Бюджеттік жүйе
1. Бюджеттік жүйенің түсінігі және экономикалық мазмұны. Бюджет түрлері мен деңгейі
2. Бюджеттік жүйенің қызмет ету принциптері. Біртұтас және федералды мемлекеттердегі бюджеттік жүйенің ерекшеліктері
3. Бюджеттік құрылым. Бюджеттік қатынастар мен бюджетаралық байланыстар
4. Бюджеттік процесті ұйымдастырудың негізі. Бюджеттік процестердің кезеңдері
5. Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету
2. Бюджеттік жүйенің қызмет ету принциптері. Біртұтас және федералды мемлекеттердегі бюджеттік жүйенің ерекшеліктері
3. Бюджеттік құрылым. Бюджеттік қатынастар мен бюджетаралық байланыстар
4. Бюджеттік процесті ұйымдастырудың негізі. Бюджеттік процестердің кезеңдері
5. Бюджеттік жүйенің қызмет етуін құқықтық қамтамасыз ету
Бюджеттік жүйе — мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде мемлекеттің орталандырылған ақша қорын – бюджетті қалыптасу мен пайдалану бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы қаржылық қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол катынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және экономикалык қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік процесс пен бюджеттік қатынастар косындысын бюджеттік жүйе деп түсіндіріледі.
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджетгік кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйе құрамына келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:
• республикалық бюджеті;
• облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеті;
• аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға ҚР-ның заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа Бюджеттік кодекс бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де берілген. Олар жергілікті мемлекеттік органдардың функцияларын қаржымен қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруга арналған.
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджетгік кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйе құрамына келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:
• республикалық бюджеті;
• облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеті;
• аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға ҚР-ның заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа Бюджеттік кодекс бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер арқылы қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының функцияларын қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде анықталған. Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де берілген. Олар жергілікті мемлекеттік органдардың функцияларын қаржымен қамту және аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруга арналған.
2 тақырып. БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕ
1. Бюджеттік жүйенің түсінігі және экономикалық мазмұны. Бюджет
түрлері мен деңгейі
Бюджеттік жүйе — мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақша қорын – бюджетті қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы қаржылық
қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол
катынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалык қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар косындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі.
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа
Бюджетгік кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік
жүйе құрамына келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:
• республикалық бюджеті;
• облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана
бюджеті;
• аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен
деңгейлері дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше
мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға ҚР-ның
заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа Бюджеттік кодекс
бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер арқылы
қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының функцияларын
қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде анықталған.
Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де берілген.
Олар жергілікті мемлекеттік органдардың функцияларын қаржымен қамту және
аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруга арналған.
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және
республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілетін бюджетті
Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана ҚР
Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде ел аумағында
төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
ҚР-ның Ұлттық қор негізін мемлекеттің қаржы активтері мен материалды
емес активтердің мүлік түріндегі басқа да активтері құрайды. Бүл қордың
қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму тұрақтылығын қамту,
қаржылық активтер мен басқа мүлік қорландыру, экономиканы шикізаттық
сектордан тәуелділігін және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге
арналған.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық қатынастары:
• мемлекеттің көсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры қалыптасу
процесі жөнінде;
• мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен бюджет
тарапынан қаржыландыру жөнінде;
• мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптасу және әр түрлі
өтемақы төлеу мен әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;
• қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы министрлігі,
Ұлттық банк және т.б.);
• мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен.
Қаржылық қатынастардың барлық бұл формалары мемлекетпен реттеледі,
жетілдіріледі және белгілі принциптер мен құқықтық нормалар негізінде
басқарылады.
2. Бюджеттік жүйенің қызмет ету принциптері. Біртұтас және федералды
мемлекеттердегі бюджеттік жүйенің ерекшеліктері
ҚР-ның бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу, бірізділік, басымдылық,
шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық, тиімділік және нәтижелілік
принциптерге негізделеді. Бұл принциптер арасында басты болып ынтымақтық
және дербестік принциптері саналады, олар бюджеттік процесті ұйымдастырудың
да негізгі принциптері болып саналады. Бюджеттік кодексте жоғарыда айтылған
принциптердің әр біреуіне түсініктеме берілген.
Ынтымақтық принцип - бюджеттік жүйенің ұйымдастыру-экономикалық
орталықтандыру дәрежесін көрсетеді. Ең толық түрде бұл принцип Кеңес
Одағының бюджеттік жүйесінде болды. Қазіргі қезеңде жергілікті билік
органдарының дербестікке ие болғанына және оларға қаржылық ресурстармен
билік жүргізу жөнінде бірсыпыра құқық берілгеніне байланысты ынтымақтық
принцип босаңсытылып қалды.
Республика аумағында әрекет жасайтын мемлекеттік кірістер мен
мемлекеттік шығыстар жалпы бірыңғай жүйесі бар екені осы ынтымақтық принцип
арқылы дәлелденеді. Бұл принцип бюджеттік жоспарлау әдістемесі мен
ұйымдастыру бірлестігіне және жоспарлау мен әлеуметтік-экономикалық
болжамдау өзара байланысына кепіл береді. Осы принциптің негізінде
заңнамалық, өкілдік органдар жағынан бюджет қаражаттарының қозғалысына
тиімді бакылау жүргізіледі.
Бюджеттік жүйенің ынтымақтық принципі бірыңғай құқықтық база,
бірынғай бюджеттік жіктеу арқылы бюджеттерді сапқа тізу, бюджеттік процесті
іске асыруда бірыңғай шаралар пайдалану, статистикалық және қаржылық
ақпаратқа қажетті бюджеттік құжаттар формаларының бірлестігі, бірыңғай ақша
жүйесі, бірыңғай әлеуметтік-экономикалық және салықтық саясатпен қамтамасыз
етіледі. Бұл принципті қолданған бюджетті құрастыру мен бекітуде көбінесе
артықшылығы бар бюджеттік баптардың болмауына әсерін тигізеді.
Толыгу принципі — бюджеттер мен Ұлттық қорда республиканың
заңнамаларымен қарастырылған, объективті және сенімді көрсеткіштер
негізіндегі кірістер мен шығыстар толық көлемінде болуын қадағалайды.
Үкіметте бюджетте қарастырылғаннан басқа ешқандай да кірістер мен шығыстар
болуы тиісті емес. Сонымен қатар, бюджет қаражаттарын пайдалануда есепке
жатқызудың өзара талаптары мен талаптар құқығына жол беру жіберілмейді.
Бюджеттің толығу принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нетто түсініктері
байланысты. Бюджет-брутто мемлекеттің кірістер мен шығыстар бойынша барлық
қаржы операцияларын көрсетеді. Ал бюджет-нетто тек қана бюджет баптарының
қалдықтарын көрсетеді, яғни әр бап бойынша кіріс түсіруге жұмсалған
шығындарды алғаннан кейінгі түсімдерді көрсетеді.
Қазіргі кезеңде әлемдік тәжірибеде бұл принциптің лайықтылығы шамалы
деп есептеледі, себебі оны қолдану бюджетті қажетті емес өз алдына бөлек
болатын шығыстармен толтыруы мүмкін. Қазақстанда мемлекеттік қаржы
құралдарын қалыптасуда орталықтырылған әдіс қолданады, сондықтан 1998
жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар жойылған.
Шынайшылық припцип деген бюджеттің қабылданған көрсеткіштерінің
республика меи аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ортамерзімді
жоспарлары және ортамерзімді фискалдық саясаттың бекітілген параметрлері
мен бағыттарға сәйкестігі. Сондықтан бюджет көрсеткіштерінің шынайшылығы
экономика ахуалы және өндіріс көлемін объективтік бағалау мен әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштеріне негізделеді.
Шынайшылық принцип бюджет атқару жөнінде есеп беруді бұрмалауын
болдырмау мен жоюға қажет. Ол мемлекеттің қаржы операцияларын әділетті
көрсету мен бекітілген сомалар бюджеттік белгілеулерге пайдалануын
қарастырады. Шынайшылық даму болжамдар мен бағдарламалар көрсеткіштері және
бюджеттік резервтер барлығымен қуаттандырылған негіздегі барлық кіріс
көздері мен шығыс бағыттары есептемелерімен дәлелденіп анықталады.
Бюджет жүйесінің жайдарылық припципі бекітілген бюджет пән оны
атқару есебі жөнінде бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауын керек етеді.
Бұл қоғам мүшелерінің әр біреуіне мемлекеттің болашақ кірістері мен
шығыстары, әсіресе қаражат шығындарының негізгі бағыттарымен, оның ішінде
әлеуметтік салаға арналған қаражаттар көлемімен танысуға мүмкіншілік
береді. Жайдарылық принциптің түсінігіне толығырақ сипаттаманы былай беруге
болады –– ол бюджеттік заңнамалар аумағындағы нормативтік-құқықтық актілер,
бюджеттер мен оларды атқару жөніндегі есептер және фискалдық саясат жөнінде
басқа да ақпараттарды міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы
мен мемлекеттік қаржы бақылау жүргізу.
Жергілікті бюджеттердің жөнді мен тиімді іс-әрекетінің шарттары
болып дербестік пен теңгерулік табылады. Бюджеттердің дербестік принципі
маңында олардың кірістері өздік қайнар көздерінің түсімдері арқылы
қалыптасу мен сол кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы
түсініледі. Бұл принципті қолдану әр деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдерді тұрақты түрде бөлуін кірістіру мен олардың жұмсау бағыттарын
анықтау және мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін бюджеттік заңнама
негізінде бюджеттік процесті өз еркі іске асыруына құқық берумен қамтылады.
Бұл принцип биліктің өкілетті және атқарушы органдарының аймақтар
деңгейінде каржы ресурстарды пайдалану мен жұмсау жөніндегі құқықтарын
бірсыпыра кеңітеді, себебі жергілікті бюджеттерді атқарған процесте қосымша
алынған кірістерді жоғары деңгейдегі бюджетке қайтарып алуы мен жергілікті
бюджеттер қосымша ресурстармен қамтылмаса оларға қосымша шығындар салуы
жіберілмейді.
Бюджеттердің дербестігін бюджет жүйесінің барлық буындарының
түсімдер кездері заңмен бекітілу мен бюджет құралдарын әрбір деңгейдегі
билік органдарының заңмен анықталған өкілеттіктері негізінде пайдалану
құқықтары қамтиды. Барлық деңгейдегі бюджеттердің теңгерулігі бюджеттік-
қаржы саясатының қажетті талабы болуы мүмкін. Мысалы, бюджеттерді қарастыру
мен бекіткенде олардың тапшылықтарының шекті мөлшері тағайындалуы мүмкін.
Бюджеттік жүйе қашанда болса тұрақты әрекетте болуы керек, яғни
бюджеттік құрылыста, бюджеттік процесте, бюджеттік процедуралар мен
қатынастарда ешқандай дөрекі өзгерістерсіз. Бұл бірізділік принципке
негізделеді. Ол принцип мемлекеттік басқару органдары бюджеттік қатынастар
аумағындағы бұрын қабылданған шешімдерді сақтау қажеттілігін көрсетеді.
Кейбір уақытта мемлекетте экономиканың бөлек бір салалары немесе іс-
әрекет салаларының бірінші кезекте дамуы қажетті болады. Осыған байланысты
ел немесе аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты
бағыттары жасалады. Сондықтан, басымдылықтық принциптің түсінігі бюджеттік
жүйеде бюджеттік процесті осы басымдылықты бағыттарға сәйкес іске асыруды
білдіреді.
Бюджетті жасаудан бастап, оны атқарумен аяқталуына дейін бюджеттік
жүйе әрекеті бюджет ресурстарын оңтайлы көлемінде пайдалана отырып,
бюджеттік бағдарламалар паспорттарымен қарастырылған белгілі бір әсершіл
нәтижеге жету қажеттілік талаптарға бағынады. Бұл тиімділік және нәтижелік
принциптің мазмұнына сәйкес, себебі оның керек екендігі болып бюджеттік
құралдардың бекітілген көлемін пайдалануда нәтижелі жетістіктерді
қамтамасыз ету табылады.
Бюджеттік процестің әрбір қатысушысы міндетті түрде бюджеттік
заңнамалар талаптарын орындауы тиіс. Сондықтан бюджеттік жүйеде жауаптылық
принцип іске асуда, себебі бұл принциптің талабы — бюджеттік заңнаманы
бұзғаны үшін бюджеттік процеске қатысушыларды жауапкершілікке тарту.
Жоғарыда айтылған принциптер негізінде әр мемлекет өз бюджеттік
жүйесін жетілдіреді, бірақ біртұтас және федералды мемлекеттердің бюджеттік
жүйелерін ұйымдастыруда мемлекеттік құрылымына байланысты ерекшеліктер бар.
Мемлекеттің федералдық құрымдылығына үшбуынды бюджеттік жүйе сәйкес. Мұндай
жүйенің құрамына орталық бюджет (одақтық, федералдық), федерация
мүшелерінің бюджеттері (республика, штаттар) және жергілікті бюджеттер
кіреді. Біртұтас мемлекеттерде екібуынды бюджеттік жүйе қолданылады -
орталық (республикалық) бюджет және жергілікті бюджеттер.
Федералды құрылымды мемлекеттерде бюджеттік жайластырушылық
бюджеттік федерализм принциптеріне негізделеді. Федерализм басқару әдіс
ретінде мемлекеттің барлық мүдделерін оның әрбір бөлімдерінің мүдделерімен
тіркестіреді және аумақтардың өздеріне берілген сауалдарды шешу дербестігін
сақтай отырып, елдің бірлігі мен тұтастығын қамсыз етеді.
Сондықтан, бюджеттік федерализмді федералдық билік пен ұлт-
мемлекеттік және әкімші-аумақтық билік арасындағы әрбір деңгейдегі бюджет
кірістерін оңтайлы, ғылыми-негізді бөлу мен олардың шығындарын қаржыландыру
себебіндегі қатынастар деп анықтауға болады. Бюджеттік федерализм төменде
көрсетілгендей негізделеді:
• федералдық бюджеттің бастаушы рөлін сақтап, аумақтык
бюджеттердің дербестігінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету арқылы мүдделерді
тіркестіруге;
• әрбір буынның бюджеттер құқықтарының теңбе-теңдігі мен үшбуынды
бюджеттік жүйе барлығына;
• аймақтарға қаржылық жәрдем көрсету мен олардың дамуын теңестіру
мақсатына федералдық бюджеттен бөлінген құралдардың көлемі есебінің
мемлекеттің барлық субъектілеріне біріккен критерийлерді пайдалану.
Кірістерді федералдық деңгейде орталықтандыру жалпы-мемлекеттік
экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындау, мемлекет қаржыларының
тұрақтылығын қамтамасыз ету мен аймақтар арасында қаржы ресурстарын қайта
бөліс үшін өндіріледі. Кірістерді бюджеттер арасында бөлгенге дейін
биліктің әрбір деңгейіне жүктелген өкілеттікке сәйкес олардың шығыстары
шектелуі тиіс.
Федералды мемлекеттерде жергілікті бюджеттердің кіріс пен шығыстары
федерация мүшелерінің бюджеттеріне, ал федерация мүшелері өз кірістері және
шығыстарымен федералды бюджетке кірмейді. Біртұтас мемлекеттерде жергілікті
бюджеттер өз кірістері және шығыстарымен республикалық бюджетке кірмейді,
яғни олар дербесті болады. Жоғары экономикалық және әлеуметтік тиімділікке
жету үшін шығыстар неғұрлым жергілікті әкімші-аумақтық бірлікке жақын болуы
қажет, себебі сол бірлік мүдделеріне жұмсалатын шығыстар.
Мемлекет біртұтас немесе федералды болсын олардың бюджеттік
жүйелерінде бюджеттер әр түрлі деңгейде оңашалану мен дербестігі болуы
мүмкін, бірақ та орталық бюджет маңында әлеуметтік-экономикалық процестерді
басқаруды орталықтандырылған деңгейге байланысты төменгі тұрған бюджеттерге
қатынасты белгілі бір реттеуші рөлі сақталады. Қазақстан Республикасында,
екі буынды бюджеттік жүйе қолданылады - республикалық бюджет және
жергілікті бюджеттер.
3. Бюджеттік құрылым. Бюджеттік қатынастар мен бюджетаралық
байланыстар
Мемлекеттің кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халық арасындағы
қаржылық қатынастарды бюджеттік қатынастар деп атайды. Бұл қатынастардың
қаржылық қатынастар бөлігі ретіндегі ерекшелігі, біріншіден, олар мемлекет
қатысатын бөліс процесінде болуынан, екіншіден, олар жалпы мемлекеттік
мұқтаждықты қамтамасыз етуге арналған ақша құралдарының орталықтандырылған
қорды қалыптастыру және пайдалану байланысынан тұрады.
Бюджеттік қатынастар мен бюджетаралық байланыстар қаржылық
ресурстарды қалыптастыру, бөліс және қайта бөліс процестері арқылы белгілі
болады. Олар өз арнауы мен нақты іске асуы бюджеттік жүйе арқылы көрінеді,
яғни барлығы әр түрлі деңгейдегі бюджеттер, бюджетаралық арақатынастар мен
бюджеттік жайластырушылық арқылы.
Бюджеттік құрылым - ол елдің мемлекеттік бюджеті мен бюджеттік
жүйені ұйымдастыруы және олардың өзара байланысының ұйымдастырушылық
формалары. Бюджеттік жайластырушылық түсінігі бюджеттік жүйенің құрылымын,
бюджеттік жіктеуді, бюджеттік жүйе мен бюджеттерді құру принциптерін
енгізеді.
Бюджеттік құрылым елдің мемлекеттік құрылымдық формасымен анықталады
және биліктің орталық пен жергілікті органдарының республикалық және
жергілікті бюджеттерді құрастыру, қарау, бекіту мен атқару, кірістер мен
шығыстарды бөлу жөніндегі өкілеттіліктерін реттейтін құқықтық нормаларға
негізделеді. Бұлар бюджеттік жүйенің буындарын құрайды, ал олардың өзара
байланысы бюджетаралық қатынас механизмі арқылы іске асады.
ҚР-ның бюджеттік жайластырушылығы мемлекеттік құрылымның біртұтас
формасына сәйкес, мұнда елдің әкімшілік-аумақтық бірліктерінде автономия
да, мемлекеттілік те жоқ. Олар барлығы біріккен құқықтық актілерге,
биліктің біріккен органдарына, саясаттық, экономикалық және әлеуметтік
процестерді орталықтандырылған басқаруға бағынады. Жалпы айтқанда,
бюджеттік құрылым әрекеттегі негізгі құқықтық актілер және экономикалық-
әлеуметтік процестердегі бюджеттің рөлі мен мәні арқылы анықталады.
Бюджеттік процестегі жоғары және төмен тұратын бюджеттер арасындағы
бүктемелеуленген қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп атайды.
Бюджетаралық қатынастар жүйесі тек қана республикалық бюджет пен
республиканың аймақтар бюджеттері арасындағы қатынастардан тұрмайды, оған
аймақтар ішіндегі облыстық және аудандық бюджеттер арасындагы қатынастар да
кіреді. Бюджетаралық қатынастардың негізі болып мемлекеттік басқару
деңгейлерінің өкілеттілігі мен функцияларын айқын шектеу, бюджет деңгейлері
арасында кірістер мен шығыстарды бөлу әдістерінің бірлестігі табылады.
Бюджетаралық қатынастар белгілі принциптерге негізделеді. Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодексінде келесі бюджетаралық принциптер
мазмұндалған:
• төмен тұрған бюджеттердің жоғары тұрған бюджеттермен
арақатынасындағы тепе-теңдік;
• түсімдердің келесі шектеу критерийлерін есепке ала отырып,
оларды тиімді бөлу:
а) төмен тұрған бюджеттер маңында тиянақты сипаттары бар, сыртқы
факторлардың әсеріне тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер
бекітіледі;
ә) мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтерге төленген төлемдер
салықтық және салықтық емес түсімдер ретінде сол қызметтерді
қаржыландыратын бюджеттің кірісі болып түседі;
б) қайта бөліс сипатты және салықтық базасының жайғастыруы бір
қалыпты емес салықтар бюджеттік жүйенің неғүрлым деңгейіне бекітіледі;
в) салықтар мен бюджеттің басқа міндетті түсімдері неғұрлым оларды
жоғары дәрежеде жинайтын бюджет деңгейіне бекітіледі;
г) тиянақты аумақтық салықтық база бойынша жинайтын салықтар
жергілікті бюджеттер маңына бекітіледі.
• әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша бюджеттік деңгейлерді
қамтамасыз етуді теңестіру;
• жергілікті атқарушы органдардың мөлшерлес деңгейде
мемлекеттік қызмет көрсетуді қамтамасыз ету;
• мемлекеттік қызметті максималды тиімді және нәтижелі көрсету,
яғни мемлекеттік қызмет көрсетуді неғұрлым соларды тиімділік және
нәтижелік түрде өндіретін және көрсететін мемлекеттік органдар маңына
бекіту;
• мемлекеттік қызмет көрсету деңгейді оларды алушыларға максималды
жақындату, яғни мемлекеттік қызмет сапасын жоғарлату мен оларды алушылардың
сұраныстарын жақсы білу үшін қызмет атқаруды бюджеттік жүйенің неғұрлым
төменгі деңгейіне беру;
• алынған ресми трансферттер мен несиелерді тиімді және бекіткен
мақсатта пайдалану маңындағы әрбір бюджет дең-гейініц жауапкершілігі.
Тәжірибеде бюджетаралық қатынастарды реттеудің әр түрлі формалары
бар. Олар бюджет деңгейінің әр біреуінің салықтық потенциалы, аймақтардың
мұқтаждықтарын объективті бағалау нәтижесі мен бекітілген натуралды
нормалардың есебі арқылы анықталады. Республиканың Бюджеттік кодексі
бойынша бюджетаралық қатынастар реттеудің формалары ортамерзімді фискалдық
саясатқа сәйкес тағайындалады.
Республикалық және облыстық, республикалық маңызы бар қалалар мен
астана бюджеттері арасындағы бюджетаралык қатынастарды реттеу формалары
жөнінде ресми трансферттер мен бюджеттік несиелер қолданылады. Ал облыстық
және аудандық, облыстық мағынадағы қала бюджеттері арасындағы бюджетаралық
қатынастар ресми трансферттер, бюджеттік несиелер және кіріс бөлу
нормативтер аркылы реттеледі.
Трансферттер механизмі бюджеттік реттеуді біріккен әдістермен
қамтамасыз ету мен бюджетаралық қатынастар қалыптасуының субъективтік түрде
болмауы үшін қолданылады. Трансферттер нормативті-бөлшекті әдіс негізінде
есептеледі, сондықтан ол аумақтардың бюджеттік кірістерін көлбеулі
теңестіру мен оларға қаржылық жәрдемді бәріне бірдей тәртіппен көрсетуге
мүмкіншілік береді.
Жаңа бюджеттік кодекске сәйкес республика бюджеті жаңа құрылымда
қалыптасады. Құрылымға келесі белімдер кіреді:
1. Кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капитал сатудың түсімдері;
ресми трансферттер түсімдері.
2. Шығындар;
3. Операциялық қалдық;
4. Таза бюджеттік несиелеу – бюджеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Бюджеттік жүйенің түсінігі және экономикалық мазмұны. Бюджет
түрлері мен деңгейі
Бюджеттік жүйе — мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақша қорын – бюджетті қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлығы қаржылық
қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс-тәсілдері және сол
катынастарды басқару органдарымен танысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалык қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
процесс пен бюджеттік қатынастар косындысын бюджеттік жүйе деп
түсіндіріледі.
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа
Бюджетгік кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік
жүйе құрамына келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:
• республикалық бюджеті;
• облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана
бюджеті;
• аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен
деңгейлері дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше
мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға ҚР-ның
заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады. Жаңа Бюджеттік кодекс
бойынша республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер арқылы
қалыптасқан және мемлекеттік биліктің орталық органдарының функцияларын
қаржымен қамту және мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын
іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры ретінде анықталған.
Кодексте осыған сәйкес анықтамалар бюджеттің басқа түрлеріне де берілген.
Олар жергілікті мемлекеттік органдардың функцияларын қаржымен қамту және
аймақтар мен аудандарда мемлекеттік саясатты іске асыруга арналған.
Республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптасатын және
республикадағы төтенше немесе әскери жағдай кезінде енгізілетін бюджетті
Төтенше мемлекеттік бюджет деп атайды. Мұндай бюджет тек қана ҚР
Президентінің Жарлығымен енгізіледі және күшін жояды, егерде ел аумағында
төтенше немесе әскери жағдай жарияланса.
ҚР-ның Ұлттық қор негізін мемлекеттің қаржы активтері мен материалды
емес активтердің мүлік түріндегі басқа да активтері құрайды. Бүл қордың
қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму тұрақтылығын қамту,
қаржылық активтер мен басқа мүлік қорландыру, экономиканы шикізаттық
сектордан тәуелділігін және сыртқы қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге
арналған.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізі келесі қаржылық қатынастары:
• мемлекеттің көсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры қалыптасу
процесі жөнінде;
• мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен бюджет
тарапынан қаржыландыру жөнінде;
• мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптасу және әр түрлі
өтемақы төлеу мен әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;
• қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында (Қаржы министрлігі,
Ұлттық банк және т.б.);
• мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен.
Қаржылық қатынастардың барлық бұл формалары мемлекетпен реттеледі,
жетілдіріледі және белгілі принциптер мен құқықтық нормалар негізінде
басқарылады.
2. Бюджеттік жүйенің қызмет ету принциптері. Біртұтас және федералды
мемлекеттердегі бюджеттік жүйенің ерекшеліктері
ҚР-ның бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу, бірізділік, басымдылық,
шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық, тиімділік және нәтижелілік
принциптерге негізделеді. Бұл принциптер арасында басты болып ынтымақтық
және дербестік принциптері саналады, олар бюджеттік процесті ұйымдастырудың
да негізгі принциптері болып саналады. Бюджеттік кодексте жоғарыда айтылған
принциптердің әр біреуіне түсініктеме берілген.
Ынтымақтық принцип - бюджеттік жүйенің ұйымдастыру-экономикалық
орталықтандыру дәрежесін көрсетеді. Ең толық түрде бұл принцип Кеңес
Одағының бюджеттік жүйесінде болды. Қазіргі қезеңде жергілікті билік
органдарының дербестікке ие болғанына және оларға қаржылық ресурстармен
билік жүргізу жөнінде бірсыпыра құқық берілгеніне байланысты ынтымақтық
принцип босаңсытылып қалды.
Республика аумағында әрекет жасайтын мемлекеттік кірістер мен
мемлекеттік шығыстар жалпы бірыңғай жүйесі бар екені осы ынтымақтық принцип
арқылы дәлелденеді. Бұл принцип бюджеттік жоспарлау әдістемесі мен
ұйымдастыру бірлестігіне және жоспарлау мен әлеуметтік-экономикалық
болжамдау өзара байланысына кепіл береді. Осы принциптің негізінде
заңнамалық, өкілдік органдар жағынан бюджет қаражаттарының қозғалысына
тиімді бакылау жүргізіледі.
Бюджеттік жүйенің ынтымақтық принципі бірыңғай құқықтық база,
бірынғай бюджеттік жіктеу арқылы бюджеттерді сапқа тізу, бюджеттік процесті
іске асыруда бірыңғай шаралар пайдалану, статистикалық және қаржылық
ақпаратқа қажетті бюджеттік құжаттар формаларының бірлестігі, бірыңғай ақша
жүйесі, бірыңғай әлеуметтік-экономикалық және салықтық саясатпен қамтамасыз
етіледі. Бұл принципті қолданған бюджетті құрастыру мен бекітуде көбінесе
артықшылығы бар бюджеттік баптардың болмауына әсерін тигізеді.
Толыгу принципі — бюджеттер мен Ұлттық қорда республиканың
заңнамаларымен қарастырылған, объективті және сенімді көрсеткіштер
негізіндегі кірістер мен шығыстар толық көлемінде болуын қадағалайды.
Үкіметте бюджетте қарастырылғаннан басқа ешқандай да кірістер мен шығыстар
болуы тиісті емес. Сонымен қатар, бюджет қаражаттарын пайдалануда есепке
жатқызудың өзара талаптары мен талаптар құқығына жол беру жіберілмейді.
Бюджеттің толығу принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нетто түсініктері
байланысты. Бюджет-брутто мемлекеттің кірістер мен шығыстар бойынша барлық
қаржы операцияларын көрсетеді. Ал бюджет-нетто тек қана бюджет баптарының
қалдықтарын көрсетеді, яғни әр бап бойынша кіріс түсіруге жұмсалған
шығындарды алғаннан кейінгі түсімдерді көрсетеді.
Қазіргі кезеңде әлемдік тәжірибеде бұл принциптің лайықтылығы шамалы
деп есептеледі, себебі оны қолдану бюджетті қажетті емес өз алдына бөлек
болатын шығыстармен толтыруы мүмкін. Қазақстанда мемлекеттік қаржы
құралдарын қалыптасуда орталықтырылған әдіс қолданады, сондықтан 1998
жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар жойылған.
Шынайшылық припцип деген бюджеттің қабылданған көрсеткіштерінің
республика меи аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының ортамерзімді
жоспарлары және ортамерзімді фискалдық саясаттың бекітілген параметрлері
мен бағыттарға сәйкестігі. Сондықтан бюджет көрсеткіштерінің шынайшылығы
экономика ахуалы және өндіріс көлемін объективтік бағалау мен әлеуметтік-
экономикалық даму жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштеріне негізделеді.
Шынайшылық принцип бюджет атқару жөнінде есеп беруді бұрмалауын
болдырмау мен жоюға қажет. Ол мемлекеттің қаржы операцияларын әділетті
көрсету мен бекітілген сомалар бюджеттік белгілеулерге пайдалануын
қарастырады. Шынайшылық даму болжамдар мен бағдарламалар көрсеткіштері және
бюджеттік резервтер барлығымен қуаттандырылған негіздегі барлық кіріс
көздері мен шығыс бағыттары есептемелерімен дәлелденіп анықталады.
Бюджет жүйесінің жайдарылық припципі бекітілген бюджет пән оны
атқару есебі жөнінде бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауын керек етеді.
Бұл қоғам мүшелерінің әр біреуіне мемлекеттің болашақ кірістері мен
шығыстары, әсіресе қаражат шығындарының негізгі бағыттарымен, оның ішінде
әлеуметтік салаға арналған қаражаттар көлемімен танысуға мүмкіншілік
береді. Жайдарылық принциптің түсінігіне толығырақ сипаттаманы былай беруге
болады –– ол бюджеттік заңнамалар аумағындағы нормативтік-құқықтық актілер,
бюджеттер мен оларды атқару жөніндегі есептер және фискалдық саясат жөнінде
басқа да ақпараттарды міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы
мен мемлекеттік қаржы бақылау жүргізу.
Жергілікті бюджеттердің жөнді мен тиімді іс-әрекетінің шарттары
болып дербестік пен теңгерулік табылады. Бюджеттердің дербестік принципі
маңында олардың кірістері өздік қайнар көздерінің түсімдері арқылы
қалыптасу мен сол кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы
түсініледі. Бұл принципті қолдану әр деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдерді тұрақты түрде бөлуін кірістіру мен олардың жұмсау бағыттарын
анықтау және мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін бюджеттік заңнама
негізінде бюджеттік процесті өз еркі іске асыруына құқық берумен қамтылады.
Бұл принцип биліктің өкілетті және атқарушы органдарының аймақтар
деңгейінде каржы ресурстарды пайдалану мен жұмсау жөніндегі құқықтарын
бірсыпыра кеңітеді, себебі жергілікті бюджеттерді атқарған процесте қосымша
алынған кірістерді жоғары деңгейдегі бюджетке қайтарып алуы мен жергілікті
бюджеттер қосымша ресурстармен қамтылмаса оларға қосымша шығындар салуы
жіберілмейді.
Бюджеттердің дербестігін бюджет жүйесінің барлық буындарының
түсімдер кездері заңмен бекітілу мен бюджет құралдарын әрбір деңгейдегі
билік органдарының заңмен анықталған өкілеттіктері негізінде пайдалану
құқықтары қамтиды. Барлық деңгейдегі бюджеттердің теңгерулігі бюджеттік-
қаржы саясатының қажетті талабы болуы мүмкін. Мысалы, бюджеттерді қарастыру
мен бекіткенде олардың тапшылықтарының шекті мөлшері тағайындалуы мүмкін.
Бюджеттік жүйе қашанда болса тұрақты әрекетте болуы керек, яғни
бюджеттік құрылыста, бюджеттік процесте, бюджеттік процедуралар мен
қатынастарда ешқандай дөрекі өзгерістерсіз. Бұл бірізділік принципке
негізделеді. Ол принцип мемлекеттік басқару органдары бюджеттік қатынастар
аумағындағы бұрын қабылданған шешімдерді сақтау қажеттілігін көрсетеді.
Кейбір уақытта мемлекетте экономиканың бөлек бір салалары немесе іс-
әрекет салаларының бірінші кезекте дамуы қажетті болады. Осыған байланысты
ел немесе аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты
бағыттары жасалады. Сондықтан, басымдылықтық принциптің түсінігі бюджеттік
жүйеде бюджеттік процесті осы басымдылықты бағыттарға сәйкес іске асыруды
білдіреді.
Бюджетті жасаудан бастап, оны атқарумен аяқталуына дейін бюджеттік
жүйе әрекеті бюджет ресурстарын оңтайлы көлемінде пайдалана отырып,
бюджеттік бағдарламалар паспорттарымен қарастырылған белгілі бір әсершіл
нәтижеге жету қажеттілік талаптарға бағынады. Бұл тиімділік және нәтижелік
принциптің мазмұнына сәйкес, себебі оның керек екендігі болып бюджеттік
құралдардың бекітілген көлемін пайдалануда нәтижелі жетістіктерді
қамтамасыз ету табылады.
Бюджеттік процестің әрбір қатысушысы міндетті түрде бюджеттік
заңнамалар талаптарын орындауы тиіс. Сондықтан бюджеттік жүйеде жауаптылық
принцип іске асуда, себебі бұл принциптің талабы — бюджеттік заңнаманы
бұзғаны үшін бюджеттік процеске қатысушыларды жауапкершілікке тарту.
Жоғарыда айтылған принциптер негізінде әр мемлекет өз бюджеттік
жүйесін жетілдіреді, бірақ біртұтас және федералды мемлекеттердің бюджеттік
жүйелерін ұйымдастыруда мемлекеттік құрылымына байланысты ерекшеліктер бар.
Мемлекеттің федералдық құрымдылығына үшбуынды бюджеттік жүйе сәйкес. Мұндай
жүйенің құрамына орталық бюджет (одақтық, федералдық), федерация
мүшелерінің бюджеттері (республика, штаттар) және жергілікті бюджеттер
кіреді. Біртұтас мемлекеттерде екібуынды бюджеттік жүйе қолданылады -
орталық (республикалық) бюджет және жергілікті бюджеттер.
Федералды құрылымды мемлекеттерде бюджеттік жайластырушылық
бюджеттік федерализм принциптеріне негізделеді. Федерализм басқару әдіс
ретінде мемлекеттің барлық мүдделерін оның әрбір бөлімдерінің мүдделерімен
тіркестіреді және аумақтардың өздеріне берілген сауалдарды шешу дербестігін
сақтай отырып, елдің бірлігі мен тұтастығын қамсыз етеді.
Сондықтан, бюджеттік федерализмді федералдық билік пен ұлт-
мемлекеттік және әкімші-аумақтық билік арасындағы әрбір деңгейдегі бюджет
кірістерін оңтайлы, ғылыми-негізді бөлу мен олардың шығындарын қаржыландыру
себебіндегі қатынастар деп анықтауға болады. Бюджеттік федерализм төменде
көрсетілгендей негізделеді:
• федералдық бюджеттің бастаушы рөлін сақтап, аумақтык
бюджеттердің дербестігінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету арқылы мүдделерді
тіркестіруге;
• әрбір буынның бюджеттер құқықтарының теңбе-теңдігі мен үшбуынды
бюджеттік жүйе барлығына;
• аймақтарға қаржылық жәрдем көрсету мен олардың дамуын теңестіру
мақсатына федералдық бюджеттен бөлінген құралдардың көлемі есебінің
мемлекеттің барлық субъектілеріне біріккен критерийлерді пайдалану.
Кірістерді федералдық деңгейде орталықтандыру жалпы-мемлекеттік
экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындау, мемлекет қаржыларының
тұрақтылығын қамтамасыз ету мен аймақтар арасында қаржы ресурстарын қайта
бөліс үшін өндіріледі. Кірістерді бюджеттер арасында бөлгенге дейін
биліктің әрбір деңгейіне жүктелген өкілеттікке сәйкес олардың шығыстары
шектелуі тиіс.
Федералды мемлекеттерде жергілікті бюджеттердің кіріс пен шығыстары
федерация мүшелерінің бюджеттеріне, ал федерация мүшелері өз кірістері және
шығыстарымен федералды бюджетке кірмейді. Біртұтас мемлекеттерде жергілікті
бюджеттер өз кірістері және шығыстарымен республикалық бюджетке кірмейді,
яғни олар дербесті болады. Жоғары экономикалық және әлеуметтік тиімділікке
жету үшін шығыстар неғұрлым жергілікті әкімші-аумақтық бірлікке жақын болуы
қажет, себебі сол бірлік мүдделеріне жұмсалатын шығыстар.
Мемлекет біртұтас немесе федералды болсын олардың бюджеттік
жүйелерінде бюджеттер әр түрлі деңгейде оңашалану мен дербестігі болуы
мүмкін, бірақ та орталық бюджет маңында әлеуметтік-экономикалық процестерді
басқаруды орталықтандырылған деңгейге байланысты төменгі тұрған бюджеттерге
қатынасты белгілі бір реттеуші рөлі сақталады. Қазақстан Республикасында,
екі буынды бюджеттік жүйе қолданылады - республикалық бюджет және
жергілікті бюджеттер.
3. Бюджеттік құрылым. Бюджеттік қатынастар мен бюджетаралық
байланыстар
Мемлекеттің кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халық арасындағы
қаржылық қатынастарды бюджеттік қатынастар деп атайды. Бұл қатынастардың
қаржылық қатынастар бөлігі ретіндегі ерекшелігі, біріншіден, олар мемлекет
қатысатын бөліс процесінде болуынан, екіншіден, олар жалпы мемлекеттік
мұқтаждықты қамтамасыз етуге арналған ақша құралдарының орталықтандырылған
қорды қалыптастыру және пайдалану байланысынан тұрады.
Бюджеттік қатынастар мен бюджетаралық байланыстар қаржылық
ресурстарды қалыптастыру, бөліс және қайта бөліс процестері арқылы белгілі
болады. Олар өз арнауы мен нақты іске асуы бюджеттік жүйе арқылы көрінеді,
яғни барлығы әр түрлі деңгейдегі бюджеттер, бюджетаралық арақатынастар мен
бюджеттік жайластырушылық арқылы.
Бюджеттік құрылым - ол елдің мемлекеттік бюджеті мен бюджеттік
жүйені ұйымдастыруы және олардың өзара байланысының ұйымдастырушылық
формалары. Бюджеттік жайластырушылық түсінігі бюджеттік жүйенің құрылымын,
бюджеттік жіктеуді, бюджеттік жүйе мен бюджеттерді құру принциптерін
енгізеді.
Бюджеттік құрылым елдің мемлекеттік құрылымдық формасымен анықталады
және биліктің орталық пен жергілікті органдарының республикалық және
жергілікті бюджеттерді құрастыру, қарау, бекіту мен атқару, кірістер мен
шығыстарды бөлу жөніндегі өкілеттіліктерін реттейтін құқықтық нормаларға
негізделеді. Бұлар бюджеттік жүйенің буындарын құрайды, ал олардың өзара
байланысы бюджетаралық қатынас механизмі арқылы іске асады.
ҚР-ның бюджеттік жайластырушылығы мемлекеттік құрылымның біртұтас
формасына сәйкес, мұнда елдің әкімшілік-аумақтық бірліктерінде автономия
да, мемлекеттілік те жоқ. Олар барлығы біріккен құқықтық актілерге,
биліктің біріккен органдарына, саясаттық, экономикалық және әлеуметтік
процестерді орталықтандырылған басқаруға бағынады. Жалпы айтқанда,
бюджеттік құрылым әрекеттегі негізгі құқықтық актілер және экономикалық-
әлеуметтік процестердегі бюджеттің рөлі мен мәні арқылы анықталады.
Бюджеттік процестегі жоғары және төмен тұратын бюджеттер арасындағы
бүктемелеуленген қатынастарды бюджетаралық қатынастар деп атайды.
Бюджетаралық қатынастар жүйесі тек қана республикалық бюджет пен
республиканың аймақтар бюджеттері арасындағы қатынастардан тұрмайды, оған
аймақтар ішіндегі облыстық және аудандық бюджеттер арасындагы қатынастар да
кіреді. Бюджетаралық қатынастардың негізі болып мемлекеттік басқару
деңгейлерінің өкілеттілігі мен функцияларын айқын шектеу, бюджет деңгейлері
арасында кірістер мен шығыстарды бөлу әдістерінің бірлестігі табылады.
Бюджетаралық қатынастар белгілі принциптерге негізделеді. Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодексінде келесі бюджетаралық принциптер
мазмұндалған:
• төмен тұрған бюджеттердің жоғары тұрған бюджеттермен
арақатынасындағы тепе-теңдік;
• түсімдердің келесі шектеу критерийлерін есепке ала отырып,
оларды тиімді бөлу:
а) төмен тұрған бюджеттер маңында тиянақты сипаттары бар, сыртқы
факторлардың әсеріне тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер
бекітіледі;
ә) мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтерге төленген төлемдер
салықтық және салықтық емес түсімдер ретінде сол қызметтерді
қаржыландыратын бюджеттің кірісі болып түседі;
б) қайта бөліс сипатты және салықтық базасының жайғастыруы бір
қалыпты емес салықтар бюджеттік жүйенің неғүрлым деңгейіне бекітіледі;
в) салықтар мен бюджеттің басқа міндетті түсімдері неғұрлым оларды
жоғары дәрежеде жинайтын бюджет деңгейіне бекітіледі;
г) тиянақты аумақтық салықтық база бойынша жинайтын салықтар
жергілікті бюджеттер маңына бекітіледі.
• әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша бюджеттік деңгейлерді
қамтамасыз етуді теңестіру;
• жергілікті атқарушы органдардың мөлшерлес деңгейде
мемлекеттік қызмет көрсетуді қамтамасыз ету;
• мемлекеттік қызметті максималды тиімді және нәтижелі көрсету,
яғни мемлекеттік қызмет көрсетуді неғұрлым соларды тиімділік және
нәтижелік түрде өндіретін және көрсететін мемлекеттік органдар маңына
бекіту;
• мемлекеттік қызмет көрсету деңгейді оларды алушыларға максималды
жақындату, яғни мемлекеттік қызмет сапасын жоғарлату мен оларды алушылардың
сұраныстарын жақсы білу үшін қызмет атқаруды бюджеттік жүйенің неғұрлым
төменгі деңгейіне беру;
• алынған ресми трансферттер мен несиелерді тиімді және бекіткен
мақсатта пайдалану маңындағы әрбір бюджет дең-гейініц жауапкершілігі.
Тәжірибеде бюджетаралық қатынастарды реттеудің әр түрлі формалары
бар. Олар бюджет деңгейінің әр біреуінің салықтық потенциалы, аймақтардың
мұқтаждықтарын объективті бағалау нәтижесі мен бекітілген натуралды
нормалардың есебі арқылы анықталады. Республиканың Бюджеттік кодексі
бойынша бюджетаралық қатынастар реттеудің формалары ортамерзімді фискалдық
саясатқа сәйкес тағайындалады.
Республикалық және облыстық, республикалық маңызы бар қалалар мен
астана бюджеттері арасындағы бюджетаралык қатынастарды реттеу формалары
жөнінде ресми трансферттер мен бюджеттік несиелер қолданылады. Ал облыстық
және аудандық, облыстық мағынадағы қала бюджеттері арасындағы бюджетаралық
қатынастар ресми трансферттер, бюджеттік несиелер және кіріс бөлу
нормативтер аркылы реттеледі.
Трансферттер механизмі бюджеттік реттеуді біріккен әдістермен
қамтамасыз ету мен бюджетаралық қатынастар қалыптасуының субъективтік түрде
болмауы үшін қолданылады. Трансферттер нормативті-бөлшекті әдіс негізінде
есептеледі, сондықтан ол аумақтардың бюджеттік кірістерін көлбеулі
теңестіру мен оларға қаржылық жәрдемді бәріне бірдей тәртіппен көрсетуге
мүмкіншілік береді.
Жаңа бюджеттік кодекске сәйкес республика бюджеті жаңа құрылымда
қалыптасады. Құрылымға келесі белімдер кіреді:
1. Кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капитал сатудың түсімдері;
ресми трансферттер түсімдері.
2. Шығындар;
3. Операциялық қалдық;
4. Таза бюджеттік несиелеу – бюджеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz