Кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызметтің теориялық негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
2.1Қазақстандағы кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызметтің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерлік бәсекелестіктің іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпкерлік қызмет туралы нормативті құқықтық жүйе ... ... ... ... ... ... ... 41
2.4 Кәсіпкерлік қызмет аймақтық құрылымының қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
2.1Қазақстандағы кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызметтің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерлік бәсекелестіктің іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпкерлік қызмет туралы нормативті құқықтық жүйе ... ... ... ... ... ... ... 41
2.4 Кәсіпкерлік қызмет аймақтық құрылымының қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Қазіргі кезде әлемдік және отандық экономикада терең әлеуметтік –– экономикалық өзгерістер орын алуда. Кәсіпкерлік теориясы мен қазіргі тәжірбиесіне ғылыми тұрғыдан талдау жасау, қолдану, міндетті түрде Қазақстан экономикасын одан әрі дамытып жетілдіретіні сөзсіз. Кәсіпкерлік – бұл коммерцияның табысқа жетуді көздейтін іс-әрекет, кәсіпкер кәсіпорынды иемденетін адам, немесе иемденушінің атынан кәсіпорынның жұмыстарын басқаратын өкілетті менеджер ретінде қарастырылады.
Кәсіпкерлік қызметті зерттеу проблемаларының маңыздылығы мен өзектілігі - теориялық негіздеріне кәсіпкерліктің алғашқы атауынан бастап, қазіргі кездегі ғылыми сараптамалардан өткізіп басты қызметтерімен, ерекшеліктеріне сипаттамалар жасалды. ХVІІІ ғасырдан бастап көрнекті ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, негізгі концепцияларына көңіл бөлінді. Атап айтасқ, Р.Контиллион, Н.Баум, Ж.Б.Сэй, А.Смит, Дж.Кларк, А.Маршал, және Д.Шумпетердің жетістіктеріне тоқталдық. Кәсіпкерлік қызмет қазіргі кезде басты өзекті мәселелердің бірі, себебі кез-келген ұлттық экономиканың дамуын қамтамасыз ететін негізгі өндіруші күш деп атауға болады. Кәсіпкерлік қызметі капитал мен еңбекті айналысқа келтіру негізінде жоспарды жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжей-тегдейлі көрсетілді. Кәсіпкерлік қызметтің мәні - өндіргіш күштерді жаңадан, қайта ұйымдастырып, құрамдастыруы жайында қарастырылады. Сонымен қатар теориялық мәселеде кәсіпкерліктің негізгі формаларын анықтап, олар қызметтері мен операциялары жайында жан-жақта көрсетіледі, талданады. Мысалы, коммерциялық кәсіпкерлік қызметі, өндірістік кәсіпкерлік қызметі, қызмет көрсету, инновациялық, өндірістік тұтыну және ақпараттық қызмет түрлерінің тармақтарына бөлінді.
Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты – Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты-теоретикалық өңдеулерге талдау жасау арқылы қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктерін, артықшылықтары мен кемшіліетерін баға беру болып табылады. Кәсіпкерлік қызметі,іс-әрекеті,дамуы, бәсекелік аясына байланысты маңыздылықтарына сипаттама жасалады. Қазақстандағы кәсіпкерлік қызмет жағдайы жайында ерте заманан бастап, әйгілі Жібек жолындағы халықаралық сауданың роліне, орта ғасырдың кәсіпкерлік ерекшеліктерін қамтып, қазіргі уақыттағы шағын, орта және ірі бизнестің даму сипатын анықтап талдау жасалды. Он жыл бойы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің сандық іргетасын қалауға мүмкіндік берді, дегенмен бизнестің толыққанды саналы дамуына әлі де болса ойдағыдай жетістіктерге шет қойған жоқ. Ағымдағы жағдайда мемлекеттің стратегиясының мақсаттары тұрғысынан кәсіпкерлікті дамытудың жаңа кезеңіне өтудің мүмкіндігі туып отыр.т Сондай-ақ, әлемдік тәжірбиеге көңіл бөліп кәсіпкерлікті дамытудың оң салдарын іздеп, жан-жақты тиімді жолдарын іздестірудеміз. Қазіргі кездегі экономикалық жетістіктеріне кәсіпкерліктің үлесі де баршылық.
Кәсіпкерлік қызметті зерттеу проблемаларының маңыздылығы мен өзектілігі - теориялық негіздеріне кәсіпкерліктің алғашқы атауынан бастап, қазіргі кездегі ғылыми сараптамалардан өткізіп басты қызметтерімен, ерекшеліктеріне сипаттамалар жасалды. ХVІІІ ғасырдан бастап көрнекті ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, негізгі концепцияларына көңіл бөлінді. Атап айтасқ, Р.Контиллион, Н.Баум, Ж.Б.Сэй, А.Смит, Дж.Кларк, А.Маршал, және Д.Шумпетердің жетістіктеріне тоқталдық. Кәсіпкерлік қызмет қазіргі кезде басты өзекті мәселелердің бірі, себебі кез-келген ұлттық экономиканың дамуын қамтамасыз ететін негізгі өндіруші күш деп атауға болады. Кәсіпкерлік қызметі капитал мен еңбекті айналысқа келтіру негізінде жоспарды жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжей-тегдейлі көрсетілді. Кәсіпкерлік қызметтің мәні - өндіргіш күштерді жаңадан, қайта ұйымдастырып, құрамдастыруы жайында қарастырылады. Сонымен қатар теориялық мәселеде кәсіпкерліктің негізгі формаларын анықтап, олар қызметтері мен операциялары жайында жан-жақта көрсетіледі, талданады. Мысалы, коммерциялық кәсіпкерлік қызметі, өндірістік кәсіпкерлік қызметі, қызмет көрсету, инновациялық, өндірістік тұтыну және ақпараттық қызмет түрлерінің тармақтарына бөлінді.
Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты – Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты-теоретикалық өңдеулерге талдау жасау арқылы қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктерін, артықшылықтары мен кемшіліетерін баға беру болып табылады. Кәсіпкерлік қызметі,іс-әрекеті,дамуы, бәсекелік аясына байланысты маңыздылықтарына сипаттама жасалады. Қазақстандағы кәсіпкерлік қызмет жағдайы жайында ерте заманан бастап, әйгілі Жібек жолындағы халықаралық сауданың роліне, орта ғасырдың кәсіпкерлік ерекшеліктерін қамтып, қазіргі уақыттағы шағын, орта және ірі бизнестің даму сипатын анықтап талдау жасалды. Он жыл бойы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің сандық іргетасын қалауға мүмкіндік берді, дегенмен бизнестің толыққанды саналы дамуына әлі де болса ойдағыдай жетістіктерге шет қойған жоқ. Ағымдағы жағдайда мемлекеттің стратегиясының мақсаттары тұрғысынан кәсіпкерлікті дамытудың жаңа кезеңіне өтудің мүмкіндігі туып отыр.т Сондай-ақ, әлемдік тәжірбиеге көңіл бөліп кәсіпкерлікті дамытудың оң салдарын іздеп, жан-жақты тиімді жолдарын іздестірудеміз. Қазіргі кездегі экономикалық жетістіктеріне кәсіпкерліктің үлесі де баршылық.
1. Бусыгин А.В. Предринимательство. Основной курс т.1 М.: -«Экономика».- 1997. -350с.
2. Шеденов Ө.Қ,Жүнісов Б.А,Байжомартов Ү.С, Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория».-Алматы-Ақтөбе- 2002.
3. Гайнув Э.М. Основы предпринимательства. Минск. «Высшая школа».2000. -435с.
4. Горфинкель В.Я. Предпринимательсво.- Москва.- «Банки и биржи».- 1999.-503с
5. Картанбаева А.К.Предпринимательсво. Институционально-эволюционный подход. «Раритет».- Алматы.- 2000.-603с.
6. Мамыров Н.К. Основы предпринимательсва.-Алматы.- «Экономика».1997.-365с.
7. Горфинкель В.Я. Курс предпринимательства.-М: «Макс»1997г
8. Кембелл Р. Макконелл,Стенли Л. Брю. Экономика. М: «Республика», 1992гю., том 2
9. Осипова Ю.М. Основы предпринимательской деятельности.М: «Инфра». 1992г
10. Ашимбаева А.Т. Структура экономики: закономерности формирования, тенденции и приоритеты развития.-А.: «Дайк-Пресс», 2000.-239с.
11. Туровец О.Г. Организации производства на предприятиях: 2000г
12. Грузинов В.П. Экономика предприятия.-М: «Банки и биржи, ЮНИТИ»-1998г
13. Хэй Д., Морим Д. Теории организаций промышленности: Экономическая школа,1999г
14. Гелбрейт Дж. Экономические теории и цели общества.-М: «Прогресс»,1976г
15. Л.Р. Хард. Благосостояние для всех.-М: Дело,2001.-332с.
16. Елемесов Р.Е. Переходная экономика: проблемы методологии и теории.-А: «Қазақ университеті», 1998.-366с
17. Шеденов У.К. Сфера обслуживания: экономика развитого социлизма и удовлетворение насущных потребностей народа. А: «Казахстан», 1983.-224 с
18. Друкер П.Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы.М: «Форматика»,1992.-164с
19. Стиглиц Дж.Экономика государственного сектора.-М.: «Инфра-М»1997г
20. Хоскинг А. Среда предпринимательства. Курс предпринимательства.-М.,1993.-196с.
21. Панкратов Ф.Г. Коммерческая деятельность. М.: «Маркетинг», 1996.
22. Есентугелов А. Путь Казахстана к рынку был долгим и тернистым, но не напрасным (к десятилетию экономических реформ) // Экономика и статистика. – 2001. №2. – С.11-15
23. Сатубалдин С.С. Азиатский кризис и экономика Казахстана / Материалы Международной конференции, посвященной 10 – летию независимости РК. – Алматы, 2001. Часть1. – С.49
24. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях к переходу к рынку // Материалы международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. – Часть1. – С.49-53.
25. Қазақстан Республикасының идустриалдық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003. б52
24. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін.// «Егемен Қазақстан». Алматы 19/03/04
25. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. «Жаңа кезең - жаңа экономика». //«Егемен Қазақстан». Алматы. 16.12.04. №6
26. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. //«Қазақстан экономикалық-әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». «Егемен Қазақстан» Алматы. 19/02/05 №5
27. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. «Қазақстанның әлемдегі 50 елдің қатарына кіру стратегиясы». //«Егемен Қазақстан» 01.03.2006.№9
28. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдау. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясатың басты мақсаты». //«Егемен Қазақстан» 2008ж.№6
29. «Дағдарыстан жаңару мен дамуға». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақ халқына жолдауы. Астана. Ақ Орда. 6-наурыз, 2009.
30. Кулкеев Ж.А. Бесять лет рыночных реформ во имя будущего процветания Казахстан. Банки Казахстана. 2001. №3-18-20с.
31.Конституция РК-Алматы-2007.
32.Закон РК «О Республиканском бюджете на 2007г от 1512.2001г.» (Казахстанская правда, 30 декабрь, 2006г )
33.Закон РК «О труде в Республике Казахстан»- Юридическая газета,1999
34.Закон РК «О недобросовестной конкуренции». – Вести Парламента РК. 1998г.№9-10
35. Закон РК Закон от 1 марта 1997г. «О гасударственных прямых инвестициях».- //Казахстанская правда.
36.Закон РК Закон от 25 января 1997г «О банкротстве».- //Казахстанская правда.
37. Закон РК Закон от 7 июля 2003г « О гасударственном регулировании и надзоре финансового рынка и финансовых организаций». // Казахстанская правда
38. Закон РК Закон от 24 ноября «Об естественных монополиях». //Казахстанская правда.
39. Жеке кәсіпкерлік туралы //Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы №124-ІІІ Заңы // Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жиынтығы. – Алматы: «Юрист», 2006.
2. Шеденов Ө.Қ,Жүнісов Б.А,Байжомартов Ү.С, Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория».-Алматы-Ақтөбе- 2002.
3. Гайнув Э.М. Основы предпринимательства. Минск. «Высшая школа».2000. -435с.
4. Горфинкель В.Я. Предпринимательсво.- Москва.- «Банки и биржи».- 1999.-503с
5. Картанбаева А.К.Предпринимательсво. Институционально-эволюционный подход. «Раритет».- Алматы.- 2000.-603с.
6. Мамыров Н.К. Основы предпринимательсва.-Алматы.- «Экономика».1997.-365с.
7. Горфинкель В.Я. Курс предпринимательства.-М: «Макс»1997г
8. Кембелл Р. Макконелл,Стенли Л. Брю. Экономика. М: «Республика», 1992гю., том 2
9. Осипова Ю.М. Основы предпринимательской деятельности.М: «Инфра». 1992г
10. Ашимбаева А.Т. Структура экономики: закономерности формирования, тенденции и приоритеты развития.-А.: «Дайк-Пресс», 2000.-239с.
11. Туровец О.Г. Организации производства на предприятиях: 2000г
12. Грузинов В.П. Экономика предприятия.-М: «Банки и биржи, ЮНИТИ»-1998г
13. Хэй Д., Морим Д. Теории организаций промышленности: Экономическая школа,1999г
14. Гелбрейт Дж. Экономические теории и цели общества.-М: «Прогресс»,1976г
15. Л.Р. Хард. Благосостояние для всех.-М: Дело,2001.-332с.
16. Елемесов Р.Е. Переходная экономика: проблемы методологии и теории.-А: «Қазақ университеті», 1998.-366с
17. Шеденов У.К. Сфера обслуживания: экономика развитого социлизма и удовлетворение насущных потребностей народа. А: «Казахстан», 1983.-224 с
18. Друкер П.Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы.М: «Форматика»,1992.-164с
19. Стиглиц Дж.Экономика государственного сектора.-М.: «Инфра-М»1997г
20. Хоскинг А. Среда предпринимательства. Курс предпринимательства.-М.,1993.-196с.
21. Панкратов Ф.Г. Коммерческая деятельность. М.: «Маркетинг», 1996.
22. Есентугелов А. Путь Казахстана к рынку был долгим и тернистым, но не напрасным (к десятилетию экономических реформ) // Экономика и статистика. – 2001. №2. – С.11-15
23. Сатубалдин С.С. Азиатский кризис и экономика Казахстана / Материалы Международной конференции, посвященной 10 – летию независимости РК. – Алматы, 2001. Часть1. – С.49
24. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях к переходу к рынку // Материалы международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. – Часть1. – С.49-53.
25. Қазақстан Республикасының идустриалдық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003. б52
24. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін.// «Егемен Қазақстан». Алматы 19/03/04
25. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. «Жаңа кезең - жаңа экономика». //«Егемен Қазақстан». Алматы. 16.12.04. №6
26. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. //«Қазақстан экономикалық-әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». «Егемен Қазақстан» Алматы. 19/02/05 №5
27. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. «Қазақстанның әлемдегі 50 елдің қатарына кіру стратегиясы». //«Егемен Қазақстан» 01.03.2006.№9
28. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдау. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясатың басты мақсаты». //«Егемен Қазақстан» 2008ж.№6
29. «Дағдарыстан жаңару мен дамуға». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақ халқына жолдауы. Астана. Ақ Орда. 6-наурыз, 2009.
30. Кулкеев Ж.А. Бесять лет рыночных реформ во имя будущего процветания Казахстан. Банки Казахстана. 2001. №3-18-20с.
31.Конституция РК-Алматы-2007.
32.Закон РК «О Республиканском бюджете на 2007г от 1512.2001г.» (Казахстанская правда, 30 декабрь, 2006г )
33.Закон РК «О труде в Республике Казахстан»- Юридическая газета,1999
34.Закон РК «О недобросовестной конкуренции». – Вести Парламента РК. 1998г.№9-10
35. Закон РК Закон от 1 марта 1997г. «О гасударственных прямых инвестициях».- //Казахстанская правда.
36.Закон РК Закон от 25 января 1997г «О банкротстве».- //Казахстанская правда.
37. Закон РК Закон от 7 июля 2003г « О гасударственном регулировании и надзоре финансового рынка и финансовых организаций». // Казахстанская правда
38. Закон РК Закон от 24 ноября «Об естественных монополиях». //Казахстанская правда.
39. Жеке кәсіпкерлік туралы //Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы №124-ІІІ Заңы // Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жиынтығы. – Алматы: «Юрист», 2006.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы мен даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
2.1Қазақстандағы кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызметтің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерлік бәсекелестіктің іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпкерлік қызмет туралы нормативті құқықтық
жүйе ... ... ... ... ... ... ... 41
2.4 Кәсіпкерлік қызмет аймақтық құрылымының қалыптасу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде әлемдік және отандық экономикада терең әлеуметтік ––
экономикалық өзгерістер орын алуда. Кәсіпкерлік теориясы мен қазіргі
тәжірбиесіне ғылыми тұрғыдан талдау жасау, қолдану, міндетті түрде
Қазақстан экономикасын одан әрі дамытып жетілдіретіні сөзсіз. Кәсіпкерлік –
бұл коммерцияның табысқа жетуді көздейтін іс-әрекет, кәсіпкер кәсіпорынды
иемденетін адам, немесе иемденушінің атынан кәсіпорынның жұмыстарын
басқаратын өкілетті менеджер ретінде қарастырылады.
