрылымы анықталады. Қоршаған
орта мен қоғам ұқсастығы мәселесіне келер болсақ шаруашылық мәдени типі
үшін табиғи – климаттық фактор рөлін қарастырмау мүмкін емес. Өйткені алуан
түрлі экономикалық және табиғи - климаттық жағдай бір шаруашылық жүйелерге
оң ықпалын тигізсе, екіншілерінің дамуына кедергі жасауы мүмкін, әр түрлі
жағрафиялық аймақтармен экономикалық қуыстар да шарушылық құрлымдар дамуы
мүмкін.
Көші-қон процестері және басқа да шаруашылық жетістіктер бұлтартпас
иновациялық құбылыс.
Қоршаған тіршілік ортасын бүтіндігін сақтау қоғамның басты міндеті
болғанымен де, бұл үнемі үйлесімін таба бермейді.
Тіршілік ортасымен қоғам бүтіндігі сақтау басты міндет болмағанымен
де, бұл үнемі үйлесімін таба бермейді.
Шаруашылық құрылымдарды дамыту процесінде кей табиғи ресурстарды
шұғыл қолдану олардың азып – тозуына әкеліп соғады, полэтникалық байланыс
үзіледі. Бұл процестер экономикалық дағдарысқа әкеліп соғады, ал кей
жағдайда адамзат қоғамның құлдырауына (дегретация), кейде тіпті жойылып
кетуіне де әкеледі. Көп жағдайда қоршаған ортадағы құбылыс өзгерістер
кезінде адамзат қоғамның шаруашылық, тұрмыс -тіршілігі, өзгеріске
ұшырайды, немесе жаңа тропикалық жағдайға бейімделеді.
Не болмаса дәстүрлі шаруашылық - мәдени типтерді қалуға мүмкіндік
беретін миграциялық және жаңа экономикалық қуыс іздеу жолы арқылы
дағдарыстан шығуға тырысады. Миграция және басқа шаруашылық тәртіпке үйрену
әрекеті процесі кезінде иновациядан жалтару (қашып құтылу) мүмкін емес.
Осының барлығы табиғи орта мен қоғамның өзара әрекеттесуінің бейімделу
процестерімен тығыз байланысты болып келеді. Осылайша кейбір қоғамда
өзгерістерге бейімделу тәсілдерін, фактор іздеу қабілетін тапса, басқалары
– тарихи аренадан тұтастай бір халықтардың жойылуына әкелетін экономикалық
-әлеуметтік дағдарысқа ұласатын экологиялық құбылыстарды бастан кешіреді.
Кейде санамызда олар туралы ғайыптан пайда болып, кеткен сияқты елестейді.
Ортаның әлеуметтік және жағрафиялық байланысы жайындағы мәселе
маңызды мәселелердің бірі болып табылады, және оларды функционалды түрде
ғана бөлуге болады. ″Қандайда бір жүйе қатынасы қоршаған ортада оның
өнімімен қоректен, ақпараттары мен энергиясын қабылдаған келесі бір
жүйенің туындауына себебі болады.″ Жүйенің өзгеруімен, оның қоршаған
ортада өзгеріске ұшырайды. Жүйе мен орта бөлінбейтін бір тұтастыққа
айналады... Жүйенің прогресивті дамуы ортаның жекелеген элементтерінен жеке
даралық (автономдық) қасиеттері артады және ортамен біртұтастық байланысы
беки түседі[2].
Жағрафиялық ландшафт географиялық қабаттың (жер бедері, гирография,
климат, флора, фауна,т.б) және оның марфологиялық бөліктерінің (фация,
шатқал, жергілікті жер ) бірыңгай конпоненттерінің заңды үйлесімі болып
табылады. Бұл жағдайда ландшафт жердің кәдімгі биотиптерін құрайтын
экологиялық қуыс құбылуымен беріледі[3].
Биотиптік айналымда адам өзімен бірнеше тропикалық бөлімдерді таниды,
сондықтан қоғам табиғаттың бөлінбес бір бөлшегі ретінде табиғат
заңдылықтарына бағынышты. Қоғамдық тарихи даму процесінде адамзат әлемі
(қоғам ) табиғи процестерден неғұрлым тәуелсіз бола түседі. Адам бәрінен
соң бір жаңа табиғи ресурыстарды көре жүріп , өзін қоршаған ортаны
кеңейтеді, сонымен қатар трофикалық байланыстарында тереңдете түседі және
олардың әрқайсысынан негұрлым тәуелсіз бола түседі.
Қоғамдық – экономикалық жіктеліс (формация) өндіріс
қатынастарымен байланысты болса ,өндірістік қатынастар өз кезінде өндіргіш
күштердің даму сипатымен байланысты болмақ . Ал олар келесі кезекте
адамның табиғатқа қатынасын жанама түрде қарастырып , адам қабілетінің
белсенділік деңгейін, өзіне керек матиралдық (заттай) қажеттіліктермен
қанағаттану мақсатында қоршаған табиғи ортаға ықпалымен сипаттайды.
Қоршаған ортаға ықпал ету тарихи турғыдан әр алуан болып келеді, ал
оның прогрессивті нысаны өндіргіш күштердің қол жеткізген жетістіктері
деңгейі мен өндірістің қатынастарымен байланысты болады. Алайда бұл
пікірдің кері жағы да бар, себебі табиғат осы әрекеттесудің кері рөлінде
ғана шықпай, керісінше қоғамдық дамуға әсер ететін стихиялық және қуатты
фактор болып табылады.
Қоғамның матиралдық процесі нәтижесі табиғаттың дайын өнідері шетте
қалып , табиғи туындаудың өздері ғана пайдаланылады, есесіне олар табиғи
процестерге тән емес кеңістік мерзімді өмір сүру нысандары дене, зат және
процестер табиғи жүйелерге, алуан түрлі соңынан өзара әрекеттесу арқылы
және сан алуан заттарға айналады.
Этнография және археология тарихи процестердің даму барысында
географиялық кеңістікте орналасу тұрғысынан алғанда, тарих және география
ғылымдарының арасын байланыстырушы қызметін атқарушы тәрізді. Кез келген
тарихи этнографиялық құбылыстардың қайсы бір кезеңі мен таралу аспектерін
зерттеп ашу кезінде осынау заңдылықтарды нақтылығын байқаймыз.
Бүгінгі күндегі археология мен этнография ғылымдарының басты
қағидаларының бірі әлем халықтарының мәдени - тұрмыстың ортақтығы , ұлт
ұлыстардың түп тамырының бір екендігі әр текті мәдени және экологиялық
сипатына тығыз байланысын анықтау болмақ.
Осыдан жүз жыл бұрын Э.Тейлор өзінің ″Первобытская культура ″ (1871)
атты еңбегінде мәдениеттің даму және жалпылай қоғамдық және мәдениеттің
прогресс төменнен жоғары формаға қарай эволюциялық даму нысаны болады деген
заңдылығы мәселені көтерген болатын. Эволюционист ғалымның үлкен жетістігі
ол тезисінде әр бір мәдени құбылыстарды оның бастауы және негізгі даму
кезеңдері анықталған кезде ғана оған жауап бере аламыз деген болатын.
ХІХ және ХХ ғғ адамзат тарихының шаруашылық мәдени эволюциялық дамуына
қатысты тың ой – көзқарастардың келуімен ″мәдени орталықтар ″, яғни тарихи
мәдени мектептер қалыптасты . Олар шаруашылық – мәдени саналуандықты
әлемдегі миграцияның (көші қонмен), әсер диффузия халықтардың мәдениетінің
бір- бірінен оқшауланып бөлінуімен түсіндірді.
ХХ ғ басында америкалық этнографтар эволюционистер адамзат тарихының
бірлігі атты идеядан бас тарта отырып , жекелеген териториялық топтар
″мәдени ареалдер″ шекараларының ерекшеліктері болатындығы жөнінде тарихи
прагматифтік көзқарастарды ұстанды[4].
ХХ ғ І жартысында әлем халықтарын мәдени тұрмыстық топтар идеясы
этнография және археология ғылымдар экологиялық бағыттағы
(эвсиронментализм) өкілдер арасында кең қолдауға ие болды. Бұл бағыт ХХ
ғ 20 ж Англияда Британ аралдарындағы ежелгі және алғашқы қоғам тарихын
зерттеуде О. Кроуфорд және К. Фокелер кеңінен пайдаланды Тейлор
Фокстың еңбегін өте жоғары бағалап, оны тарихи зерттеу құралы талдау
картасы ретінде (distribution maps ) кең мүмкіндік деп атап көрсетті.
Европа этнографтары арасында 1934 жылы жарық көрген ағылшын
этнографы Д. Фордтың ″Среда экономика и общество ″ еңбегі кең танымал
болды. Уисслердің идеясын дамыта отырып, мәдениеттің таралу негізінен
табиғи ландшафтың аймақтар деп сипаттама береді. Д. Форд географиялық
детерметизмнен бас тартты. 2) Өнеркәсіптік орта қалған елдерді ол
негізінен үш топқа бөліп қарады: терімшілер, егіншілер және малшылар.
Әр топ ортадағы біртекті құрысы мен мәдени – шаруашылық ерекшелігіне
байланысты нақты бір халықты сипаттайды деп көрсетеді.
Жетекші шаруашылық қызметі нақты географиялық мүмкіндік (жағдай)
әжептәуір дәрежеде анықтайды басты этнографиялық параметр образын ,
сондай ақ ол төмендегідей дефинициалды жіктелістерге бөлінді : отықшы,
жартылай отырықшы, жартылай көшпелі, көшпелі және қаңғыбастар.
Міне нағыз осы анықтама аңыз картада алғашш рет түсіріліп
төмендегідей анықтама берілді: (1) қанғыбастарға аңшы терімшілер және
ыстық өлке (пояс) саваны жартылай отырықшылар, теңіз аңдарын аулаушы
арктика аңшылары (8) көшпеліл бұғышылар, тундра және орманды тундра
аңшылары, (15) ыстық поястағы жерөңдеуші егіншілер (22); және т.б
(картаны қараңыз)
Шаруашылық мәдени типті зерттей келе олардың дамуы географиялық
ортамен тығыз байланыстылығын байқаймыз. (35)
Табиғи ландышафт аймақтарда нақты бір шаруашылық топ анықтала бастаса
да, қаңғыбас аңшылық пен терімшілер ретінде қала берді. (39) Олардың
тұрмыс тіршілігі шаруашылық түрлері біртекті деуге әсте болмайды;
Евразия мұзды аймағы, Алдыңғы азия таулы аймағы жартылай шөлеит және
қоңыржай жылы белдеулермен ыстық ылғалды тропикалық белдеулердегі
табиғат ерекшелігімен салыстыруға болмайды. Мұны Старого Света алғашқы
эйкумендерінің Батыс бөлігіндегі еңбек құралы кремнев қол шапқышы
(рубила) мен Шығыс бөлігіндегі чопперді мысалға алсақ жеткілікті сияқты.
Орта және кейіңгі поеолит кезеңінде ежелгі гоминидтердің
икемделу процесі алғашқы эйкумен барлық территорияны қамтымаса да,
антропологтардың айтуынша бірнеше адамзат таралу ошағы (нақты 2-еу )
болғандығы. Қазіргі адам homa sapiens жеке , әрине жартылай , бір- бірінен
оқшау өмір кешті (40).
Кейінгі полеолитте жер бетінде негізгі тіршілік иелерінің шаруашылық
мәдени айырмашылықтары анықтала түсті. Европаның далалы облыстары мен
Солтүстік Америкадағы ірі жануарларды аулайтын айрықша аңшылық шаруашылық
тән. Мәселен, Украйнада табылған момонттың (зілдің ) сүйегі, қаңқалары,
тұмсығынан жасалған шеңбер тәріздес (үйлер) тұрақтардың көптеп кезігуі.(41)
Оңтүтік орман далалы Примор облыстары қоңыржай және аздап балықшылық
тән болып келеді. Дәл осы жоғарғы палеолит пен мезолитте шаруашылық
мәдениет дифференциясы (бөліну) отырықшы және жартылай отырықшы бөлінуін
біріншісін теңізаумақтық терімшілер мен балықшылар, келесі топқа ірі аң
және құстарды аулаушы көшпелі аңшыларды жатқызуға болады. Ылғалды
тропикалық орман алқаптарында және ыстық саванна белдігі шаруашылық мәдени
дәстүрі он мыңдаған жылдар бойы еш өзгеріссіздігмен сипатталады. Мәселен,
Африка белдеуінде ерте полеолит дәуірінің 50-10 мың жылдарға созылған
шаруашылық- мәдени типі аңшылық пен терімшілік ″санго″ типі ұзақ уақыт
бойы үзіліссіз қала берді.
Алдыңғы Азия жылы белдеулі таулы аймақтарын зерттеу Шанидар үңгірі
тұрағынан табылған ежелгі антропогенездердің жүз мың жылдаған уақыт ішінде
әлденеше рет өзгерістер болғанын байқады. Тыңғылықты зерттеу барысында аң
аулау шеберлігі артып ірі аңдардан ұсақ саналуан дичьтерді және
терімшіліктің кең таралуы археолог К. Фланери сөзімен айтсақ ″Революциялық
кең ауқымды дайындық ″ (braud spectrum revolution), яғни осы аймақтағы
″өндіруші шаруашылық ″өтудің бастамасы болды43.
Мезолит дәуірінде белгілі бір теңіз маңы аймақтарында терімшілік және
аңшылық, балық кәсібі біршама отырықшыланып, шаруашылық базасының дамуына
прогресивті жағдай туғызды. Солтүстік Африканың шаруашылық мәдени типіне,
мәселен Каспий мәдениетін, Оңтүстік Африкада Вильтон және т.б жатқызуға
болады. Он мың жыл бұрын алдынғы Азияда тарихи мәдени өтпелі кезең неолит
төңкерісі деп аталып жүрген кезең басталды, жабайы арпа бидайдан
терімшіліктен жасанды өнім шығаруға, ал аңшылар жабайы жануарларды қолға
үйретуге көшті.(44) Алғашында бұл жағдайға теңіз жағалауындағы терімшілер,
жылы белдеудегі қаңғыбас аңшылар тез бейімделіп прогресивті элементтер
қалыптастыра бастады.
А. Декандолдың ұстанымы ізімен қазіргі таңда археологтар
егіншілікпен, малшылықтың қашан және қай жерде пайда болғаны жөнінде жұмбақ
сырын ашуға қадам жасалынды. Н.И. Вавилов және оның шәкірттері көптеген
мәдени өсімдіктердің шығу негізі ошағы (орталығы) туралы теориялық болжам
жасайды(45). Жаңа дәуірде палеолит этноботаниктері (Г. Хельбен, В.Цейст,
Р.Маинейш және т.б ) ежелгі кен өңдеу ошағының географиялық орналасуы,
мусьтерлік ″аңшылар″, мезолиттік терімшілерден неолиттік жер өңдеушілер
мен малшыларға дейінгі барлық сатылар зерттеліп археологиялық дәйектемелер
арқылы нақтыланды.
Әлем картасында көптеген ежелгі ошақтар пайда болды: оларға, алдыңғы
Азия және Шығыс Жерорта теңіздік (б.з.д.VІІІ-VІ мың жыл) үнді- қытай
(б.з.дVIII-VІ мың жылдық .); иран-орта азиялық (б.з.д.V-IV мың жылдық ) ;
үнділік (б.з.д.IV –II мың жылдық ); индонезиялық, қытайлық,
мезоамерикандық және перуандықтар (б.з.д. ІІІ-I мың жылдық) жатады.
Жоғарыда аталған ошақтарда шаруашылық дәстүрлер өзіндік
ерекшеліктеріне қарай және табиғаттың өнімдеріне байланысты бейімделіп
отырды. Мәселен, тобырлық аңшылық және терімшіліктен, отырықшылық және
жартылай отырықшылыққа, егіншілікке және малшылыққа т.б. Малшылық
егіншілікпен бір уақытта пайда болса да, кей жағдайда артта қалып, кей
кездері алдыға дамып қатар жүріп отырды (47). К.Маркс және Ф. Энгельс
еңбек бөлінісі мен егіншілік кәсіптің дамуы әлемдік тарихи процесте аса
маңызды рөл атқарғандығы туралы көптеп мәліметтер келтірді.(48
Б.з.д. ІІ мың жыл темірдің пайда болуымен (Ф.Энгельс бойынша темір
қылыш, онымен бірге соқа мен балта дәуірі) , ал темірден еңбек құралдарын
жасау егіншаруашылығында өнімді арттырды, сонымен қатар Евразия даласында
мал шаруашылығының өркендеуін тездетті. Яғни, осы аймақта б.з.д. ІІ және І
мың жылдықта малшылық егіншілік комплексті шаруашылығы көшпелі мал
шаруашылығына өтті. (51) Евразия сахарасында көшпелі мал шаруашылығының
қалыптасып кең қанат жая бастауы б.з.д. І мың жылдықтағы ″халықтардың ұлы
қоныс аударуына ″ зор ықпал етті.
Көшпелілердің көшіқоны (миграция) ежелгі отырықшы өркениет тарихы
тағдырына әсерін тигізіп қана қоймай, сонымен қатар Евразиялық терімшілері
мәдениетіне үлкен өзгерістер әкелді.
Жылқы шаруашылығының ықпалымен Орталық Азияда (Саян тау
жоталарында ) бұғы өсіру ошағы пайда болды, бұғы шаруашылығы Солтүстік
Азия аңшыларының тұрмысына кіріге бастады.
Осы уакытта Европада жер өңдеу эволюциялық жолмен бірнеше сатылық
жүйеден өтсе, евразия кеңістігінде малшаруашылығы өзіндік табиғи және
мәденишаруашылық ерекшелігімен басқа да шаруашылық түрлерімен ұштасып кең
қанат жайды.
Экологиялық жағдайы жайлы экваторлық орманды, тропикалық жартылай
шөлейт, тайгалық орманды және тундрада, арктикалық жағалауларда ХХ ғ дейін
алғашқы қоғамдық шаруашылық түрі мен қауымдық инстуттар сақталып келді (53)
.
Адамзат дифференцияциясы -жалпы күрделі түрдегі шаруашылық- мәдени
типтердің құрылуына жол ашады. Жалпы әлеуметтік шаруашылық мәдени бейнесі
жаңа заманда аса қиын жағдайға тап болды.
Мұндағы басты мәселе отарлық езгінің жекелеген халықтардың дамуына
жасалған жасанды кедергілері әрекеттінің нәтижесі. Европалық отарлау
саясаты нәтижесінде әлемнің көптеген аумақтарындағы архаилық типтердің
түп тамырымен жұтып жіберсе , келесі бір мәдени типтер өзіндік жаңа
элементтерге ие болды (мәселен Америкадағы изон жіне тунак аулаушы атты
аңшылар ). Типті кейбір халықтар(тасмандықтар , мәңгі алаулықтар т.б.)
жер бетінен жойылып кетті . Олармен бірге сол халықтың шаруашылық мәдениеті
жойылды . Жалпы шаруашылық мәдени типтерінің аумағы мен динамикасын жасау
үшін тек қана әр тарихи кезеңді картаға түсіру арқылы , алғашқы қоғамнан
бастап бүгінгі күнге дейін адамзат даму тенденциясын толық бейнелеу қажет.
Ол үшін әрине , көп уақыт және көптеген еңбектер қажет етеді. Жұмысты
жеңілдету үшін кезең кезеңімен топтап қарастыралық. Бірінші кезеңге ХІХ –
ХХ ғғ алғашқы мағұлматтарды жатқызамыз . Бұл кезеңдерге әлем халықтары
туралы мол мағұлматтар далалық этнографиялық материялдар жатады. Дамушы
және дамыған елдер үшін дәстүрлі шаруашылық жүйесінің бұзылуы маңызы жоқ
болды . ХХғ басына дейін шеткері аймақтарда ежелгі шаруашылық -мәдени
типтер, мәселен калифорния терімшілері, Амазоннаның қаңғыбас аңшы
терімшілері, арктикалық жартылай отырықшы аңшылар т.б сақталып келді.
Бұл мәдени - шаруашылық саналуандығымен мыңдаған жылғы тарихты
бейнелейді. Картадағы сегіз топқа біріккен оңдаған типтер, бір – бірінен
айырмашылығы көптеген өнім түрлерін жасаумен әлеуметтік экономикалық
дамуы, тіршілік ету және мәдениетімен ерекшелігімен сипатталады (54).
Бірінші топқа ең алғашқы адамзат тарихының шаруашылық бастауы
экономикасының негізгі өзегі болып табылатын аңшылық, терімшілік және
балықшылық жатады. Оларды ″табиғаттың дайын өнімін иемденуші ″ деп
атағаныменен аңшылар, терімшілер балықшы адамдар қызметі тек ғана ″ие
мденуменен ғана шектелмейді″. Еңбекті ұйымдастыру барысында туындайтын
қиындықтар баршылық алуан түрлі техникалық әдіс-тәсілдер және сондай-ақ
өнім өндіру ерекшеліктеріне байланысты өзіндік сфецфикасы бар. Осынау ХХ ғ
басындағы жоғалу алдында турған шаруашылық мәдени типтерге Африканың
(фегментури, хадзафи ) және басқа Африканың қаңғыбас аңшылар терімшілер
тобы, Азияның (пунандар аэта, кубу т.б ), Америкалық ( Сирона Ленгуа, және
т.б. ): Тундра және Тайганың аңшылары мен балықшылары ( Америкалық
солтүстік Атапаскалар, Эвенклер, Азиялық юкагерлер); теңіз жағалауының
жартылай отырықшы-балықшы, терімшілер (Азиялық аңдамастар, Оңтүстік
Америкалық алакалуфтер), арктикалық теңіз аңдарын аулаушылар (ескимостар,
жағалаулық чукшалар, және карниактар ) және т.т. жатады. ХІХ – ХХ ғ Сібір
және солтүтік Американың солтүстігінде ежелгі шаруашылық мәдени типтері
балық және ірі аңдарды аулайтын Тайгалық аңшылар халықаралық базардағы
солтүстіктік терілерге сұраныстың артуы сауда -саттық арқасында өзіндік
өзара аңшылық өнеркәсіп пайда болды.
Келесі үлкен топқа ″барлығын қол еңбегімен жасайтын өндіргіш
экономикалық″ шаруашылық мәдени типтерін біріктіреді: бұған мал шаруашылығы
(ІІ), егіншілік ІІІ және егіншілік малшылық типтер жатады. Мал шаруашылық
топтық шаруашылық мәдени типтеріне ыстық белдеуліктер: көшпелі малшылар,
аңшылар (Африкалық готентоттар, гереро) 10 жартылай отырықшы және жартылай
көшпелі егінші малшылар (Азиялық шамдар, Африкалық нуердинкалар)11. Тайга
және Тундралық аймақтарда осы топтың құрамына жартылай отырықшы малшы
аңшылар (сақалар)13, аңшы бұғышылар (эвенклер, корнияктар, ханта мансылар,
хеттер) 14, көшпелі аңшы бұғышылар, бұғышы чукшалар, ненсилар және
басқасы)15 жатады.
Ыстық белдеуде егіншілік шаруашылық- мәдени типтер сақтала отырып,
аңшылықпен, терімшілікпен және балықшылық аздап малшылықпен айналысты.
Олардың қатарына жартылай отырықшы тропикалық аңшыларды және Афикалық
саванна (манго, азанда), Америкалық (уитота6 пано т.б.) және Азиялық(
сенои) т.б. жатқызуға болады(16).
2 Бөлім Қазақстандағы ежелгі тарихи және экологиялық өзара
процестердің іс-әрекеті.
Қазақстан териториясында адам 1 мың жыл бұрын пайда болғандығы
жөнінде таулы аймақтардағы табылған ерте полеолитке жататын ежелгі еңбек
құралдары растайды. Мустьер дәуірінде адамдар таралуы аймағы қазақ
даласының солтүстігіндегі ұсақшоқылар сілеміне, қазіргі Солтүстік
Қазақстанға дейін жетті. Осынау полиоцендік уақытта (кезеңде) құрылықтың
солтүстік бөлігін мұз қабаттары жауып жатты, ал мұзды аймақта монометтер
мен басқа да ірі аңдар табын- табынымен кезіп жүрді. Қатал табиғи жағдай
азық -түлікті жеткілікті түрде қамтамасыз етуді талап етті. Осы кезеңде
биологиялық өзгерістер нәтижесінде қазіргі адам келбеті кроманьонец пайда
болды.
Солтүстік Қазақстан облысы Петерфелд аулында құдық қазу кезінде, ерте
полеолит дәуіріне жататын еңбек құралдары мен мамонттың тұмсығы табылды.
Плейтоцен голоцен шекарасын анықтауда палеографиялық принцип-
жалпы климаттың өзгеріс мұз қабаттарының азаюы, су мен жылу балансының
өзгеруі, флора мен фаунаның кең миграцияларын адамның орын ауыстырып
қоныстануына негіз туғызды. Бірақ климат ауа-райының өзгеруінің
түптамыры қай кезеңге жататынына байланысты пікір талас әлі толастаған
жоқ.
Б.з.д. 12-10 мыңжылдықта климаттың жаппай өзгерісімен сипатталатын,
жаңа геологиялық дәуір (голоцен )келді.
Евразия континенті аумағында мұз кезеңін орнына қазіргі климаттық
кезең алмастырды. Солтүстік Қазақстан ескеркіштерге сараптама жасағанда,
климат қазіргі ауа райынан да жұмсақ болғандығы анықталып отыр. Табиғи
ортаның өзгеруі жанжануар әлемі мен табиғат өнімдеріне де өзгеріс әкелді.
Адамдар жаңа бейімделіп, шаруашылық түрлеріне бейімделе отырып, жаңа
құрал саймандарды ойлап тапты. Тарих ғылымында бұл кезең мезолит дәуірі
деп аталады.
Мезолит дәуірі Қазақстандық алғашқы қоғамдық тарихында аз зеттелген
кезең. Алғашқы мезолиттік ескерткіштер оңтүстік Қазақстанда Х.А.
Алпысбаев, Батыс Қазақстанда А. Г.Медоев ал, Солтүстік Қазақстандық
археологиялық экспедиция нәтижесінде табылды. Алайда табылған тұрақтар
(коплекстер) ақпараттық мазмұны және сипаты жағынан біркелкі емес. Жақсы
стратифицияланған ескерткіштер Солтүстік Қазақстанда (Виноградовка II,
VII,XII, Куропеткино1, Тельман VII,VIIIa, Ixa, XIV ). Батыс және
Оңтүстік Қазақстанда қысқамерзімдік тұрақтар немесе ішкі қабаттары
бұзылған тұрақтар ( Батыс Қаз. Сара Айдын өзені тұрағы) , Қаратау
жоталары ауданында ( Жаңашілік, І ,ІІ , ІІІ, Маятас) және Тобыл өзені
маңайындағы мезолиттік тұрақтар кездеседі.
Солтүстік Қазақстандық мезолиттік ескерткіштер бүтіндей топтарға
бөліп қарасақ ( Явленскии, Телмандық, Виноградовкалық), Орталық
Батыс, Шығыс және Оңтүстік Қазақстандық ескерткіштері бытыранқы
және мәдени қабаты сақталмаған.
Петропавлдың Есіл маңы ескерткіштерін төрт топтық кезеңге бөліп қарайды.
Мезолитке Явленки тобы Явленка ІІ, ерте Мурин комплексі Бишкуль ІІ
және Боголюбов І) жатады. Еңбек құралы ( қару жарақ) яшма тектес
өнімдерден жасалды. Дәнүккіш техника пластикалық ашық түсті микролиттер
элементтерінен жасалған. Подконикалық және подпризматтық бір тегіс
нуклеустер тәрізді.
Мұқалған ретушты қайта өңдегенде кейінгі мезолитте кеңінен қолданған
кескіш техниканы көруге болады.
Ерте мезолитке Виноградовск шағын ауданына Курапатно және
Виноградовканың ІІ төменгі қабаты жатады. Кейінгі мезолитке-Виноградовка
ХІІ және Виноградовка ІІ (жоғарғы қабаты ) жатады. Ерте мезолит
құалдарына ақшыл қоңыр түсті кремни (шақпақтастар) шикізат ретінде
пайдалануы тән. Кейінгі мезолитке пластикалық индустриялды сына тәріздес
(клиновид) нуклес арты доңғалданған өткір бұрышты арты дөңгеленген
ілгіші бар құралдар жатады
Тельман микроауданы мезолит тобына Тельман VII, VIIIa, IХa, XIVa
материалдар топтамасы жатады. Құрал- сайман жасауға шикізат көзі
ретінде яшма, шақпақтастар сұр және қоңырсары түсті кварциттер
пайдаланды. Олардың ішінде пластикалық ретуштар-шеттері жұмырланған
арты имектелген, микролиттер, сынған пластика бұрыштарын кескіш ретінде
пайдалануымен кең тараған. Микроөткірлігімен, симметриялық трапеция
формасының төмендігімен, пластикалық артының үшкірлігімен параграмасы
пропорциялық сызылғандығымен ерекшеленеді.
1975ж. В.Н.Ловин зерттеу нәтижесінде табылған Қостанай обылысындағы
Евгениевка тұрағы миропластикалық типі ерекшелігімен жетекші рөл
атқарады.
Жоғарыдағы Солтүстік Қазақстандық мәдени комплекстер мәселесіне
қайта оралар болсақ, біз онда стратегиялық, индустриялық және
типологиялық сарапта-салыстырмалық материал ретінде Явленск,
Виноградовск, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әрекет
Тек жасыл орманы бар, теңіздер мен мұхиттар, тұщы көлдер мен
өзендер, таулар, шөл дала кеңістігі бар ғана өмір пайда болуы мүмкін
еді. Әдебиеттерде тіршілік ұғымын қоршаған орта мен организмнің бейімделу
процесі деп қарастырады. Адамның биологиялық түр кейпінде өзгешелігі ол екі
аяқпен тік жүріп, қолдың жүруден босап, бас миының дамуы болып табылады.
Өз кезегінде бұл ерекшеліктерді еңбек етумен байланыстырамыз. Сонымен
қатар, маймылдың адамға айналуының басым факторы, ол дайын өсімдіктермен
қоректенуден ет тағамына көшуімен байланысты. Оған себеб, мұздақ дәуірі
климаттық жағдайы.
Адамның болмысы, оның қоршаған басқа тіршілік атаулыдан нендей
айырмашылығы бар және дүниетанымдық қарсы не қояды, яғни адамзаттың
филасофия және ғылымның пайда болуынан бастап барлық ойшылдардың
негізгі мәселесі болды.
Бүгінде біз Луис және Мери Ликалардың арқасында ең алғашқы адамның
пайда болу отанын білу мүмкіндігіне ие болдық. Олардың ең бақытты күні
1957 ж. 17-шілде болды, осы күні Мери Олдувэй аңғарындағы қазба жұмыстары
барысында антропоидың алғашқы тісін тауып кейін, Л.Лики оны зинджинтроп деп
атады. Камит-аргон тәсілі бойынша анықталған зинджантроп жасы шамамен 1млн.
70 мың жыл болды. Кейінгі зерттеулер барысында адам ең ежелгі жасы 2,5 мың
жылды қамтиды.
Адамның пайда болу мәселесіне байланысты көптеген еңбектер жарық
көрді. Қазіргі кезде антрополог, археолог, этнографтар жинаған бай әдеби
қоры бар. Өкінішке орай, адамзаттың барлық эволюциялық даму жолы нақты
көрсетпеуіне байланысты ″ақтаңдақтар″ көптеп кездеседі.
Адамзаттың пайда болу мәселесі туралы Г.Н. Майлюшин ″Истаков
человечество″ еңбегінде түсінік беруге тырысады.
Адамзат тарихи үш негізгі кезеңге бөлінеді: тас, қола және темір
дәуірі. Өз кезеңінде тас дәуірі палеолит, мезолит, неолит болып бөлінеді.
Тас дәуірі мен қол дәуірінің арасында евразия контиетінде, сондай-ақ
Қазақстан территориясында да әлеуметтік-экономикалық, тарихи маңызды оқиға
энолит дәуірі болып өтті. Б.з.д. ІІ мың жылдықтың басында жаңа тарихи
кезең қола дәуірі келсе, оны б.з.д. ІХ-ҮІІ ғғ. ерте темір дәуірі
алмастырды. Кейінен б.з. ІҮ ғ. жаңа тарихи кезең ерте орта ғасырлар дәуірі
басталды.
Тақырыптың өзектілігІ: Маркстік ғылымда формациялардың алмасуы
әлеуметтік-экономикалық және эволюциялық процесс тарапынан қарастырылады.
Бірақ адамзат дамуға қандай факторлар әсер етті? Әдебиеттерде осы сұраққа
жауап жоқ.
Адамзаттың көп мың жылдық тарихында шаруашылық пен қоғамдық өзгерістер,
халықтар және мәдениеттердің алмасуы болды. Ежелгі кезеңдегі тарих
процестерге не әсер етті? Неліктен бір аймақта әр тарихи кезеңде адамдар
әр түрлі шаруашылықпен айналысты және неліктен әртүрлі аймақтарда әртүрлі
шаруашылық жүйелер қалыптасты. Адамдарды жаңалықтар мен техникалық
прогреске не итермеледі?
Жұмыс мақсаты: Біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты бір формацияда
екіншіге көшу себептерін анықтау және ежелгі тарихи процестерде экологиялық
фактордың мәнін ашу.
Жұмыс әдістері: Жұмыста тарих, жаратылыстану ғылымдарының зерттеу
әдістері қолданған: салыстырмалық-сараптау, справо-пильцолық,
трасологиялық, палеозоологиялық т.б. Барлық сұрақтарға біз адам мен
табиғат байланысын Солтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы
материалдар негізінде жауап іздедік.
Археологиялық мәліметтерімен полеклиматтық зерттеу мәліметтерімен
сәйкестендірілген кезде мынадай фактыны анықтадық: барлық тарихи өзгерулер
палеоклимат алмасудағы ірі климаттық өзгерулер немесе планетарлық масштапта
ғана емес, Евразия континентінің жекелеген аймақтарында жылы және суық ауа
алмасу, ылғалдану немесе аридизация(қуаңшылық) процестері болып жатты.
1 Бөлім Адам мен табиғаттың өзара іс-әрекеттерінің теориялық
негіздері
Қоғам және қоршаған орта бір жүйе құрып, диалектикалық қарама
қарсылықта болып тұра, өзара әрекеттеседі. ″Қоғам бөлігі ретінде табиғат
онымен бірге тұтас әлеуметтік экономикалық процес құрайды. Сонымен, қоғам
бір жағынан табиғат бөлігі болып табылса, екінші жағынан табиғат қоғамның
бір бөлігі болып табылмақ ″[1]
Алғашқы адамзат қоғамы пайда болуымен табиғи ортаның кейбір
конпоненттерінің біртіндеп өзгеруі басталды, алғашында флора мен фауна
өзгерістерге ұшырады. Жасанды антропогенді биотиптердің елді мекен, мола,
мәдени ошақталған дала, су қубырының жаңа көздері, мәдени флора мен
фаунаның белгілі түрлері пайда болуы антропогенді ландшафт процесін
аяқтайды.
Адам және қоғам. Адам және табиғат. Адам қоғамы мен жағрафиялық
орта. Осы барлық түсініктер бір- бірімен тығыз байланысты болып, өзара
әрекеттесіп, жер шарындағы қоғамдық - тарихи және табиғи - жағырафиялық
процестерге ықпал етеді. Қазіргі заманғы білім деңгейі марксистік теориясы
мен таразыға түсіп, негізгі рөл алғашқы қауымдық құрылыстың әлеуметтік
факторы емес, табиғат пен қоғамның өзара әрекеттесуінің экологиялық
концепциясына беріліп отыр. Себебі табиғи орта экономикасының даму деңгейін
анықтаса, сол арқылы – қауымның сипаты мен құрылымы анықталады. Қоршаған
орта мен қоғам ұқсастығы мәселесіне келер болсақ шаруашылық мәдени типі
үшін табиғи – климаттық фактор рөлін қарастырмау мүмкін емес. Өйткені алуан
түрлі экономикалық және табиғи - климаттық жағдай бір шаруашылық жүйелерге
оң ықпалын тигізсе, екіншілерінің дамуына кедергі жасауы мүмкін, әр түрлі
жағрафиялық аймақтармен экономикалық қуыстар да шарушылық құрлымдар дамуы
мүмкін.
Көші-қон процестері және басқа да шаруашылық жетістіктер бұлтартпас
иновациялық құбылыс.
Қоршаған тіршілік ортасын бүтіндігін сақтау қоғамның басты міндеті
болғанымен де, бұл үнемі үйлесімін таба бермейді.
Тіршілік ортасымен қоғам бүтіндігі сақтау басты міндет болмағанымен
де, бұл үнемі үйлесімін таба бермейді.
Шаруашылық құрылымдарды дамыту процесінде кей табиғи ресурстарды
шұғыл қолдану олардың азып – тозуына әкеліп соғады, полэтникалық байланыс
үзіледі. Бұл процестер экономикалық дағдарысқа әкеліп соғады, ал кей
жағдайда адамзат қоғамның құлдырауына (дегретация), кейде тіпті жойылып
кетуіне де әкеледі. Көп жағдайда қоршаған ортадағы құбылыс өзгерістер
кезінде адамзат қоғамның шаруашылық, тұрмыс -тіршілігі, өзгеріске
ұшырайды, немесе жаңа тропикалық жағдайға бейімделеді.
Не болмаса дәстүрлі шаруашылық - мәдени типтерді қалуға мүмкіндік
беретін миграциялық және жаңа экономикалық қуыс іздеу жолы арқылы
дағдарыстан шығуға тырысады. Миграция және басқа шаруашылық тәртіпке үйрену
әрекеті процесі кезінде иновациядан жалтару (қашып құтылу) мүмкін емес.
Осының барлығы табиғи орта мен қоғамның өзара әрекеттесуінің бейімделу
процестерімен тығыз байланысты болып келеді. Осылайша кейбір қоғамда
өзгерістерге бейімделу тәсілдерін, фактор іздеу қабілетін тапса, басқалары
– тарихи аренадан тұтастай бір халықтардың жойылуына әкелетін экономикалық
-әлеуметтік дағдарысқа ұласатын экологиялық құбылыстарды бастан кешіреді.
Кейде санамызда олар туралы ғайыптан пайда болып, кеткен сияқты елестейді.
Ортаның әлеуметтік және жағрафиялық байланысы жайындағы мәселе
маңызды мәселелердің бірі болып табылады, және оларды функционалды түрде
ғана бөлуге болады. ″Қандайда бір жүйе қатынасы қоршаған ортада оның
өнімімен қоректен, ақпараттары мен энергиясын қабылдаған келесі бір
жүйенің туындауына себебі болады.″ Жүйенің өзгеруімен, оның қоршаған
ортада өзгеріске ұшырайды. Жүйе мен орта бөлінбейтін бір тұтастыққа
айналады... Жүйенің прогресивті дамуы ортаның жекелеген элементтерінен жеке
даралық (автономдық) қасиеттері артады және ортамен біртұтастық байланысы
беки түседі[2].
Жағрафиялық ландшафт географиялық қабаттың (жер бедері, гирография,
климат, флора, фауна,т.б) және оның марфологиялық бөліктерінің (фация,
шатқал, жергілікті жер ) бірыңгай конпоненттерінің заңды үйлесімі болып
табылады. Бұл жағдайда ландшафт жердің кәдімгі биотиптерін құрайтын
экологиялық қуыс құбылуымен беріледі[3].
Биотиптік айналымда адам өзімен бірнеше тропикалық бөлімдерді таниды,
сондықтан қоғам табиғаттың бөлінбес бір бөлшегі ретінде табиғат
заңдылықтарына бағынышты. Қоғамдық тарихи даму процесінде адамзат әлемі
(қоғам ) табиғи процестерден неғұрлым тәуелсіз бола түседі. Адам бәрінен
соң бір жаңа табиғи ресурыстарды көре жүріп , өзін қоршаған ортаны
кеңейтеді, сонымен қатар трофикалық байланыстарында тереңдете түседі және
олардың әрқайсысынан негұрлым тәуелсіз бола түседі.
Қоғамдық – экономикалық жіктеліс (формация) өндіріс
қатынастарымен байланысты болса ,өндірістік қатынастар өз кезінде өндіргіш
күштердің даму сипатымен байланысты болмақ . Ал олар келесі кезекте
адамның табиғатқа қатынасын жанама түрде қарастырып , адам қабілетінің
белсенділік деңгейін, өзіне керек матиралдық (заттай) қажеттіліктермен
қанағаттану мақсатында қоршаған табиғи ортаға ықпалымен сипаттайды.
Қоршаған ортаға ықпал ету тарихи турғыдан әр алуан болып келеді, ал
оның прогрессивті нысаны өндіргіш күштердің қол жеткізген жетістіктері
деңгейі мен өндірістің қатынастарымен байланысты болады. Алайда бұл
пікірдің кері жағы да бар, себебі табиғат осы әрекеттесудің кері рөлінде
ғана шықпай, керісінше қоғамдық дамуға әсер ететін стихиялық және қуатты
фактор болып табылады.
Қоғамның матиралдық процесі нәтижесі табиғаттың дайын өнідері шетте
қалып , табиғи туындаудың өздері ғана пайдаланылады, есесіне олар табиғи
процестерге тән емес кеңістік мерзімді өмір сүру нысандары дене, зат және
процестер табиғи жүйелерге, алуан түрлі соңынан өзара әрекеттесу арқылы
және сан алуан заттарға айналады.
Этнография және археология тарихи процестердің даму барысында
географиялық кеңістікте орналасу тұрғысынан алғанда, тарих және география
ғылымдарының арасын байланыстырушы қызметін атқарушы тәрізді. Кез келген
тарихи этнографиялық құбылыстардың қайсы бір кезеңі мен таралу аспектерін
зерттеп ашу кезінде осынау заңдылықтарды нақтылығын байқаймыз.
Бүгінгі күндегі археология мен этнография ғылымдарының басты
қағидаларының бірі әлем халықтарының мәдени - тұрмыстың ортақтығы , ұлт
ұлыстардың түп тамырының бір екендігі әр текті мәдени және экологиялық
сипатына тығыз байланысын анықтау болмақ.
Осыдан жүз жыл бұрын Э.Тейлор өзінің ″Первобытская культура ″ (1871)
атты еңбегінде мәдениеттің даму және жалпылай қоғамдық және мәдениеттің
прогресс төменнен жоғары формаға қарай эволюциялық даму нысаны болады деген
заңдылығы мәселені көтерген болатын. Эволюционист ғалымның үлкен жетістігі
ол тезисінде әр бір мәдени құбылыстарды оның бастауы және негізгі даму
кезеңдері анықталған кезде ғана оған жауап бере аламыз деген болатын.
ХІХ және ХХ ғғ адамзат тарихының шаруашылық мәдени эволюциялық дамуына
қатысты тың ой – көзқарастардың келуімен ″мәдени орталықтар ″, яғни тарихи
мәдени мектептер қалыптасты . Олар шаруашылық – мәдени саналуандықты
әлемдегі миграцияның (көші қонмен), әсер диффузия халықтардың мәдениетінің
бір- бірінен оқшауланып бөлінуімен түсіндірді.
ХХ ғ басында америкалық этнографтар эволюционистер адамзат тарихының
бірлігі атты идеядан бас тарта отырып , жекелеген териториялық топтар
″мәдени ареалдер″ шекараларының ерекшеліктері болатындығы жөнінде тарихи
прагматифтік көзқарастарды ұстанды[4].
ХХ ғ І жартысында әлем халықтарын мәдени тұрмыстық топтар идеясы
этнография және археология ғылымдар экологиялық бағыттағы
(эвсиронментализм) өкілдер арасында кең қолдауға ие болды. Бұл бағыт ХХ
ғ 20 ж Англияда Британ аралдарындағы ежелгі және алғашқы қоғам тарихын
зерттеуде О. Кроуфорд және К. Фокелер кеңінен пайдаланды Тейлор
Фокстың еңбегін өте жоғары бағалап, оны тарихи зерттеу құралы талдау
картасы ретінде (distribution maps ) кең мүмкіндік деп атап көрсетті.
Европа этнографтары арасында 1934 жылы жарық көрген ағылшын
этнографы Д. Фордтың ″Среда экономика и общество ″ еңбегі кең танымал
болды. Уисслердің идеясын дамыта отырып, мәдениеттің таралу негізінен
табиғи ландшафтың аймақтар деп сипаттама береді. Д. Форд географиялық
детерметизмнен бас тартты. 2) Өнеркәсіптік орта қалған елдерді ол
негізінен үш топқа бөліп қарады: терімшілер, егіншілер және малшылар.
Әр топ ортадағы біртекті құрысы мен мәдени – шаруашылық ерекшелігіне
байланысты нақты бір халықты сипаттайды деп көрсетеді.
Жетекші шаруашылық қызметі нақты географиялық мүмкіндік (жағдай)
әжептәуір дәрежеде анықтайды басты этнографиялық параметр образын ,
сондай ақ ол төмендегідей дефинициалды жіктелістерге бөлінді : отықшы,
жартылай отырықшы, жартылай көшпелі, көшпелі және қаңғыбастар.
Міне нағыз осы анықтама аңыз картада алғашш рет түсіріліп
төмендегідей анықтама берілді: (1) қанғыбастарға аңшы терімшілер және
ыстық өлке (пояс) саваны жартылай отырықшылар, теңіз аңдарын аулаушы
арктика аңшылары (8) көшпеліл бұғышылар, тундра және орманды тундра
аңшылары, (15) ыстық поястағы жерөңдеуші егіншілер (22); және т.б
(картаны қараңыз)
Шаруашылық мәдени типті зерттей келе олардың дамуы географиялық
ортамен тығыз байланыстылығын байқаймыз. (35)
Табиғи ландышафт аймақтарда нақты бір шаруашылық топ анықтала бастаса
да, қаңғыбас аңшылық пен терімшілер ретінде қала берді. (39) Олардың
тұрмыс тіршілігі шаруашылық түрлері біртекті деуге әсте болмайды;
Евразия мұзды аймағы, Алдыңғы азия таулы аймағы жартылай шөлеит және
қоңыржай жылы белдеулермен ыстық ылғалды тропикалық белдеулердегі
табиғат ерекшелігімен салыстыруға болмайды. Мұны Старого Света алғашқы
эйкумендерінің Батыс бөлігіндегі еңбек құралы кремнев қол шапқышы
(рубила) мен Шығыс бөлігіндегі чопперді мысалға алсақ жеткілікті сияқты.
Орта және кейіңгі поеолит кезеңінде ежелгі гоминидтердің
икемделу процесі алғашқы эйкумен барлық территорияны қамтымаса да,
антропологтардың айтуынша бірнеше адамзат таралу ошағы (нақты 2-еу )
болғандығы. Қазіргі адам homa sapiens жеке , әрине жартылай , бір- бірінен
оқшау өмір кешті (40).
Кейінгі полеолитте жер бетінде негізгі тіршілік иелерінің шаруашылық
мәдени айырмашылықтары анықтала түсті. Европаның далалы облыстары мен
Солтүстік Америкадағы ірі жануарларды аулайтын айрықша аңшылық шаруашылық
тән. Мәселен, Украйнада табылған момонттың (зілдің ) сүйегі, қаңқалары,
тұмсығынан жасалған шеңбер тәріздес (үйлер) тұрақтардың көптеп кезігуі.(41)
Оңтүтік орман далалы Примор облыстары қоңыржай және аздап балықшылық
тән болып келеді. Дәл осы жоғарғы палеолит пен мезолитте шаруашылық
мәдениет дифференциясы (бөліну) отырықшы және жартылай отырықшы бөлінуін
біріншісін теңізаумақтық терімшілер мен балықшылар, келесі топқа ірі аң
және құстарды аулаушы көшпелі аңшыларды жатқызуға болады. Ылғалды
тропикалық орман алқаптарында және ыстық саванна белдігі шаруашылық мәдени
дәстүрі он мыңдаған жылдар бойы еш өзгеріссіздігмен сипатталады. Мәселен,
Африка белдеуінде ерте полеолит дәуірінің 50-10 мың жылдарға созылған
шаруашылық- мәдени типі аңшылық пен терімшілік ″санго″ типі ұзақ уақыт
бойы үзіліссіз қала берді.
Алдыңғы Азия жылы белдеулі таулы аймақтарын зерттеу Шанидар үңгірі
тұрағынан табылған ежелгі антропогенездердің жүз мың жылдаған уақыт ішінде
әлденеше рет өзгерістер болғанын байқады. Тыңғылықты зерттеу барысында аң
аулау шеберлігі артып ірі аңдардан ұсақ саналуан дичьтерді және
терімшіліктің кең таралуы археолог К. Фланери сөзімен айтсақ ″Революциялық
кең ауқымды дайындық ″ (braud spectrum revolution), яғни осы аймақтағы
″өндіруші шаруашылық ″өтудің бастамасы болды43.
Мезолит дәуірінде белгілі бір теңіз маңы аймақтарында терімшілік және
аңшылық, балық кәсібі біршама отырықшыланып, шаруашылық базасының дамуына
прогресивті жағдай туғызды. Солтүстік Африканың шаруашылық мәдени типіне,
мәселен Каспий мәдениетін, Оңтүстік Африкада Вильтон және т.б жатқызуға
болады. Он мың жыл бұрын алдынғы Азияда тарихи мәдени өтпелі кезең неолит
төңкерісі деп аталып жүрген кезең басталды, жабайы арпа бидайдан
терімшіліктен жасанды өнім шығаруға, ал аңшылар жабайы жануарларды қолға
үйретуге көшті.(44) Алғашында бұл жағдайға теңіз жағалауындағы терімшілер,
жылы белдеудегі қаңғыбас аңшылар тез бейімделіп прогресивті элементтер
қалыптастыра бастады.
А. Декандолдың ұстанымы ізімен қазіргі таңда археологтар
егіншілікпен, малшылықтың қашан және қай жерде пайда болғаны жөнінде жұмбақ
сырын ашуға қадам жасалынды. Н.И. Вавилов және оның шәкірттері көптеген
мәдени өсімдіктердің шығу негізі ошағы (орталығы) туралы теориялық болжам
жасайды(45). Жаңа дәуірде палеолит этноботаниктері (Г. Хельбен, В.Цейст,
Р.Маинейш және т.б ) ежелгі кен өңдеу ошағының географиялық орналасуы,
мусьтерлік ″аңшылар″, мезолиттік терімшілерден неолиттік жер өңдеушілер
мен малшыларға дейінгі барлық сатылар зерттеліп археологиялық дәйектемелер
арқылы нақтыланды.
Әлем картасында көптеген ежелгі ошақтар пайда болды: оларға, алдыңғы
Азия және Шығыс Жерорта теңіздік (б.з.д.VІІІ-VІ мың жыл) үнді- қытай
(б.з.дVIII-VІ мың жылдық .); иран-орта азиялық (б.з.д.V-IV мың жылдық ) ;
үнділік (б.з.д.IV –II мың жылдық ); индонезиялық, қытайлық,
мезоамерикандық және перуандықтар (б.з.д. ІІІ-I мың жылдық) жатады.
Жоғарыда аталған ошақтарда шаруашылық дәстүрлер өзіндік
ерекшеліктеріне қарай және табиғаттың өнімдеріне байланысты бейімделіп
отырды. Мәселен, тобырлық аңшылық және терімшіліктен, отырықшылық және
жартылай отырықшылыққа, егіншілікке және малшылыққа т.б. Малшылық
егіншілікпен бір уақытта пайда болса да, кей жағдайда артта қалып, кей
кездері алдыға дамып қатар жүріп отырды (47). К.Маркс және Ф. Энгельс
еңбек бөлінісі мен егіншілік кәсіптің дамуы әлемдік тарихи процесте аса
маңызды рөл атқарғандығы туралы көптеп мәліметтер келтірді.(48
Б.з.д. ІІ мың жыл темірдің пайда болуымен (Ф.Энгельс бойынша темір
қылыш, онымен бірге соқа мен балта дәуірі) , ал темірден еңбек құралдарын
жасау егіншаруашылығында өнімді арттырды, сонымен қатар Евразия даласында
мал шаруашылығының өркендеуін тездетті. Яғни, осы аймақта б.з.д. ІІ және І
мың жылдықта малшылық егіншілік комплексті шаруашылығы көшпелі мал
шаруашылығына өтті. (51) Евразия сахарасында көшпелі мал шаруашылығының
қалыптасып кең қанат жая бастауы б.з.д. І мың жылдықтағы ″халықтардың ұлы
қоныс аударуына ″ зор ықпал етті.
Көшпелілердің көшіқоны (миграция) ежелгі отырықшы өркениет тарихы
тағдырына әсерін тигізіп қана қоймай, сонымен қатар Евразиялық терімшілері
мәдениетіне үлкен өзгерістер әкелді.
Жылқы шаруашылығының ықпалымен Орталық Азияда (Саян тау
жоталарында ) бұғы өсіру ошағы пайда болды, бұғы шаруашылығы Солтүстік
Азия аңшыларының тұрмысына кіріге бастады.
Осы уакытта Европада жер өңдеу эволюциялық жолмен бірнеше сатылық
жүйеден өтсе, евразия кеңістігінде малшаруашылығы өзіндік табиғи және
мәденишаруашылық ерекшелігімен басқа да шаруашылық түрлерімен ұштасып кең
қанат жайды.
Экологиялық жағдайы жайлы экваторлық орманды, тропикалық жартылай
шөлейт, тайгалық орманды және тундрада, арктикалық жағалауларда ХХ ғ дейін
алғашқы қоғамдық шаруашылық түрі мен қауымдық инстуттар сақталып келді (53)
.
Адамзат дифференцияциясы -жалпы күрделі түрдегі шаруашылық- мәдени
типтердің құрылуына жол ашады. Жалпы әлеуметтік шаруашылық мәдени бейнесі
жаңа заманда аса қиын жағдайға тап болды.
Мұндағы басты мәселе отарлық езгінің жекелеген халықтардың дамуына
жасалған жасанды кедергілері әрекеттінің нәтижесі. Европалық отарлау
саясаты нәтижесінде әлемнің көптеген аумақтарындағы архаилық типтердің
түп тамырымен жұтып жіберсе , келесі бір мәдени типтер өзіндік жаңа
элементтерге ие болды (мәселен Америкадағы изон жіне тунак аулаушы атты
аңшылар ). Типті кейбір халықтар(тасмандықтар , мәңгі алаулықтар т.б.)
жер бетінен жойылып кетті . Олармен бірге сол халықтың шаруашылық мәдениеті
жойылды . Жалпы шаруашылық мәдени типтерінің аумағы мен динамикасын жасау
үшін тек қана әр тарихи кезеңді картаға түсіру арқылы , алғашқы қоғамнан
бастап бүгінгі күнге дейін адамзат даму тенденциясын толық бейнелеу қажет.
Ол үшін әрине , көп уақыт және көптеген еңбектер қажет етеді. Жұмысты
жеңілдету үшін кезең кезеңімен топтап қарастыралық. Бірінші кезеңге ХІХ –
ХХ ғғ алғашқы мағұлматтарды жатқызамыз . Бұл кезеңдерге әлем халықтары
туралы мол мағұлматтар далалық этнографиялық материялдар жатады. Дамушы
және дамыған елдер үшін дәстүрлі шаруашылық жүйесінің бұзылуы маңызы жоқ
болды . ХХғ басына дейін шеткері аймақтарда ежелгі шаруашылық -мәдени
типтер, мәселен калифорния терімшілері, Амазоннаның қаңғыбас аңшы
терімшілері, арктикалық жартылай отырықшы аңшылар т.б сақталып келді.
Бұл мәдени - шаруашылық саналуандығымен мыңдаған жылғы тарихты
бейнелейді. Картадағы сегіз топқа біріккен оңдаған типтер, бір – бірінен
айырмашылығы көптеген өнім түрлерін жасаумен әлеуметтік экономикалық
дамуы, тіршілік ету және мәдениетімен ерекшелігімен сипатталады (54).
Бірінші топқа ең алғашқы адамзат тарихының шаруашылық бастауы
экономикасының негізгі өзегі болып табылатын аңшылық, терімшілік және
балықшылық жатады. Оларды ″табиғаттың дайын өнімін иемденуші ″ деп
атағаныменен аңшылар, терімшілер балықшы адамдар қызметі тек ғана ″ие
мденуменен ғана шектелмейді″. Еңбекті ұйымдастыру барысында туындайтын
қиындықтар баршылық алуан түрлі техникалық әдіс-тәсілдер және сондай-ақ
өнім өндіру ерекшеліктеріне байланысты өзіндік сфецфикасы бар. Осынау ХХ ғ
басындағы жоғалу алдында турған шаруашылық мәдени типтерге Африканың
(фегментури, хадзафи ) және басқа Африканың қаңғыбас аңшылар терімшілер
тобы, Азияның (пунандар аэта, кубу т.б ), Америкалық ( Сирона Ленгуа, және
т.б. ): Тундра және Тайганың аңшылары мен балықшылары ( Америкалық
солтүстік Атапаскалар, Эвенклер, Азиялық юкагерлер); теңіз жағалауының
жартылай отырықшы-балықшы, терімшілер (Азиялық аңдамастар, Оңтүстік
Америкалық алакалуфтер), арктикалық теңіз аңдарын аулаушылар (ескимостар,
жағалаулық чукшалар, және карниактар ) және т.т. жатады. ХІХ – ХХ ғ Сібір
және солтүтік Американың солтүстігінде ежелгі шаруашылық мәдени типтері
балық және ірі аңдарды аулайтын Тайгалық аңшылар халықаралық базардағы
солтүстіктік терілерге сұраныстың артуы сауда -саттық арқасында өзіндік
өзара аңшылық өнеркәсіп пайда болды.
Келесі үлкен топқа ″барлығын қол еңбегімен жасайтын өндіргіш
экономикалық″ шаруашылық мәдени типтерін біріктіреді: бұған мал шаруашылығы
(ІІ), егіншілік ІІІ және егіншілік малшылық типтер жатады. Мал шаруашылық
топтық шаруашылық мәдени типтеріне ыстық белдеуліктер: көшпелі малшылар,
аңшылар (Африкалық готентоттар, гереро) 10 жартылай отырықшы және жартылай
көшпелі егінші малшылар (Азиялық шамдар, Африкалық нуердинкалар)11. Тайга
және Тундралық аймақтарда осы топтың құрамына жартылай отырықшы малшы
аңшылар (сақалар)13, аңшы бұғышылар (эвенклер, корнияктар, ханта мансылар,
хеттер) 14, көшпелі аңшы бұғышылар, бұғышы чукшалар, ненсилар және
басқасы)15 жатады.
Ыстық белдеуде егіншілік шаруашылық- мәдени типтер сақтала отырып,
аңшылықпен, терімшілікпен және балықшылық аздап малшылықпен айналысты.
Олардың қатарына жартылай отырықшы тропикалық аңшыларды және Афикалық
саванна (манго, азанда), Америкалық (уитота6 пано т.б.) және Азиялық(
сенои) т.б. жатқызуға болады(16).
2 Бөлім Қазақстандағы ежелгі тарихи және экологиялық өзара
процестердің іс-әрекеті.
Қазақстан териториясында адам 1 мың жыл бұрын пайда болғандығы
жөнінде таулы аймақтардағы табылған ерте полеолитке жататын ежелгі еңбек
құралдары растайды. Мустьер дәуірінде адамдар таралуы аймағы қазақ
даласының солтүстігіндегі ұсақшоқылар сілеміне, қазіргі Солтүстік
Қазақстанға дейін жетті. Осынау полиоцендік уақытта (кезеңде) құрылықтың
солтүстік бөлігін мұз қабаттары жауып жатты, ал мұзды аймақта монометтер
мен басқа да ірі аңдар табын- табынымен кезіп жүрді. Қатал табиғи жағдай
азық -түлікті жеткілікті түрде қамтамасыз етуді талап етті. Осы кезеңде
биологиялық өзгерістер нәтижесінде қазіргі адам келбеті кроманьонец пайда
болды.
Солтүстік Қазақстан облысы Петерфелд аулында құдық қазу кезінде, ерте
полеолит дәуіріне жататын еңбек құралдары мен мамонттың тұмсығы табылды.
Плейтоцен голоцен шекарасын анықтауда палеографиялық принцип-
жалпы климаттың өзгеріс мұз қабаттарының азаюы, су мен жылу балансының
өзгеруі, флора мен фаунаның кең миграцияларын адамның орын ауыстырып
қоныстануына негіз туғызды. Бірақ климат ауа-райының өзгеруінің
түптамыры қай кезеңге жататынына байланысты пікір талас әлі толастаған
жоқ.
Б.з.д. 12-10 мыңжылдықта климаттың жаппай өзгерісімен сипатталатын,
жаңа геологиялық дәуір (голоцен )келді.
Евразия континенті аумағында мұз кезеңін орнына қазіргі климаттық
кезең алмастырды. Солтүстік Қазақстан ескеркіштерге сараптама жасағанда,
климат қазіргі ауа райынан да жұмсақ болғандығы анықталып отыр. Табиғи
ортаның өзгеруі жанжануар әлемі мен табиғат өнімдеріне де өзгеріс әкелді.
Адамдар жаңа бейімделіп, шаруашылық түрлеріне бейімделе отырып, жаңа
құрал саймандарды ойлап тапты. Тарих ғылымында бұл кезең мезолит дәуірі
деп аталады.
Мезолит дәуірі Қазақстандық алғашқы қоғамдық тарихында аз зеттелген
кезең. Алғашқы мезолиттік ескерткіштер оңтүстік Қазақстанда Х.А.
Алпысбаев, Батыс Қазақстанда А. Г.Медоев ал, Солтүстік Қазақстандық
археологиялық экспедиция нәтижесінде табылды. Алайда табылған тұрақтар
(коплекстер) ақпараттық мазмұны және сипаты жағынан біркелкі емес. Жақсы
стратифицияланған ескерткіштер Солтүстік Қазақстанда (Виноградовка II,
VII,XII, Куропеткино1, Тельман VII,VIIIa, Ixa, XIV ). Батыс және
Оңтүстік Қазақстанда қысқамерзімдік тұрақтар немесе ішкі қабаттары
бұзылған тұрақтар ( Батыс Қаз. Сара Айдын өзені тұрағы) , Қаратау
жоталары ауданында ( Жаңашілік, І ,ІІ , ІІІ, Маятас) және Тобыл өзені
маңайындағы мезолиттік тұрақтар кездеседі.
Солтүстік Қазақстандық мезолиттік ескерткіштер бүтіндей топтарға
бөліп қарасақ ( Явленскии, Телмандық, Виноградовкалық), Орталық
Батыс, Шығыс және Оңтүстік Қазақстандық ескерткіштері бытыранқы
және мәдени қабаты сақталмаған.
Петропавлдың Есіл маңы ескерткіштерін төрт топтық кезеңге бөліп қарайды.
Мезолитке Явленки тобы Явленка ІІ, ерте Мурин комплексі Бишкуль ІІ
және Боголюбов І) жатады. Еңбек құралы ( қару жарақ) яшма тектес
өнімдерден жасалды. Дәнүккіш техника пластикалық ашық түсті микролиттер
элементтерінен жасалған. Подконикалық және подпризматтық бір тегіс
нуклеустер тәрізді.
Мұқалған ретушты қайта өңдегенде кейінгі мезолитте кеңінен қолданған
кескіш техниканы көруге болады.
Ерте мезолитке Виноградовск шағын ауданына Курапатно және
Виноградовканың ІІ төменгі қабаты жатады. Кейінгі мезолитке-Виноградовка
ХІІ және Виноградовка ІІ (жоғарғы қабаты ) жатады. Ерте мезолит
құалдарына ақшыл қоңыр түсті кремни (шақпақтастар) шикізат ретінде
пайдалануы тән. Кейінгі мезолитке пластикалық индустриялды сына тәріздес
(клиновид) нуклес арты доңғалданған өткір бұрышты арты дөңгеленген
ілгіші бар құралдар жатады
Тельман микроауданы мезолит тобына Тельман VII, VIIIa, IХa, XIVa
материалдар топтамасы жатады. Құрал- сайман жасауға шикізат көзі
ретінде яшма, шақпақтастар сұр және қоңырсары түсті кварциттер
пайдаланды. Олардың ішінде пластикалық ретуштар-шеттері жұмырланған
арты имектелген, микролиттер, сынған пластика бұрыштарын кескіш ретінде
пайдалануымен кең тараған. Микроөткірлігімен, симметриялық трапеция
формасының төмендігімен, пластикалық артының үшкірлігімен параграмасы
пропорциялық сызылғандығымен ерекшеленеді.
1975ж. В.Н.Ловин зерттеу нәтижесінде табылған Қостанай обылысындағы
Евгениевка тұрағы миропластикалық типі ерекшелігімен жетекші рөл
атқарады.
Жоғарыдағы Солтүстік Қазақстандық мәдени комплекстер мәселесіне
қайта оралар болсақ, біз онда стратегиялық, индустриялық және
типологиялық сарапта-салыстырмалық материал ретінде Явленск,
Виноградовск, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz