Ақтөбе өңірінің тарихи топонимиясы
КІРІСПЕ
І БӨЛІМ: Қазақстан топонимиясының зерттелуі жайындағы мәлімет
1. 1. Қазақстан топонимиясын зерттеудегі алғашқы қадамдар
1. 2. Қазақстандағы топонимиканың дербес ғылым ретінде қалыптасуы
ІІ БӨЛІМ: Ақтөбе өңірінің тарихи микротопонимиясы
2.1. Абат.Байтақ;
2.2. Ойсылқара;
2.3. Мәні әулие;
2.3. Бөкенбай шоқысы;
2.4. Ботагөз бұлағы;
2.5. Жанбике тоғайы;
2.6. Қалмаққырған.
ІІІ БӨЛІМ: Топонимдер тұлғасындағы көмескіленген түбірлер мен қосымшалар
3.1. Көмескі түбірлі топонимдер (гидронимдер)
. Ырғыз;
. Қобда;
. Қарғалы;
. Елек.
3.2. Көмескі қосымшалы топонимдер
. Ноғайты, Ебейті тұлғаларындағы .ты (.ті) форманттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
І БӨЛІМ: Қазақстан топонимиясының зерттелуі жайындағы мәлімет
1. 1. Қазақстан топонимиясын зерттеудегі алғашқы қадамдар
1. 2. Қазақстандағы топонимиканың дербес ғылым ретінде қалыптасуы
ІІ БӨЛІМ: Ақтөбе өңірінің тарихи микротопонимиясы
2.1. Абат.Байтақ;
2.2. Ойсылқара;
2.3. Мәні әулие;
2.3. Бөкенбай шоқысы;
2.4. Ботагөз бұлағы;
2.5. Жанбике тоғайы;
2.6. Қалмаққырған.
ІІІ БӨЛІМ: Топонимдер тұлғасындағы көмескіленген түбірлер мен қосымшалар
3.1. Көмескі түбірлі топонимдер (гидронимдер)
. Ырғыз;
. Қобда;
. Қарғалы;
. Елек.
3.2. Көмескі қосымшалы топонимдер
. Ноғайты, Ебейті тұлғаларындағы .ты (.ті) форманттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
Тіл тарихын зерттеуде ономастика ғылымы ерекше маңызды. Бұл тіл білімінде жалқы есімдерді: жер-су, ру, тайпа, ел, халық, ұлт аттары, кісі есімдері, астрономиялық атаулар мен хайуанаттар аттарын өзінің зерттеу объектісі ретінде қарастыратын ғылым. Ономастиканың басты бөлімдері: топонимика, антропонимика, этнонимика, космонимия, зоонимия, т.б. Ономастика лингвистика, география, этнография және тарих ғылымдарымен бірлікте зерттеледі. Ономастиканың бүгінгі күндегі даму деңгейінде осы аталған ғылымдардың өзіндік үлесі бар. Дегенмен, бұл ғылым саласы санамаланған пәндердің (география, этнография, тарих) материалдарына сүйенсе де, лингвистика пәні ретінде қала береді және тілші мамандардың алдында тұрған экстралингвистика, этнолингвистика мен социолингвистикаға қатысты проблемалардың шешімін табуға себебін тигізбек.
Мәдениеті мен ғылымы кемелденген өркениетті елдер көне тарихының сыр-сипатын ашуға, оны танып-білуге септігін тигізер құнды мұралардың ешбірін назардан тыс қалдырмай, мейлінше құнттап, зерделей зерттеп, ғылым елегінен өткізіп отырады. Мұндай тарихи фактілер ретінде топонимдердің алатын орны ерекше. Сол себептен, жер-су атауларының тарихилығы мен көнелігіне мән беріп, жинақтап зерттеудің бүгінгі мемлекетіміздің саяси стратегиясы үшін де маңызы зор.
Мәдениеті мен ғылымы кемелденген өркениетті елдер көне тарихының сыр-сипатын ашуға, оны танып-білуге септігін тигізер құнды мұралардың ешбірін назардан тыс қалдырмай, мейлінше құнттап, зерделей зерттеп, ғылым елегінен өткізіп отырады. Мұндай тарихи фактілер ретінде топонимдердің алатын орны ерекше. Сол себептен, жер-су атауларының тарихилығы мен көнелігіне мән беріп, жинақтап зерттеудің бүгінгі мемлекетіміздің саяси стратегиясы үшін де маңызы зор.
1. «Ақтөбе», 16 қыркүйек, 1999ж., № 109 (17. 704)
2. «Ақтөбе». Энциклопедия
3. Ескерткіш – ел тарихы. Ақтөбе, 1992 ж.
4. Жұбанов Е. Қ. Эпос тілінің өрнектері. Алматы, 1978.
5. Кәметияұлы О. «Қоғалы көлдер, қом сулар». //«Ақтөбе», 16 қазан, 1998ж., № 122 (17. 534), 4-б.
6. Кейкин Ж. Төрт түлік // мақала: «Егеменді Қазақстан», 16 қараша, 1996ж.
7. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Летопись трех тысячелетий. Алма-Ата, «Рауан», 1992, 202-б.
8. Конкашбаев Г.К., Цветовые слова в тюркских топонимах. – сб: «Географические науки». А., 1969.
9. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – Алматы, 1998
10. Қойшыбаев Е., Қазақстанның жер-су аттары сөздігі: А., 1985, 245-б.
11. Лойфман Н. Я., Попов С. А. Топонимические названия Оренбургской области. М., 1984.
12. Монгольско-русский словарь. М., 1957, 693-б.
13. Мурзаев Э.М., Словарь народных географических терминов: Изд. «Мысль» М., 1984, 280-б.
14. Пангереев А. Жер-су атауларының поэтикасы, Ақтөбе, 1996.
15. Ілиясова Р. Арулар-аналар, даналар. Алматы, «Зерде», 2003, 36-б.
16. Ілиясова Р., Қазына. Алматы, «Зерде» 2001, 265-б.
2. «Ақтөбе». Энциклопедия
3. Ескерткіш – ел тарихы. Ақтөбе, 1992 ж.
4. Жұбанов Е. Қ. Эпос тілінің өрнектері. Алматы, 1978.
5. Кәметияұлы О. «Қоғалы көлдер, қом сулар». //«Ақтөбе», 16 қазан, 1998ж., № 122 (17. 534), 4-б.
6. Кейкин Ж. Төрт түлік // мақала: «Егеменді Қазақстан», 16 қараша, 1996ж.
7. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Летопись трех тысячелетий. Алма-Ата, «Рауан», 1992, 202-б.
8. Конкашбаев Г.К., Цветовые слова в тюркских топонимах. – сб: «Географические науки». А., 1969.
9. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – Алматы, 1998
10. Қойшыбаев Е., Қазақстанның жер-су аттары сөздігі: А., 1985, 245-б.
11. Лойфман Н. Я., Попов С. А. Топонимические названия Оренбургской области. М., 1984.
12. Монгольско-русский словарь. М., 1957, 693-б.
13. Мурзаев Э.М., Словарь народных географических терминов: Изд. «Мысль» М., 1984, 280-б.
14. Пангереев А. Жер-су атауларының поэтикасы, Ақтөбе, 1996.
15. Ілиясова Р. Арулар-аналар, даналар. Алматы, «Зерде», 2003, 36-б.
16. Ілиясова Р., Қазына. Алматы, «Зерде» 2001, 265-б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ тілі теориясы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ақтөбе өңірінің тарихи топонимиясы
Орындаған: ҚТӘ 401-топ студенті
СҰЛТАН Ж.И.
Ғылыми жетекші: ф.ғ.д., профессор
ЖҰБАНОВ Е.Қ.
Рецензент: АСҚАР И.А.
Қорғауға жіберілді
2004 ж.
Кафедра меңгерушісі ф.ғ.д. Е.Қ.ЖҰБАНОВ
Ақтөбе
2004
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І БӨЛІМ: Қазақстан топонимиясының зерттелуі жайындағы мәлімет
1. 1. Қазақстан топонимиясын зерттеудегі алғашқы қадамдар
1. 2. Қазақстандағы топонимиканың дербес ғылым ретінде қалыптасуы
ІІ БӨЛІМ: Ақтөбе өңірінің тарихи микротопонимиясы
2.1. Абат-Байтақ;
2.2. Ойсылқара;
2.3. Мәні әулие;
2.3. Бөкенбай шоқысы;
2.4. Ботагөз бұлағы;
2.5. Жанбике тоғайы;
2.6. Қалмаққырған.
ІІІ БӨЛІМ: Топонимдер тұлғасындағы көмескіленген түбірлер мен
қосымшалар
1. Көмескі түбірлі топонимдер (гидронимдер)
- Ырғыз;
- Қобда;
- Қарғалы;
- Елек.
2. Көмескі қосымшалы топонимдер
- Ноғайты, Ебейті тұлғаларындағы -ты (-ті) форманттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тіл тарихын зерттеуде ономастика ғылымы ерекше маңызды. Бұл тіл
білімінде жалқы есімдерді: жер-су, ру, тайпа, ел, халық, ұлт аттары, кісі
есімдері, астрономиялық атаулар мен хайуанаттар аттарын өзінің зерттеу
объектісі ретінде қарастыратын ғылым. Ономастиканың басты бөлімдері:
топонимика, антропонимика, этнонимика, космонимия, зоонимия, т.б.
Ономастика лингвистика, география, этнография және тарих ғылымдарымен
бірлікте зерттеледі. Ономастиканың бүгінгі күндегі даму деңгейінде осы
аталған ғылымдардың өзіндік үлесі бар. Дегенмен, бұл ғылым саласы
санамаланған пәндердің (география, этнография, тарих) материалдарына
сүйенсе де, лингвистика пәні ретінде қала береді және тілші мамандардың
алдында тұрған экстралингвистика, этнолингвистика мен социолингвистикаға
қатысты проблемалардың шешімін табуға себебін тигізбек.
Мәдениеті мен ғылымы кемелденген өркениетті елдер көне тарихының сыр-
сипатын ашуға, оны танып-білуге септігін тигізер құнды мұралардың ешбірін
назардан тыс қалдырмай, мейлінше құнттап, зерделей зерттеп, ғылым елегінен
өткізіп отырады. Мұндай тарихи фактілер ретінде топонимдердің алатын орны
ерекше. Сол себептен, жер-су атауларының тарихилығы мен көнелігіне мән
беріп, жинақтап зерттеудің бүгінгі мемлекетіміздің саяси стратегиясы үшін
де маңызы зор.
Шындығында, кең-байтақ, ұлан-ғайыр жеріміздегі миллиондаған жер-су
атауларының бойында халық тарихының ізгі жолы, дүниетанымдық көзқарасы,
тіршілік қарекеті мен әдет-ғұрпының көрінісі сақталған. Сондықтан
жергілікті топонимикалық зерттеу жұмыстарын жүргізу – бүгінгі және болашақ
ұрпақтың міндеті.
Бұл жұмыстың алғашқы бөлімінде жалпы топонимика ғылымы жөнінде және
қазақ топырағындағы алғашқы топонимикалық зерттеулер жайында айтылады.
Хронологиялық мәліметтер ІХ-ХІХ ғасырлар шамасын қамтиды.
Ал екінші бөлім өлкеміздегі тарихи тұлғалар мен тарихи оқиғаларға
қатысты сақталған микротопонимдерге арналды. Онда Абат-Байтақ, Мәні әулие,
Бөкенбай шоқысы секілді атаулар жөнінде мәліметтер беріліп, тарихи
фактілермен байланыстырылды. Соңғы үшінші тарауда тұлғалық-мағыналық
жағынан көмескіленген Ырғыз, Елек, Қобда сияқты гидронимдер қарастырылып,
олардың шығу төркіні жайында жазылған ғылыми еңбектер негізінде
этимологиялық пайымдау жасалды.
Дипломдық жұмыс Э. Мурзаев, А. Әбдірахманов, Ғ. Қоңқашбаев, Е.
Қойшыбаев секілді топонимистер мен бір сыпыра тарихшылар еңбектері
негізінде жазылды. Жұмысқа әсіресе арқау болған – жергілікті өлкетанушы,
мәдениет қайраткері Р. Ілиясованың “Қазына”, “Арулар-аналар, даналар” атты
тарихи-өлкетанушылық еңбектері.
Сондай-ақ, дипломдық жұмысқа қосымша ретінде Ақтөбе энциклопедиясы мен
географиялық картасы негізінде Ақтөбе облысы территориясындағы 3100
топонимдер мен микротопонимдер жинақталып, топонимиялық анықтағыш ретінде
түптелді. Оның құрамында 1853 гидроним, 954 ойконим, 200-дей ороним
қамтылған.
I БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН ТОПОНИМИЯСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
1.1. Қазақтан топонимиясын зерттеудегі алғашқы қадамдар
Жалпы түркологияда, оның ішінде қазақ тіл білімінде ономастика
ғылымының пайда болып, қалыптасу кезеңі көбінесе кеңес дәуірімен
байланысты. Бірақ сол уақыттардағы қол жеткізген жетістіктерге қарамастан,
нақты түркі тілдерінің негізінде әрі қарай дамып-жетілуді қажет етеді. Дәл
осы мақсатта 1980 жылы Ташкентте өткен ІІІ Бүкілодақтық түркология
конференциясында түркі тілдерінің лексикасы мен ономастикасын және олардың
этимологиясын зерттеудегі әдістерді жетілдіру қажеттілігі жөнінде баса
айтылды, сондай-ақ ономастика мәселелерін кең этномәдени-тарихи аспекттерде
қарастыруға бағыт берілді[1].
Қазақ тілінде этнос пен тіл тарихын анықтау мақсатында ономастиканы
зерттеу проблемалары, оның апеллятивті лексикамен, диалектологиямен
арақатынасын белгілеу қазіргі қазақ тілі үшін жаңа бағыт болып табылады.
Қазақ тілінің ономастикасы ертеден қарастырыла бастаса да, ХХ ғасырдың 50-
жылдарына дейін дербес ғылыми пән ретінде қалыптаса қойған жоқ. Қазақстан
территориясына қатысты жер-су аттары Герадот, Страбон, Птолемей, Плений
еңбектерiнде, ежелгi саяхатшы, жиһанкездер мен елшiлер – Марко Поло, Земарх
Киликийдiң жазбалаларында кездеседi. Көне жер-су аттары орыс
жылнамаларында, араб географтарының еңбектерiнде, Қазақстан жерiнде болған
Батыс Европа саяхатшыларының, елшiлерiнiң (Плано Карпини, Андре Лонжюмо,
Вильгельм де Рубрук) жазбаларында ұшырасады.
Орта Азия мен Қазақстан жерiнде өмiр сүрiп, тiршiлiк еткен ертедегi
тайпалар жайлы бiздiң заманымызға дейiнгi грек, парсы, араб және басқа ел
ғалымдарының еңбектерiнде айтылады. Олардың әр түрлi бұрмаланып, адам
ажырата алмастай өзгерiске ұшыраған.
Македония ғалымдарының жазбаларында Қазақстан географиялық объектiлерi
туралы деректер бар. Орта Азия мен Қазақстан ұлы өзенi Сырдарияны олар
бiрде Дон (грекше Танаид, Танаис), бiрде Яксарт деген. Македония
ғалымдарынан кейiн Қазақстан географиясы жөнiнде Рим ғалымдары Страбон және
Птолемей жазды. Мәселен, Птолемей Окс көлi (қазiргi Арал теңiзi) туралы
жазған. Көне грек және рим тарихшыларына, географтарына Қазақстан жерiнiң
Каспий теңiзiнiң төңiрегi, Арал теңiзiнiң маңы және Сырдария бойы жақсы
мәлiм болған.
Төртiншi ғасырда Орта Азия мен Қазақстан жерiнде көшпендiлер империясы
пайда болған. Алтай түркiлерi қағанаты сегiзiншi ғасырға дейiн өмiр сүрдi.
Сол кездерде Византия императоры Юстиниан II түркi қағаны Дизабұлға Земарх
Киликийдiң елшiлiгiн жiбередi.
Земарх Каспий теңiзiнiң солтүстiк шығыс жағалаулары мен Волга (Едiл),
Жайық (Даик), Жем (Их) өзендерiнен өтедi. Қайтарда ол Хорезмде, Амударияда
болады. Земарх 12 күн бойы үлкен көлдiң құмды жағалауларымен жүрiп отырған.
Академик В.Бартольд өз еңбегінде ол көлдi қазiргi Арал теңiзi деп жазады.
Қазақ жерi туралы құнды деректердi басқа да араб саяхатшылары да
қалдырған. Солардың iшiнде Ибн-Хордадбек, Ибн-Хаукаль, Ибн-Руста, Әл-
Истархидiң, Әл-Макдиси, Әл-Масуди, Әл-Идриситiң еңбектерiн атап өткен жөн.
Ибн-Хордадбек Китаб ал-масамек ва-л-мамлик жазбасында Фараб (Отырар),
Талас өңiрi жөнiнде әңгiмелейдi. Талас атырабы көшпелi өмiрге ыңғайлы
екiнiн айтқан. Испиджабтан Таразға дейiнгi жолды тәптiштеп жазады. Сол
арада бiрнеше қала мен елдi-мекен Фараб, Будахкет, Тамтадж, Абарджадж,
Джуви Джувикат орналасқанын жазады.
Оныншы ғасырдағы араб саяхатшысы Ибе-Хаукаль Фараб қаласы маңының
табиғатын, жер ерекшелiктерiн жазды. Оғыздардың бас қаласы Янгикент жөнiнде
мағлұмат бередi. Макдисидiң айтуынша - деп жазады Ә.Әбдiрахманов Сауран
маңындағы Яныкент деген қаланы арабтар әл-Карьят, әл-Хадиси, парсылар Дехи-
нау деп атаған. Дехи-нау тәжiкше Жаңа қала деген сөз де Карьят арабша ауыл
деген сөз.
Белгiсiз автор Худуд-ал-алам деген кiтапта сол дәуiрде қала аттарының
көбісі түрiкше және соғдыша аталғанын келтiрiледi: Бекелегиде – үлкен
елдi мекендер жөнiнде баяндалады. Соның iшiнде – Құлан, Меркi, Талғар,
Аталиг, Тузун, Балиг, Барсхан, Сикуль, Тонг, Пенгуль т.б. қалалар бар.
Құлан, Меркi, Талғар деген атаулар осы күнде де бар. Академик Ә.Марғұлан
Құлан деген қаланың қалдықтарын қазiр Қарғаты өзенiнiң бойындағы Луговая
станциясының қасында екенiн жазған.
Манғол шапқыншылығы кезiнде қазақ жерiне қатысты географиялық
мәлiметтер беретiн еңбектер жоқтың қасы дерлiк. Дегенмен Мухаммед Джувайни,
Фазалаллах Рашид-ад-Дин еңбектерiнде қазақ жерiне қатысты географиялық
атауларды кездестiруге болады.
Он үшiншi ғасырдан бастап Европа елшiлерi мен саяхатшылары қазақ
даласының үстiнен өтiп бара жатып отырған жазбаларында сол жерлер туралы
кейiнгi ұрпаққа көптеген құнды, қызғылықты деректер қалдырған. 1246 жылы
Рим папасы Инокентий IV елшiлiк ұйымдастырады. Елшiлiктi басқарған Иоанн де
Плано Карпини Қазақстан жерi арқылы өтiп, Манғолияға жетедi. Өзiнiң
жазбаларында ол Сырдария өзенi, Жонғар Алатауының солтүстiк жағы,
Тарбағатай таулары хақында баяндайды.
Монғолияға 1253 жылы сапар шеккен француз саяхатшысы Вилгельм де
Рубрук Едiлден өтiп, 12 күн жол жүрiп, Ягак (Жайық) өзенiне жеткенiн, бұл
үлкен өзен Паскажир (Башқұрт) елiне бағытталып, Каспий теңiзiне барып
құятынын өзiнiң Шығыс елдерiне саяхат деген кiтабында жазады.
Рубрук сапар шеге отырып, Жетiсу елiне жетедi. Қайықпен Iледен өтiп,
өзеннiң арғы жағындағы егiнi жайқалған тегiстiкке тап болады. Сол кең
далада балшықтан соғылған көне қалалардың қалдықтарын көредi.
Рубрук сол кездегi Қарлұқ хандығының Қайлақ (Қайлық) деген астанасында
бiрнеше күн болады. Қарлұқтардың елiнде бұрын көп қала болғанын, монғол
шапқыншылары қалаларды тас-талқан етiп қиратып, егiстiктердi құртып, сол
жерлердi жайылымға айналдырып жiбергенiн баяндайды.
Он төртiншi ғасырда жазылған Рашид-ад-Диннiң Жами-аттауарих деген
еңбегiнде түркi халықтары жөнiнде құнды мәлiметтер бар екендігін тарихтан
білеміз. Рашид-ад-Дин Сайрам, Тараз, Отырар қалалары, Сырдария өзенi
жөнiнде деректер келтiрген.
Қазақстан жерiндегi бiраз атауларды он төртiншi ғасырда жазылған
Мухаммед Хайдар Дулатидiң Тарих-и-Рашиди деген еңбегiнде кездестiремiз.
Мұхаммед Хайдар қазiргi Балқаш көлiнiң Көкшетеңiз деп аталғанын, Тараз
қаласы Яны деген атпен белгілі болғанын, ал сол қаланың тұрғындарын янылық
деп аталғанын Тарих-и-Рашидиде ұрпаққа қалдырып кеткен.
Қазақстан топонимдерi – құрамында басқа тiлдерден енгендердiң iшiндегi
ең жаңа тобы – орыс топонимдерi.
XVIII-XIX ғасырларда Қазақстанның көптеген жерлерiнде, жаңа
қоныстанушылардың келуiмен байланысты iрi бекiнiстер салынып, селолар мен
деревнялар саны кбейдi. Оларға жаңаша ат қойылды: Мысалы; Қарқаралы – 1824,
Ақмола – 1832, Верный – 1854, Атбасар – 1848, Аягөз – 1831, Баянауыл –
1833, Капал – 1850, Ақтөбе – 1869 салынғанын тарихи деректер көрсетедi.
Бұл дәуiрдегi қазақ жерiнiң топографиясы, тарихы мен этнографиясы орыс
оқымыстыларының еңбектерiнен орын алды. Әсiресе Қазақстанның ұлан-байтақ
жерi, оның сан мыңдаған жер-су атаулары орыс мемлекетiнiң географиялық
картасынан (1817-18 ж.ж.) тиiстi дәрежеде көрiнiс тапты.
Орыс География қоғамының басшылығымен, өткен ғасырларда Қазақстан
жерiнде жиi-жиi экспедиция жiберiлiп отырды. Осы тұста еңбек еткен П.П.
Семенов-Тян-Шанский, Н.А. Северцов, И.В. Мушкетов, В.В. Радлов, Л.Мейер,
М.Красовский, А.И. Добромыслов, А.Левшин, И.Аристов сынды ғалымдардың
географиялық, тарихи-этнографиялық зерттеулерiнiң маңызы зор.
П.П.Семенов-Тяньшанский басшылығымен шыққан Россия атты еңбекте
Қазақстан туралы, оның табиғаты мен өзен, көл, таулары, кең-байтақ сары
даласы, олардың атаулары жөнiнде қыруар материалдар жазылған.
1.2. Қазақстандағы топонимиканың дербес ғылым ретінде қалыптасуы
Қазақстанның жер-су аттарын арнаулы зерттеу жұмыстары қазақтың тұңғыш
ағартушы ғалымы Ш. Уәлихановтың еңбектерiнен басталады. Оның есiмi
география тарихына қазақ даласының, Орта және Орталық Азияны тұңғыш
зерттеушiлердiң бiрi ретiнде ендi. Географиялық наменклатураға байланысты
ескертпелер оның тек географиялық шығармалары ғана емес, сонымен бiрге
тарихи, этнографиялық және статистикалық сипаттағы жұмыстарында да бар.
Шоқан өзiнiң жазбаларында географиялық атаулардың шығу тегiне көңiл бөлiп,
оларға түсiнiктеме бередi, ол атаулар туралы халық арасында тараған аңыз-
әңгiмелердi келтiредi, мүмкiн болған жағдайда географиялық атау жайында
халық аузындағы аңызды жазба құжаттармен салыстыру арқылы тарихи шындықты
анықтауға тырысқан. Географиялық атаулардың дұрыс жазылу формаларын табу
үшiн олардың әр түрлi транскрипцияларын жасайды.
Аталған ғалымдардың еңбектері мақсатты түрдегі ономасиологиялық
зерттеулер болмаса да, тіліміздегі бүгінгі ономастика ғылымы үшін баға
жетпес бұл еңбектерсіз қазақ тіл білімінде осындай қызықты саланың сәтті
қалыптасып, дамуын елестету қиын.
Қазақстандағы ономастикалық зерттеулердің Қазан төңкерісінен кейінгі
кезеңдегі мазмұны мен әдісі лингвистердің, географтар мен этнографтардың
тарапынан ана тілінің ономасеологиялық материалдарын зерттеуге деген
қызығушылықтарын таныта бастауымен сипатталады. Оның зерттеу әдістері мен
сапасына жоғары талаптар қойыла бастады. 30-40 жылдары Қ.Қ.Жұбанов,
С.А.Аманжолов, С.Әлиев, Н.Баяндиннің қазақ жалқы есімдері мен Қазақстанның
географиялық атауларына қатысты мақалалары жариялана бастады. Қ.Қ.Жұбанов
өзінің Қазақ сөйлеміндегі сөз тәртібінің тарихы жайынан (1936 ж.) атты
еңбегінде Айсұлу, Күнсұлу, Айжарық, Қыз-Жібек, т.б. секілді күрделі жалқы
есімдердегі сөз тәртібінің қазіргі кездегі сөз тәртібімен салыстырғандағы
өзгешелігін, ескіден сақталған дәстүр екендігін ғылыми түрде дәлелдеген[2].
Жалқы есімдердің консервативтік қасиетін осы тұста тағы да аңғарамыз. Тіл
тарихын зерттеуде тілдік элементтердің мұндай қасиеті айрықша құнды
саналады.
Қазақ топонимиясы мен антропонимиясының жүйелі түрде зерттеле бастауы
соңғы ондаған жылдармен ғана байланысты. Қазақстан топонимиясын алғаш
зерттеуші Ғ.Қ.Қоңқашпаев өз еңбектерінде халықтық жер-су атаулары
терминологиясының пайда болып, қалыптасу жолдарын, өзге тілдерден енген
топонимдер мен төл түркілік атаулардың ара-жігін анықтауға тырысты
(Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины. Дисс. к.г.н.
Ташкент, 1948.).
Қазақстан антропонимдері мен топонимдерін арнайы лингвистикалық пән
ретінде зерттеудің бастамасын Ә.Әбдірахманов, Т.Жанұзақов, Е.Қ.Қойшыбаев,
О.А.Сұлтанияев, В.Н.Попова сынды ғалымдар қалыптастырды. Ә.Әбдірахманов
өзінің 800-ден астам топонимикалық атаулар мен объектілерге талдау жасалған
монографиясын жариялады. Мұнда сондай-ақ антропонимдер мен этнонимдер
негізінде пайда болған жер-су аттары айтылады. Қазақстан топонимдерінің
дұрыс жазылуы мен транскрипциясы жайы да осы еңбекте біраз қамтылған.
Антропонимиялық зерттеулерге қатысты Т.Жанұзақовтың 1965 жылы жарық
көрген Қазақ тіліндегі жалқы есімдер атты еңбегін айтқан жөн. Кейін осы
зерттеудің негізінде Қазақстанның жоғарғы оқу орындары студенттеріне
арналған оқу құралы әзірленді. Бұл еңбекте ономастика мен ғылымның басқа да
салалары арасындағы байланыс, антропонимиялық сөзжасамның құрылымдық
модельдері, топонимдердің құрамдық типтері мен жүйелері жөнінде, сондай-ақ
қазақ жалқы есімдерінің тарихы, семантикасы мен этимологиясы турасында жан-
жақты мәліметтер келтірілген. Сонымен қатар, 1971 жылы осы автордың қазақ
жалқы есімдерін лингвистикалық, тарихи-этнографиялық тұрғыдан талдауға
арналған Қазақ есімдерінің тарихы деген монографиясы көпшілікке ұсынылды.
Т.Жанұзақовтың аталған еңбектерінен өзге орыс тілінде шыққан Основные
пробемы ономастики казахского языка (1976 ж.) және осы монографиясының
заңды жалғасы ретінде танылатын Очерки казахской ономастики (1982 ж.)
атты елеулі зерттеулерінің қазақ ономасеологиясындағы орны ерекше.
Бұлардан басқа да қазақ жалқы есімдерін лингвистикалық, тарихи-
этимологиялық тұрғыда туыстас түркі тілдерімен салыстыру, өзге тілдермен
салғастыру әдістері арқылы талдау негізінде жарияланған бірқатар
монографиялар бар. Бұлардың ішінен қазақ ономасеологиясы саласында көптеген
жылдар бойы өнімді еңбек еткен белгілі топонимист Ә.Әбдірахмановтың екі
бөлімнен тұратын Топонимика және этимология (1975 ж.) деген монографиясын
атауға болады. Аталмыш монографияның бірінші бөлімінде топонимика
саласындағы этимологиялық зерттеудің әдістері қарастырылса, екінші
бөлімінде Қазақстанның екі жүзден астам топонимдеріне талдау жасалған
қысқаша этимологиялық сөздік ұсынылады. Осы секілді, Қазақстанның жер-су
аттары (1959 ж.), Қазақстанның этнотопонимикасы (1979 ж.) деген
зерттеулер де Ә.Әбдірахманов авторлығының еншісіндегі еңбектер.
Осындай зерттеулердің нәтижесінде Қазақстан территориясында сақталған
ономолексемалардың лексика-семантикалық, фонетикалық және морфологиялық
құрылымдарынан көптеген байырғы тілдік элементтер мен тілдік құбылыстар
анықталды.
Сондай-ақ, қазақ топонимикасы, антропонимика және этнонимикасының
зерттелу тарихында В.В.Бартольд, С.Е.Малов, А.Н.Кононов, А.М.Самойлович,
А.М.Бернштам, Э.Р.Тенишев, Н.А.Баскаков, А.М.Щербак, Э.М.Мурзаев,
В.А.Никонов, С.Г.Кляшторный, және басқа да түркологтардың өзіндік алар орны
бір төбе.
Соңғы кезде жалпытүркілік ономастика бойынша жасалған жұмыстардың
көлемі мен шеңбері ауқымдала түсті. Бұл қазақ тіліндегі ономастикалық
зерттеулердің, оның негізгі секторлары бойынша ғылыми ізденістердің де
дамуына оң әсерін тигізеді.
Ономастикалық лексикографияға да көп мән берілуде. Қазақ тілі
ономастикалық сөздіктердің жасалуы үш бағытта жүзеге асты:
а) топонимияға арналған сөздіктер; б) антропонимиялық сөздіктер
және в) топо-орфографиялық сөздіктер. 1963 жылы Ғ.Қ.Қоңқашпаевтың лингво-
географиялық түсіндірмелі қысқаша Қазақстан географиялық атауларының
сөздігі (1963 ж.) жарық көрді. Кейінірек Е.Қойшыбаевтың бұдан гөрі толық,
әрі мазмұнды Қазақстан топонимдерінің сөздігі (1974 ж.) шықты. Он шақты
жылдан соң осы автордың Қазақстан жер-су аттарының сөздігі (1985 ж.)
қазақ тілінде жарияланды. Е.Қойшыбаевтың бұл сөздіктеріне екі мыңнан астам
қазақ топонимдері еніп, көпшілігіне этимологиялық талдау жасалған.
Ономастика суреттемелі-танымдық және лингвистикалық пән ретінде көбіне
тіл мен қоғам арасындағы қатынасты анықтайтын ғылым ретінде көрінеді. Қазақ
тілі ономастикасының даму болашағы көптеген объективті факторларға
байланысты. Олардың ішінде ең алдымен Қазақстанның кең байтақ жеріндегі
топонимияға қатысты барлық материалдарды, әсіресе микротопонимия,
этнонимия, антропонимия, астронимия, космонимия, зоонимия, фитонимиялық
лексикаларды егжей-тегжей жиыстыру проблемасы тұр. Акад. Ә.Қайдар қазақ
ономастикасына байланысты мынадай тұжырым айтады: тілші-ономастар осы
мәселе төңірегіндегі барлық аспекттерді қамти отырып, топо- және
антропонимикалық түбірлер мен әртүрлі сөзжасамдық модельдердің тізімін
құрастырып, әр қилы сипаттағы (аймақтық, қос тілдік, түсіндірмелік,
анықтағыштық, этимологиялық және орфографиялық) топонимикалық,
антропонимикалық сөздіктер жасап, аймақтық, республикалық атластар шығаруы
керек. Қазақстан ономастарының міндетіне сондай-ақ синхрониялық, жалпы және
аймақтық, құрылымдық және салыстырмалы-тарихи, типологиялық тұрғыдағы
зерттеулер кіреді. Осыған байланысты ономастикалық зерттеудің теориясы мен
әдісін жан-жақты, терең меңгеру қажеттілігі туады[3].
Қазақстанның макро- және микротопонимдерін тиянақты зерттеу көпжылдық
бағдарлама бойынша жүзеге аспақ. Себебі еліміздегі миллиондаған
топонимдерді жинау белгілі бір уақыт шеңберін қамтиды. Республика
территориясындағы топонимдерді жинақтап, оларды зерттеу – лингвистикалық,
тарихи, этнографиялық, геология, географиялық сипаттағы баға жетпес құнды
материалдарға қол жеткізуге, халқымыз бен туған өлкеміздің өткені мен
бүгінгісін тани түсуге себебін тигізеді.
ІІ БӨЛІМ. Ақтөбе өңірінің тарихи миккротопонимиясы
Ақтөбе өңірі мыңдаған жыл бұрын түрлі тайпалардың алмасуы мен көшпелі
халықтардың ұзақ қоныс тепкен жері болған табиғаттың тарылмаған байлығы мен
географиялық жағдайы көптеген тайпаларды осы маңға тоғыстырған.
Ғалымдардың айтуынша, Орал тауының оңтүстік шетінен Каспий теңізінің
солтүстік жағалауына дейінгі аралық халықтардың ұлы көші-қон жолы болғанын
ескерсек, Ақтөбе даласы сол сан тарау жолдың қайнаған ортасы еді.сондықтан
бұл өлкеде жердің асты мен үстінде кездесетін тарихи-мәдени ескерткіштер
алуан түрлі[4]. Осы ескерткіштер негізінде қалыптасқан макро-,
микротопонимдерді зерттеудің де бұрын-соңды тарих парағына із қалдырған
халқымыз бен өлкемізді лингвистикалық аспект тұрғысынан тани түсуде маңызы
айрықша.
Көптеген микротопонимдер біріншіден, ңініп, кейін келе сол
микротерритория сол адамның есімімен аталып кетеді.ды. әр аймақтағы тарихи
ескерткіштер – қорымдар мен кесенелерге байланысты болады. Мәселен,
заманында белгілі болған адам жерленген жер бәленнің бейіті, түген
жатқан жер делініп, кейін келе осы микротерритория сол адамның есімімен
аталып кетеді; ендігі бір микротопонимдер белгілі бір тарихи жағдайларға,
оқиғаларға байланысты сақталады.
Ш. Уәлиханов: Сахараның өн бойында көптеген көне молалар, қорғандар
мен үйінділер және тағы басқа жәдігерліктер бытырап жатыр. Қазақ тұрмысының
бұл тілсіз ескерткіштері тарихи тұрғыдан гөрі географиялық жағынан
анағұрлым маңызды. Себебі жерленген адамдар есімдері ел аузында мәңгілік
сақталып қалады да, қазақ өзінің жол бағдарын осы молалардың аты бойынша
айқындайды, – деген.
Ақтөбе жерінде осы аталған жайттарға сай, қорымдар мен жекелеген
бейіттерге қатысты қалыптасқан микротопонимдер өте көп. Бұларды тарихи
топонимдердің бір бөлігі ретінде қарауға болады. Мәселен, ХIV ғ. соңы мен
XV ғ. бас кезінде салынған сәулетті ескерткіш – Абат-Байтақ кесенесі. Бұл
Ақтөбе облысы, Қодба ауданындағы Талдысай аулынан оңтүстікке қарай 12 км.
қашықтықта, Қобда өзенінің аңғарындағы Абат-байтақ қорымында орналасқан.
Аңыз бойынша, кесене атақты ойшыл Асан Қайғы жыраудың XV ғ. осы
Бесқопа аңғарында кенеттен қайтыс болған баласы Абат батырға арналып, осы
жердегі барша халықтың қатысуымен тез арада тұрғызылған[5].
Абат-Байтақ ескерткіші туралы XVIII ғасырда П.Рычков жазған. Ал ХХ
ғасырдың басында И.Кастанье Қырғыз даласындаөлгендерге қойылған құлпытас
деген еңбегінде осы ескерткіштің суретін берген. ХІХ ғасырдың аяғында
Тургайская газета Я.Полферовтың естіген аңызы бойынша Байтақ там атты
мақала жариялаған[6].
Белгілі ғалым Ә.Марғұлан да кезінде осы мавзолейге ерекше көңіл бөліп,
оған орта ғасырдың бұзылмай жеткен асыл мұраларының бірі деп баға берген.
Жә, бұл тарих, археология жағы. Ал, бізге маңыздысы – бұл тарихи мұраның
атымен қоса сақталуы. Бұл кесененің (немесе тұтас қорымның) Абат-Байтақ
аталуы себебіне байланысты бір шама нұсқалы аңыздар бар (топонимдердің шығу
төркінін анықтау барысында аңыздардың ерекше орнын ескеру қажет).
Батырлар туралы жырлар, аңыздар мен қиссаларда Абат – Асан Қайғының
баласы, би, мырза, дана, шешен, көсем. Бұған қоса, ол – Қырымның қырық
батырын бастаған бас батыр. Оны мына жыр жолдарынан байқауға болады:
Ноғайлының қорғаны –
Асан ата деген соң,
Ер Абат бстап келген соң,
Қырымнан келеген қырық батыр
Бұл Абатақа ерген соң...
Ал аңыз бойынша, Абат халқымен тұтас көшіп, елін жауға бермей, жоқшылық
көрсетпей, Еділ бойынан біздің жерге дейінгі аралықты қоныс етіп жүрген.
Сырттан келген адам: еліңнің батыры, данасы, мергені, мырзасы, кең
пейілдісі кім? - деп сұраса, бәрі де Абат деп жауап береді екен.
Тіршілікте Абат батыр өзінің кеңдігіне, дархандығы мен жомарттығына
байланысты Байтақ деген қосалқы атқа ие болған деген пікірлер бар. Қобда-
Елек бойын жайлау етіп көшкен кезінде Абат кенеттен қайтыс болады. Бұл суық
хабар әр тарапқа жетеді. Сол жылы халық осы жайлауда кідіріп, өлген
батырдың құрметіне үлкен кесене салуды ұйғарады. Ақсақалдар бұл мекенде
қанша түтін болса, сонша кірпіш басылсын деп көш тізбегіне талдан жонып,
ал кесегі осындай болсын деген сәлем айтады. Байтақ ел болып мавзолей
тұрғызады. Құрылыс біткеннен соң, ұшар басынан қаланбай қалған кетік
көрінеді. Шарт бойынша, әрбір түтін бір кірпіштен қалайды, ал мына
ғимаратты аспанмен тірескендей етіп қалау үшін бірнеше мың кірпіш жұмсалуы
– сол Абатқа ерген халық санын нұсқап тұрғаны, ал басына сәл жетпеген
кірпіштен бүкіл құрылыстың бітпегеніндей әсер қалдыруында айтылмаған сыр
жатыр. Бұған аңызда мынадай түсініктеме беріледі: Абаттай батыр қанша кең
пейілді адам болса да, халықтың ішінде оны да жақтырмаған адамдар болған
деген ұғымды аз ғана кірпіштің жетпеуі меңзеп тұр делінеді.
Саяхатшылар мен ғалымдардың қолжазбаларында бұл жер Абат аталмай,
Байтақ там деп жазылған. Байтақ деген атауға байланысты негіз боларлық
деректердің ішінде В.Л.Егоровтың Историческая география Золотой Орды XIII-
XIV в.в. деген еңбегіндегі мәліметтерге үңілсек, сол XIII-XIV ғ.ғ. Алтын
Орда қалалары бойынша жүргізілген археологиялық жұмыстардың қорытындысы
негізінде ортағасырлық картадан 30 қала мәлім болды деп көрсетілген[7]. Бұл
зерттеудегі Алтын Орда тарихы бойынша XIV ғасырға жататын деректерде
өлкемізден тіркелген екі қаланың бірі ретінде осы Байтақ айтылады. Қаланың
салынуы мен қирауы жөнінде еш дерек жоқ, ескі аты да беймәлім. XVIII
ғасырда осы жерде болған үйлердің қабырғалары мен суландыру жүйелерінің
жолдары тіркелген. Ұлы Қобда өзені бойындағы шағын қала Урочище Байтак
дегенге қарағанда, осы жердің аты сол замандардан-ақ Байтақ аталған болса
керек. Орданың көп қалаларының тағдыры сияқты, 1391 жылы Ташкенттен
басталатын Әмір Темірдің Тоқтамысқа қарсы үлкен жорық жолдары Отырар,
Түркістан, Сығанақ, қалалары үстімен Көк Орда ұлысын көктей өтіп, Байтақ,
Тұзтөбе (Орынбордың орнында осындай ескі қала болған) арқылы қалың қолмен
өткен. Тарихшылар Темір әскерлерінің Алтын Орданың екі астанасынан өзге де
көптеген қалаларды қиратып кеткендігін баяндайды[8]. Байтақ жеріндегі
қаланың қирауы Сарай қаласы уақытымен тұстас келеді деген жорамал бар.
Құнды мәлімет ретінде мына деректі келтіруге болады: 1780 ж. мамыр
айында Нұралы ханға жіберілген инженер Ригельман Орынбордан Темір өзеніне
дейін, одан соң осы жолмен қайтқан сапарында Ұлы Қобда өзені бойында
қырғыз даласынан байқалған ескі қаланың орны, одан қалған құрылыстардың
жобасын картаға түсіріп, И.Неплюевке тапсырған (И.И.Неплюев Оренбургский
край в прежднем его составе до 1758 года). И.И.Добромыслов та
Исторический очерк Тургайской области деген еңбегінде осы деректі
келтірген.
Сайып келгенде, қазіргі Абат-Байтақ қорымы орнында ескі қаланың орны
болуға тиіс. Бұл аталғандарды түбегейлі зерттеу тарихшылардың міндеті.
Бүгінде қорым құрамында екі күмбез, 200-ден астам бейіт басына қойылған
құлпытастар бар. Құлпытастардағы жазулар араб графикасымен жазылған[9].
Осындай микротопонимдік ескерткіштер қатарына Ойсылқара атауын да
жатқызуға болады. Бұл жер Хромтау ауданының Жамбыл атындағы шаруашылығы
орналасқан елді мекен. Осы аттас өзен де бар. Ақтөбе және Қазақ совет
энциклопедияларында мынадай мәліметтер берілген: Ойсылқара Көпауыл –
Хромтау ауданының оңтүстігі, Ойсылқара өзенінің оң жағасындағы село. Осы
өңірде Ойсылқара атты әулие орны бар.
Ойсылқара Сармырза – Хромтау ауданы, Ор алабындағы өзен, ұзындығы –
113 км. Хромтау қаласының батысындағы бұлақтардан басталып, Қопа аулы
тұсында Ор өзеніне құяды. Шағын 15 саласы бар[10].
Өлкетанушы Р. Ілиясованың Қазына атты еңбегінде көптеген
микротопонимдерге қатысты түсініктемелер беріледі. Солардың ішінде
Ойсылқара туралы да біршама мәліметтер келтірілген. Автордың айтуынша, сол
елді мекеннің де, өзеннің де Ойсылқара атты әулиенің атымен байнасты.
Әулиенің өмір сүрген уақыты – VII-VIII ғасырлар деп берілген. Онда:
...Қариялар айтқан аңыз бойынша, Ойсылқара әулие Мұхаммед пайғамбардың
сопылық хадисін орындаушы ретінде сахарадағы жеті жұртты аралаған тахуа
кісі екен. Пайғамбардың тірісінде жүздесу үшін екі рет барып, жүздесе
алмапты. Пайғамбарымыз дүниеден өтерде сахабаларының біріне сахарадағы
Ойсылқараға тапсыр! деп жидесін аманатқа қалдырып кеткен дейді. Ойсылқара
осы өзен жағасында дүние саларда жеті жұрт сүйегін өз жеріне әкетіп
жерлеуге таласатынын білген әулие жеті маяға жеті сандық артып, төбе басына
түнепті. Сонда “кім бұрын тұрса, соның жеріне жатамын” десе керек. Әулиенің
мүрдесіне біртіндеп оянып келгендер сандықты ашып, әулиенің жатқанын көріп,
маяларын жетелеп кете беріпті[11]. Ойсылқара ІХ-ХІ ғасырларда өмір сүрген
діндар адам деген де мәлімет бар. Ж. Кейкиннің Төрт түлік[12] атты
мақаласында: 1) Ойсылқара – ең алғаш түйе бағып, түйе атасы атанған
Уайсхарра есімді араб; 2) айыр түйенің ең алғашқы бурасы деген
анықтамаларды ұсынған.
Қазақ фольклорында да Ойсылқараның түйемен байланыстылығы айтылады. Ел
аузында мынадай шумақ жолдар бар:
Қазығұрттың басында кеме қалған,
Ол әулие болмаса, неге қалған?
Нұх пайғамбар кемеге тиеп алып,
Ойсылқара жануар содан қалған.
Төрт түлік малдың пірлері саналатын Шопан ата әулие – Маңғыстауда
жерленген, ал Жамбыл облысында Зеңгі баба әулиенің күмбезі бар. Сонда, түйе
атасы – Ойсылқара біздің өңірде жерленген болса керек. Бірақ, жер аты мен
өзен атауы қай Ойсылқара атымен қойылған? Ғылымда мұны айқындайтын нақты
дәлел жоқ.
Ырғыз ауданының батысындағы бір төбе – Мәні әулие деп аталады
биіктігі – 211 м.. Осы төбенің басындағы қаз-қатар тастардан қаланған
қорымды ел Мәні әулие қорымы деп атайды.
Аңыз бойынша ертеде қазақ елін қалмақтар шауып, мал-мүлікпен бірге сол
елдің басшысының әйелін олжалап, бір батырына қосады. Сол әйелден дүниеге
бір қыз бала келіп, жасы 15-ке толғанда анасы дүние салады.
Елін, жерін бір көруді арман еткен анасы көз жұмарда өз әкесінің қазақ
екенін айтып, барар жолын сілтеп, қызына қалай да өз еліне жетуін өтінеді.
Қаклмақтар бізбен бірге жеті жасар бір ер баланы ала келіп, қол-аяғын
кісендеп, қозы бақтырып қойған. Со бала ер жетті, түр-тұлғасы батырға
ұқсайды. Сен балаға мән-жайды түсіндіріп, екеуің елге қашыңдар. Ең соңғы
да, қымбат өтінішім – осы - деп көз жұмады.
Қыз ана аманатын орындауға бел буып, мы деп атайды.
жатқанын көріп,жігітке қолқа салады. Жігіт Менің де одан асқан арманым
жоқ, бірақ қолым қысқа - деп мұңаяды. Күндердің-күнінде екеуі ретін тауып,
қару-жарақ асынып, сәйгүлік мініп “ел қайдасың” деп қашады.
Қыз бен жігіт мінген қос сәйгүлікке ешкім жете алмай, әкесінің ғана
жететінін сезген қыз жігітке: Әкемді өзім тоқтатам, сен артыңа қарамай
жүре бер - дейді. Жігіт шыдай алмай, артына қараса, қыз өгей әкесіне
садағын кезеп тұр екен. Бұл қате іс болар деп ойлаған жігіт қыздың жанына
келіп: “Әкеңді атпа” – дейді.
Қыздың айтқанын тыңдамай, кейін қайтып келген жігітке қатты налыған ол
“бекер келдің, атпай-ақ өзім тоқтатар едім, енді не болатынын көрерсің”, -
дейді.
Жақындап келген әкесі: “Көзің көргенді қолың ұстамасын!” – деген теріс
бата беріп, қайтып кетеді.
Қуғыншыдан құтылып, біраз демалу үшін осы төбенің етегіне тоқтап,
жағасы тал мен қамысқа толы жайқын суға салқындау үшін екеуі екі жерге
кетеді. Бір уақытта қыздың шыңғырған дауысы естіледі. Жігіт жетіп келсе,
мойнына жылан оралған қыз талықсып жатыр екен. “Қалмақтың қарғысы жаман
деген рас екен, әкемнің жаңағы қарғысы орындалды, осы жерге енді мені жерле
және ешқашан атымды атаушы болма!” – деп қыз көз жұмады.
Жігіт қыздың өтінішін орындап, сол жерге жерлейді. Сұраған кісіге “мәні
бар ғой” деп жауап берген екен. Содан қыз жерленген төбе “Мәні төбе”
аталған екен дейді[13].
Қазақ-қалмақ соғысы заманымен байланысты тағы бір тарихи мәлімет
ретінде сақталған микротопоним – Бөкенбай шоқысы. Бұл Ырғыз-Шалқар трассасы
бойында, Құрылыс селосы маңындағы шоқы 241 м.. Осы шоқыға байланысты
халық арасында Бөкенбайдың ерлігін баяндайтын әңгімелер сақталған.
Мұғалжардан бергі бетте соғысып жүрген Бөкенбай батыр қолы алғашқыда
жеңіліске ұшырайды. Шоқының бір жағынан жоңғар әскері, екінші жағынан батыр
сарбаздары кезек-кезек шабуылға шығады. Ақырында, батырдың қолы амалсыздан
кейін шегініп, үлкен үңгірге жасырыныпты. Өкшелей қуған жау әскердің ізін
таба алмайды. Аңыз бойынша, батыр шағын қолымен терең үңгірге жасырынған
кезде, үңгір аузына бір өрмекші лезде өз өрмегін құрып тастаған екен. Жау
үңгірдің аузындағы өрмекшінің бұзылмай тұрған торын көріп, адасып кете
барған екен дейді. Аңыздың аты аңыз, өрмекшінің өз торымен үңгір бетін
торлап үлгеруін ел қорғаған ерлерге деген қамқорлық ретінде халықтың
қиялынан тууы да мүмкін. Бірақ аталмыш шоқының қасында үңгір бар екендігі
рас делінеді. Аңызды әрі қарай жалғастырсақ, жаудан қаш батыр енді айлаға
көшеді. Ол таң ата шекпенін бүркеніп, шың басына арғымағымен лып ете шауып
шығып, жаудың жайбарақат жатқан жерін бақылап, тұтқиылдан шабуыл жасап,
жауды қиратады. Содан бастап, бұл шың – Бөкенбай шоқысы деген атқа ие
болған. Ендігі бір аңыз әңгімеде Бөкенбай батыр осы жерде жаудың бір мықты
батырымен жекпе-жекке шығып, дұшпанды осы төбенің басынан лақтырып, жеңіске
жеткен екен дағы, батыр үшін жеңіс шоқысы болған бұл жер – Бөкенбай батыр
шоқысы атаныпты деген де мәлімет бар. Сонымен қатар, халық жадында Бөкенбай
батырдың әскери қарауылы Сары оба деген жазық төбені белгі беру шебіне
пайдаланыпты дейтін дерек сақталған. Сары оба – Темірастау мен Бөкенбай
шоқысы мен оң бүйірі тұында орналасқан. Бұл жерден жоғарыда аталып өтілген
Мәні әулие қорымы да алыс емес. Ал сол маңайдағы Бесоба – Есет батыр
Көкіұлы әскерінің қарауыл орны болған екен делінеді.
Мұндай тарихи сипаттағы микротопонимдерден байқалатын танымдық
мәліметтің мәні зор. Мәселен, батырлар мен сарбаздардың кемеңгер даналығы
соғыс стратегиясын басқаруда өзіндік ерекшелігімен байқалып отырған. Олар
жер жағдайын дұрыс пайдаланып, әскер шебін, тиянақты хабар алысып-берісу
жүйесін сауатты ұйымдастырып отырған. Дала төсіндегі табиғат сыйлаған кез-
келген жерді: тауды, төбені, шыңды, сулы-нулы жерлерді ел қорғау мүддесіне
дұрыс жарата білу – үлкен ақыл-ойдың жемісі.
Бөкенбай батырдың ерлігімен байланысты халық аузында ұмытылмай келе
жатқан, аңыз-әңгімелерге арқау болған – Бөкенбай шоқысы, Бесоба, Батыр
үңгірі кішігірім тарихи мәлімет беретін тарихи микротопонимдер үлгісі.
Ақтөбе жерінде әйел атына байланысты топононимдер жүздеп саналады.
Жергілікті өлкетанушы Р.Ілиясованың ғылыми фактілер мен ел аузынан алынған
аңыз-әңгімелер негізінде жазылған “Арулар-аналар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
Филология факультеті
Қазақ тілі теориясы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ақтөбе өңірінің тарихи топонимиясы
Орындаған: ҚТӘ 401-топ студенті
СҰЛТАН Ж.И.
Ғылыми жетекші: ф.ғ.д., профессор
ЖҰБАНОВ Е.Қ.
Рецензент: АСҚАР И.А.
Қорғауға жіберілді
2004 ж.
Кафедра меңгерушісі ф.ғ.д. Е.Қ.ЖҰБАНОВ
Ақтөбе
2004
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І БӨЛІМ: Қазақстан топонимиясының зерттелуі жайындағы мәлімет
1. 1. Қазақстан топонимиясын зерттеудегі алғашқы қадамдар
1. 2. Қазақстандағы топонимиканың дербес ғылым ретінде қалыптасуы
ІІ БӨЛІМ: Ақтөбе өңірінің тарихи микротопонимиясы
2.1. Абат-Байтақ;
2.2. Ойсылқара;
2.3. Мәні әулие;
2.3. Бөкенбай шоқысы;
2.4. Ботагөз бұлағы;
2.5. Жанбике тоғайы;
2.6. Қалмаққырған.
ІІІ БӨЛІМ: Топонимдер тұлғасындағы көмескіленген түбірлер мен
қосымшалар
1. Көмескі түбірлі топонимдер (гидронимдер)
- Ырғыз;
- Қобда;
- Қарғалы;
- Елек.
2. Көмескі қосымшалы топонимдер
- Ноғайты, Ебейті тұлғаларындағы -ты (-ті) форманттары
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тіл тарихын зерттеуде ономастика ғылымы ерекше маңызды. Бұл тіл
білімінде жалқы есімдерді: жер-су, ру, тайпа, ел, халық, ұлт аттары, кісі
есімдері, астрономиялық атаулар мен хайуанаттар аттарын өзінің зерттеу
объектісі ретінде қарастыратын ғылым. Ономастиканың басты бөлімдері:
топонимика, антропонимика, этнонимика, космонимия, зоонимия, т.б.
Ономастика лингвистика, география, этнография және тарих ғылымдарымен
бірлікте зерттеледі. Ономастиканың бүгінгі күндегі даму деңгейінде осы
аталған ғылымдардың өзіндік үлесі бар. Дегенмен, бұл ғылым саласы
санамаланған пәндердің (география, этнография, тарих) материалдарына
сүйенсе де, лингвистика пәні ретінде қала береді және тілші мамандардың
алдында тұрған экстралингвистика, этнолингвистика мен социолингвистикаға
қатысты проблемалардың шешімін табуға себебін тигізбек.
Мәдениеті мен ғылымы кемелденген өркениетті елдер көне тарихының сыр-
сипатын ашуға, оны танып-білуге септігін тигізер құнды мұралардың ешбірін
назардан тыс қалдырмай, мейлінше құнттап, зерделей зерттеп, ғылым елегінен
өткізіп отырады. Мұндай тарихи фактілер ретінде топонимдердің алатын орны
ерекше. Сол себептен, жер-су атауларының тарихилығы мен көнелігіне мән
беріп, жинақтап зерттеудің бүгінгі мемлекетіміздің саяси стратегиясы үшін
де маңызы зор.
Шындығында, кең-байтақ, ұлан-ғайыр жеріміздегі миллиондаған жер-су
атауларының бойында халық тарихының ізгі жолы, дүниетанымдық көзқарасы,
тіршілік қарекеті мен әдет-ғұрпының көрінісі сақталған. Сондықтан
жергілікті топонимикалық зерттеу жұмыстарын жүргізу – бүгінгі және болашақ
ұрпақтың міндеті.
Бұл жұмыстың алғашқы бөлімінде жалпы топонимика ғылымы жөнінде және
қазақ топырағындағы алғашқы топонимикалық зерттеулер жайында айтылады.
Хронологиялық мәліметтер ІХ-ХІХ ғасырлар шамасын қамтиды.
Ал екінші бөлім өлкеміздегі тарихи тұлғалар мен тарихи оқиғаларға
қатысты сақталған микротопонимдерге арналды. Онда Абат-Байтақ, Мәні әулие,
Бөкенбай шоқысы секілді атаулар жөнінде мәліметтер беріліп, тарихи
фактілермен байланыстырылды. Соңғы үшінші тарауда тұлғалық-мағыналық
жағынан көмескіленген Ырғыз, Елек, Қобда сияқты гидронимдер қарастырылып,
олардың шығу төркіні жайында жазылған ғылыми еңбектер негізінде
этимологиялық пайымдау жасалды.
Дипломдық жұмыс Э. Мурзаев, А. Әбдірахманов, Ғ. Қоңқашбаев, Е.
Қойшыбаев секілді топонимистер мен бір сыпыра тарихшылар еңбектері
негізінде жазылды. Жұмысқа әсіресе арқау болған – жергілікті өлкетанушы,
мәдениет қайраткері Р. Ілиясованың “Қазына”, “Арулар-аналар, даналар” атты
тарихи-өлкетанушылық еңбектері.
Сондай-ақ, дипломдық жұмысқа қосымша ретінде Ақтөбе энциклопедиясы мен
географиялық картасы негізінде Ақтөбе облысы территориясындағы 3100
топонимдер мен микротопонимдер жинақталып, топонимиялық анықтағыш ретінде
түптелді. Оның құрамында 1853 гидроним, 954 ойконим, 200-дей ороним
қамтылған.
I БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН ТОПОНИМИЯСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
1.1. Қазақтан топонимиясын зерттеудегі алғашқы қадамдар
Жалпы түркологияда, оның ішінде қазақ тіл білімінде ономастика
ғылымының пайда болып, қалыптасу кезеңі көбінесе кеңес дәуірімен
байланысты. Бірақ сол уақыттардағы қол жеткізген жетістіктерге қарамастан,
нақты түркі тілдерінің негізінде әрі қарай дамып-жетілуді қажет етеді. Дәл
осы мақсатта 1980 жылы Ташкентте өткен ІІІ Бүкілодақтық түркология
конференциясында түркі тілдерінің лексикасы мен ономастикасын және олардың
этимологиясын зерттеудегі әдістерді жетілдіру қажеттілігі жөнінде баса
айтылды, сондай-ақ ономастика мәселелерін кең этномәдени-тарихи аспекттерде
қарастыруға бағыт берілді[1].
Қазақ тілінде этнос пен тіл тарихын анықтау мақсатында ономастиканы
зерттеу проблемалары, оның апеллятивті лексикамен, диалектологиямен
арақатынасын белгілеу қазіргі қазақ тілі үшін жаңа бағыт болып табылады.
Қазақ тілінің ономастикасы ертеден қарастырыла бастаса да, ХХ ғасырдың 50-
жылдарына дейін дербес ғылыми пән ретінде қалыптаса қойған жоқ. Қазақстан
территориясына қатысты жер-су аттары Герадот, Страбон, Птолемей, Плений
еңбектерiнде, ежелгi саяхатшы, жиһанкездер мен елшiлер – Марко Поло, Земарх
Киликийдiң жазбалаларында кездеседi. Көне жер-су аттары орыс
жылнамаларында, араб географтарының еңбектерiнде, Қазақстан жерiнде болған
Батыс Европа саяхатшыларының, елшiлерiнiң (Плано Карпини, Андре Лонжюмо,
Вильгельм де Рубрук) жазбаларында ұшырасады.
Орта Азия мен Қазақстан жерiнде өмiр сүрiп, тiршiлiк еткен ертедегi
тайпалар жайлы бiздiң заманымызға дейiнгi грек, парсы, араб және басқа ел
ғалымдарының еңбектерiнде айтылады. Олардың әр түрлi бұрмаланып, адам
ажырата алмастай өзгерiске ұшыраған.
Македония ғалымдарының жазбаларында Қазақстан географиялық объектiлерi
туралы деректер бар. Орта Азия мен Қазақстан ұлы өзенi Сырдарияны олар
бiрде Дон (грекше Танаид, Танаис), бiрде Яксарт деген. Македония
ғалымдарынан кейiн Қазақстан географиясы жөнiнде Рим ғалымдары Страбон және
Птолемей жазды. Мәселен, Птолемей Окс көлi (қазiргi Арал теңiзi) туралы
жазған. Көне грек және рим тарихшыларына, географтарына Қазақстан жерiнiң
Каспий теңiзiнiң төңiрегi, Арал теңiзiнiң маңы және Сырдария бойы жақсы
мәлiм болған.
Төртiншi ғасырда Орта Азия мен Қазақстан жерiнде көшпендiлер империясы
пайда болған. Алтай түркiлерi қағанаты сегiзiншi ғасырға дейiн өмiр сүрдi.
Сол кездерде Византия императоры Юстиниан II түркi қағаны Дизабұлға Земарх
Киликийдiң елшiлiгiн жiбередi.
Земарх Каспий теңiзiнiң солтүстiк шығыс жағалаулары мен Волга (Едiл),
Жайық (Даик), Жем (Их) өзендерiнен өтедi. Қайтарда ол Хорезмде, Амударияда
болады. Земарх 12 күн бойы үлкен көлдiң құмды жағалауларымен жүрiп отырған.
Академик В.Бартольд өз еңбегінде ол көлдi қазiргi Арал теңiзi деп жазады.
Қазақ жерi туралы құнды деректердi басқа да араб саяхатшылары да
қалдырған. Солардың iшiнде Ибн-Хордадбек, Ибн-Хаукаль, Ибн-Руста, Әл-
Истархидiң, Әл-Макдиси, Әл-Масуди, Әл-Идриситiң еңбектерiн атап өткен жөн.
Ибн-Хордадбек Китаб ал-масамек ва-л-мамлик жазбасында Фараб (Отырар),
Талас өңiрi жөнiнде әңгiмелейдi. Талас атырабы көшпелi өмiрге ыңғайлы
екiнiн айтқан. Испиджабтан Таразға дейiнгi жолды тәптiштеп жазады. Сол
арада бiрнеше қала мен елдi-мекен Фараб, Будахкет, Тамтадж, Абарджадж,
Джуви Джувикат орналасқанын жазады.
Оныншы ғасырдағы араб саяхатшысы Ибе-Хаукаль Фараб қаласы маңының
табиғатын, жер ерекшелiктерiн жазды. Оғыздардың бас қаласы Янгикент жөнiнде
мағлұмат бередi. Макдисидiң айтуынша - деп жазады Ә.Әбдiрахманов Сауран
маңындағы Яныкент деген қаланы арабтар әл-Карьят, әл-Хадиси, парсылар Дехи-
нау деп атаған. Дехи-нау тәжiкше Жаңа қала деген сөз де Карьят арабша ауыл
деген сөз.
Белгiсiз автор Худуд-ал-алам деген кiтапта сол дәуiрде қала аттарының
көбісі түрiкше және соғдыша аталғанын келтiрiледi: Бекелегиде – үлкен
елдi мекендер жөнiнде баяндалады. Соның iшiнде – Құлан, Меркi, Талғар,
Аталиг, Тузун, Балиг, Барсхан, Сикуль, Тонг, Пенгуль т.б. қалалар бар.
Құлан, Меркi, Талғар деген атаулар осы күнде де бар. Академик Ә.Марғұлан
Құлан деген қаланың қалдықтарын қазiр Қарғаты өзенiнiң бойындағы Луговая
станциясының қасында екенiн жазған.
Манғол шапқыншылығы кезiнде қазақ жерiне қатысты географиялық
мәлiметтер беретiн еңбектер жоқтың қасы дерлiк. Дегенмен Мухаммед Джувайни,
Фазалаллах Рашид-ад-Дин еңбектерiнде қазақ жерiне қатысты географиялық
атауларды кездестiруге болады.
Он үшiншi ғасырдан бастап Европа елшiлерi мен саяхатшылары қазақ
даласының үстiнен өтiп бара жатып отырған жазбаларында сол жерлер туралы
кейiнгi ұрпаққа көптеген құнды, қызғылықты деректер қалдырған. 1246 жылы
Рим папасы Инокентий IV елшiлiк ұйымдастырады. Елшiлiктi басқарған Иоанн де
Плано Карпини Қазақстан жерi арқылы өтiп, Манғолияға жетедi. Өзiнiң
жазбаларында ол Сырдария өзенi, Жонғар Алатауының солтүстiк жағы,
Тарбағатай таулары хақында баяндайды.
Монғолияға 1253 жылы сапар шеккен француз саяхатшысы Вилгельм де
Рубрук Едiлден өтiп, 12 күн жол жүрiп, Ягак (Жайық) өзенiне жеткенiн, бұл
үлкен өзен Паскажир (Башқұрт) елiне бағытталып, Каспий теңiзiне барып
құятынын өзiнiң Шығыс елдерiне саяхат деген кiтабында жазады.
Рубрук сапар шеге отырып, Жетiсу елiне жетедi. Қайықпен Iледен өтiп,
өзеннiң арғы жағындағы егiнi жайқалған тегiстiкке тап болады. Сол кең
далада балшықтан соғылған көне қалалардың қалдықтарын көредi.
Рубрук сол кездегi Қарлұқ хандығының Қайлақ (Қайлық) деген астанасында
бiрнеше күн болады. Қарлұқтардың елiнде бұрын көп қала болғанын, монғол
шапқыншылары қалаларды тас-талқан етiп қиратып, егiстiктердi құртып, сол
жерлердi жайылымға айналдырып жiбергенiн баяндайды.
Он төртiншi ғасырда жазылған Рашид-ад-Диннiң Жами-аттауарих деген
еңбегiнде түркi халықтары жөнiнде құнды мәлiметтер бар екендігін тарихтан
білеміз. Рашид-ад-Дин Сайрам, Тараз, Отырар қалалары, Сырдария өзенi
жөнiнде деректер келтiрген.
Қазақстан жерiндегi бiраз атауларды он төртiншi ғасырда жазылған
Мухаммед Хайдар Дулатидiң Тарих-и-Рашиди деген еңбегiнде кездестiремiз.
Мұхаммед Хайдар қазiргi Балқаш көлiнiң Көкшетеңiз деп аталғанын, Тараз
қаласы Яны деген атпен белгілі болғанын, ал сол қаланың тұрғындарын янылық
деп аталғанын Тарих-и-Рашидиде ұрпаққа қалдырып кеткен.
Қазақстан топонимдерi – құрамында басқа тiлдерден енгендердiң iшiндегi
ең жаңа тобы – орыс топонимдерi.
XVIII-XIX ғасырларда Қазақстанның көптеген жерлерiнде, жаңа
қоныстанушылардың келуiмен байланысты iрi бекiнiстер салынып, селолар мен
деревнялар саны кбейдi. Оларға жаңаша ат қойылды: Мысалы; Қарқаралы – 1824,
Ақмола – 1832, Верный – 1854, Атбасар – 1848, Аягөз – 1831, Баянауыл –
1833, Капал – 1850, Ақтөбе – 1869 салынғанын тарихи деректер көрсетедi.
Бұл дәуiрдегi қазақ жерiнiң топографиясы, тарихы мен этнографиясы орыс
оқымыстыларының еңбектерiнен орын алды. Әсiресе Қазақстанның ұлан-байтақ
жерi, оның сан мыңдаған жер-су атаулары орыс мемлекетiнiң географиялық
картасынан (1817-18 ж.ж.) тиiстi дәрежеде көрiнiс тапты.
Орыс География қоғамының басшылығымен, өткен ғасырларда Қазақстан
жерiнде жиi-жиi экспедиция жiберiлiп отырды. Осы тұста еңбек еткен П.П.
Семенов-Тян-Шанский, Н.А. Северцов, И.В. Мушкетов, В.В. Радлов, Л.Мейер,
М.Красовский, А.И. Добромыслов, А.Левшин, И.Аристов сынды ғалымдардың
географиялық, тарихи-этнографиялық зерттеулерiнiң маңызы зор.
П.П.Семенов-Тяньшанский басшылығымен шыққан Россия атты еңбекте
Қазақстан туралы, оның табиғаты мен өзен, көл, таулары, кең-байтақ сары
даласы, олардың атаулары жөнiнде қыруар материалдар жазылған.
1.2. Қазақстандағы топонимиканың дербес ғылым ретінде қалыптасуы
Қазақстанның жер-су аттарын арнаулы зерттеу жұмыстары қазақтың тұңғыш
ағартушы ғалымы Ш. Уәлихановтың еңбектерiнен басталады. Оның есiмi
география тарихына қазақ даласының, Орта және Орталық Азияны тұңғыш
зерттеушiлердiң бiрi ретiнде ендi. Географиялық наменклатураға байланысты
ескертпелер оның тек географиялық шығармалары ғана емес, сонымен бiрге
тарихи, этнографиялық және статистикалық сипаттағы жұмыстарында да бар.
Шоқан өзiнiң жазбаларында географиялық атаулардың шығу тегiне көңiл бөлiп,
оларға түсiнiктеме бередi, ол атаулар туралы халық арасында тараған аңыз-
әңгiмелердi келтiредi, мүмкiн болған жағдайда географиялық атау жайында
халық аузындағы аңызды жазба құжаттармен салыстыру арқылы тарихи шындықты
анықтауға тырысқан. Географиялық атаулардың дұрыс жазылу формаларын табу
үшiн олардың әр түрлi транскрипцияларын жасайды.
Аталған ғалымдардың еңбектері мақсатты түрдегі ономасиологиялық
зерттеулер болмаса да, тіліміздегі бүгінгі ономастика ғылымы үшін баға
жетпес бұл еңбектерсіз қазақ тіл білімінде осындай қызықты саланың сәтті
қалыптасып, дамуын елестету қиын.
Қазақстандағы ономастикалық зерттеулердің Қазан төңкерісінен кейінгі
кезеңдегі мазмұны мен әдісі лингвистердің, географтар мен этнографтардың
тарапынан ана тілінің ономасеологиялық материалдарын зерттеуге деген
қызығушылықтарын таныта бастауымен сипатталады. Оның зерттеу әдістері мен
сапасына жоғары талаптар қойыла бастады. 30-40 жылдары Қ.Қ.Жұбанов,
С.А.Аманжолов, С.Әлиев, Н.Баяндиннің қазақ жалқы есімдері мен Қазақстанның
географиялық атауларына қатысты мақалалары жариялана бастады. Қ.Қ.Жұбанов
өзінің Қазақ сөйлеміндегі сөз тәртібінің тарихы жайынан (1936 ж.) атты
еңбегінде Айсұлу, Күнсұлу, Айжарық, Қыз-Жібек, т.б. секілді күрделі жалқы
есімдердегі сөз тәртібінің қазіргі кездегі сөз тәртібімен салыстырғандағы
өзгешелігін, ескіден сақталған дәстүр екендігін ғылыми түрде дәлелдеген[2].
Жалқы есімдердің консервативтік қасиетін осы тұста тағы да аңғарамыз. Тіл
тарихын зерттеуде тілдік элементтердің мұндай қасиеті айрықша құнды
саналады.
Қазақ топонимиясы мен антропонимиясының жүйелі түрде зерттеле бастауы
соңғы ондаған жылдармен ғана байланысты. Қазақстан топонимиясын алғаш
зерттеуші Ғ.Қ.Қоңқашпаев өз еңбектерінде халықтық жер-су атаулары
терминологиясының пайда болып, қалыптасу жолдарын, өзге тілдерден енген
топонимдер мен төл түркілік атаулардың ара-жігін анықтауға тырысты
(Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины. Дисс. к.г.н.
Ташкент, 1948.).
Қазақстан антропонимдері мен топонимдерін арнайы лингвистикалық пән
ретінде зерттеудің бастамасын Ә.Әбдірахманов, Т.Жанұзақов, Е.Қ.Қойшыбаев,
О.А.Сұлтанияев, В.Н.Попова сынды ғалымдар қалыптастырды. Ә.Әбдірахманов
өзінің 800-ден астам топонимикалық атаулар мен объектілерге талдау жасалған
монографиясын жариялады. Мұнда сондай-ақ антропонимдер мен этнонимдер
негізінде пайда болған жер-су аттары айтылады. Қазақстан топонимдерінің
дұрыс жазылуы мен транскрипциясы жайы да осы еңбекте біраз қамтылған.
Антропонимиялық зерттеулерге қатысты Т.Жанұзақовтың 1965 жылы жарық
көрген Қазақ тіліндегі жалқы есімдер атты еңбегін айтқан жөн. Кейін осы
зерттеудің негізінде Қазақстанның жоғарғы оқу орындары студенттеріне
арналған оқу құралы әзірленді. Бұл еңбекте ономастика мен ғылымның басқа да
салалары арасындағы байланыс, антропонимиялық сөзжасамның құрылымдық
модельдері, топонимдердің құрамдық типтері мен жүйелері жөнінде, сондай-ақ
қазақ жалқы есімдерінің тарихы, семантикасы мен этимологиясы турасында жан-
жақты мәліметтер келтірілген. Сонымен қатар, 1971 жылы осы автордың қазақ
жалқы есімдерін лингвистикалық, тарихи-этнографиялық тұрғыдан талдауға
арналған Қазақ есімдерінің тарихы деген монографиясы көпшілікке ұсынылды.
Т.Жанұзақовтың аталған еңбектерінен өзге орыс тілінде шыққан Основные
пробемы ономастики казахского языка (1976 ж.) және осы монографиясының
заңды жалғасы ретінде танылатын Очерки казахской ономастики (1982 ж.)
атты елеулі зерттеулерінің қазақ ономасеологиясындағы орны ерекше.
Бұлардан басқа да қазақ жалқы есімдерін лингвистикалық, тарихи-
этимологиялық тұрғыда туыстас түркі тілдерімен салыстыру, өзге тілдермен
салғастыру әдістері арқылы талдау негізінде жарияланған бірқатар
монографиялар бар. Бұлардың ішінен қазақ ономасеологиясы саласында көптеген
жылдар бойы өнімді еңбек еткен белгілі топонимист Ә.Әбдірахмановтың екі
бөлімнен тұратын Топонимика және этимология (1975 ж.) деген монографиясын
атауға болады. Аталмыш монографияның бірінші бөлімінде топонимика
саласындағы этимологиялық зерттеудің әдістері қарастырылса, екінші
бөлімінде Қазақстанның екі жүзден астам топонимдеріне талдау жасалған
қысқаша этимологиялық сөздік ұсынылады. Осы секілді, Қазақстанның жер-су
аттары (1959 ж.), Қазақстанның этнотопонимикасы (1979 ж.) деген
зерттеулер де Ә.Әбдірахманов авторлығының еншісіндегі еңбектер.
Осындай зерттеулердің нәтижесінде Қазақстан территориясында сақталған
ономолексемалардың лексика-семантикалық, фонетикалық және морфологиялық
құрылымдарынан көптеген байырғы тілдік элементтер мен тілдік құбылыстар
анықталды.
Сондай-ақ, қазақ топонимикасы, антропонимика және этнонимикасының
зерттелу тарихында В.В.Бартольд, С.Е.Малов, А.Н.Кононов, А.М.Самойлович,
А.М.Бернштам, Э.Р.Тенишев, Н.А.Баскаков, А.М.Щербак, Э.М.Мурзаев,
В.А.Никонов, С.Г.Кляшторный, және басқа да түркологтардың өзіндік алар орны
бір төбе.
Соңғы кезде жалпытүркілік ономастика бойынша жасалған жұмыстардың
көлемі мен шеңбері ауқымдала түсті. Бұл қазақ тіліндегі ономастикалық
зерттеулердің, оның негізгі секторлары бойынша ғылыми ізденістердің де
дамуына оң әсерін тигізеді.
Ономастикалық лексикографияға да көп мән берілуде. Қазақ тілі
ономастикалық сөздіктердің жасалуы үш бағытта жүзеге асты:
а) топонимияға арналған сөздіктер; б) антропонимиялық сөздіктер
және в) топо-орфографиялық сөздіктер. 1963 жылы Ғ.Қ.Қоңқашпаевтың лингво-
географиялық түсіндірмелі қысқаша Қазақстан географиялық атауларының
сөздігі (1963 ж.) жарық көрді. Кейінірек Е.Қойшыбаевтың бұдан гөрі толық,
әрі мазмұнды Қазақстан топонимдерінің сөздігі (1974 ж.) шықты. Он шақты
жылдан соң осы автордың Қазақстан жер-су аттарының сөздігі (1985 ж.)
қазақ тілінде жарияланды. Е.Қойшыбаевтың бұл сөздіктеріне екі мыңнан астам
қазақ топонимдері еніп, көпшілігіне этимологиялық талдау жасалған.
Ономастика суреттемелі-танымдық және лингвистикалық пән ретінде көбіне
тіл мен қоғам арасындағы қатынасты анықтайтын ғылым ретінде көрінеді. Қазақ
тілі ономастикасының даму болашағы көптеген объективті факторларға
байланысты. Олардың ішінде ең алдымен Қазақстанның кең байтақ жеріндегі
топонимияға қатысты барлық материалдарды, әсіресе микротопонимия,
этнонимия, антропонимия, астронимия, космонимия, зоонимия, фитонимиялық
лексикаларды егжей-тегжей жиыстыру проблемасы тұр. Акад. Ә.Қайдар қазақ
ономастикасына байланысты мынадай тұжырым айтады: тілші-ономастар осы
мәселе төңірегіндегі барлық аспекттерді қамти отырып, топо- және
антропонимикалық түбірлер мен әртүрлі сөзжасамдық модельдердің тізімін
құрастырып, әр қилы сипаттағы (аймақтық, қос тілдік, түсіндірмелік,
анықтағыштық, этимологиялық және орфографиялық) топонимикалық,
антропонимикалық сөздіктер жасап, аймақтық, республикалық атластар шығаруы
керек. Қазақстан ономастарының міндетіне сондай-ақ синхрониялық, жалпы және
аймақтық, құрылымдық және салыстырмалы-тарихи, типологиялық тұрғыдағы
зерттеулер кіреді. Осыған байланысты ономастикалық зерттеудің теориясы мен
әдісін жан-жақты, терең меңгеру қажеттілігі туады[3].
Қазақстанның макро- және микротопонимдерін тиянақты зерттеу көпжылдық
бағдарлама бойынша жүзеге аспақ. Себебі еліміздегі миллиондаған
топонимдерді жинау белгілі бір уақыт шеңберін қамтиды. Республика
территориясындағы топонимдерді жинақтап, оларды зерттеу – лингвистикалық,
тарихи, этнографиялық, геология, географиялық сипаттағы баға жетпес құнды
материалдарға қол жеткізуге, халқымыз бен туған өлкеміздің өткені мен
бүгінгісін тани түсуге себебін тигізеді.
ІІ БӨЛІМ. Ақтөбе өңірінің тарихи миккротопонимиясы
Ақтөбе өңірі мыңдаған жыл бұрын түрлі тайпалардың алмасуы мен көшпелі
халықтардың ұзақ қоныс тепкен жері болған табиғаттың тарылмаған байлығы мен
географиялық жағдайы көптеген тайпаларды осы маңға тоғыстырған.
Ғалымдардың айтуынша, Орал тауының оңтүстік шетінен Каспий теңізінің
солтүстік жағалауына дейінгі аралық халықтардың ұлы көші-қон жолы болғанын
ескерсек, Ақтөбе даласы сол сан тарау жолдың қайнаған ортасы еді.сондықтан
бұл өлкеде жердің асты мен үстінде кездесетін тарихи-мәдени ескерткіштер
алуан түрлі[4]. Осы ескерткіштер негізінде қалыптасқан макро-,
микротопонимдерді зерттеудің де бұрын-соңды тарих парағына із қалдырған
халқымыз бен өлкемізді лингвистикалық аспект тұрғысынан тани түсуде маңызы
айрықша.
Көптеген микротопонимдер біріншіден, ңініп, кейін келе сол
микротерритория сол адамның есімімен аталып кетеді.ды. әр аймақтағы тарихи
ескерткіштер – қорымдар мен кесенелерге байланысты болады. Мәселен,
заманында белгілі болған адам жерленген жер бәленнің бейіті, түген
жатқан жер делініп, кейін келе осы микротерритория сол адамның есімімен
аталып кетеді; ендігі бір микротопонимдер белгілі бір тарихи жағдайларға,
оқиғаларға байланысты сақталады.
Ш. Уәлиханов: Сахараның өн бойында көптеген көне молалар, қорғандар
мен үйінділер және тағы басқа жәдігерліктер бытырап жатыр. Қазақ тұрмысының
бұл тілсіз ескерткіштері тарихи тұрғыдан гөрі географиялық жағынан
анағұрлым маңызды. Себебі жерленген адамдар есімдері ел аузында мәңгілік
сақталып қалады да, қазақ өзінің жол бағдарын осы молалардың аты бойынша
айқындайды, – деген.
Ақтөбе жерінде осы аталған жайттарға сай, қорымдар мен жекелеген
бейіттерге қатысты қалыптасқан микротопонимдер өте көп. Бұларды тарихи
топонимдердің бір бөлігі ретінде қарауға болады. Мәселен, ХIV ғ. соңы мен
XV ғ. бас кезінде салынған сәулетті ескерткіш – Абат-Байтақ кесенесі. Бұл
Ақтөбе облысы, Қодба ауданындағы Талдысай аулынан оңтүстікке қарай 12 км.
қашықтықта, Қобда өзенінің аңғарындағы Абат-байтақ қорымында орналасқан.
Аңыз бойынша, кесене атақты ойшыл Асан Қайғы жыраудың XV ғ. осы
Бесқопа аңғарында кенеттен қайтыс болған баласы Абат батырға арналып, осы
жердегі барша халықтың қатысуымен тез арада тұрғызылған[5].
Абат-Байтақ ескерткіші туралы XVIII ғасырда П.Рычков жазған. Ал ХХ
ғасырдың басында И.Кастанье Қырғыз даласындаөлгендерге қойылған құлпытас
деген еңбегінде осы ескерткіштің суретін берген. ХІХ ғасырдың аяғында
Тургайская газета Я.Полферовтың естіген аңызы бойынша Байтақ там атты
мақала жариялаған[6].
Белгілі ғалым Ә.Марғұлан да кезінде осы мавзолейге ерекше көңіл бөліп,
оған орта ғасырдың бұзылмай жеткен асыл мұраларының бірі деп баға берген.
Жә, бұл тарих, археология жағы. Ал, бізге маңыздысы – бұл тарихи мұраның
атымен қоса сақталуы. Бұл кесененің (немесе тұтас қорымның) Абат-Байтақ
аталуы себебіне байланысты бір шама нұсқалы аңыздар бар (топонимдердің шығу
төркінін анықтау барысында аңыздардың ерекше орнын ескеру қажет).
Батырлар туралы жырлар, аңыздар мен қиссаларда Абат – Асан Қайғының
баласы, би, мырза, дана, шешен, көсем. Бұған қоса, ол – Қырымның қырық
батырын бастаған бас батыр. Оны мына жыр жолдарынан байқауға болады:
Ноғайлының қорғаны –
Асан ата деген соң,
Ер Абат бстап келген соң,
Қырымнан келеген қырық батыр
Бұл Абатақа ерген соң...
Ал аңыз бойынша, Абат халқымен тұтас көшіп, елін жауға бермей, жоқшылық
көрсетпей, Еділ бойынан біздің жерге дейінгі аралықты қоныс етіп жүрген.
Сырттан келген адам: еліңнің батыры, данасы, мергені, мырзасы, кең
пейілдісі кім? - деп сұраса, бәрі де Абат деп жауап береді екен.
Тіршілікте Абат батыр өзінің кеңдігіне, дархандығы мен жомарттығына
байланысты Байтақ деген қосалқы атқа ие болған деген пікірлер бар. Қобда-
Елек бойын жайлау етіп көшкен кезінде Абат кенеттен қайтыс болады. Бұл суық
хабар әр тарапқа жетеді. Сол жылы халық осы жайлауда кідіріп, өлген
батырдың құрметіне үлкен кесене салуды ұйғарады. Ақсақалдар бұл мекенде
қанша түтін болса, сонша кірпіш басылсын деп көш тізбегіне талдан жонып,
ал кесегі осындай болсын деген сәлем айтады. Байтақ ел болып мавзолей
тұрғызады. Құрылыс біткеннен соң, ұшар басынан қаланбай қалған кетік
көрінеді. Шарт бойынша, әрбір түтін бір кірпіштен қалайды, ал мына
ғимаратты аспанмен тірескендей етіп қалау үшін бірнеше мың кірпіш жұмсалуы
– сол Абатқа ерген халық санын нұсқап тұрғаны, ал басына сәл жетпеген
кірпіштен бүкіл құрылыстың бітпегеніндей әсер қалдыруында айтылмаған сыр
жатыр. Бұған аңызда мынадай түсініктеме беріледі: Абаттай батыр қанша кең
пейілді адам болса да, халықтың ішінде оны да жақтырмаған адамдар болған
деген ұғымды аз ғана кірпіштің жетпеуі меңзеп тұр делінеді.
Саяхатшылар мен ғалымдардың қолжазбаларында бұл жер Абат аталмай,
Байтақ там деп жазылған. Байтақ деген атауға байланысты негіз боларлық
деректердің ішінде В.Л.Егоровтың Историческая география Золотой Орды XIII-
XIV в.в. деген еңбегіндегі мәліметтерге үңілсек, сол XIII-XIV ғ.ғ. Алтын
Орда қалалары бойынша жүргізілген археологиялық жұмыстардың қорытындысы
негізінде ортағасырлық картадан 30 қала мәлім болды деп көрсетілген[7]. Бұл
зерттеудегі Алтын Орда тарихы бойынша XIV ғасырға жататын деректерде
өлкемізден тіркелген екі қаланың бірі ретінде осы Байтақ айтылады. Қаланың
салынуы мен қирауы жөнінде еш дерек жоқ, ескі аты да беймәлім. XVIII
ғасырда осы жерде болған үйлердің қабырғалары мен суландыру жүйелерінің
жолдары тіркелген. Ұлы Қобда өзені бойындағы шағын қала Урочище Байтак
дегенге қарағанда, осы жердің аты сол замандардан-ақ Байтақ аталған болса
керек. Орданың көп қалаларының тағдыры сияқты, 1391 жылы Ташкенттен
басталатын Әмір Темірдің Тоқтамысқа қарсы үлкен жорық жолдары Отырар,
Түркістан, Сығанақ, қалалары үстімен Көк Орда ұлысын көктей өтіп, Байтақ,
Тұзтөбе (Орынбордың орнында осындай ескі қала болған) арқылы қалың қолмен
өткен. Тарихшылар Темір әскерлерінің Алтын Орданың екі астанасынан өзге де
көптеген қалаларды қиратып кеткендігін баяндайды[8]. Байтақ жеріндегі
қаланың қирауы Сарай қаласы уақытымен тұстас келеді деген жорамал бар.
Құнды мәлімет ретінде мына деректі келтіруге болады: 1780 ж. мамыр
айында Нұралы ханға жіберілген инженер Ригельман Орынбордан Темір өзеніне
дейін, одан соң осы жолмен қайтқан сапарында Ұлы Қобда өзені бойында
қырғыз даласынан байқалған ескі қаланың орны, одан қалған құрылыстардың
жобасын картаға түсіріп, И.Неплюевке тапсырған (И.И.Неплюев Оренбургский
край в прежднем его составе до 1758 года). И.И.Добромыслов та
Исторический очерк Тургайской области деген еңбегінде осы деректі
келтірген.
Сайып келгенде, қазіргі Абат-Байтақ қорымы орнында ескі қаланың орны
болуға тиіс. Бұл аталғандарды түбегейлі зерттеу тарихшылардың міндеті.
Бүгінде қорым құрамында екі күмбез, 200-ден астам бейіт басына қойылған
құлпытастар бар. Құлпытастардағы жазулар араб графикасымен жазылған[9].
Осындай микротопонимдік ескерткіштер қатарына Ойсылқара атауын да
жатқызуға болады. Бұл жер Хромтау ауданының Жамбыл атындағы шаруашылығы
орналасқан елді мекен. Осы аттас өзен де бар. Ақтөбе және Қазақ совет
энциклопедияларында мынадай мәліметтер берілген: Ойсылқара Көпауыл –
Хромтау ауданының оңтүстігі, Ойсылқара өзенінің оң жағасындағы село. Осы
өңірде Ойсылқара атты әулие орны бар.
Ойсылқара Сармырза – Хромтау ауданы, Ор алабындағы өзен, ұзындығы –
113 км. Хромтау қаласының батысындағы бұлақтардан басталып, Қопа аулы
тұсында Ор өзеніне құяды. Шағын 15 саласы бар[10].
Өлкетанушы Р. Ілиясованың Қазына атты еңбегінде көптеген
микротопонимдерге қатысты түсініктемелер беріледі. Солардың ішінде
Ойсылқара туралы да біршама мәліметтер келтірілген. Автордың айтуынша, сол
елді мекеннің де, өзеннің де Ойсылқара атты әулиенің атымен байнасты.
Әулиенің өмір сүрген уақыты – VII-VIII ғасырлар деп берілген. Онда:
...Қариялар айтқан аңыз бойынша, Ойсылқара әулие Мұхаммед пайғамбардың
сопылық хадисін орындаушы ретінде сахарадағы жеті жұртты аралаған тахуа
кісі екен. Пайғамбардың тірісінде жүздесу үшін екі рет барып, жүздесе
алмапты. Пайғамбарымыз дүниеден өтерде сахабаларының біріне сахарадағы
Ойсылқараға тапсыр! деп жидесін аманатқа қалдырып кеткен дейді. Ойсылқара
осы өзен жағасында дүние саларда жеті жұрт сүйегін өз жеріне әкетіп
жерлеуге таласатынын білген әулие жеті маяға жеті сандық артып, төбе басына
түнепті. Сонда “кім бұрын тұрса, соның жеріне жатамын” десе керек. Әулиенің
мүрдесіне біртіндеп оянып келгендер сандықты ашып, әулиенің жатқанын көріп,
маяларын жетелеп кете беріпті[11]. Ойсылқара ІХ-ХІ ғасырларда өмір сүрген
діндар адам деген де мәлімет бар. Ж. Кейкиннің Төрт түлік[12] атты
мақаласында: 1) Ойсылқара – ең алғаш түйе бағып, түйе атасы атанған
Уайсхарра есімді араб; 2) айыр түйенің ең алғашқы бурасы деген
анықтамаларды ұсынған.
Қазақ фольклорында да Ойсылқараның түйемен байланыстылығы айтылады. Ел
аузында мынадай шумақ жолдар бар:
Қазығұрттың басында кеме қалған,
Ол әулие болмаса, неге қалған?
Нұх пайғамбар кемеге тиеп алып,
Ойсылқара жануар содан қалған.
Төрт түлік малдың пірлері саналатын Шопан ата әулие – Маңғыстауда
жерленген, ал Жамбыл облысында Зеңгі баба әулиенің күмбезі бар. Сонда, түйе
атасы – Ойсылқара біздің өңірде жерленген болса керек. Бірақ, жер аты мен
өзен атауы қай Ойсылқара атымен қойылған? Ғылымда мұны айқындайтын нақты
дәлел жоқ.
Ырғыз ауданының батысындағы бір төбе – Мәні әулие деп аталады
биіктігі – 211 м.. Осы төбенің басындағы қаз-қатар тастардан қаланған
қорымды ел Мәні әулие қорымы деп атайды.
Аңыз бойынша ертеде қазақ елін қалмақтар шауып, мал-мүлікпен бірге сол
елдің басшысының әйелін олжалап, бір батырына қосады. Сол әйелден дүниеге
бір қыз бала келіп, жасы 15-ке толғанда анасы дүние салады.
Елін, жерін бір көруді арман еткен анасы көз жұмарда өз әкесінің қазақ
екенін айтып, барар жолын сілтеп, қызына қалай да өз еліне жетуін өтінеді.
Қаклмақтар бізбен бірге жеті жасар бір ер баланы ала келіп, қол-аяғын
кісендеп, қозы бақтырып қойған. Со бала ер жетті, түр-тұлғасы батырға
ұқсайды. Сен балаға мән-жайды түсіндіріп, екеуің елге қашыңдар. Ең соңғы
да, қымбат өтінішім – осы - деп көз жұмады.
Қыз ана аманатын орындауға бел буып, мы деп атайды.
жатқанын көріп,жігітке қолқа салады. Жігіт Менің де одан асқан арманым
жоқ, бірақ қолым қысқа - деп мұңаяды. Күндердің-күнінде екеуі ретін тауып,
қару-жарақ асынып, сәйгүлік мініп “ел қайдасың” деп қашады.
Қыз бен жігіт мінген қос сәйгүлікке ешкім жете алмай, әкесінің ғана
жететінін сезген қыз жігітке: Әкемді өзім тоқтатам, сен артыңа қарамай
жүре бер - дейді. Жігіт шыдай алмай, артына қараса, қыз өгей әкесіне
садағын кезеп тұр екен. Бұл қате іс болар деп ойлаған жігіт қыздың жанына
келіп: “Әкеңді атпа” – дейді.
Қыздың айтқанын тыңдамай, кейін қайтып келген жігітке қатты налыған ол
“бекер келдің, атпай-ақ өзім тоқтатар едім, енді не болатынын көрерсің”, -
дейді.
Жақындап келген әкесі: “Көзің көргенді қолың ұстамасын!” – деген теріс
бата беріп, қайтып кетеді.
Қуғыншыдан құтылып, біраз демалу үшін осы төбенің етегіне тоқтап,
жағасы тал мен қамысқа толы жайқын суға салқындау үшін екеуі екі жерге
кетеді. Бір уақытта қыздың шыңғырған дауысы естіледі. Жігіт жетіп келсе,
мойнына жылан оралған қыз талықсып жатыр екен. “Қалмақтың қарғысы жаман
деген рас екен, әкемнің жаңағы қарғысы орындалды, осы жерге енді мені жерле
және ешқашан атымды атаушы болма!” – деп қыз көз жұмады.
Жігіт қыздың өтінішін орындап, сол жерге жерлейді. Сұраған кісіге “мәні
бар ғой” деп жауап берген екен. Содан қыз жерленген төбе “Мәні төбе”
аталған екен дейді[13].
Қазақ-қалмақ соғысы заманымен байланысты тағы бір тарихи мәлімет
ретінде сақталған микротопоним – Бөкенбай шоқысы. Бұл Ырғыз-Шалқар трассасы
бойында, Құрылыс селосы маңындағы шоқы 241 м.. Осы шоқыға байланысты
халық арасында Бөкенбайдың ерлігін баяндайтын әңгімелер сақталған.
Мұғалжардан бергі бетте соғысып жүрген Бөкенбай батыр қолы алғашқыда
жеңіліске ұшырайды. Шоқының бір жағынан жоңғар әскері, екінші жағынан батыр
сарбаздары кезек-кезек шабуылға шығады. Ақырында, батырдың қолы амалсыздан
кейін шегініп, үлкен үңгірге жасырыныпты. Өкшелей қуған жау әскердің ізін
таба алмайды. Аңыз бойынша, батыр шағын қолымен терең үңгірге жасырынған
кезде, үңгір аузына бір өрмекші лезде өз өрмегін құрып тастаған екен. Жау
үңгірдің аузындағы өрмекшінің бұзылмай тұрған торын көріп, адасып кете
барған екен дейді. Аңыздың аты аңыз, өрмекшінің өз торымен үңгір бетін
торлап үлгеруін ел қорғаған ерлерге деген қамқорлық ретінде халықтың
қиялынан тууы да мүмкін. Бірақ аталмыш шоқының қасында үңгір бар екендігі
рас делінеді. Аңызды әрі қарай жалғастырсақ, жаудан қаш батыр енді айлаға
көшеді. Ол таң ата шекпенін бүркеніп, шың басына арғымағымен лып ете шауып
шығып, жаудың жайбарақат жатқан жерін бақылап, тұтқиылдан шабуыл жасап,
жауды қиратады. Содан бастап, бұл шың – Бөкенбай шоқысы деген атқа ие
болған. Ендігі бір аңыз әңгімеде Бөкенбай батыр осы жерде жаудың бір мықты
батырымен жекпе-жекке шығып, дұшпанды осы төбенің басынан лақтырып, жеңіске
жеткен екен дағы, батыр үшін жеңіс шоқысы болған бұл жер – Бөкенбай батыр
шоқысы атаныпты деген де мәлімет бар. Сонымен қатар, халық жадында Бөкенбай
батырдың әскери қарауылы Сары оба деген жазық төбені белгі беру шебіне
пайдаланыпты дейтін дерек сақталған. Сары оба – Темірастау мен Бөкенбай
шоқысы мен оң бүйірі тұында орналасқан. Бұл жерден жоғарыда аталып өтілген
Мәні әулие қорымы да алыс емес. Ал сол маңайдағы Бесоба – Есет батыр
Көкіұлы әскерінің қарауыл орны болған екен делінеді.
Мұндай тарихи сипаттағы микротопонимдерден байқалатын танымдық
мәліметтің мәні зор. Мәселен, батырлар мен сарбаздардың кемеңгер даналығы
соғыс стратегиясын басқаруда өзіндік ерекшелігімен байқалып отырған. Олар
жер жағдайын дұрыс пайдаланып, әскер шебін, тиянақты хабар алысып-берісу
жүйесін сауатты ұйымдастырып отырған. Дала төсіндегі табиғат сыйлаған кез-
келген жерді: тауды, төбені, шыңды, сулы-нулы жерлерді ел қорғау мүддесіне
дұрыс жарата білу – үлкен ақыл-ойдың жемісі.
Бөкенбай батырдың ерлігімен байланысты халық аузында ұмытылмай келе
жатқан, аңыз-әңгімелерге арқау болған – Бөкенбай шоқысы, Бесоба, Батыр
үңгірі кішігірім тарихи мәлімет беретін тарихи микротопонимдер үлгісі.
Ақтөбе жерінде әйел атына байланысты топононимдер жүздеп саналады.
Жергілікті өлкетанушы Р.Ілиясованың ғылыми фактілер мен ел аузынан алынған
аңыз-әңгімелер негізінде жазылған “Арулар-аналар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz