Зат алмасу

Мазмұны

Негізгі бөлім
Көміртегі айналымы
Азот айнылымы
Фосфор мен күкірт зат айналымы
Оттек айналымы

Қолданылған әдебиеттер

Миллиардтаған жылдар барысында тірі ағзалардың көбеюі, өсуі, зат алмасуы мен белсенділігі, планетаның беткі бөлігін толық өзгеріске ұшыратты.
Ағзалардың түрлерінің барлық массасын В.И.Вернадский жердің тірі заты деген.
Тірі заттың химиялық құрамына өлі табиғатты құрайтын атомдар кіреді, бірақ олар басқаша қатынаста болады. Зат алмасу барысында тірі ағзалар үнемі табиғаттағы химиялық элементтердің таралуын өзгертіп отырады. Осылайша биосфераның химизмі өзгереді. Миллиардтаған жылдар барысында фотосинтездеуші ағзалар күн энергиясының орасан мол шамасын химиялық жұмысқа айналдырады. Оның қорының бір бөлігі көмір кен орындары және басқа да органикалық заттар – мұнай, торф т.б. түрінде жиналады.
Фотосинтез есебінен атмосферада оттегі жиналады. Жердің дамуының ертедегі кезеңдерінде атмосферада басқа газдар басым болады: сутегі, метан, аммиак, көмірқышқыл газы. Оттегіден озан қабаты пайда болды. Бұл газдың молекулалары оттегінің үш атомынан тұрады О(3), ол ультракүлгін сәулелердің молекулалық оттегіне әсер етуі нәтижесінде түзіледі. Тіршіліктің өзі ультракүлгін әулелердің басым бөлігін ұстап қалатын атмосфераның қорғаныштық қабатын жасады.
Қазіргі атмосферадағы көмірқышлық газының көп бөлігі тірі ағзалардың тыныс алуы немес органикалық отынның жануы нәтижесінде түзілген.
Атмосфералық азот та тіршіліктің нәтижесі, ол бірқатар топырақ бактерияларының белсенді әрекетінен түзілген.
Тірі ағзалардың әсерінен көптеген Жердегі тау жыныстары пайда болды. Ағзалар жекеленген элементтерді қоршаған ортадан алардың мөлшерінен анағұрлым көп шамасын таңдамалы түрде сіңіріп, өз денесінде жинай алады. Мысалы, көптеген теңіз жануарлары өздерінің қаңқасында кальций, кремний немесе фосфорды жинап, өлгеннен соң су түбінде шөгінді жыныстарды: ізбес тас, бор, фосфориттер т.б. түзеді. Олардың органогенді элементтер деп атайды.
Тіршіліктің әсерінен құрлықтың бетінде топырақ қабаты қалыптасқан. Топырақтағы минералдық компоненттер, ыдырап жатқан органикалық заттар мен көптеген микро және макроорганизмдердің бір-бірімен тығыз байланыстылығы сонша, В.И.Вернадский оны ерекше, табиғаттың биокосты заты деп атады. Әлемдік мұхиттың суларында да осындай биокосты заты болады.
Тірі ағзалар құрылықтың тау жыныстарының желденуі мен бұзылуында ерекше рөл атқарады. Олар өлі органикалық затты негізгі ыдыратушылар.
Тіршілік жердің атмосферасын, мұхиттың суының құрамын өзгертіп, өзен қабатын, көптеген тау жыныстарын жасады.

Қолданылған әдебиеттер:


А.Ж.Ақбасава, Г.Ә.Саинова. Экология: Жоғарғы оқу орындары арналған оқу құралы – Алматы: «Бастау» баспасы, 2003. – 292 бет.



Ә.С.Бейсенова, Ж.Б.Шідбаев, Г.З.Сауытбаева Экология. Оқулық – Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2001. - 238 бет.



А.Баяшов, Ж.Е.Дәрібаев, Б.С.Шарипов. Экология негіздері.
Оқулық – Түркістан: ХҚТУ, 2000. – 196 бет.