Кәсіпкерлік қызметті зерттеу проблемаларының маңыздылығы мен
өзектілігі - теориялық негіздеріне кәсіпкерліктің алғашқы атауынан бастап,
қазіргі кездегі ғылыми сараптамалардан өткізіп басты қызметтерімен,
ерекшеліктеріне сипаттамалар жасалды. ХVІІІ ғасырдан бастап көрнекті
ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, негізгі концепцияларына көңіл бөлінді.
Атап айтасқ, Р.Контиллион, Н.Баум, Ж.Б.Сэй, А.Смит, Дж.Кларк, А.Маршал,
және Д.Шумпетердің жетістіктеріне тоқталдық. Кәсіпкерлік қызмет қазіргі
кезде басты өзекті мәселелердің бірі, себебі кез-келген ұлттық экономиканың
дамуын қамтамасыз ететін негізгі өндіруші күш деп атауға болады.
Кәсіпкерлік қызметі капитал мен еңбекті айналысқа келтіру негізінде
жоспарды жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжей-тегдейлі
көрсетілді. Кәсіпкерлік қызметтің мәні - өндіргіш күштерді жаңадан, қайта
ұйымдастырып, құрамдастыруы жайында қарастырылады. Сонымен қатар теориялық
мәселеде кәсіпкерліктің негізгі формаларын анықтап, олар қызметтері мен
операциялары жайында жан-жақта көрсетіледі, талданады. Мысалы, коммерциялық
кәсіпкерлік қызметі, өндірістік кәсіпкерлік қызметі, қызмет көрсету,
инновациялық, өндірістік тұтыну және ақпараттық қызмет түрлерінің
тармақтарына бөлінді.
Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты – Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты-
теоретикалық өңдеулерге талдау жасау арқылы қазіргі кездегі кәсіпкерлік
қызметінің ерекшеліктерін, артықшылықтары мен кемшіліетерін баға беру болып
табылады. Кәсіпкерлік қызметі,іс-әрекеті,дамуы, бәсекелік аясына байланысты
маңыздылықтарына сипаттама жасалады. Қазақстандағы кәсіпкерлік қызмет
жағдайы жайында ерте заманан бастап, әйгілі Жібек жолындағы халықаралық
сауданың роліне, орта ғасырдың кәсіпкерлік ерекшеліктерін қамтып, қазіргі
уақыттағы шағын, орта және ірі бизнестің даму сипатын анықтап талдау
жасалды. Он жыл бойы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің
сандық іргетасын қалауға мүмкіндік берді, дегенмен бизнестің толыққанды
саналы дамуына әлі де болса ойдағыдай жетістіктерге шет қойған жоқ.
Ағымдағы жағдайда мемлекеттің стратегиясының мақсаттары тұрғысынан
кәсіпкерлікті дамытудың жаңа кезеңіне өтудің мүмкіндігі туып отыр.т Сондай-
ақ, әлемдік тәжірбиеге көңіл бөліп кәсіпкерлікті дамытудың оң салдарын
іздеп, жан-жақты тиімді жолдарын іздестірудеміз. Қазіргі кездегі
экономикалық жетістіктеріне кәсіпкерліктің үлесі де баршылық.
Кәсіпкерлік қызметінің зерттеу нысаны және пәні - капитализм
жүйесінің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс, шексіз пайданы
алуға ынта тудырды. Кәсіпкерлердің іс-әрекеті мәдени шеңберге ие бола
отырып, мамандандырылыған сипатқа ие болды.ХІV ғасырдың ортасынан бастап
акционерлік капитал пайда болып, акцинерлік қоғамдар құрыла бастады. Сауда
қатынастары әлемде кеңінен таралып дамыды. Шағын жәнет орта бизнес
арасындағы айырмашылық ұлғайды. Жалпы осы кезеңнен бастап, максмалды пайда
болу мотиві күшейді. Жаңа мамандар-жетекші менеджер және ірі өндірісті
ұйымдастырушы мамандықтар қалыптасты. Экономистер, қаржыгерлер,
бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар мамандықтары пайда
болды.
Қазіргі уақытта шағын, орта және ірі бизнес даму үстінде, жылдан-жылға
кәсіпкерлер қызметінің саны артып келеді. Кәсіпкерлік қызметтің дамуындағы
теориялық консепциялар отандық ғалымдардың еңбектерінде жиі кездеседі, атап
айтсақ академик Шеденов Ө.Қ., профессор Искалиев М.Е., профессор Жатқанбаев
Е.Б., профессор Елемесов және тағы басқалар. Кәсіпкерлік қызмет көрсетуде
мемлекетімізде өте қолайлы жағдайлар және жеңілдіктер жасалған, тек әрине
әлі де болса әкімшілдік-әміршілдік жүйенің осы саланың қарқынды дамуына
кедергілердің бар екені белгілі. Қазақстан қысқа мерзім ішінде нарықтық
қатынасқа бейімделіп, өз беделін көтере бастады. Қазір тек Қазақстан аумағы
ғана емес, ТМД елдерінің аумақтарында қаржыларын салып, кәсіпкерлік
қызметті ұйымдастыра бастады. Ал, сонымен бірге ҚР аумағында шетел капиталы
қатысқан кәсіпорындарының қызметі Еуропа, Азия, Америка елдерінің
капиталымен де жүзеге асырылып отыр.
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктері
Кәсіпкерліктің мәнін түсіну үшін, ең алдымен бұл сөздің этимологиясын
және даму эволюциясын зерттеуден бас тарту керек. Кәсіпкерлік түрлі елдерде
және түрлі халықтарды соңғы 800 жыл бойы әр түрлі түсінікті иемленеді.
Француз сөзі Enterprendre ХІІ және ХV ғасырларда бар нәрсені жасау
дегенді білдірсе, Англияда ХV ғасырдан бастап кәсіпкерлікке жақын келесі
көрсетілгендей түсініктер қоланылды: merchant - саудагер, adventure -
тәуекелге барушы адам, undertaker - міндеттерді өзіне алушы тұлға.[13-
136б]
Кәсіпкерліктің тарихы орта ғасырлардан басталады. Осы кезеңнен бастап
саудагерлер, қолөнершілер, көпестер, миссионерлер өздерін кәсіпкер ретінде
көрсете білді. Капитализмнің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс
шексіз пайданы алуға ынта тудырды. Кәсіпкерліктің іс-әрекеті мәдени
шеңберге ие бола отырып, мамандандырылған сипатқа ие болды. Көп жағдайларда
кәсіпкерлер өндіріс құралдарының иесі бола отырып, өз фабрикаларында,
зауыттарында өздері қызмет жасады.
ХІV ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болып,
акционерлік қғамдар пайда құрыла бастады. Бірінші акционерлік компаниялар
халықаралық сауда саласында қалыптасты. Ең бірінші 1554 жылы Ресеймен сауда
қатынастарын жүргізу үшін ағылшын сауда компаниясы қалыптасты. Кейінірек,
Гудзон шығанағымен сауда жасаған ағылшын және голландия компанияларының
құрылуына алып келді. Осыдан кейін шарушылықтың акционерлік формасы
экономиканың басқа салаларына ене бастады.
ХVІІ ғасырдың аяғында бірінші акционерлік банктер қалыптасты. Осылай
1694 жылы акционерлік бастамалар негізінде Ағылшын банкі, 1695 жылы
Шотландия банкі құрылды. ХVІІІ ғасырдың аяғы, ХІХ ғасырдың басында банктік
істің акционерлік формасын жүргізу көптеген мемлекеттерде кеңінен дами
бастады. Бұндай жағдайларда ұсақ фирмаларға өмір сүру қиынға соғып, орта
және ірі фирмалар пайда болды. Соның негізінде максималды пайда табу мотиві
күшейді. Осы кезеңде жаңа мамандықтар – жетекші менеджер және ірі өндіріс
ұйымдастырушы мамандықтары қалыптасты. Алғашқы кезде бір жаққа жинақталған
кәсіпкерлік функциялар мамандандырылған бағытқа бөлінеді. Экономистер,
қаржыгерлер, бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар,
мамандықтары пайда бола бастады. Олардың бәрінен менеджерлергежоғарылау
болып, олар көптеген қызмететрден босатылып, өндірісті басқаруға және
ұйымдастыруға тоқталған.
Кәсіпкерлік концепциясының теориясын 1-ші болып Ричард Кантиллион
1725-1730 жылдары өз еңбектерінде сипаттады. Соңғы 250 жыл арасында
кәсіпкерлік теориясы түрлі ғалымдар мен экономистер еңбегінде бейнеленіп,
ақырында олар кәсіпкерлікті –– адамның тәуелділікпен инновацияға сай
бейімділігі емес, бұл одан да көп мағынаға ие жаңа бір кәсіпорынды құру деп
ақырғы бір тұжырымға тоқталды.
Бастапқы кәсіпкерлік термині тәуекел сөзімен, ал кәсіпкер тауарды
өндіру және сатумен байланысты тәуекелділік пен жауапкершілікті өзіне
алатын адаммен байланыстырылды. Мысалы, 1725 жылы Р.Кантиллион кәсіпкерлік
тұрғысндағы тәуелділікті өзіне міндеттеумен байланыстырып, сонымен ол
капиталды салушы, өзінің жеке еңбегін және ресурстарын пайдаланушы кәсіпкер
деп айыра білді. Ол кәсіпкерді өзіне жұмыс орнын жасай алатын адаммен
байланыстырды. Қашан адамды өзінің жұмысындағы нақты еңбек ақысы
қанағаттандырмаған жағдайда, ол өзінің идеяларын жүзеге асыратын жолдарды
іздей бастайды, ақыр соңында ол кәсіпкер бола бастайды. Кантиллионның ойы б
ойынша кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы басты айырмашылық, бұл – кәсіпкерлер
белгісіз жағдайда жұмыс істеуінде дейді.[12-64б]
ХVІІі ғасырдың ІІ жартысындағы физиократтар және олардың танымал
өкілі Квисней – кәсіпкерлік концепциясын кеңейте білді. Олар Кантиллион
сияқты кәсіпкерлікті белгісіздікті тасушылар және бұл анықтамаға өндіріс
ресурстарды иемдену керек екенін, оларды біріктіріп ары қарай дамытты.
Олардың түсінігінше кәсіпкер жаңа әдістерді енгізу және жаңа өткізу
рыноктарын іздеу арқылы өнімнің өндірісін ұйымдастырушы тұлға.
Екінші физиократ Николас Бауле (1767) өндірістік топтың және
фермерлердің инновациялық менеджментке, яғни жаңалықтарды ойлап табуға
жақын болуы деді. Бауле әрқашан еңбек өнімділігінің арттыруына технология
мен ғылымның маңыздылығына көңіл аударды. Ол кәсіпкер мен меншік арасында
айырмашылық бар екенін түсінді. Меншік иелері кәсіпкерлерді капиталмен
қамтамасыз ете отырып, ал соңғылары бұл қаржыларды ресурстар мен
жұмысшылардың еңбек ақысын төлеуге жәберу арқылы тәуелділікті өз басына
алатындар деп тұжырымдады. Ол өзінің еңбектерінде, басқаруда жаңашылдықты
қолдануды дәлелдеп, сонымен қатар білім ғана тәуелділікті төмендете алады
деді.
Кейінірек, ХVІІІ ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың басында танымал француз
экономисті Жан Батист Сэй (1767-1832ж.ж) өзінің Саяси экономиканың
трактаты (1803 ж) атты еңбегінде кәсіпкерлік қызметтің анықтамасын үш
классикалық өндіріс факторларымен – жердің, капиталдың, еңбектің бірігуімен
байланыстырды. Сонымен қатар, ол ағылшын кәсіпкерлерінің дарындылығы -
Англия өнеркәсібінің дамуының бірден-бір факторы деп атайды. Сэйдің пікір
бойынша кәсіпкер немесе өндіріс шеберлері келесідей қасиеттерді және сапаны
иемденуі тиіс:
- олар төлем қабілетті, тұрақты, парасатты, мұқиятты боуы тіис;
- олар капиталды қарыз түрінде тартып, уақытында несиеніқайтаруы
тиіс;
- олар бизнесте әділетті, бизнес ақпаратынан хабардар, өжеттілік
сияқты моральдік қасиеттерді өзіне біріктіруі тиіс;
- олар қандай да тауар ерекшелігін, маңыздылығын және болжанатын
сұраныс пен өндіріс әдістерін нақты бағалуы тиіс;
- бір уақытта олар жұмыс күшін, керек құрал-жабдықтарды, тауарларды
сатып алатын тұтынушыларды тауып, оларды бір жүйеге біріктіріп,
сонымен қатар экономикалық көрсеткіштерді бақылау мен қойылған
мақсаттарға жетуге тырысу керек . Басқаша сөзбен айтқанда олар
басқару мен әкімшіліктендіру өнерін иемдену керек;
- олар өнімді рынокта сатудың бұрын оның бағасы мен құнын дұрыс
есептеуді білу керек.
Сэйдің негізгі тезисі өнімді шығарудағы кәсіпкерлердің басымды рөлін
мойындауда. Сэйдің ойынша, кәсіпкердің табысы мен еңбегі үшін марапат,
өндірісті ұйымдастыра білу және тауар өткізу, тәртіптің рухын қамтамасыз
ету болып табылады.
Оның айтуынша, кәсіпкер – бұл өзіне және белгілі бір тауар өндіруде
тәуекелділікті қолына алатын адам.
Өкінішке орай, экономикалық ғылымның негізін қалаушылар – классиктер
– кәсіпкердің тұлғасына онша көңіл бөлмегенін айта кеткен жөн. Кәсіпкерлік
қызмет олардың ғылыми анализінің пәні болған жоқ. Ағылшынның экономист –
ғалымдары Адам Смит (1723-1790ж.ж.) және Давид Рикардо (1772-1823ж.ж.)
экономиканы өзін-өзі реттейтін механизм ретінде көрді. Бұндай механизмде
шығармашылық кәсіпкерлікке орын табылмады. Бірақ, А.Смит өзінің Халық
байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу атты негізгі еңбегінде
кәсіпкердің сипатына көңіл бөлген. А.Смиттің ойынша, кәсіпкер капиталдың
иесі бола тұрып, белгілі-бір коммерциялық ойды жүзеге асыру үшін және пайда
табу мақсатында тәуекелділікке барады, өйткені қандай да бір қызметке
капиталды салудың өзі белгілі бір тәуекел элементінен тұрады. Кәсіпкерлік
пайда, А.Смиттің ойынша, бұл тәуекелге барғаны үшін компенсация болып
табылады. Кәсіпкер өзі жоспарлайды, өндірісті өзі ұйымдастырады, еңбекті
бөлумен байланысты пайданы жүзеге асырады, сонымен қатар өндірістік
қызметтің нәтижесінде билік етеді.[16-105б]
Давид Рикардо капитализмде – абсолюттік табиғи,жойылмайтын өндіріс
әдісін көрді, ал кәсіпкерлік қызметті тиімді шаруашылықтың міндетті
элементі ретінде қарастырады.
К.Маркстің экономикалық теориясының негізінде кәсіпкер капиталист-
эксплуататор ретінде көрсетілген.
Американдық экономист Дж.Б. Кларк (1847-1938ж.ж.) Сэйдің үш біріккен
формуласын біршама өзгертті. Оның ойынша, өндірістік процесте әрдайым 4
фактор қатысып отырады:
1) капитал;
2) капиталдың игіліктік пен өндірістік құралдары және жер;
3) кәсіпкердің қызметі;
4) жұмысшының еңбегі;
Осылай бола тұра әр факторға өндіріс табысының арнайы бөлігі керек:
Капитал – капиталистке пайыз әкеледі, капиталдық игілік – рентаны,
капиталистің кәсіпкерлік қызметі – пайда әкеледі, ал жұмысшы еңбегі – оған
жалақыны қамтамасыз етеді. Басқа сөзбен айтқанда:
Еркін бәсеке еңбекке – еңбекпен жасалатынды, капиталистке –
капиталистпен жасалатындаы беруге ұмтылады деп жазған. Осы кезеңде
кәсіпкерлер қызметін американдық экономист Дж.Б.Кларк осылай түсінген.
Кәсіпкердің шешім қабылдау концепциясына өз еңбегін сіңірген Карл
Менеджер (1871) болды. Ол субъективті австриялық экономикалық мектептің
негізін салушылардың бірі. Ол кәсіпкер қызметінлегі нақты тәуекелділікті
кәсіпкердің өзі қабылдауы өте үлкен мәнге ие емес. Тәуекелділік – бұл
сирек кездесетін құбылыстар болып табылады, -деп тұжырымдайды. Менеджер
өндіретін өнім түрін таңдаумен, керек ресурстарды табуға кәсіпкердің шешім
қабылдау процесін 4 кезеңмен бөліп көрсетті:
а) экономикалық жағдайлар туралы мәліметтер жинау;
б) экономикалық есеп (түрлі варианттар ішінен тиімді өндіріс әдісін
таңдау);
б) кәсіпорынның мақсатына сай келетін тауар өндіру;
в) негізгі экономикалық нәтижелерге жету үшін өндірістік жоспардың
орындалуын қадағалау.
Француз экономисті А.Маршалл (1907-1968ж.ж.) Бірінші болып жоғарыда
айтылған үш классикалық саяси экономияның өндіріс факторларына жер,
капитал, еңбек) төртінші фактор – ұйымдастыруды қосты. Ол бірінші болып
менеджер мен кәсіпкер арасындағы айырмашылықты дәлелдеді. Осы кезден бастап
кәсіпкерлік түсінігі, сонымен қатар оның функциялары кеңейе түсті. Менеджер
– кәсіпорындағы ең басты функцияны атқарса, кәсіпкер бизнестің сәтті
болуына байланысты барлық жауапкершілік пен тәуекелділікті өз мойнына алушы
тұлға болып табылады. Сондықтан ол менеджерге және кәсіпкер тән қасиеттерді
иемденуі керек.
Сонымен қатар А.Маршалл мінсіз кәсіпкерді сипаттайтын қасиеттердің
көп болуын ескеріп. Тек кәсіпкерлердің кейбіреулері ғана бұл қасиеттерді
иемдене алады деп тұжырымға келеді.
Негізінде кәсіпкерлер кейбір кезде өте күшті, кейбір кезде керісінше,
бірақ кәсіпкерлердің басты міндеті капитал мен еңбекті айналысқа келтіру
негізінде жоспар жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжейлі-тегжейлі
көрсету болып табылады. Кәсіпорын өскен сайын, кәсіпкерлік қабілет те арта
түсу керек, сонымен қатар ол өзінің қайсарлығын, бірегейлігін, сан
қырлылығын, бастамашыл іс-әрекеттерге дайындығын өн бойына жинақтап, сақтап
қалған жағдайда ғана, ол әмбебап та, сәттілікті кәсіпкер болып қала
алады.[18-33б]
Орта ғасырдың менеджмент тарихын зерттеген маман Джозеф Шумпетерді
(1910 ж.) қазіргі кәсіпкерліктің атасы деп те атайды. Шумпетер өз
оқуларында қызмет етіп жатқан бизнесті тек қана басқара алатын менеджер
ретіндегі кәсіпкер бейнесіне ауытқып кеткен. Кәсіпкердің мәні өндіргіш
күштерді жаңадан (қайта) ұйымдастырып, құрамдастырады. Ал осы өндірігіш
күштердің қозғалысы, өз кезегінде, жалпы экономикалық қозғалысқа немесе
кәсіпкерлік циклдарының жылдамдауына әкеліп соғады. Шумпетер кәсіпкерлік іс-
әрекетте қолданатын келесі бағыттарды. (немесе олардың жиынтығын)
анықтайды:
- жаңа тауар мен қызметкөрсетулер;
- Кәсіпкерлердің жаңа әдістері;
- өткізудің жаңа рыноктары;
- жабдықтаудың жаңа көздері;
- ұйымдастырудың жаңа формалары (нысандары).
Д.Шумпетер кәсіпкерлерді жай алып сатарлар мен инвесторлардан
ерекшеленетін - әлеметтік-экономикалық жаңашылы деп атайды. Олар
(кәсіпкерлер) әр түрлі бағыттар мен құрамдастарды біріктіріп жаңа бизнесті
құрады.
Шумпетер әр түрлі материалдар, өндіріс құрал-жабдықтарының жай
жинақтарымен тұжырымдалмайтын кәсіпкерлік еңбегінің ерекшелігін көрсетеді.
Ал бұл ерекшелік мынадай:
- жаңа тауарлар мен қызмет көрсетулерді;
- өндірістің жаңа әдістерін;
- жаңа өткізу рыноктарын;
- жабдықтаудың жаңа көздерін;
- ұйымдастырудың жаңа формаларын табу;
және енгізу арқылы әр түрлі материалдар мен өндіріс құрал-жабдықтарын
тиімді қолдану. Соның негізінде олар өзінің еңбегімен пайданы жасап
шығарады және бұл пайда қазіргі кезде кәсіпкердің пайдасыдеп те аталады.
Франк Найт (1921ж.) кәсіпкерлік қызметтің ең басты ерекше белгісі
болып, бұның болашағы белгісіз жағдайларда жұмыс істеуі. Ф.Найттың пікірі
бойынша кәсіпкер - әрқашан өз позициясын берік ұстап, осы арқылы түрлі
жолында кездескен тосқауылдарды батыл түрде жеңіп өтуді мақсат етіп қойған
адам. Найт кәсіпкердің қызметін жалпы сипатта бейнелеп ұйымдастыруына және
бақылау қызметтеріне орындайтын менеджерден тұратын, меншігінде кәсіпорын
мен капиталды иемденетін меншігі болуы тиіс. Ф.Найттың пікірі бойынша
кәсіпкерліктің мәні нақты қызметтерді орындауда және кәсіпорынды құруда
емес, керісінше болашағы белгісіз жағдайларда жұмыс істеумен сыртқы ортаның
өзгеруіне тез арада жауап қайтару болып табылады. Кәсіпкер өз кәсіпорнының
пайдасын арттыру мақсатында өзінің капиталымен ақталған тәуекелдікке баруға
дайын болу керек.[4-23б]
Енді осы заманға авторлар позициясынан кәсіпкерлік теориясын
қарастырсақ, ең бірінші Давид Маккеланд (1961ж.) қарап өткеніміз жөн. Ол
кәсіпкерге келесідей сипаттамалар береді:
- ақталған тәуекелге бару шеберлігі;
- жігерлілігі мен жасампаздық белсенділігі;
- өзіндік және дербес жауапкершілігі;
- қабылдаған шешімдерінің салдарын білу;
- келешектегі сыртқы орта өзгерістерін болжап білу;
- ұйымдастырушылық шеберлігі.
Питер Друкер (1964ж.) кәсіпорынды ұйымдастыру мүмкіндігі түсінігін
экономика ғылымына бірінші болып енгізді. Жаңа кәсіпорынға ресурстарды
іздеу мен оларды орналастырудан бұрын бизнестің дамуына қолайлы
мүмкіндіктерді иелену керек. Экономистер кәсіпорынның пайдасын арттыруды
айтады. Керісінше пайданы алу үшін мүмкіндіктерді арттыру туралды сөз болып
отыр. Бизнеске қолайлы мүмкіндіктерді іздеу кәсіпкер қызметініің негізі
болып табылады, нәтижесінде кәсіпкер нәтижелілігі төмен сферадан жоғары
нәтиже беретін сфераларға өз ресурсатырн ауыстырады. Кәсіпкерлік қызметінің
ерекшелігі бұл – жоғарға нәтижені кәсіпорындарды құру қабілеттілігінің
байланыстырады.
Харви Либенстейн (1978 ж.) кәсіпкерлік белсенділігінің екі түрін
қарастырады:
- қызметтің бірінші түрі – менеджментке сай күнделкті атқаратын
қызметтерді орындаумен байланысты болса, екіншісі – инновациялық қызмет
түрі.
- Бірінші қызмет түрі қалыптасқан және толық зерттелген рыноктық ортада
қызмет ететін кәсіпорындарды басқаруды білдіреді.
- Инновациялық қызмет жаңа рыноктардың шарттарында жұмыс істеу мен
тауарлардың және қызметкөрсетулердің жаңа түрлерін шығарумен байланысты
кәсіпкерлік әр түрлі рыноктық жағдайларда тиімді қызмет ете білуі тиіс.
- кәсіпкерлік қызметтің негізгі субъектісі болып – кәсіпкер саналады.
Сонымен қатар тұтынушылар, мемлекет, жалдамалы жұмысшы және бизнестегі
серіктестері болып табылады.
- кәсіпкерлік қызметте маңызды орынды объект иемденеді. Өйткені объект
пен кәсіпкерлік идеясы болып табылады.
Қорыта айтқанда, кәсіпкерлік қызметінің объектісі бұл – тауар,
өнім, қызмет және тағы басқалар болып табылады, яғни кімнің де болса
қажеттілігін қанағаттандыратын және рынокқа тұтыну, қолдану, сатып алу үшін
ұсынылады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызметінің
ерекшеліктері
Қазақстандағы кәсіпкерлік жағдайына келсек, мұнда бұл сала тарихи
ерте заманда пайда болған. Ежелгі түрік дәуірінде Жетісу қаласы тек аялдау
орны ғана емес, сонымен қатар, мұнда сауда және қолөнер орталықтары болған.
ХІІІ ғасыр мен ХV ғасырдың алғашқы ширегінде Оңтүстік Қазақстан
территориясы арқылы сауда қызметінің дамуында маңызды рөл атқарған Батыс-
Шығыс халықаралық сауда жолы өткен.
ХVІІІ ғасырда қазақтар Орта Азия, Ресей, Қытай, Иран патшалықтарымен –
мал, жылқы, тері жүн және аң аулау бұйымдарымен сауда жасаған. Қазақ
жерлері арқылы Орта Азиядан Ресейге керуендер жөнелтілген. Орынбор, Тобыл,
Семей арқылы сауда жасау өте маңызды болған.
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында тұз табумен айналысу, тау-кен ісі дами
бастады. Сонымен қатар, мыс, қалайы, күміс, тас көмір қазу басталып,
балқыту және тері илеу зауыттары ашыла бастады. Малдың тауарлық маңызы
барынша өсті.
Осы кезеңдегі қазақ даласындағы сауда – тауар-ақша қатынастарының дамуы
көшпелі – айырбасты, жәрмеңкелік және стационарлық болды. Сауда орталықтары
– Семей, Ақмола, Атбасар, Орал, Гурьевте орналасты. Қазақтар мал және мал
өнімдерін Ресей тауарларына, атап айтсақ мақта-мата, шыт, жүн маталарына,
қант, шойын, иеленген тері, темекі, жалпақ мыс, мылтық, нашатыр, сынап және
т.б. бұйымдарға айырбастады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында натуралды шаруашылықтың бөлінуі
Қазақстанның Ресей, Орта Азия, Қытаймен сауда қатынастарының жалғасуымен
ұласты. Мал және өнімдеріне капиталистік фабрикалардың өнімдері өте көптеп
айырбастала түсті: шыт, шұға, мауыт, мауыт, жібек, иленген, тері, металл
бұйымдары. Солтүстік, солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс аймақтарынан
Ресейге қарай астық және ұн тасымалданады. Қазақстандағы тауар өндірісі жер
шаруашылығы, ұн өндірісінің пайда болуымен ұласты. Қазақ даласының
көпестері Нижний Новгород, Ирбиттегі атақты жәрмеңкелерге қатысты.
Қазақстан ішінде – Тайыншықұл (Петропавл маңы), Константиновка (Ақмолада),
Қарқаралы уезіндегі Қоянды Жәрмеңкелері айта кетерліктей маңызға ие болды.
Тау – кен, алтын, тас-көмір өнеркәсіптері дами бастайды.[14-43б]
Сол кездегі кәсіпкерлер династиясының өкілі ретінде – Мусин отбасын
атап өтуге болады. Бұл көпестік династияны орыс банкирлері мен
өнеркәсіпшілері де өте жақсы таныған. Мусин отбасы өте мол көлемді
капиталдың қожасына айналды. Олар – қымбат жүн, теріден жасалған
бұймдармен сауда жасады. Риддер, Шығыс Қазақстандағы Змеингорск алтын
рудниктерінде тең құқықты акционер болды. Мусиндер жергілікті өнеркәсіаті
алғашқы дамытушылар еді.
ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы өнеркәсіптің дамуына ресейлік және
шетелдік капиталдың келуі де үлкен пайдасын тигізді. Өте кең дамығаны –
банк капиталы болды.
Кәсіпкерлік қызмет ЖЭС (жаңа экономикалық саясат) кезінде біршама
дамыды. Алайда нарықтық қатынастардың қысқартылуы кәсіпкерлік қызметтің
өтімділігіне кері әсер етті.
Қазіргі уақытта шағын, орта және ірі бизнес даму үстінде. Қазақстанда
кәсіпкерлік заңды негізде тек 90-шы жылдары ғана енгізілді. Шағын
кәсіпкерлікті талдау жасау эконмиканың жеке секторындағы субьектілер саны
жылдан-жылға көбейіп келе жатқандығын және 2002 жылдың басында 360 мың
кәсіпкерлік болғандығы белгілі. Яғни, 1 млн. астам адам немесе экономикалық
белсенді халықтың 21% жұмыс істейді 4. Қазіргі қызмет етіп жатқан шағын
кәсіпорындарының 40%-дан астамы 1992-1993 жылдары, шағын кәсіпкерлікке
салықтық жеңілдіктер көрсетілген кезде құрылған.
Бүгінгі күні елімізде 493 мың шағын және орта бизнес мекемелері бар.
Оларда 1 млн. 340 мыңнан астам адам жұмыс жасауда.
Қазақстан экономикасына шағын бизнестің қосар үлесі айтарлықтай емес.
Оның дамуына кедергілер туындайтын жағдайлар өте көп. Негізгілері: өз ісін
жақсы білетін білікті менеджерлер санының аздығы; капитал нарығының аясының
тарлығы; айналым шығындарының деңгейінің жоғарылылығы; бюрократиялық
аппаратының әр түрлі кедергілері; жарғылық қорға қойылатын шамадан көп
заңды талаптар; кәсіпорынды тіркеудің өте қиын тетіктері және т.б.
Отандық шағын бизнестің дамуындағы 10 жылға жуық уақытта Қазақстанда
кәсіпкерлік жеткілікті түрде дамыған жоқ, оның алдында 5 жыл бойы
кооперативтік қозғалысты дамыту жылдары өтті. Кәсіпкерлік жіктің басым
бөлігі өз стратегиясын нақты өндіріске көшуге мүлдем бағыттамастан, өз
бизнесін сауда – делдалдық салада құруды жалғастыруда.
Шағын бизнес кәсіпорындарының үлсе салмағы едің шаруашылық жүргіуші
субьектілері жалпы санының басым бөлігін алып отырғанмен, ЖІӨ-дегі үлесі
бар болғаны 20%, бюджетке түсетін салықтық түсімдердегі үлесі - 10%-ға
жуық.
Көптеген кәсіпкерлер бір жағынан, өндірісті жүргізудегі қиындықтарға,
шенеуліктік прессинкке, өте жоғары салыққа шағым айтуда. Ал екінші жағынан,
өндірісті жаңғыртумен, маркетингтік зерттеулермен, жаңа өнім түрлерін
әзірлеумен, оның жарнамасымен мүлдем айналысып жатқан жоқ, кәсіпорынмен
стратегиялық міндеттерін қалыптастыра білмейді, өндірістің тиімділігін
арттыру жөнінде сындарды шаралар ұсына алмайды.
Он жыл бойғы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің сандық
іргетасын қалауға мүмкіндік берді, бірақ бизнестің толыққанды сапалы
дамуына ықпал ете алған жоқ.[17-44б]
Ағымдағы жағдайда мемлекеттің стратегиялық мақсаттары тұрғысынан шағын
бизнесті дамытудың жаңа кезеңіне өту қажет. Кәсіпкерлік мәселелерінде
мемлекеттік саясатты өндірістік қызметті қолдауға, қазақстандық шағын
экономиканың жаңа бәсекеге қабілетті мүмкіндіктерін іздестіруге қайта
бағдарлау қажет. Жаңа кезеңде өндірістік шағын бизнес субъектілерінің
кооперациясының өзара, неғұрлым ірі кәсіпорындар арасында да белсенді түрде
қолдау, сондай-ақ салалық және сала аралық негізінде кәсіпкерлердің
қоғамдық бірлестіктерін құруды көтермелеу талап етіледі.
Сондай-ақ әлемдік тәжірбие біздің реформамыздың тәжірбиесі материалдық
өндіріс саласындағы ұсақ кәсіпкер сауда-делдалдық және монополиялық
құрылымдар тарабынан бәсекелестікке төзе алмайтын болып шыққанын көрсетті.
Бұдан басқа Қазақстанда талап етілетін және бәсекеге қабілетті өндірістік
кәсіпкерліктің қалыптасуына елеулі көмек көрсетуі мүмкін қызметтер
көрсетудің (менеджмент, маркетинг, ақпараттық қамтамасыз ету саласында)
толыққанды жеке секторы жоқ.
Қазіргі уақытта тиімді меншік иесінің жұмыс етуін қамтамасыз ететін
өміршең экономикалық құрылымдарды қалыптастыру жолымен қоғамның сындарлы
күштерін біріктіру қажет. Мұндай біріктірудің үлгілері әр алуан болуы
мүмкін, бірақ олардың мәні кооперация мен әріптестікке келіп тіреледі.
Қаржы ресурстарының жалпы жетіспеушілігі кезінде Лизигі, жалгерлікті,
тиісті ақпараттық және құқықтық базаны қамтамасыз етуді қоса алғанда,
өндірісиік құралдары бар жұмыс іздеуші адамды біріктірудің бүкіл әр алуан
нысандарын пайдалану өте маңызды.
Қазақстан Республикасында меншік нысандары және мөлшері бойынша
тіркелген заңды тұлғалардың өңірлер бөлісіндегі үлесі ең көп аймақтарға:
1. Алматы қаласы (53439)
2. Оңтүстік Қазақстан (16282)
3. Шығыс Қазақстан (13894)
4. Қарағанды (12851)
5. Астана қаласы (53439)
Қазақстан Республикасында шетел капиталы қатысқан кәсіпорындардың
қызметі негізінен мынандай елдермен жүзеге асырылып отыр: Ұлыбритания
(254), Германия (266), Қытай (744), Иран (134), Ресей Федерациясы (1042),
АҚШ (353), Түркия (653), Швейцария (107), Нидерландия (122), Виргин
аралдары (151).
Қызмет түрлері бойынша шетел капиталы қатысқан жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындардың саны:
Өңдеу өнеркәсібі 670;
Кен өндіру 101;
Электр энергиясын газ бен су өндіру және бөлу 22;
Сауда: автомобильдерді, тұрмыстық бұйымдарды және жеке пайдаланатын
заттарды жөндеу 2335;
Коммуналдық әлеуметтік және дербес қызмет көрсету;
Ірі бизнес үшін тығыз ынтымақтастық пен әріптестік те өзекті проблема.
Соңғы онжылдықта экономикалық дамудың инновациялық сипаты дамыған елдерде
өнеркәсіптік фирмалар, банктер, ақпараттық және зерттеу орталықтары
бірлестіктерін қалыптастыруды ынталандырады. Мұндай желілер өндірістік және
қаржы ресурстарын біріктіруге, нарықтағы сұраныстың өзгеруіне жедел ден
қоюға, жаңа өнім түрлерін жылдам алға жылжытуға мүмкіндік береді.[7-65б]
1 - кесте
Тіркелген заңды тұлғалардың кәсіппен айналысу саласына және меншік
формаларына байланысты саны
(2008 жылдың 12 желтоқсанына сипат.мәлімет)
Меншік түрлеріне және формаларына
Байланысты
Барлығы МемлекетЖеке Оның ішінде Шетелдік
тік
ШетелдіШетелдік
к қатысумен
қатысус
ыз
Қазақстан 208409 26402 172442 953 6422 9565
Республикасы
Шағын 195707 18896 167412 611 6124 9399
Орта 10676 6663 3896 203 201 117
Ірі 2026 843 1134 139 97 49
Ауыл 11948 215 11649 65 117 84
шаруашылығы,
және орман
шарушылығы
Балық аулау, 361 15 344 2 9 2
өсіру
Тау-кен 1264 4 1182 14 142 78
өнеркәсібі
Өңдеу 16692 338 15655 166 997 699
өнеркәсібі
Электроэнергия,1606 331 1251 57 29 24
газ және суды
өндіру және
бөлу
Құрылыс 19822 118 19033 94 727 671
Сауда; 71581 121 64871 125 2699 6589
автомобиль, үй
заттар
1- кесте, жалғасы
Қонқ үйлер 2596 36 2416 12 101 144
менмейрамханалар
Көлік және байланыс8994 150 8478 137 381 366
Қаржылық делдалдық 3504 44 3365 38 105 94
саладағы көмекші
іс-әрекеттер
Жылжымайтын 27113 1772 24758 155 796 583
мүлікпен
операциялар, аренда
және тұтынушыларға
қызмет көрсету
Басқару 7964 7963 1 - - -
Білім беру 12924 10295 2589 30 44 40
Денсаулық сақтау 6075 3372 2667 23 53 36
және әлеуметтік
қызмет
Әлеуметтік, 15964 1628 14183 35 222 153
коммуналды және
жеке қызмет көрсету
Экстерриториялық 2 - - - - 2
мекемелердің
қызметі
Дерек көзі: http: www.stat.kz
Біздің ірі кәсіпорындарымызда өзара кооперация мен әріптестік –
шаруашылық желілерін қалпына келтіру және өзара төлемдер проблемаларын
жеңілдету үшін қажетті жол
Макродеңгейде мемлекетпен, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен,
кәсіподақтарымен тығыз ынтымақтастық орнатпайынша, өндірісті құрылымдық
қайта құрудың күрделі бағдарламаларын әзірлеу және жүзеге асыру мүмкін
емес. Бірақ кәсіподақтардың қатысуы табысы аз орындарын құру және оларды
қайта оқыту жөнінде кешенді шаралар жүргізу кезінде әлеуметтік
қауырттылықтың шиеленісуін азайту мүмкін. Әлеуметтік әріптестік жұмыспен
қамтудың белсенді саясатын табысты жүзеге асыру үшін қажетті алғышарт болып
табылады.
Қоғамның барлық сындарлы күштерін жандандыру және біріктіру –
экономиканы өркендетуге, ең соңғы технологиялар негізінде өндірісті
құрылымдық қайта құруға, Қазақстанды әлемдік қоғамдастықтың тең құқылы
әріптесі ретінде сақтауға апарар жол.
Қазақстандағы трансұлттық корпорациялар қазіргі дүниежүзі
экономикасының бірыңғай ғаламданған экономикалық жүйесін қамтиды.
Трансұлттандыру – ғаламданудың жалпы прцестерінің басты құрамдасы
және біруақытты маңызды механизмі болып табылады. Ол дүниежүзі
экономикасының бір жүйеде дамуын көрсететін ТҰК және олармен байланысты
трансұлттық банктер арқылы қаржылық және тауар ағымдары өтеді. Олар
өндірістік процестің жекелей бөліктерімен кезеңдерін түрлі мемлекет
аумақтарында орналастыру арқылы экономиканың ғаламдануының басты факторы
болып табылады. Бүгінгі күнде барлық мемлекеттерді және экономикалық
қызметтің барлық түрлерін иемденетін 60 мыңдай ТҰК белгілі.[87-54б]
Трансұлттық компаниялардың шетелдік филиалдарының сату көлемі 2007-шы
жылы дүниежүзілік жалпы ішкі өнімнің 50% құрады. ТҰК әлемдік өнеркәсіп
өндірісінің жартысынан астамын және сыртқы сауданың 60%-дан астамын, жаңа
техниканың, технологияның, ноу – хаудың 45 шамасындағы патентін және
лицензиясын бақылайды.
Сонымен әлемдік шарушылық жүйесінде маңызды орынды иемденіп отырған
ТҰК – лар халықаралық еңбек бөлінісіндегі басты және ең тиімді құралдарының
бірі болып отыр. Ал қандай да болса елдің экономикалық жетістіктері олардың
ТҰК-рымен бақыланып отырған дүниежүзілік технологияның тізбегінде, еңбек
бөлінісіндегі алып отырған орнына байланысты.
Қазақстан экономикалық потенциалын нарықтық экономикасы дамыған
елдермен салыстыру қиын болғанымен оның әлемдік экономикаға интеграциялауын
қарастырып өткен жөн.
Мемлекеттің әлемдік қауымдастыққа ойдағыдай интеграциялануы үшін ішік
нарықта ТҰК-лар жағынан шетелдік бәсекеге шыдай алатын және сыртқы рынокта
өз орнын таба алатын қуатты экономикалық құрылымдарды құру қажет.
Әлемдік шаруашылыққ тиімді интеграциялау проблемасын шеше отыра
Қазақстан трансұлттық экономикалық қызмет жүйесінің барлық күрделілігін
еске алған жөн. Қазіргі кездегі дамыған әлемдік рынокта Қазақстан
корпорациялардың алдына қойған міндеттерінің бірі болып – ұлттық
экономикалық мүдделерді қорғау болып отыр.
Стратегиялық ұлттық мүдделері жүзеге асыруға бағытталған ірі
корпоративтік құрылымдар Қазақстанның қаржы-өнеркәсіптік қамтамасыз етуінде
маңызды рольді атқарып, әлемдік рыноктағы бәсекелестік тартыста ұлттық
акпиталды нығайту, экономикалық өсудің қарқынын жүзеге асыру,
ұйымдастырушылық экономикалық дамуды қамтамасыз етуі тиіс.
Қазақстандағы корпаративтік сектордың ерекшелігі – бұл шетел
капиталының қатысу үлесінің тез қарқында өсуімен байланысты. Қазақстан
экономикасына қатысу үлесінің тез қарқында өсуімен байланыста. Қазақстан
экономикасына қатысу қарқынына байланысты орындары – АҚШ, Ұлыбритания және
Жапония компаниялары алып отыр. Қазақстан экономикасына инвестицияны салу
көлемі дүниежүзінде танымал – Шеврон, Бритиш Газ, Аджип, Сумимото
Корпарейшн, Эльф Актиен, БМВ, Туркие Петроллери, Оман Ойл Джапан Петролеум
Эксплорейшн тағы басқа ТҰК –ға тиесілі.[76-34б]
ТҰК мен ұлттық компаниялар арасындағы байланыстарды тереңдету мен
кеңейту нәтижесінде соңғыларының халықаралық өндірістен тезнологиялық
тәуелділігі пайда болып, қабылдаушы елдерді артта қалуда жеңу маңызды
проблемаларды тудыруда. Мұндай жағдайда ұлттық экономиканың ғылыми-
технологиялық революцияның қазіргі стандаттарына сай болуы, ішкі
ресурстарды жұмылдырусыз, өзінде ҒЗТКЖ күшейтусіз, жергілікті жұмыс
кадрларын дайындаусыз көзге елестету мүмкін емес.
Қазіргі күнде Қазақстан экономикасында 16 000 жуық кәсіпорындар,
соның ішінде елдің барлық өндірелетін өнімінің 17 % қамтитын 1,6% ірі
кәсіпорындар қызмет етуде.
2008 жылдың қорытындысы бойынша ұлттық компаниялармен дочерлік және
аффилирді ұйымдардың, ЖАҚ ҚазМұнайГаз дочерлі және тәуелді ұйымдарының
қызмет нәтижсінің көрсеткіштерін қоспағанда, есепке алғандағы алынған таза
пайда сомасы 32568,3 млн. теңгені құрады. Бұл жағдайда ең көп таза пайда
тапқан ААҚ Қазақтелеком (12147,2 млн. теңге аффилилерді компанияларын
қосқанда), ЖАҚ Қазақстан Темір Жолы ҰК (8242,7 млн. теңге – дочерлік
ұйымдарын қосқанда), ЖАҚ НАК Казатпром (4652,8 млн. теңге дочерлік
кәсіпорындарымен аффилилрдік фирмаларын қосқанда), ЖАҚ ҚазМұнайГаз
(3116,8 млн теңге – дочерлік және тәуелді ұйымдарын қоспағанда).
Ірі Қазақстан компанияларының арасынан көлемі, кәсіпорынның құрылымы,
меншік құрлымы, ұйымдастыру формаларының және басқару құрлымы бойынша 100-
ге жуық ірі корпоративті бірлестіктер қалыптасқан. Қазақстан корпоративтік
секторының толық дамығандығымен санының аздығына қарамстан 4 негізіг
тұрақты корпаративтік құрылымның артта қалуын көрсетуге болады. 10-нан
астам аталған корпорацияларда экономиканың нақты секторындағы төлем
қабілеттілік сұранысы тұрақты болып отыр. Бұл корпорацияларға негізінен
шикізат пен отынды экспорттаушы ҚазМұнайГаз, ҚазТрансОйл, Петро Қазақстан
Құмкөл Ресорсиз, КЕГОК, Испат – Кармет, Қазақмыс корпорациясы, Өскемен
тиатн – магний комбинаты, Қазақхром ТҰК-сы жатады. Қаржы секторындағы
корпоративтік құрылымдардың ұлттық лидерлері болып мемлекеттегі екі ірі
банк – бағалы қағаздарды (еурооблтгациялар мен GDR Еуропа және Азия қор
нарықтарында сатылатын және жүниежүзіндегі 1000 ең жақсы банктер қатарына
кірген (ТОР 1000 WORLD BANK) – Казкомерцбанк пен жеке тұлғалардың 23 – ке
жуық барлық депозиттерін шоғырландырушы Қазақстанның Халықтық жинақтаушы
банкі саналады.[13-34б]
Соңғы жылдары қазақстандық банктердің капитализация деңгейінің өсуіне
байланысты олардың басқа мемлекеттерге, әсіресе ЕурАзЭС елдеріне өз
қаражаттарын инвестициялауға мүмкіндігі туып отыр.
Қазақстандық банктердің жалпы несиелік портфелінің Ресей
компанияларына арналған жиынтығы 200 млн. доллардан асып отыр. Жинақталған
қазақстандық капиталдың Ресей экономикасына ағылуын көруге болады. Мәскеуде
2 қазақстандық ТұранӘлемБанкі және Казкомерцбанкі өкілдері ашылған.
Бүгінгі күнде Қазақстан экономикасыеың корпоративтік секторында
әлемдік класқа сай корпорациялардың жоқтың қасы. Көптеген қазақстандық
корпорацияларға төмен деңгейдегі жарғылық капитал мен төмен нарықтың
капитализация сипаты тән.
Отандық экономикадағы жекелей кәсіпорындардағы өндірістік
қуаттылықтың жоғарға концентрациясы ҒЗТКЖ – ның бағдарламаларын, ірі
масштабтағы инвестициялық жобаларды қаржыландыруға мүмкіндік беретін.
Деңгейге әлі жете қойған жоқ. Бірақ халықаралық танымдыққа қол жеткізуге
нақты мүмкіндіктерді иемденетін 3 қазақстандық банк (ТұранӘлемБанк,
Казкоммерцбанк, Халық банкі) және әлемдік нарықтар тізіміне кіретін Moody’s
Standard & Poor’s Tompson Bank Watch) нақты сектордағы 5 корпорацияларының
(Қазақтелеком, ПетроҚазақстанОйл, УКТМК, Қазақмыс корпорациясы және Казцинк
ТҰК-сы) бағалы қағаздары әлемдік қор нарықтарында (GDR) сатылады.[15-43б]
Осыған байланысты келесідей мүмкіндіктер ұсынылады:
– өндірістік сала лидерлері кәсіпорындарының бақылау акция пакетін ірі
отандық банктердің, қаржылық сауда компанияларының сатып алуы. Ақша
капиталының шоғырлануының нақты капиталды жинақтау мүмкін емес. Қаржылық
компаниялардың қызметі саладан кетуін қамтамасыз етіп, оның алдыңғы қатарлы
және тез өсуші технологиялық салаларға ауыстырады;
– отандық конгломеранттармен мұнай компаиялары мен металлургиялық
зауыттарын, ВПК кәсіпорындарын және күшті экспорттық потенциялы бар ірі
өнеркәсіп кәсіпорындарын масштабтық ұлғайту;
– ішкі жеке тұтынушыларға, яғни тамақ және жеңіл өнеркәсібі, азық-түлік пен
халық тұтанатын тауарларын импорттайтын, құрылыс материалдарын өндіретін
жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарын ұлғайту. Бұл негізгі қаржы ағымдарына тым
жақын болуымен түсіндіріледі;
– қазіргі уақытта пайда әкелмейтін бірақ ХХІ жүз жылдық өнеркәсібін
анықтайтын (электроника, информатикалық жүйелер, байланыс) жоғарғы
технология саларының масштабын ұлғайту.
– сыртқы нарықтарда тұтынушылармен қатар стратегиялық инвесторлармен
серіктестерді табуға ұмтылу.
Акционерлік компаниялардың көп бөлігі тұрақсыз және тиімсіз меншік
құрылымдарын иемденіп отыр, тек олардың бір екеулері ғана тұрақты.
Бизнестің жүйелік қайта құрылуын өткізді. Сонымен қатар қалыптсақна
заңдық құқықтық базаның толықсыздығы көптеген ірі корпорациялардың
қызметінің тұрақсыз жағдайына алып келеді.
Қазақстандық корпорациялардың басқаша сипаттамаларына көптеген
өнімдер түрлерінің сападағы бәсекелестігінің төмендігі, меншік нығаюының
төмен деңгейлігі, инвестициялық мүмкіндіктердің шектеулілігі және
корпоративтік басқарудың әлсіздігі жатады.
Соынмен мемлекет дәстүрлі түрдегі корпорацияның құрылу сатысында тұр
және олар алдыңғы кезекте сыртқы нарықтығы шетелдік ТҰК мен бәсекелестігін
ішкі нарықтағы олардың бәсекесін басу деген бағыт – бағдарын ұстап
отыр.Осыдан адам капиталын емес материалды активтерді сатып алуға
бағытталған инвестицияларға деген өткір қажеттілік туындайды. Бұл салымдар
көлемдерінің корпорацияның ішкі мүмкіндіктерінен жоғары болып отырғандықтан
маңызды сыртқы ресурстарды сатып алу қажеттіліг пайда болады.
Қызығушылықтардың түрлілігіне байланысты корпорацияның менеджерлері мен
инвесторлардың арасында жанжалдар тууы мүмкін. Бұл жанжалдар компанияның
қызметінің жабылуына, интеллектуалдық, ұйымдастырушылық және басқарушылық
ресурстардың бәсекеде артта қалуына алып келеді. Инвестицияның бөлінуімен
салынуымен, олардың қолданылуына бақылаумен инвестициялық процестің барлық
сатыларында сәтті нәтижелерге жетумен байланысты осы және басқа
проблемаларды шешуде тек корпоративтік басқарудың дұрыс құрылған жүйесінде
жетуге болады.[17-66б]
Ұлттық капиталдың әлемдік шаруашылық жүйесіне сәтті кіруіне келесідей
экономикалық мақсаттарды шешуде жүзеге асады:
- ішкі нарықты қалыптастыру. Тауар және қаржы нарықтарының дұрыс дамуы
елдің дүниежүзілік шаруашылыққа сәтті интеграциялануына мүмкіндік
береді.
- ұлттық экономиканың интерұлттануы мемлекеттердің мынандай: біріккен
кәсіпкерлікті дамыту, ТҰК – тің филиалдарын құру, инвестициялық
активтілікті жоғарлату сияқты саясаттарында жүзеге асады.
- біріккен кәсіпкерліктің, қаржы-өнеркәсіптік топтардың, трансұлттық
банктердің және олардың шетелдегі филиалдарымен дочерлік
компанияларының механизмдерін қазақстандық корпорациялардың қызметін
трансұлттандыруда қолдану.
Қорыта айтқанда, Казақстандық корпорациялардың басқаша
сипаттамаларына көптеген өнімдер түрлерінің сападағы бәсекелестігінің
төмендігі, меншік нығаюының төмен деңгейлігі, инвестициялық мүмкіндіктердің
шектеулілігі және корпоративтік басқарудың әлсіздігі жатады.
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерлік бәсекелестіктің іс-әрекеті
Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресінде мемлекет басшысы отандық орта және
шағын бизнесті өркендетудің кемелі келешегін нұсқап, уақыт талабынан
туындайтын міндеттерді айқындап берді.
Ол – Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіргеннен кейін отандық кәсіпкерлік
өндірген өнімдер мен шұғылданған тауарлар бәсекелестікке төтеп бере ала ма?
Кәсіпкерліктің экономикадағы шикізаттық емес салаларды дамытудағы,
кластерлерді қалыптастырудағы орны қандай?
Жергілікті жерлерде әлі де әкімшілік кедергілер кәсіпкерліктің кең құлаш
жоюына кедергі болып жүр. Енді бизнес пен мемлекет арасында шын іскерлік
әріптестік байланыс нығаяды деген сенім туады.
Кейбіреулер бизнес саласына араласуды кәсіпорындар алу ғана деп түсінеді,
әрине, жаңа өндірісті дамыту, адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету дұрыс
шығар. Бірақ кәсіпорын қуатын одан әрі арттырудың орнына шамданып барады,
қанағат тұтатындарды еш құптай алмайды. Өйткені бүгінгі таңда бизнесті
өркендетудің жаңа идеологиясын жасау күн тәртібіне өткір қойылып отырған
шақта отандық кәсіпкерлік алдында дүниежүзілік бәсекелеске қауқарлы өнімді
жаңа ауқымда игеру секілді асқаралы асу тұр. Алыс-жақын мен тонның ішкі
бауырындай араласып, басқа ертең-ақ қой оған осы бастан әзірлік жасауымызды
ел басы қадап айтты. [15-64б]
Қазіргі аннан алып, мында сатуға кәсіптеніп “Мен бизнесменмін” деп кеуде
қағудың дәурені өтіп барады. Ондайларды нарықтағы бәсекелестік өз-өзінен
ысырып тастайды. Ал біздің міндетіміз оның технологияларға негізделген жаңа
бастамаларға өнім сапасын жақсартатындай биік деңгейге көтерілуге мұрындық
болу мен жетекшілік ететін мекеме құрылыс ісімен айналысу. 70-тен астам
еңбек етеді. Орташа айлық жалақы 20 теңгедей құрайды. Облыста біздің
кәсіпорын секілді ауқымды жұмыстармен шұғылданатын құрылыс ұйымдары
санаулы. Көбінің өндірістік – техникалық білімі, интернетке шығу мүмкінлігі
жоқтығынан – әлемдік бизнеске араласудың алғышарттары қалыптаспаған соң
олардан қандай озық нәтиже, тың идея, жаңа жоба күтуге болады.
Меніңше алдымен қажетті инфрақұрылым жасап алу керек. Әйтпесе, бәріміз
арман еткен халықаралық сапа сертификатына ие болу қиын.
Астанада өткен Қазақстан кәсіпкерлік конгресс барысында еліміздің
болашағы туралы келесі мәселелер қозғалды. Кәсіпкерліктің бойындағы
тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы психология мүлдем өзгерген.
кәсіпкерліктің шын мәніндегі кәсіби деңгейге көтерілгендігі деп айта
аламыз. Бұл елдің болашағын ойлау деген сөз. Бірақ кәсіпкерлікті
қалыптастыруда бір мәселені күлте-пүлтесіз айта аламыз. Бірақ бірі келіп,
бірі кетіп жатқан өкімет ауысып жатқан министрлер облыс әкімдері сүйеу бола
алған жоқ. Нұрсұлтан Әбішұлының бір кереметі алдағы күндердің не сый
ұсынатынын алдын ала біліп, қалыпты дамуымыз үшін қажет жеңілдіктерді
кәсіпкерлік конгресі, форумдар кезінде айқындар беруі дер едік.
Өзіміз бірнеше формаларды әріптестермен құрып, құрылтайшы болғандықтан
іскерлік жағдаймен шетелге көп шығуымыз. Бұрындары Қазақстанды көп біле
бермейтін, атын естісе де дамушы мемлекеттердің төменгі деңгейде көретін
шетелдік фирмалар, қазір Қазақстан аты аталса, елеңдеп, бірге жұмыс
істесуге ықылас танытып тұратын болды. Бұл үлкен жақсылық.
Мемлекет кәсіпкерліктің дамуы үшін барлық қажетті жағдайды жасайтындай,
ал кәсіпкерлік өз кезегінде, жаңа бастамалар инновациялық шешімдер
ұсынылатындай өнім мен корпоративтік басқарудың сапасын жақсартатындай
әріптестіктің жаңа деңгейіне шығу керек”-деген еді кеше ғана елорда төрінде
өткен Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресінде қатысушылар алдында сөз
сөйлеген Президент Н.Назарбаев. Еліміздің әр түкпірінен келіп, конгресс
жұмысына қатысқан кәсіпкерлер алға қойған міндеттері, шешімін күткен
мәселелері жайлы ойларын айтқан еді.
“Кәсіпкерлік – нарықтық қоғамның президенті”-деді Президент Нұрсұлтан
Назарбаев. Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресінде атап көрсеткендей,
кәсіпкерлік күресе жүріп шыңдалды, халық алдындағы перзенттік борышын
абыроймен ақтап келеді. Кәсіпкерлік үлесінің 25% болуы, бұл қозғалыстың
бұқаралық сипат алуына және баршамызды мақтаныш сезімге бөлеудің себебі
болды.[18-76б]
Ел басымыз кәсіпкерлікті қорғау мақсатында жүзеге асырылып жатқан бас
мемлекеттік бағдарлама біртіндеп қайтарым бере бастағанын нақты дәлелдермен
талдап өтті. Оның үстіне Н.Ә.Назарбаевтың халқымызға жолдауы шағын және
орта кәсіпкерлікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы мен даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
2.1Қазақстандағы кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызметтің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерлік бәсекелестіктің іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпкерлік қызмет туралы нормативті құқықтық
жүйе ... ... ... ... ... ... ... 41
2.4 Кәсіпкерлік қызмет аймақтық құрылымының қалыптасу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде әлемдік және отандық экономикада терең әлеуметтік ––
экономикалық өзгерістер орын алуда. Кәсіпкерлік теориясы мен қазіргі
тәжірбиесіне ғылыми тұрғыдан талдау жасау, қолдану, міндетті түрде
Қазақстан экономикасын одан әрі дамытып жетілдіретіні сөзсіз. Кәсіпкерлік –
бұл коммерцияның табысқа жетуді көздейтін іс-әрекет, кәсіпкер кәсіпорынды
иемденетін адам, немесе иемденушінің атынан кәсіпорынның жұмыстарын
басқаратын өкілетті менеджер ретінде қарастырылады.
Кәсіпкерлік қызметті зерттеу проблемаларының маңыздылығы мен
өзектілігі - теориялық негіздеріне кәсіпкерліктің алғашқы атауынан бастап,
қазіргі кездегі ғылыми сараптамалардан өткізіп басты қызметтерімен,
ерекшеліктеріне сипаттамалар жасалды. ХVІІІ ғасырдан бастап көрнекті
ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, негізгі концепцияларына көңіл бөлінді.
Атап айтасқ, Р.Контиллион, Н.Баум, Ж.Б.Сэй, А.Смит, Дж.Кларк, А.Маршал,
және Д.Шумпетердің жетістіктеріне тоқталдық. Кәсіпкерлік қызмет қазіргі
кезде басты өзекті мәселелердің бірі, себебі кез-келген ұлттық экономиканың
дамуын қамтамасыз ететін негізгі өндіруші күш деп атауға болады.
Кәсіпкерлік қызметі капитал мен еңбекті айналысқа келтіру негізінде
жоспарды жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжей-тегдейлі
көрсетілді. Кәсіпкерлік қызметтің мәні - өндіргіш күштерді жаңадан, қайта
ұйымдастырып, құрамдастыруы жайында қарастырылады. Сонымен қатар теориялық
мәселеде кәсіпкерліктің негізгі формаларын анықтап, олар қызметтері мен
операциялары жайында жан-жақта көрсетіледі, талданады. Мысалы, коммерциялық
кәсіпкерлік қызметі, өндірістік кәсіпкерлік қызметі, қызмет көрсету,
инновациялық, өндірістік тұтыну және ақпараттық қызмет түрлерінің
тармақтарына бөлінді.
Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты – Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты-
теоретикалық өңдеулерге талдау жасау арқылы қазіргі кездегі кәсіпкерлік
қызметінің ерекшеліктерін, артықшылықтары мен кемшіліетерін баға беру болып
табылады. Кәсіпкерлік қызметі,іс-әрекеті,дамуы, бәсекелік аясына байланысты
маңыздылықтарына сипаттама жасалады. Қазақстандағы кәсіпкерлік қызмет
жағдайы жайында ерте заманан бастап, әйгілі Жібек жолындағы халықаралық
сауданың роліне, орта ғасырдың кәсіпкерлік ерекшеліктерін қамтып, қазіргі
уақыттағы шағын, орта және ірі бизнестің даму сипатын анықтап талдау
жасалды. Он жыл бойы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің
сандық іргетасын қалауға мүмкіндік берді, дегенмен бизнестің толыққанды
саналы дамуына әлі де болса ойдағыдай жетістіктерге шет қойған жоқ.
Ағымдағы жағдайда мемлекеттің стратегиясының мақсаттары тұрғысынан
кәсіпкерлікті дамытудың жаңа кезеңіне өтудің мүмкіндігі туып отыр.т Сондай-
ақ, әлемдік тәжірбиеге көңіл бөліп кәсіпкерлікті дамытудың оң салдарын
іздеп, жан-жақты тиімді жолдарын іздестірудеміз. Қазіргі кездегі
экономикалық жетістіктеріне кәсіпкерліктің үлесі де баршылық.
Кәсіпкерлік қызметінің зерттеу нысаны және пәні - капитализм
жүйесінің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс, шексіз пайданы
алуға ынта тудырды. Кәсіпкерлердің іс-әрекеті мәдени шеңберге ие бола
отырып, мамандандырылыған сипатқа ие болды.ХІV ғасырдың ортасынан бастап
акционерлік капитал пайда болып, акцинерлік қоғамдар құрыла бастады. Сауда
қатынастары әлемде кеңінен таралып дамыды. Шағын жәнет орта бизнес
арасындағы айырмашылық ұлғайды. Жалпы осы кезеңнен бастап, максмалды пайда
болу мотиві күшейді. Жаңа мамандар-жетекші менеджер және ірі өндірісті
ұйымдастырушы мамандықтар қалыптасты. Экономистер, қаржыгерлер,
бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар мамандықтары пайда
болды.
Қазіргі уақытта шағын, орта және ірі бизнес даму үстінде, жылдан-жылға
кәсіпкерлер қызметінің саны артып келеді. Кәсіпкерлік қызметтің дамуындағы
теориялық консепциялар отандық ғалымдардың еңбектерінде жиі кездеседі, атап
айтсақ академик Шеденов Ө.Қ., профессор Искалиев М.Е., профессор Жатқанбаев
Е.Б., профессор Елемесов және тағы басқалар. Кәсіпкерлік қызмет көрсетуде
мемлекетімізде өте қолайлы жағдайлар және жеңілдіктер жасалған, тек әрине
әлі де болса әкімшілдік-әміршілдік жүйенің осы саланың қарқынды дамуына
кедергілердің бар екені белгілі. Қазақстан қысқа мерзім ішінде нарықтық
қатынасқа бейімделіп, өз беделін көтере бастады. Қазір тек Қазақстан аумағы
ғана емес, ТМД елдерінің аумақтарында қаржыларын салып, кәсіпкерлік
қызметті ұйымдастыра бастады. Ал, сонымен бірге ҚР аумағында шетел капиталы
қатысқан кәсіпорындарының қызметі Еуропа, Азия, Америка елдерінің
капиталымен де жүзеге асырылып отыр.
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктері
Кәсіпкерліктің мәнін түсіну үшін, ең алдымен бұл сөздің этимологиясын
және даму эволюциясын зерттеуден бас тарту керек. Кәсіпкерлік түрлі елдерде
және түрлі халықтарды соңғы 800 жыл бойы әр түрлі түсінікті иемленеді.
Француз сөзі Enterprendre ХІІ және ХV ғасырларда бар нәрсені жасау
дегенді білдірсе, Англияда ХV ғасырдан бастап кәсіпкерлікке жақын келесі
көрсетілгендей түсініктер қоланылды: merchant - саудагер, adventure -
тәуекелге барушы адам, undertaker - міндеттерді өзіне алушы тұлға.[13-
136б]
Кәсіпкерліктің тарихы орта ғасырлардан басталады. Осы кезеңнен бастап
саудагерлер, қолөнершілер, көпестер, миссионерлер өздерін кәсіпкер ретінде
көрсете білді. Капитализмнің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс
шексіз пайданы алуға ынта тудырды. Кәсіпкерліктің іс-әрекеті мәдени
шеңберге ие бола отырып, мамандандырылған сипатқа ие болды. Көп жағдайларда
кәсіпкерлер өндіріс құралдарының иесі бола отырып, өз фабрикаларында,
зауыттарында өздері қызмет жасады.
ХІV ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болып,
акционерлік қғамдар пайда құрыла бастады. Бірінші акционерлік компаниялар
халықаралық сауда саласында қалыптасты. Ең бірінші 1554 жылы Ресеймен сауда
қатынастарын жүргізу үшін ағылшын сауда компаниясы қалыптасты. Кейінірек,
Гудзон шығанағымен сауда жасаған ағылшын және голландия компанияларының
құрылуына алып келді. Осыдан кейін шарушылықтың акционерлік формасы
экономиканың басқа салаларына ене бастады.
ХVІІ ғасырдың аяғында бірінші акционерлік банктер қалыптасты. Осылай
1694 жылы акционерлік бастамалар негізінде Ағылшын банкі, 1695 жылы
Шотландия банкі құрылды. ХVІІІ ғасырдың аяғы, ХІХ ғасырдың басында банктік
істің акционерлік формасын жүргізу көптеген мемлекеттерде кеңінен дами
бастады. Бұндай жағдайларда ұсақ фирмаларға өмір сүру қиынға соғып, орта
және ірі фирмалар пайда болды. Соның негізінде максималды пайда табу мотиві
күшейді. Осы кезеңде жаңа мамандықтар – жетекші менеджер және ірі өндіріс
ұйымдастырушы мамандықтары қалыптасты. Алғашқы кезде бір жаққа жинақталған
кәсіпкерлік функциялар мамандандырылған бағытқа бөлінеді. Экономистер,
қаржыгерлер, бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар,
мамандықтары пайда бола бастады. Олардың бәрінен менеджерлергежоғарылау
болып, олар көптеген қызмететрден босатылып, өндірісті басқаруға және
ұйымдастыруға тоқталған.
Кәсіпкерлік концепциясының теориясын 1-ші болып Ричард Кантиллион
1725-1730 жылдары өз еңбектерінде сипаттады. Соңғы 250 жыл арасында
кәсіпкерлік теориясы түрлі ғалымдар мен экономистер еңбегінде бейнеленіп,
ақырында олар кәсіпкерлікті –– адамның тәуелділікпен инновацияға сай
бейімділігі емес, бұл одан да көп мағынаға ие жаңа бір кәсіпорынды құру деп
ақырғы бір тұжырымға тоқталды.
Бастапқы кәсіпкерлік термині тәуекел сөзімен, ал кәсіпкер тауарды
өндіру және сатумен байланысты тәуекелділік пен жауапкершілікті өзіне
алатын адаммен байланыстырылды. Мысалы, 1725 жылы Р.Кантиллион кәсіпкерлік
тұрғысндағы тәуелділікті өзіне міндеттеумен байланыстырып, сонымен ол
капиталды салушы, өзінің жеке еңбегін және ресурстарын пайдаланушы кәсіпкер
деп айыра білді. Ол кәсіпкерді өзіне жұмыс орнын жасай алатын адаммен
байланыстырды. Қашан адамды өзінің жұмысындағы нақты еңбек ақысы
қанағаттандырмаған жағдайда, ол өзінің идеяларын жүзеге асыратын жолдарды
іздей бастайды, ақыр соңында ол кәсіпкер бола бастайды. Кантиллионның ойы б
ойынша кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы басты айырмашылық, бұл – кәсіпкерлер
белгісіз жағдайда жұмыс істеуінде дейді.[12-64б]
ХVІІі ғасырдың ІІ жартысындағы физиократтар және олардың танымал
өкілі Квисней – кәсіпкерлік концепциясын кеңейте білді. Олар Кантиллион
сияқты кәсіпкерлікті белгісіздікті тасушылар және бұл анықтамаға өндіріс
ресурстарды иемдену керек екенін, оларды біріктіріп ары қарай дамытты.
Олардың түсінігінше кәсіпкер жаңа әдістерді енгізу және жаңа өткізу
рыноктарын іздеу арқылы өнімнің өндірісін ұйымдастырушы тұлға.
Екінші физиократ Николас Бауле (1767) өндірістік топтың және
фермерлердің инновациялық менеджментке, яғни жаңалықтарды ойлап табуға
жақын болуы деді. Бауле әрқашан еңбек өнімділігінің арттыруына технология
мен ғылымның маңыздылығына көңіл аударды. Ол кәсіпкер мен меншік арасында
айырмашылық бар екенін түсінді. Меншік иелері кәсіпкерлерді капиталмен
қамтамасыз ете отырып, ал соңғылары бұл қаржыларды ресурстар мен
жұмысшылардың еңбек ақысын төлеуге жәберу арқылы тәуелділікті өз басына
алатындар деп тұжырымдады. Ол өзінің еңбектерінде, басқаруда жаңашылдықты
қолдануды дәлелдеп, сонымен қатар білім ғана тәуелділікті төмендете алады
деді.
Кейінірек, ХVІІІ ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың басында танымал француз
экономисті Жан Батист Сэй (1767-1832ж.ж) өзінің Саяси экономиканың
трактаты (1803 ж) атты еңбегінде кәсіпкерлік қызметтің анықтамасын үш
классикалық өндіріс факторларымен – жердің, капиталдың, еңбектің бірігуімен
байланыстырды. Сонымен қатар, ол ағылшын кәсіпкерлерінің дарындылығы -
Англия өнеркәсібінің дамуының бірден-бір факторы деп атайды. Сэйдің пікір
бойынша кәсіпкер немесе өндіріс шеберлері келесідей қасиеттерді және сапаны
иемденуі тиіс:
- олар төлем қабілетті, тұрақты, парасатты, мұқиятты боуы тіис;
- олар капиталды қарыз түрінде тартып, уақытында несиеніқайтаруы
тиіс;
- олар бизнесте әділетті, бизнес ақпаратынан хабардар, өжеттілік
сияқты моральдік қасиеттерді өзіне біріктіруі тиіс;
- олар қандай да тауар ерекшелігін, маңыздылығын және болжанатын
сұраныс пен өндіріс әдістерін нақты бағалуы тиіс;
- бір уақытта олар жұмыс күшін, керек құрал-жабдықтарды, тауарларды
сатып алатын тұтынушыларды тауып, оларды бір жүйеге біріктіріп,
сонымен қатар экономикалық көрсеткіштерді бақылау мен қойылған
мақсаттарға жетуге тырысу керек . Басқаша сөзбен айтқанда олар
басқару мен әкімшіліктендіру өнерін иемдену керек;
- олар өнімді рынокта сатудың бұрын оның бағасы мен құнын дұрыс
есептеуді білу керек.
Сэйдің негізгі тезисі өнімді шығарудағы кәсіпкерлердің басымды рөлін
мойындауда. Сэйдің ойынша, кәсіпкердің табысы мен еңбегі үшін марапат,
өндірісті ұйымдастыра білу және тауар өткізу, тәртіптің рухын қамтамасыз
ету болып табылады.
Оның айтуынша, кәсіпкер – бұл өзіне және белгілі бір тауар өндіруде
тәуекелділікті қолына алатын адам.
Өкінішке орай, экономикалық ғылымның негізін қалаушылар – классиктер
– кәсіпкердің тұлғасына онша көңіл бөлмегенін айта кеткен жөн. Кәсіпкерлік
қызмет олардың ғылыми анализінің пәні болған жоқ. Ағылшынның экономист –
ғалымдары Адам Смит (1723-1790ж.ж.) және Давид Рикардо (1772-1823ж.ж.)
экономиканы өзін-өзі реттейтін механизм ретінде көрді. Бұндай механизмде
шығармашылық кәсіпкерлікке орын табылмады. Бірақ, А.Смит өзінің Халық
байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу атты негізгі еңбегінде
кәсіпкердің сипатына көңіл бөлген. А.Смиттің ойынша, кәсіпкер капиталдың
иесі бола тұрып, белгілі-бір коммерциялық ойды жүзеге асыру үшін және пайда
табу мақсатында тәуекелділікке барады, өйткені қандай да бір қызметке
капиталды салудың өзі белгілі бір тәуекел элементінен тұрады. Кәсіпкерлік
пайда, А.Смиттің ойынша, бұл тәуекелге барғаны үшін компенсация болып
табылады. Кәсіпкер өзі жоспарлайды, өндірісті өзі ұйымдастырады, еңбекті
бөлумен байланысты пайданы жүзеге асырады, сонымен қатар өндірістік
қызметтің нәтижесінде билік етеді.[16-105б]
Давид Рикардо капитализмде – абсолюттік табиғи,жойылмайтын өндіріс
әдісін көрді, ал кәсіпкерлік қызметті тиімді шаруашылықтың міндетті
элементі ретінде қарастырады.
К.Маркстің экономикалық теориясының негізінде кәсіпкер капиталист-
эксплуататор ретінде көрсетілген.
Американдық экономист Дж.Б. Кларк (1847-1938ж.ж.) Сэйдің үш біріккен
формуласын біршама өзгертті. Оның ойынша, өндірістік процесте әрдайым 4
фактор қатысып отырады:
1) капитал;
2) капиталдың игіліктік пен өндірістік құралдары және жер;
3) кәсіпкердің қызметі;
4) жұмысшының еңбегі;
Осылай бола тұра әр факторға өндіріс табысының арнайы бөлігі керек:
Капитал – капиталистке пайыз әкеледі, капиталдық игілік – рентаны,
капиталистің кәсіпкерлік қызметі – пайда әкеледі, ал жұмысшы еңбегі – оған
жалақыны қамтамасыз етеді. Басқа сөзбен айтқанда:
Еркін бәсеке еңбекке – еңбекпен жасалатынды, капиталистке –
капиталистпен жасалатындаы беруге ұмтылады деп жазған. Осы кезеңде
кәсіпкерлер қызметін американдық экономист Дж.Б.Кларк осылай түсінген.
Кәсіпкердің шешім қабылдау концепциясына өз еңбегін сіңірген Карл
Менеджер (1871) болды. Ол субъективті австриялық экономикалық мектептің
негізін салушылардың бірі. Ол кәсіпкер қызметінлегі нақты тәуекелділікті
кәсіпкердің өзі қабылдауы өте үлкен мәнге ие емес. Тәуекелділік – бұл
сирек кездесетін құбылыстар болып табылады, -деп тұжырымдайды. Менеджер
өндіретін өнім түрін таңдаумен, керек ресурстарды табуға кәсіпкердің шешім
қабылдау процесін 4 кезеңмен бөліп көрсетті:
а) экономикалық жағдайлар туралы мәліметтер жинау;
б) экономикалық есеп (түрлі варианттар ішінен тиімді өндіріс әдісін
таңдау);
б) кәсіпорынның мақсатына сай келетін тауар өндіру;
в) негізгі экономикалық нәтижелерге жету үшін өндірістік жоспардың
орындалуын қадағалау.
Француз экономисті А.Маршалл (1907-1968ж.ж.) Бірінші болып жоғарыда
айтылған үш классикалық саяси экономияның өндіріс факторларына жер,
капитал, еңбек) төртінші фактор – ұйымдастыруды қосты. Ол бірінші болып
менеджер мен кәсіпкер арасындағы айырмашылықты дәлелдеді. Осы кезден бастап
кәсіпкерлік түсінігі, сонымен қатар оның функциялары кеңейе түсті. Менеджер
– кәсіпорындағы ең басты функцияны атқарса, кәсіпкер бизнестің сәтті
болуына байланысты барлық жауапкершілік пен тәуекелділікті өз мойнына алушы
тұлға болып табылады. Сондықтан ол менеджерге және кәсіпкер тән қасиеттерді
иемденуі керек.
Сонымен қатар А.Маршалл мінсіз кәсіпкерді сипаттайтын қасиеттердің
көп болуын ескеріп. Тек кәсіпкерлердің кейбіреулері ғана бұл қасиеттерді
иемдене алады деп тұжырымға келеді.
Негізінде кәсіпкерлер кейбір кезде өте күшті, кейбір кезде керісінше,
бірақ кәсіпкерлердің басты міндеті капитал мен еңбекті айналысқа келтіру
негізінде жоспар жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжейлі-тегжейлі
көрсету болып табылады. Кәсіпорын өскен сайын, кәсіпкерлік қабілет те арта
түсу керек, сонымен қатар ол өзінің қайсарлығын, бірегейлігін, сан
қырлылығын, бастамашыл іс-әрекеттерге дайындығын өн бойына жинақтап, сақтап
қалған жағдайда ғана, ол әмбебап та, сәттілікті кәсіпкер болып қала
алады.[18-33б]
Орта ғасырдың менеджмент тарихын зерттеген маман Джозеф Шумпетерді
(1910 ж.) қазіргі кәсіпкерліктің атасы деп те атайды. Шумпетер өз
оқуларында қызмет етіп жатқан бизнесті тек қана басқара алатын менеджер
ретіндегі кәсіпкер бейнесіне ауытқып кеткен. Кәсіпкердің мәні өндіргіш
күштерді жаңадан (қайта) ұйымдастырып, құрамдастырады. Ал осы өндірігіш
күштердің қозғалысы, өз кезегінде, жалпы экономикалық қозғалысқа немесе
кәсіпкерлік циклдарының жылдамдауына әкеліп соғады. Шумпетер кәсіпкерлік іс-
әрекетте қолданатын келесі бағыттарды. (немесе олардың жиынтығын)
анықтайды:
- жаңа тауар мен қызметкөрсетулер;
- Кәсіпкерлердің жаңа әдістері;
- өткізудің жаңа рыноктары;
- жабдықтаудың жаңа көздері;
- ұйымдастырудың жаңа формалары (нысандары).
Д.Шумпетер кәсіпкерлерді жай алып сатарлар мен инвесторлардан
ерекшеленетін - әлеметтік-экономикалық жаңашылы деп атайды. Олар
(кәсіпкерлер) әр түрлі бағыттар мен құрамдастарды біріктіріп жаңа бизнесті
құрады.
Шумпетер әр түрлі материалдар, өндіріс құрал-жабдықтарының жай
жинақтарымен тұжырымдалмайтын кәсіпкерлік еңбегінің ерекшелігін көрсетеді.
Ал бұл ерекшелік мынадай:
- жаңа тауарлар мен қызмет көрсетулерді;
- өндірістің жаңа әдістерін;
- жаңа өткізу рыноктарын;
- жабдықтаудың жаңа көздерін;
- ұйымдастырудың жаңа формаларын табу;
және енгізу арқылы әр түрлі материалдар мен өндіріс құрал-жабдықтарын
тиімді қолдану. Соның негізінде олар өзінің еңбегімен пайданы жасап
шығарады және бұл пайда қазіргі кезде кәсіпкердің пайдасыдеп те аталады.
Франк Найт (1921ж.) кәсіпкерлік қызметтің ең басты ерекше белгісі
болып, бұның болашағы белгісіз жағдайларда жұмыс істеуі. Ф.Найттың пікірі
бойынша кәсіпкер - әрқашан өз позициясын берік ұстап, осы арқылы түрлі
жолында кездескен тосқауылдарды батыл түрде жеңіп өтуді мақсат етіп қойған
адам. Найт кәсіпкердің қызметін жалпы сипатта бейнелеп ұйымдастыруына және
бақылау қызметтеріне орындайтын менеджерден тұратын, меншігінде кәсіпорын
мен капиталды иемденетін меншігі болуы тиіс. Ф.Найттың пікірі бойынша
кәсіпкерліктің мәні нақты қызметтерді орындауда және кәсіпорынды құруда
емес, керісінше болашағы белгісіз жағдайларда жұмыс істеумен сыртқы ортаның
өзгеруіне тез арада жауап қайтару болып табылады. Кәсіпкер өз кәсіпорнының
пайдасын арттыру мақсатында өзінің капиталымен ақталған тәуекелдікке баруға
дайын болу керек.[4-23б]
Енді осы заманға авторлар позициясынан кәсіпкерлік теориясын
қарастырсақ, ең бірінші Давид Маккеланд (1961ж.) қарап өткеніміз жөн. Ол
кәсіпкерге келесідей сипаттамалар береді:
- ақталған тәуекелге бару шеберлігі;
- жігерлілігі мен жасампаздық белсенділігі;
- өзіндік және дербес жауапкершілігі;
- қабылдаған шешімдерінің салдарын білу;
- келешектегі сыртқы орта өзгерістерін болжап білу;
- ұйымдастырушылық шеберлігі.
Питер Друкер (1964ж.) кәсіпорынды ұйымдастыру мүмкіндігі түсінігін
экономика ғылымына бірінші болып енгізді. Жаңа кәсіпорынға ресурстарды
іздеу мен оларды орналастырудан бұрын бизнестің дамуына қолайлы
мүмкіндіктерді иелену керек. Экономистер кәсіпорынның пайдасын арттыруды
айтады. Керісінше пайданы алу үшін мүмкіндіктерді арттыру туралды сөз болып
отыр. Бизнеске қолайлы мүмкіндіктерді іздеу кәсіпкер қызметініің негізі
болып табылады, нәтижесінде кәсіпкер нәтижелілігі төмен сферадан жоғары
нәтиже беретін сфераларға өз ресурсатырн ауыстырады. Кәсіпкерлік қызметінің
ерекшелігі бұл – жоғарға нәтижені кәсіпорындарды құру қабілеттілігінің
байланыстырады.
Харви Либенстейн (1978 ж.) кәсіпкерлік белсенділігінің екі түрін
қарастырады:
- қызметтің бірінші түрі – менеджментке сай күнделкті атқаратын
қызметтерді орындаумен байланысты болса, екіншісі – инновациялық қызмет
түрі.
- Бірінші қызмет түрі қалыптасқан және толық зерттелген рыноктық ортада
қызмет ететін кәсіпорындарды басқаруды білдіреді.
- Инновациялық қызмет жаңа рыноктардың шарттарында жұмыс істеу мен
тауарлардың және қызметкөрсетулердің жаңа түрлерін шығарумен байланысты
кәсіпкерлік әр түрлі рыноктық жағдайларда тиімді қызмет ете білуі тиіс.
- кәсіпкерлік қызметтің негізгі субъектісі болып – кәсіпкер саналады.
Сонымен қатар тұтынушылар, мемлекет, жалдамалы жұмысшы және бизнестегі
серіктестері болып табылады.
- кәсіпкерлік қызметте маңызды орынды объект иемденеді. Өйткені объект
пен кәсіпкерлік идеясы болып табылады.
Қорыта айтқанда, кәсіпкерлік қызметінің объектісі бұл – тауар,
өнім, қызмет және тағы басқалар болып табылады, яғни кімнің де болса
қажеттілігін қанағаттандыратын және рынокқа тұтыну, қолдану, сатып алу үшін
ұсынылады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
ЖАУАПКЕРШІЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызметінің
ерекшеліктері
Қазақстандағы кәсіпкерлік жағдайына келсек, мұнда бұл сала тарихи
ерте заманда пайда болған. Ежелгі түрік дәуірінде Жетісу қаласы тек аялдау
орны ғана емес, сонымен қатар, мұнда сауда және қолөнер орталықтары болған.
ХІІІ ғасыр мен ХV ғасырдың алғашқы ширегінде Оңтүстік Қазақстан
территориясы арқылы сауда қызметінің дамуында маңызды рөл атқарған Батыс-
Шығыс халықаралық сауда жолы өткен.
ХVІІІ ғасырда қазақтар Орта Азия, Ресей, Қытай, Иран патшалықтарымен –
мал, жылқы, тері жүн және аң аулау бұйымдарымен сауда жасаған. Қазақ
жерлері арқылы Орта Азиядан Ресейге керуендер жөнелтілген. Орынбор, Тобыл,
Семей арқылы сауда жасау өте маңызды болған.
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында тұз табумен айналысу, тау-кен ісі дами
бастады. Сонымен қатар, мыс, қалайы, күміс, тас көмір қазу басталып,
балқыту және тері илеу зауыттары ашыла бастады. Малдың тауарлық маңызы
барынша өсті.
Осы кезеңдегі қазақ даласындағы сауда – тауар-ақша қатынастарының дамуы
көшпелі – айырбасты, жәрмеңкелік және стационарлық болды. Сауда орталықтары
– Семей, Ақмола, Атбасар, Орал, Гурьевте орналасты. Қазақтар мал және мал
өнімдерін Ресей тауарларына, атап айтсақ мақта-мата, шыт, жүн маталарына,
қант, шойын, иеленген тері, темекі, жалпақ мыс, мылтық, нашатыр, сынап және
т.б. бұйымдарға айырбастады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында натуралды шаруашылықтың бөлінуі
Қазақстанның Ресей, Орта Азия, Қытаймен сауда қатынастарының жалғасуымен
ұласты. Мал және өнімдеріне капиталистік фабрикалардың өнімдері өте көптеп
айырбастала түсті: шыт, шұға, мауыт, мауыт, жібек, иленген, тері, металл
бұйымдары. Солтүстік, солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс аймақтарынан
Ресейге қарай астық және ұн тасымалданады. Қазақстандағы тауар өндірісі жер
шаруашылығы, ұн өндірісінің пайда болуымен ұласты. Қазақ даласының
көпестері Нижний Новгород, Ирбиттегі атақты жәрмеңкелерге қатысты.
Қазақстан ішінде – Тайыншықұл (Петропавл маңы), Константиновка (Ақмолада),
Қарқаралы уезіндегі Қоянды Жәрмеңкелері айта кетерліктей маңызға ие болды.
Тау – кен, алтын, тас-көмір өнеркәсіптері дами бастайды.[14-43б]
Сол кездегі кәсіпкерлер династиясының өкілі ретінде – Мусин отбасын
атап өтуге болады. Бұл көпестік династияны орыс банкирлері мен
өнеркәсіпшілері де өте жақсы таныған. Мусин отбасы өте мол көлемді
капиталдың қожасына айналды. Олар – қымбат жүн, теріден жасалған
бұймдармен сауда жасады. Риддер, Шығыс Қазақстандағы Змеингорск алтын
рудниктерінде тең құқықты акционер болды. Мусиндер жергілікті өнеркәсіаті
алғашқы дамытушылар еді.
ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы өнеркәсіптің дамуына ресейлік және
шетелдік капиталдың келуі де үлкен пайдасын тигізді. Өте кең дамығаны –
банк капиталы болды.
Кәсіпкерлік қызмет ЖЭС (жаңа экономикалық саясат) кезінде біршама
дамыды. Алайда нарықтық қатынастардың қысқартылуы кәсіпкерлік қызметтің
өтімділігіне кері әсер етті.
Қазіргі уақытта шағын, орта және ірі бизнес даму үстінде. Қазақстанда
кәсіпкерлік заңды негізде тек 90-шы жылдары ғана енгізілді. Шағын
кәсіпкерлікті талдау жасау эконмиканың жеке секторындағы субьектілер саны
жылдан-жылға көбейіп келе жатқандығын және 2002 жылдың басында 360 мың
кәсіпкерлік болғандығы белгілі. Яғни, 1 млн. астам адам немесе экономикалық
белсенді халықтың 21% жұмыс істейді 4. Қазіргі қызмет етіп жатқан шағын
кәсіпорындарының 40%-дан астамы 1992-1993 жылдары, шағын кәсіпкерлікке
салықтық жеңілдіктер көрсетілген кезде құрылған.
Бүгінгі күні елімізде 493 мың шағын және орта бизнес мекемелері бар.
Оларда 1 млн. 340 мыңнан астам адам жұмыс жасауда.
Қазақстан экономикасына шағын бизнестің қосар үлесі айтарлықтай емес.
Оның дамуына кедергілер туындайтын жағдайлар өте көп. Негізгілері: өз ісін
жақсы білетін білікті менеджерлер санының аздығы; капитал нарығының аясының
тарлығы; айналым шығындарының деңгейінің жоғарылылығы; бюрократиялық
аппаратының әр түрлі кедергілері; жарғылық қорға қойылатын шамадан көп
заңды талаптар; кәсіпорынды тіркеудің өте қиын тетіктері және т.б.
Отандық шағын бизнестің дамуындағы 10 жылға жуық уақытта Қазақстанда
кәсіпкерлік жеткілікті түрде дамыған жоқ, оның алдында 5 жыл бойы
кооперативтік қозғалысты дамыту жылдары өтті. Кәсіпкерлік жіктің басым
бөлігі өз стратегиясын нақты өндіріске көшуге мүлдем бағыттамастан, өз
бизнесін сауда – делдалдық салада құруды жалғастыруда.
Шағын бизнес кәсіпорындарының үлсе салмағы едің шаруашылық жүргіуші
субьектілері жалпы санының басым бөлігін алып отырғанмен, ЖІӨ-дегі үлесі
бар болғаны 20%, бюджетке түсетін салықтық түсімдердегі үлесі - 10%-ға
жуық.
Көптеген кәсіпкерлер бір жағынан, өндірісті жүргізудегі қиындықтарға,
шенеуліктік прессинкке, өте жоғары салыққа шағым айтуда. Ал екінші жағынан,
өндірісті жаңғыртумен, маркетингтік зерттеулермен, жаңа өнім түрлерін
әзірлеумен, оның жарнамасымен мүлдем айналысып жатқан жоқ, кәсіпорынмен
стратегиялық міндеттерін қалыптастыра білмейді, өндірістің тиімділігін
арттыру жөнінде сындарды шаралар ұсына алмайды.
Он жыл бойғы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің сандық
іргетасын қалауға мүмкіндік берді, бірақ бизнестің толыққанды сапалы
дамуына ықпал ете алған жоқ.[17-44б]
Ағымдағы жағдайда мемлекеттің стратегиялық мақсаттары тұрғысынан шағын
бизнесті дамытудың жаңа кезеңіне өту қажет. Кәсіпкерлік мәселелерінде
мемлекеттік саясатты өндірістік қызметті қолдауға, қазақстандық шағын
экономиканың жаңа бәсекеге қабілетті мүмкіндіктерін іздестіруге қайта
бағдарлау қажет. Жаңа кезеңде өндірістік шағын бизнес субъектілерінің
кооперациясының өзара, неғұрлым ірі кәсіпорындар арасында да белсенді түрде
қолдау, сондай-ақ салалық және сала аралық негізінде кәсіпкерлердің
қоғамдық бірлестіктерін құруды көтермелеу талап етіледі.
Сондай-ақ әлемдік тәжірбие біздің реформамыздың тәжірбиесі материалдық
өндіріс саласындағы ұсақ кәсіпкер сауда-делдалдық және монополиялық
құрылымдар тарабынан бәсекелестікке төзе алмайтын болып шыққанын көрсетті.
Бұдан басқа Қазақстанда талап етілетін және бәсекеге қабілетті өндірістік
кәсіпкерліктің қалыптасуына елеулі көмек көрсетуі мүмкін қызметтер
көрсетудің (менеджмент, маркетинг, ақпараттық қамтамасыз ету саласында)
толыққанды жеке секторы жоқ.
Қазіргі уақытта тиімді меншік иесінің жұмыс етуін қамтамасыз ететін
өміршең экономикалық құрылымдарды қалыптастыру жолымен қоғамның сындарлы
күштерін біріктіру қажет. Мұндай біріктірудің үлгілері әр алуан болуы
мүмкін, бірақ олардың мәні кооперация мен әріптестікке келіп тіреледі.
Қаржы ресурстарының жалпы жетіспеушілігі кезінде Лизигі, жалгерлікті,
тиісті ақпараттық және құқықтық базаны қамтамасыз етуді қоса алғанда,
өндірісиік құралдары бар жұмыс іздеуші адамды біріктірудің бүкіл әр алуан
нысандарын пайдалану өте маңызды.
Қазақстан Республикасында меншік нысандары және мөлшері бойынша
тіркелген заңды тұлғалардың өңірлер бөлісіндегі үлесі ең көп аймақтарға:
1. Алматы қаласы (53439)
2. Оңтүстік Қазақстан (16282)
3. Шығыс Қазақстан (13894)
4. Қарағанды (12851)
5. Астана қаласы (53439)
Қазақстан Республикасында шетел капиталы қатысқан кәсіпорындардың
қызметі негізінен мынандай елдермен жүзеге асырылып отыр: Ұлыбритания
(254), Германия (266), Қытай (744), Иран (134), Ресей Федерациясы (1042),
АҚШ (353), Түркия (653), Швейцария (107), Нидерландия (122), Виргин
аралдары (151).
Қызмет түрлері бойынша шетел капиталы қатысқан жұмыс істеп тұрған
кәсіпорындардың саны:
Өңдеу өнеркәсібі 670;
Кен өндіру 101;
Электр энергиясын газ бен су өндіру және бөлу 22;
Сауда: автомобильдерді, тұрмыстық бұйымдарды және жеке пайдаланатын
заттарды жөндеу 2335;
Коммуналдық әлеуметтік және дербес қызмет көрсету;
Ірі бизнес үшін тығыз ынтымақтастық пен әріптестік те өзекті проблема.
Соңғы онжылдықта экономикалық дамудың инновациялық сипаты дамыған елдерде
өнеркәсіптік фирмалар, банктер, ақпараттық және зерттеу орталықтары
бірлестіктерін қалыптастыруды ынталандырады. Мұндай желілер өндірістік және
қаржы ресурстарын біріктіруге, нарықтағы сұраныстың өзгеруіне жедел ден
қоюға, жаңа өнім түрлерін жылдам алға жылжытуға мүмкіндік береді.[7-65б]
1 - кесте
Тіркелген заңды тұлғалардың кәсіппен айналысу саласына және меншік
формаларына байланысты саны
(2008 жылдың 12 желтоқсанына сипат.мәлімет)
Меншік түрлеріне және формаларына
Байланысты
Барлығы МемлекетЖеке Оның ішінде Шетелдік
тік
ШетелдіШетелдік
к қатысумен
қатысус
ыз
Қазақстан 208409 26402 172442 953 6422 9565
Республикасы
Шағын 195707 18896 167412 611 6124 9399
Орта 10676 6663 3896 203 201 117
Ірі 2026 843 1134 139 97 49
Ауыл 11948 215 11649 65 117 84
шаруашылығы,
және орман
шарушылығы
Балық аулау, 361 15 344 2 9 2
өсіру
Тау-кен 1264 4 1182 14 142 78
өнеркәсібі
Өңдеу 16692 338 15655 166 997 699
өнеркәсібі
Электроэнергия,1606 331 1251 57 29 24
газ және суды
өндіру және
бөлу
Құрылыс 19822 118 19033 94 727 671
Сауда; 71581 121 64871 125 2699 6589
автомобиль, үй
заттар
1- кесте, жалғасы
Қонқ үйлер 2596 36 2416 12 101 144
менмейрамханалар
Көлік және байланыс8994 150 8478 137 381 366
Қаржылық делдалдық 3504 44 3365 38 105 94
саладағы көмекші
іс-әрекеттер
Жылжымайтын 27113 1772 24758 155 796 583
мүлікпен
операциялар, аренда
және тұтынушыларға
қызмет көрсету
Басқару 7964 7963 1 - - -
Білім беру 12924 10295 2589 30 44 40
Денсаулық сақтау 6075 3372 2667 23 53 36
және әлеуметтік
қызмет
Әлеуметтік, 15964 1628 14183 35 222 153
коммуналды және
жеке қызмет көрсету
Экстерриториялық 2 - - - - 2
мекемелердің
қызметі
Дерек көзі: http: www.stat.kz
Біздің ірі кәсіпорындарымызда өзара кооперация мен әріптестік –
шаруашылық желілерін қалпына келтіру және өзара төлемдер проблемаларын
жеңілдету үшін қажетті жол
Макродеңгейде мемлекетпен, жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен,
кәсіподақтарымен тығыз ынтымақтастық орнатпайынша, өндірісті құрылымдық
қайта құрудың күрделі бағдарламаларын әзірлеу және жүзеге асыру мүмкін
емес. Бірақ кәсіподақтардың қатысуы табысы аз орындарын құру және оларды
қайта оқыту жөнінде кешенді шаралар жүргізу кезінде әлеуметтік
қауырттылықтың шиеленісуін азайту мүмкін. Әлеуметтік әріптестік жұмыспен
қамтудың белсенді саясатын табысты жүзеге асыру үшін қажетті алғышарт болып
табылады.
Қоғамның барлық сындарлы күштерін жандандыру және біріктіру –
экономиканы өркендетуге, ең соңғы технологиялар негізінде өндірісті
құрылымдық қайта құруға, Қазақстанды әлемдік қоғамдастықтың тең құқылы
әріптесі ретінде сақтауға апарар жол.
Қазақстандағы трансұлттық корпорациялар қазіргі дүниежүзі
экономикасының бірыңғай ғаламданған экономикалық жүйесін қамтиды.
Трансұлттандыру – ғаламданудың жалпы прцестерінің басты құрамдасы
және біруақытты маңызды механизмі болып табылады. Ол дүниежүзі
экономикасының бір жүйеде дамуын көрсететін ТҰК және олармен байланысты
трансұлттық банктер арқылы қаржылық және тауар ағымдары өтеді. Олар
өндірістік процестің жекелей бөліктерімен кезеңдерін түрлі мемлекет
аумақтарында орналастыру арқылы экономиканың ғаламдануының басты факторы
болып табылады. Бүгінгі күнде барлық мемлекеттерді және экономикалық
қызметтің барлық түрлерін иемденетін 60 мыңдай ТҰК белгілі.[87-54б]
Трансұлттық компаниялардың шетелдік филиалдарының сату көлемі 2007-шы
жылы дүниежүзілік жалпы ішкі өнімнің 50% құрады. ТҰК әлемдік өнеркәсіп
өндірісінің жартысынан астамын және сыртқы сауданың 60%-дан астамын, жаңа
техниканың, технологияның, ноу – хаудың 45 шамасындағы патентін және
лицензиясын бақылайды.
Сонымен әлемдік шарушылық жүйесінде маңызды орынды иемденіп отырған
ТҰК – лар халықаралық еңбек бөлінісіндегі басты және ең тиімді құралдарының
бірі болып отыр. Ал қандай да болса елдің экономикалық жетістіктері олардың
ТҰК-рымен бақыланып отырған дүниежүзілік технологияның тізбегінде, еңбек
бөлінісіндегі алып отырған орнына байланысты.
Қазақстан экономикалық потенциалын нарықтық экономикасы дамыған
елдермен салыстыру қиын болғанымен оның әлемдік экономикаға интеграциялауын
қарастырып өткен жөн.
Мемлекеттің әлемдік қауымдастыққа ойдағыдай интеграциялануы үшін ішік
нарықта ТҰК-лар жағынан шетелдік бәсекеге шыдай алатын және сыртқы рынокта
өз орнын таба алатын қуатты экономикалық құрылымдарды құру қажет.
Әлемдік шаруашылыққ тиімді интеграциялау проблемасын шеше отыра
Қазақстан трансұлттық экономикалық қызмет жүйесінің барлық күрделілігін
еске алған жөн. Қазіргі кездегі дамыған әлемдік рынокта Қазақстан
корпорациялардың алдына қойған міндеттерінің бірі болып – ұлттық
экономикалық мүдделерді қорғау болып отыр.
Стратегиялық ұлттық мүдделері жүзеге асыруға бағытталған ірі
корпоративтік құрылымдар Қазақстанның қаржы-өнеркәсіптік қамтамасыз етуінде
маңызды рольді атқарып, әлемдік рыноктағы бәсекелестік тартыста ұлттық
акпиталды нығайту, экономикалық өсудің қарқынын жүзеге асыру,
ұйымдастырушылық экономикалық дамуды қамтамасыз етуі тиіс.
Қазақстандағы корпаративтік сектордың ерекшелігі – бұл шетел
капиталының қатысу үлесінің тез қарқында өсуімен байланысты. Қазақстан
экономикасына қатысу үлесінің тез қарқында өсуімен байланыста. Қазақстан
экономикасына қатысу қарқынына байланысты орындары – АҚШ, Ұлыбритания және
Жапония компаниялары алып отыр. Қазақстан экономикасына инвестицияны салу
көлемі дүниежүзінде танымал – Шеврон, Бритиш Газ, Аджип, Сумимото
Корпарейшн, Эльф Актиен, БМВ, Туркие Петроллери, Оман Ойл Джапан Петролеум
Эксплорейшн тағы басқа ТҰК –ға тиесілі.[76-34б]
ТҰК мен ұлттық компаниялар арасындағы байланыстарды тереңдету мен
кеңейту нәтижесінде соңғыларының халықаралық өндірістен тезнологиялық
тәуелділігі пайда болып, қабылдаушы елдерді артта қалуда жеңу маңызды
проблемаларды тудыруда. Мұндай жағдайда ұлттық экономиканың ғылыми-
технологиялық революцияның қазіргі стандаттарына сай болуы, ішкі
ресурстарды жұмылдырусыз, өзінде ҒЗТКЖ күшейтусіз, жергілікті жұмыс
кадрларын дайындаусыз көзге елестету мүмкін емес.
Қазіргі күнде Қазақстан экономикасында 16 000 жуық кәсіпорындар,
соның ішінде елдің барлық өндірелетін өнімінің 17 % қамтитын 1,6% ірі
кәсіпорындар қызмет етуде.
2008 жылдың қорытындысы бойынша ұлттық компаниялармен дочерлік және
аффилирді ұйымдардың, ЖАҚ ҚазМұнайГаз дочерлі және тәуелді ұйымдарының
қызмет нәтижсінің көрсеткіштерін қоспағанда, есепке алғандағы алынған таза
пайда сомасы 32568,3 млн. теңгені құрады. Бұл жағдайда ең көп таза пайда
тапқан ААҚ Қазақтелеком (12147,2 млн. теңге аффилилерді компанияларын
қосқанда), ЖАҚ Қазақстан Темір Жолы ҰК (8242,7 млн. теңге – дочерлік
ұйымдарын қосқанда), ЖАҚ НАК Казатпром (4652,8 млн. теңге дочерлік
кәсіпорындарымен аффилилрдік фирмаларын қосқанда), ЖАҚ ҚазМұнайГаз
(3116,8 млн теңге – дочерлік және тәуелді ұйымдарын қоспағанда).
Ірі Қазақстан компанияларының арасынан көлемі, кәсіпорынның құрылымы,
меншік құрлымы, ұйымдастыру формаларының және басқару құрлымы бойынша 100-
ге жуық ірі корпоративті бірлестіктер қалыптасқан. Қазақстан корпоративтік
секторының толық дамығандығымен санының аздығына қарамстан 4 негізіг
тұрақты корпаративтік құрылымның артта қалуын көрсетуге болады. 10-нан
астам аталған корпорацияларда экономиканың нақты секторындағы төлем
қабілеттілік сұранысы тұрақты болып отыр. Бұл корпорацияларға негізінен
шикізат пен отынды экспорттаушы ҚазМұнайГаз, ҚазТрансОйл, Петро Қазақстан
Құмкөл Ресорсиз, КЕГОК, Испат – Кармет, Қазақмыс корпорациясы, Өскемен
тиатн – магний комбинаты, Қазақхром ТҰК-сы жатады. Қаржы секторындағы
корпоративтік құрылымдардың ұлттық лидерлері болып мемлекеттегі екі ірі
банк – бағалы қағаздарды (еурооблтгациялар мен GDR Еуропа және Азия қор
нарықтарында сатылатын және жүниежүзіндегі 1000 ең жақсы банктер қатарына
кірген (ТОР 1000 WORLD BANK) – Казкомерцбанк пен жеке тұлғалардың 23 – ке
жуық барлық депозиттерін шоғырландырушы Қазақстанның Халықтық жинақтаушы
банкі саналады.[13-34б]
Соңғы жылдары қазақстандық банктердің капитализация деңгейінің өсуіне
байланысты олардың басқа мемлекеттерге, әсіресе ЕурАзЭС елдеріне өз
қаражаттарын инвестициялауға мүмкіндігі туып отыр.
Қазақстандық банктердің жалпы несиелік портфелінің Ресей
компанияларына арналған жиынтығы 200 млн. доллардан асып отыр. Жинақталған
қазақстандық капиталдың Ресей экономикасына ағылуын көруге болады. Мәскеуде
2 қазақстандық ТұранӘлемБанкі және Казкомерцбанкі өкілдері ашылған.
Бүгінгі күнде Қазақстан экономикасыеың корпоративтік секторында
әлемдік класқа сай корпорациялардың жоқтың қасы. Көптеген қазақстандық
корпорацияларға төмен деңгейдегі жарғылық капитал мен төмен нарықтың
капитализация сипаты тән.
Отандық экономикадағы жекелей кәсіпорындардағы өндірістік
қуаттылықтың жоғарға концентрациясы ҒЗТКЖ – ның бағдарламаларын, ірі
масштабтағы инвестициялық жобаларды қаржыландыруға мүмкіндік беретін.
Деңгейге әлі жете қойған жоқ. Бірақ халықаралық танымдыққа қол жеткізуге
нақты мүмкіндіктерді иемденетін 3 қазақстандық банк (ТұранӘлемБанк,
Казкоммерцбанк, Халық банкі) және әлемдік нарықтар тізіміне кіретін Moody’s
Standard & Poor’s Tompson Bank Watch) нақты сектордағы 5 корпорацияларының
(Қазақтелеком, ПетроҚазақстанОйл, УКТМК, Қазақмыс корпорациясы және Казцинк
ТҰК-сы) бағалы қағаздары әлемдік қор нарықтарында (GDR) сатылады.[15-43б]
Осыған байланысты келесідей мүмкіндіктер ұсынылады:
– өндірістік сала лидерлері кәсіпорындарының бақылау акция пакетін ірі
отандық банктердің, қаржылық сауда компанияларының сатып алуы. Ақша
капиталының шоғырлануының нақты капиталды жинақтау мүмкін емес. Қаржылық
компаниялардың қызметі саладан кетуін қамтамасыз етіп, оның алдыңғы қатарлы
және тез өсуші технологиялық салаларға ауыстырады;
– отандық конгломеранттармен мұнай компаиялары мен металлургиялық
зауыттарын, ВПК кәсіпорындарын және күшті экспорттық потенциялы бар ірі
өнеркәсіп кәсіпорындарын масштабтық ұлғайту;
– ішкі жеке тұтынушыларға, яғни тамақ және жеңіл өнеркәсібі, азық-түлік пен
халық тұтанатын тауарларын импорттайтын, құрылыс материалдарын өндіретін
жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарын ұлғайту. Бұл негізгі қаржы ағымдарына тым
жақын болуымен түсіндіріледі;
– қазіргі уақытта пайда әкелмейтін бірақ ХХІ жүз жылдық өнеркәсібін
анықтайтын (электроника, информатикалық жүйелер, байланыс) жоғарғы
технология саларының масштабын ұлғайту.
– сыртқы нарықтарда тұтынушылармен қатар стратегиялық инвесторлармен
серіктестерді табуға ұмтылу.
Акционерлік компаниялардың көп бөлігі тұрақсыз және тиімсіз меншік
құрылымдарын иемденіп отыр, тек олардың бір екеулері ғана тұрақты.
Бизнестің жүйелік қайта құрылуын өткізді. Сонымен қатар қалыптсақна
заңдық құқықтық базаның толықсыздығы көптеген ірі корпорациялардың
қызметінің тұрақсыз жағдайына алып келеді.
Қазақстандық корпорациялардың басқаша сипаттамаларына көптеген
өнімдер түрлерінің сападағы бәсекелестігінің төмендігі, меншік нығаюының
төмен деңгейлігі, инвестициялық мүмкіндіктердің шектеулілігі және
корпоративтік басқарудың әлсіздігі жатады.
Соынмен мемлекет дәстүрлі түрдегі корпорацияның құрылу сатысында тұр
және олар алдыңғы кезекте сыртқы нарықтығы шетелдік ТҰК мен бәсекелестігін
ішкі нарықтағы олардың бәсекесін басу деген бағыт – бағдарын ұстап
отыр.Осыдан адам капиталын емес материалды активтерді сатып алуға
бағытталған инвестицияларға деген өткір қажеттілік туындайды. Бұл салымдар
көлемдерінің корпорацияның ішкі мүмкіндіктерінен жоғары болып отырғандықтан
маңызды сыртқы ресурстарды сатып алу қажеттіліг пайда болады.
Қызығушылықтардың түрлілігіне байланысты корпорацияның менеджерлері мен
инвесторлардың арасында жанжалдар тууы мүмкін. Бұл жанжалдар компанияның
қызметінің жабылуына, интеллектуалдық, ұйымдастырушылық және басқарушылық
ресурстардың бәсекеде артта қалуына алып келеді. Инвестицияның бөлінуімен
салынуымен, олардың қолданылуына бақылаумен инвестициялық процестің барлық
сатыларында сәтті нәтижелерге жетумен байланысты осы және басқа
проблемаларды шешуде тек корпоративтік басқарудың дұрыс құрылған жүйесінде
жетуге болады.[17-66б]
Ұлттық капиталдың әлемдік шаруашылық жүйесіне сәтті кіруіне келесідей
экономикалық мақсаттарды шешуде жүзеге асады:
- ішкі нарықты қалыптастыру. Тауар және қаржы нарықтарының дұрыс дамуы
елдің дүниежүзілік шаруашылыққа сәтті интеграциялануына мүмкіндік
береді.
- ұлттық экономиканың интерұлттануы мемлекеттердің мынандай: біріккен
кәсіпкерлікті дамыту, ТҰК – тің филиалдарын құру, инвестициялық
активтілікті жоғарлату сияқты саясаттарында жүзеге асады.
- біріккен кәсіпкерліктің, қаржы-өнеркәсіптік топтардың, трансұлттық
банктердің және олардың шетелдегі филиалдарымен дочерлік
компанияларының механизмдерін қазақстандық корпорациялардың қызметін
трансұлттандыруда қолдану.
Қорыта айтқанда, Казақстандық корпорациялардың басқаша
сипаттамаларына көптеген өнімдер түрлерінің сападағы бәсекелестігінің
төмендігі, меншік нығаюының төмен деңгейлігі, инвестициялық мүмкіндіктердің
шектеулілігі және корпоративтік басқарудың әлсіздігі жатады.
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерлік бәсекелестіктің іс-әрекеті
Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресінде мемлекет басшысы отандық орта және
шағын бизнесті өркендетудің кемелі келешегін нұсқап, уақыт талабынан
туындайтын міндеттерді айқындап берді.
Ол – Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіргеннен кейін отандық кәсіпкерлік
өндірген өнімдер мен шұғылданған тауарлар бәсекелестікке төтеп бере ала ма?
Кәсіпкерліктің экономикадағы шикізаттық емес салаларды дамытудағы,
кластерлерді қалыптастырудағы орны қандай?
Жергілікті жерлерде әлі де әкімшілік кедергілер кәсіпкерліктің кең құлаш
жоюына кедергі болып жүр. Енді бизнес пен мемлекет арасында шын іскерлік
әріптестік байланыс нығаяды деген сенім туады.
Кейбіреулер бизнес саласына араласуды кәсіпорындар алу ғана деп түсінеді,
әрине, жаңа өндірісті дамыту, адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету дұрыс
шығар. Бірақ кәсіпорын қуатын одан әрі арттырудың орнына шамданып барады,
қанағат тұтатындарды еш құптай алмайды. Өйткені бүгінгі таңда бизнесті
өркендетудің жаңа идеологиясын жасау күн тәртібіне өткір қойылып отырған
шақта отандық кәсіпкерлік алдында дүниежүзілік бәсекелеске қауқарлы өнімді
жаңа ауқымда игеру секілді асқаралы асу тұр. Алыс-жақын мен тонның ішкі
бауырындай араласып, басқа ертең-ақ қой оған осы бастан әзірлік жасауымызды
ел басы қадап айтты. [15-64б]
Қазіргі аннан алып, мында сатуға кәсіптеніп “Мен бизнесменмін” деп кеуде
қағудың дәурені өтіп барады. Ондайларды нарықтағы бәсекелестік өз-өзінен
ысырып тастайды. Ал біздің міндетіміз оның технологияларға негізделген жаңа
бастамаларға өнім сапасын жақсартатындай биік деңгейге көтерілуге мұрындық
болу мен жетекшілік ететін мекеме құрылыс ісімен айналысу. 70-тен астам
еңбек етеді. Орташа айлық жалақы 20 теңгедей құрайды. Облыста біздің
кәсіпорын секілді ауқымды жұмыстармен шұғылданатын құрылыс ұйымдары
санаулы. Көбінің өндірістік – техникалық білімі, интернетке шығу мүмкінлігі
жоқтығынан – әлемдік бизнеске араласудың алғышарттары қалыптаспаған соң
олардан қандай озық нәтиже, тың идея, жаңа жоба күтуге болады.
Меніңше алдымен қажетті инфрақұрылым жасап алу керек. Әйтпесе, бәріміз
арман еткен халықаралық сапа сертификатына ие болу қиын.
Астанада өткен Қазақстан кәсіпкерлік конгресс барысында еліміздің
болашағы туралы келесі мәселелер қозғалды. Кәсіпкерліктің бойындағы
тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы психология мүлдем өзгерген.
кәсіпкерліктің шын мәніндегі кәсіби деңгейге көтерілгендігі деп айта
аламыз. Бұл елдің болашағын ойлау деген сөз. Бірақ кәсіпкерлікті
қалыптастыруда бір мәселені күлте-пүлтесіз айта аламыз. Бірақ бірі келіп,
бірі кетіп жатқан өкімет ауысып жатқан министрлер облыс әкімдері сүйеу бола
алған жоқ. Нұрсұлтан Әбішұлының бір кереметі алдағы күндердің не сый
ұсынатынын алдын ала біліп, қалыпты дамуымыз үшін қажет жеңілдіктерді
кәсіпкерлік конгресі, форумдар кезінде айқындар беруі дер едік.
Өзіміз бірнеше формаларды әріптестермен құрып, құрылтайшы болғандықтан
іскерлік жағдаймен шетелге көп шығуымыз. Бұрындары Қазақстанды көп біле
бермейтін, атын естісе де дамушы мемлекеттердің төменгі деңгейде көретін
шетелдік фирмалар, қазір Қазақстан аты аталса, елеңдеп, бірге жұмыс
істесуге ықылас танытып тұратын болды. Бұл үлкен жақсылық.
Мемлекет кәсіпкерліктің дамуы үшін барлық қажетті жағдайды жасайтындай,
ал кәсіпкерлік өз кезегінде, жаңа бастамалар инновациялық шешімдер
ұсынылатындай өнім мен корпоративтік басқарудың сапасын жақсартатындай
әріптестіктің жаңа деңгейіне шығу керек”-деген еді кеше ғана елорда төрінде
өткен Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресінде қатысушылар алдында сөз
сөйлеген Президент Н.Назарбаев. Еліміздің әр түкпірінен келіп, конгресс
жұмысына қатысқан кәсіпкерлер алға қойған міндеттері, шешімін күткен
мәселелері жайлы ойларын айтқан еді.
“Кәсіпкерлік – нарықтық қоғамның президенті”-деді Президент Нұрсұлтан
Назарбаев. Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресінде атап көрсеткендей,
кәсіпкерлік күресе жүріп шыңдалды, халық алдындағы перзенттік борышын
абыроймен ақтап келеді. Кәсіпкерлік үлесінің 25% болуы, бұл қозғалыстың
бұқаралық сипат алуына және баршамызды мақтаныш сезімге бөлеудің себебі
болды.[18-76б]
Ел басымыз кәсіпкерлікті қорғау мақсатында жүзеге асырылып жатқан бас
мемлекеттік бағдарлама біртіндеп қайтарым бере бастағанын нақты дәлелдермен
талдап өтті. Оның үстіне Н.Ә.Назарбаевтың халқымызға жолдауы шағын және
орта кәсіпкерлікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz