Ақшаның қажеттігі және шығу тегі
1.1. Ақшаның қажеттігі және шығу тегі
1.2. Ақшаның түрлері
1.3. Ақшаның қызметтері және экономикадағы рөлі
1.2. Ақшаның түрлері
1.3. Ақшаның қызметтері және экономикадағы рөлі
Ақшаның өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының біршама жоғары дамуы нәтижесінде пайда болгандығы ертеректен бізге белгілі. Аңшаның жаратылысын зерттегендегі басты анық болғаны, ол оның тауарлы шығу тегіне байланыстылы-ғын көрсетеді. Тауар — сатуға немесе айырбастауға арналған еңбек өнімі. Осы еңбек өнімінің тауарға айналуы ақшаның пайда болуының объективтік алғышарттарын туғызған.
Нақты және абстракты еңбектің, жеке және қоғамдык еңбектің бөлінісі, түтыну құны мен қүнның арасында тауар табиғатына байланысты болатын қайшылықтар айырбас қүнның әр түрлі формаларын туғызды. Айырбас бұл бір тауар өндірушіден, екінші біреуіне жүретін тауардың қозғалысын білдіреді. Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал =бидай= балта), яғни тауардың түріне, сапасына, формасына және тағайындалуына байланысты өлшенуін талап етеді. Сонымен қатар, әр түрлі тауарлардың бір біріне өлшенуіне ортақ негіз болуы қажет.
Мүндай негізге тауарлардың қүны, демек тауар өндірісі процесінде жұмсалатын және сол затқа айналып отырған қоғамдық еңбек жатады. Тек коғамдык еңбек қана (жеке адамның еңбегі емес) тауарларды өлшенетін жасайды. Нарықта бір тауарды екінші бір тауарға айырбастаудың өзі бұл тауарларға еңбектің шығындалғандығын, яғни екі тауардың да құньның барлығын көрсетеді. Осыған байланысты жекелеген тауарларды өндіруге жүмсалған еңбек әр түрлі болып, нәтижесінде олардың қүндары да бірдей болмайды. Сөйтіп, қогамдык еңбекті немесе қүнды сандық жағынан өлшеу ңажеттігі туындап, айырбас құнының (1 мал = 1 қап бидайға) ұғымы туындайды.
Айырбас құны — бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді.
Нақты және абстракты еңбектің, жеке және қоғамдык еңбектің бөлінісі, түтыну құны мен қүнның арасында тауар табиғатына байланысты болатын қайшылықтар айырбас қүнның әр түрлі формаларын туғызды. Айырбас бұл бір тауар өндірушіден, екінші біреуіне жүретін тауардың қозғалысын білдіреді. Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал =бидай= балта), яғни тауардың түріне, сапасына, формасына және тағайындалуына байланысты өлшенуін талап етеді. Сонымен қатар, әр түрлі тауарлардың бір біріне өлшенуіне ортақ негіз болуы қажет.
Мүндай негізге тауарлардың қүны, демек тауар өндірісі процесінде жұмсалатын және сол затқа айналып отырған қоғамдық еңбек жатады. Тек коғамдык еңбек қана (жеке адамның еңбегі емес) тауарларды өлшенетін жасайды. Нарықта бір тауарды екінші бір тауарға айырбастаудың өзі бұл тауарларға еңбектің шығындалғандығын, яғни екі тауардың да құньның барлығын көрсетеді. Осыған байланысты жекелеген тауарларды өндіруге жүмсалған еңбек әр түрлі болып, нәтижесінде олардың қүндары да бірдей болмайды. Сөйтіп, қогамдык еңбекті немесе қүнды сандық жағынан өлшеу ңажеттігі туындап, айырбас құнының (1 мал = 1 қап бидайға) ұғымы туындайды.
Айырбас құны — бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді.
1.1. Ақшаның қажеттігі және шығу тегі
Ақшаның өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының біршама жоғары дамуы
нәтижесінде пайда болгандығы ертеректен бізге белгілі. Аңшаның жаратылысын
зерттегендегі басты анық болғаны, ол оның тауарлы шығу тегіне байланыстылы-
ғын көрсетеді. Тауар — сатуға немесе айырбастауға арналған еңбек өнімі. Осы
еңбек өнімінің тауарға айналуы ақшаның пайда болуының объективтік
алғышарттарын туғызған.
Нақты және абстракты еңбектің, жеке және қоғамдык еңбектің бөлінісі,
түтыну құны мен қүнның арасында тауар табиғатына байланысты болатын
қайшылықтар айырбас қүнның әр түрлі формаларын туғызды. Айырбас бұл бір
тауар өндірушіден, екінші біреуіне жүретін тауардың қозғалысын білдіреді.
Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал =бидай= балта), яғни тауардың түріне,
сапасына, формасына және тағайындалуына байланысты өлшенуін талап етеді.
Сонымен қатар, әр түрлі тауарлардың бір біріне өлшенуіне ортақ негіз болуы
қажет.
Мүндай негізге тауарлардың қүны, демек тауар өндірісі процесінде
жұмсалатын және сол затқа айналып отырған қоғамдық еңбек жатады. Тек
коғамдык еңбек қана (жеке адамның еңбегі емес) тауарларды өлшенетін
жасайды. Нарықта бір тауарды екінші бір тауарға айырбастаудың өзі бұл
тауарларға еңбектің шығындалғандығын, яғни екі тауардың да құньның барлығын
көрсетеді. Осыған байланысты жекелеген тауарларды өндіруге жүмсалған еңбек
әр түрлі болып, нәтижесінде олардың қүндары да бірдей болмайды. Сөйтіп,
қогамдык еңбекті немесе қүнды сандық жағынан өлшеу ңажеттігі туындап,
айырбас құнының (1 мал = 1 қап бидайға) ұғымы туындайды.
Айырбас құны — бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі
сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді.
Натуралды шаруашылық тұсында өнім тек өндірушінің және оның отбасының
қажетін қанағаттандырғандықтан да, ол тұты-ну кұны касиетіне ие болды.
Тауар өндірісі тұсында өндірушіні өз өнімін айырбастау үшін, бірінші
кезекте қүны, содан кейін оның тұтыну қүны қызықтырды. Егер тауардың тұтыну
құны болмаса, яғни оны ешкім қажет етпесе, онда оны айырбастау мүмкін емес.
Демек, айырбасқа арналмаған тауардың өндіруші үшін түтыну құны болса
жеткілікті. Ал егер де тауар айырбасқа арналған болса, онда онын өндіруші
үшін айырбас құны мен сатып алу-шы үшін түтыну қүны болуға тиіс.
Сөйтіп, тауарлар айырбасының дамуы өз кезегінде құнның мынадай
формаларының қалыптасуына себеп болған:
• Алғашқы формасы — өндіргіш күштердің төменгі даму сатысына тән
құнның, жай және кездейсок формасы. Айырбастың бұл формасында бір еңбек
өнімі екінші бір еңбек өніміне тікелей айырбасталып отырған. Мысалға, бір
мал бір қап бидайға айырбасталды.
• Екінші формасы — бұл құнның толык, немесе жалпы формасымен
сипатталады. Еңбек бөлінісінің дамуы және өндірістің өсуі нәтижесінде
нарықтағы тауарлар саны мен түрлері арта түседі. Мұнда көбіне бір тауар
басқа да көптеген балама-тауарлардың айырбасьнда жүрген. Мысалы: 1 қап
бидай ~ 1 қойға
= 1 балтаға
= 1 құмыраға және т.б.
• Үшінші формасы — бұл құнның жалпылама формасы. Әр тауар өндіруші
өздерінің еңбектеріне қарай барлығына бірдей қажет жалпылама тауар алуға
тырысады. Осыған байланысты жергілікті нарықтарда, тауарлар массасынан
жалпылама балама рөлде жүретін тауарлар ығысып шығады. Мүндай тауарлар
рөлін кей халықтарда мал (ертедегі гректе, римдіктерде, славяндарда,
монғолдарда және т.б.), аң терісі (Скандинавияда, ертедегі Русьте), шай
(қытайда), тұз (Абиссинияда), пілсүйегі (Оңтүстік Африкада) атқарады.
Ресейге қосылғанға дейінгі Қазақстанның кейбір алыс түпкірлерінде ішкі
сауда-саттық жүргізу үшін жалпыға бірдей балама ретінде тоқты немесе
саулык. қой пайдаланылған. Бірақ аталған тауарлар мұндай рөлде ұзақ уақыт
жүрмеген, себебі олар тауар айналысының талаптарын толығымен қанағаттандыра
алмайды және өздерінің қасиеттеріне байланысты баламалық шартына сәйкес
келмейді.
• Құнның жалпыға балама формасының дамуы нәтижесінде барлық тауарларға
тікелей айырбасталатын тауарлар әлемінен ерекше бір тауар — ақша тауары
ңалыптасты. Ол тауар рөлін бағалы металдар: алтын және күміс атңарды.
Сонымен, ақша — бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін,
жалпыға балама айрықша тауар.
Ақшаның объективті қажеттігі тауар өндірісі және айналысының болуына
сәйкес калыптасты. Ақша — бұл тауар айналысының құралы және оның ізбасары.
Тауар мен ақша бір-бірінен бөлінбейді, себебі ақша айналысынсыз тауар
айналысының да болуы мүмкін емес. Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де, ол
айрықша тауар ретінде қала береді. Ақшанын жалпыға бірдей балама рөлін
атқару алтынға жүктеледі. Сондықтан алтынның басқа тауарлардың қүнын
бейнелеуі, оның ең бастысы мынадай табиғи қасиетіне байланысты: біріншіден,
алтынның табиғи сапалылығы, яғни оның оңай бөлінетіндігі, әдемілігі және
тозбайтындығы; екіншіден, құны өте жоғары, сондайақ, оның қорының сиректігі
мен өндіруге кететін еңбек шығыны жоғары болуы.
Ақша — өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар арасындағы қатынасты
бейнелейтін, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория. Ақшаның
экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш қасиетінің
біртұтастығынан байқалады:
• жалпыға тікелей айырбасталу формасы;
• айырбас құнының дербес формасы;
• еңбек өлшемінің заттай (материалдану) формасы.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық
бағалы затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен
байланыссыз. Соңғы қасиеті тауар өндіруге жүмсалған еңбектің ақша көмегімен
өлшеуге болатын қүнын сипаттайды.
1.2. Ақшаның түрлері
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толык, ақшалар жане
толық құнсыз ақшалар.
Толық құнды ақшалар — номиналдык құны оны дайындауга кеткен нақты
құнымен сәйкес келетін ақшалар.
Мүндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен және
алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлі формада болған.
Монета түріндегі формасы — бұл олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы —
аверс, артқы жағы — реверс және жаны гурт деп аталады.
Монета сөзінің шығуын римдіктердің жүрегі саналатын шіркеу құдайы
Юнона-Монета есімімен байланыстырады, яғни сол шіркеуден берілген ақшалай
қаражаттың көмегімен Римнің эпир ханы Пиррмен соғыста (б.э.д. 275 ж.)
жеңіске жеткендігі туралы аңыз бар. Монета сөзі латынша топео — кеңес
беремін, көңіліңнен шығамын дегенді білдіреді".
Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегі Кьітайда және Ертедегі Лидия
мемлекетінде пайда болды. Киев Русінде алғашқы монеталардың пайда болуы
IX—Хғғ. жатады. Бастапқы кездері айналыста алтын монеталармен қатар, күміс
монеталар да қоса жүреді.
Алтын айналысына бірқатар елдер де XIX ғ. екінші жартысында өтті. Бұл
елдердің ішінде алтын өндіру жағынан бірінші орынды, өзінің отарларымен
бірге ағылшын елі алған.
Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгілерінің пайда болуының
мынадай объективті кажеттіліктері болған:
• алтын өндірісі тауар өндірісінің артынан ілесе алмай, нәтижесінде
айналыстагы Ақшаға деген кажеттілікті толық өтей алмады;
• жоғары құнды алтын ақшалар үсақ құнды айналымға қызмет көрсете
алмады;
• алтын стандарты, жалпы алғанда өндірісті және тауар айналымын
ынталандырмады.
Алтын айналысы не бәрі бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін болды және
соғысушы елдер өздерінің шығыстарын жабу мақсатында қүнның қағаздай
белгілерін шығаруды ұлғайтты. Соның нәтижесінде, біртіндеп алтын айналыстан
шыға бастайды.
Толық құнсыз ақшалар (құнның белгілері) — номиналдық құны нақты
құнынан, яғни олардын өндірісіне кеткен қогамдык, енбектен жоғары болып
келетін Ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
• құнның металдык, белгілері — арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
• құнның қағаздан жасалган белгілері. Құнның қағаздай белгілері екіге
бөлінді: қағаз ақшалар және несиелік ақшалар.
К,агаз Ақшалар — бұл нагыз ақшалардын, өкілдері. Тарихта олар
айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда
болды. Қағаз Ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардың
айналыс құралы қызметін аткару ерекшеліктеріне байланысты.
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысу себептері мынадай:
• металл ақшалардың тасымалдап алып жүру колайсыздығы;
• металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің
нәтижесінде, яғни қазынаға косымша табыс алу мақсатында металдың құрамын
төмендетуі барысында бүлінуі;
• бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда
қымбатқа түсуі;
• эмиссиондық табыс (шығарылған Ақшалардың номиналдық құны мен олардың
нақты құны арасындагы айырма) алу мақсатында қазынаның қағаз Ақшаларды
шығаруы;
• бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.
Алғашқы қағаз Ақшалар б.э. XII ғ. Қытайда, 1690 ж. Ұлыбритан отары
болған Солтүстік Америкада, 1762 ж. Австрияда және 1769 ж. Ресейде пайда
болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары қағаз ақшалар барлық елдерде
шығарылды. Қазіргі кезде қағаз ақшалар қазыналық билеттер түрінде он елде
(АҚШ, Италия, Индия, Индонезия және т.б.) ғана сақталган. Кешегі КСРО-да
1961 ж. болған ақша реформасы негізінде қағаз ақшалар, яғни 1, 3, 5
рубльдік қазыналық билет формасында соңғы рет айналымға шығарылып, кейіннен
Ресейдегі 1991 — 92 жж. және Қазақстандағы 1993 ж. Ақша реформасы
нәтижесінде айналымнан алынды.
Қағаз Ақшалар (қазыналық билеттер) — бюджет тапшылығын жабу мақсатында
шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген
өзіндік номиналы бар құнның белгілері.
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы кызметін
атқарады. Олардың айналыста үлғаюы мемлекеттің каржы жетіспеушілігіне
байланысты шығаруымен түсіндіріледі. Қағаз ақшалар өзінің табиғаты жағынан
тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді. Олардың қүнсыздану себептеріне:
айналысқа басылған артық қағаз ақшалардың шығарылуын, эмитентке деген
сенімнің төмендеуін және төлем балансының қолайсыздық жағдайын жатқызады.
Несиелік ақшалар — тауар өндірісінін дамуымен, ягни тауарларды сатып
алу жэие сатудын уакытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты
пай-да болган ақшалар.
Несиелік ақшалардың шыгуы банктердің несиелеу опера-цияларымен
байланысты. Мүндай Ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемді ету;
нағыз ақшаларды үнемдеу; колма-қолсыз Ақша айналымының дамуына мүмкіндік
жасау.
Несиелік Ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота және чек.
Вексель сөзі ағылшынша — міндеттеме шоты дегенді білдіреді.
Векселъ — белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде жэне
белгіленген жерде. төлейтіндігі туралы бо-рышқордын карыздык міндеттемесі.
Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы.
Вексельдің түрлеріне К,Р-дағы вексель айналысы тура-лы (28.04.97)
К,Р заңында4 мынадай түсініктемелер берілген:
— Жай вексель (соло) — вексельді үстаушыға век-сельде көрсетілген
соманы белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы
вексель берушінің еш нарсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын
вексель.
— Ауллрмалы вексель (тратта) — вексельде көрсетілген соманы білгілі
бір уакытта алгашңы вексельді үстау-шыга (ремитентке) төлеу туралы үшінші
бір түлғаға (трассат-ка) вексель берушінің (трассанттын) еш нәрсемен
негізделмеген үсынысын (бүйрыгы) сипаттайтын вексель.
Трассат тратта бойынша төлеуге келісімін бергеннен бас-тап, борышңор
болып табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индоссамент (басқа
біреуге аударып жазу) көмегімен айналыста жүре береді. Аудару туралы
колдардың көбеюіне байланысты вексель айналысы үлғая түседі және мүндағы әр
индоссант вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді.
Жай және аудармалы вексель — коммерциялык вексельдің түрлері ретінде
карастырылады.
Сонымен қатар, экономикалың әдебиеттерде3 вексельді мынадай
түрлерге бөледі: каржылык,, қазыналык, достык, брон-залык.
К,аржылъщ (банктік) векселъ — белгілі бір Ақша сомасын қарызға беруден
туындайтын карыздың міндеттеме.
К,азыналык, векселъ — бюджет тапшылығын жабу мақса-тында мемлекет
тарапынан шыгарылатын оның міндеттемесі. Ңазыналық вексель бойынша мемлекет
борышқор болып сана-лады.
Достык, вексель кейіннен банкте оларды есепке алу маңса-тында бір-
біріне беріледі.
Бронзалык, векселъ накты камтамасыз етілмеген карыздың міндеттемені
білдіреді.
Вексельдің мынадай өзіне тән касиеттері бар:
• Іерексіздік, ягни вексельде мәміленің наңты түрінің көрсетілмеуі;
• лаусыздык, яғни протест туралы актіні нотариуспен жаса-ганнан кейін
тиісті шара ңолданылғанға дейінгі ңарыздың міндетті түрде төленуге
тиістігі;
• айналымдылык,, яғни баска бір түлғаларға аударып жазу арңылы
(индоссамент) төлем кұралы ретінде вексельдің берілуі.
К,азақстанда жоғарыда аталған заң ңабылданга дейін және онан кейін де
вексель айналысы дамып келеді.
Вексель айналысын бірінші болып ңолдаушылардың ката-рында
Казкоммерцбанк тәжірибесін атап кетуге болады. Бұл банк 1996 жылы ҢР
Үкіметінің астық жинау бағдарламасына сәйкес өзінің 500, 1000 және 5000
АК,Ш долларындағы астык вексельдерін айналымға шығарып, оларды несие
құралы ретінде клиенттеріне берді. Сол клиенттерінің ішінде атап айтсақ,
сырт-ңа астық сатумен айналысатын Астың акционерлік компа-ниясы 5000 АК,Ш
долларындағы вексельді тендер бойынша жеңіп алып, оны өзінін
жабдыңтаушылары арасында төлем құралы ретінде пайдаланды.
Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретінде К,азакстан
темір жолы ҮК-ның 200,0 млн теңгеге бағалаған вексельдерін өтеді.
Мүндағы, домицилиант — вексельде көрсетілген төлемді жүзеге
асыратын, вексельде делдал ретінде катысатын банк6 .
Банкнота — орталык банктің айналыск,а шыгарган эр түрлі номинальдагы
ақша бірліктері.
Ол вексельден және қағаз Ақшалардан өзара ажыратыла-ды. Банкнотаның
вексельден мынадай айырмашылығы бар:
мсрзімділігіне карай, егер де вексель ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақшаның өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының біршама жоғары дамуы
нәтижесінде пайда болгандығы ертеректен бізге белгілі. Аңшаның жаратылысын
зерттегендегі басты анық болғаны, ол оның тауарлы шығу тегіне байланыстылы-
ғын көрсетеді. Тауар — сатуға немесе айырбастауға арналған еңбек өнімі. Осы
еңбек өнімінің тауарға айналуы ақшаның пайда болуының объективтік
алғышарттарын туғызған.
Нақты және абстракты еңбектің, жеке және қоғамдык еңбектің бөлінісі,
түтыну құны мен қүнның арасында тауар табиғатына байланысты болатын
қайшылықтар айырбас қүнның әр түрлі формаларын туғызды. Айырбас бұл бір
тауар өндірушіден, екінші біреуіне жүретін тауардың қозғалысын білдіреді.
Мұнда тауарлардың баламалылығын (мал =бидай= балта), яғни тауардың түріне,
сапасына, формасына және тағайындалуына байланысты өлшенуін талап етеді.
Сонымен қатар, әр түрлі тауарлардың бір біріне өлшенуіне ортақ негіз болуы
қажет.
Мүндай негізге тауарлардың қүны, демек тауар өндірісі процесінде
жұмсалатын және сол затқа айналып отырған қоғамдық еңбек жатады. Тек
коғамдык еңбек қана (жеке адамның еңбегі емес) тауарларды өлшенетін
жасайды. Нарықта бір тауарды екінші бір тауарға айырбастаудың өзі бұл
тауарларға еңбектің шығындалғандығын, яғни екі тауардың да құньның барлығын
көрсетеді. Осыған байланысты жекелеген тауарларды өндіруге жүмсалған еңбек
әр түрлі болып, нәтижесінде олардың қүндары да бірдей болмайды. Сөйтіп,
қогамдык еңбекті немесе қүнды сандық жағынан өлшеу ңажеттігі туындап,
айырбас құнының (1 мал = 1 қап бидайға) ұғымы туындайды.
Айырбас құны — бұл бір тауардың басқа да бір тауарға белгілі
сәйкестікте айырбасталу қабілетін білдіреді.
Натуралды шаруашылық тұсында өнім тек өндірушінің және оның отбасының
қажетін қанағаттандырғандықтан да, ол тұты-ну кұны касиетіне ие болды.
Тауар өндірісі тұсында өндірушіні өз өнімін айырбастау үшін, бірінші
кезекте қүны, содан кейін оның тұтыну қүны қызықтырды. Егер тауардың тұтыну
құны болмаса, яғни оны ешкім қажет етпесе, онда оны айырбастау мүмкін емес.
Демек, айырбасқа арналмаған тауардың өндіруші үшін түтыну құны болса
жеткілікті. Ал егер де тауар айырбасқа арналған болса, онда онын өндіруші
үшін айырбас құны мен сатып алу-шы үшін түтыну қүны болуға тиіс.
Сөйтіп, тауарлар айырбасының дамуы өз кезегінде құнның мынадай
формаларының қалыптасуына себеп болған:
• Алғашқы формасы — өндіргіш күштердің төменгі даму сатысына тән
құнның, жай және кездейсок формасы. Айырбастың бұл формасында бір еңбек
өнімі екінші бір еңбек өніміне тікелей айырбасталып отырған. Мысалға, бір
мал бір қап бидайға айырбасталды.
• Екінші формасы — бұл құнның толык, немесе жалпы формасымен
сипатталады. Еңбек бөлінісінің дамуы және өндірістің өсуі нәтижесінде
нарықтағы тауарлар саны мен түрлері арта түседі. Мұнда көбіне бір тауар
басқа да көптеген балама-тауарлардың айырбасьнда жүрген. Мысалы: 1 қап
бидай ~ 1 қойға
= 1 балтаға
= 1 құмыраға және т.б.
• Үшінші формасы — бұл құнның жалпылама формасы. Әр тауар өндіруші
өздерінің еңбектеріне қарай барлығына бірдей қажет жалпылама тауар алуға
тырысады. Осыған байланысты жергілікті нарықтарда, тауарлар массасынан
жалпылама балама рөлде жүретін тауарлар ығысып шығады. Мүндай тауарлар
рөлін кей халықтарда мал (ертедегі гректе, римдіктерде, славяндарда,
монғолдарда және т.б.), аң терісі (Скандинавияда, ертедегі Русьте), шай
(қытайда), тұз (Абиссинияда), пілсүйегі (Оңтүстік Африкада) атқарады.
Ресейге қосылғанға дейінгі Қазақстанның кейбір алыс түпкірлерінде ішкі
сауда-саттық жүргізу үшін жалпыға бірдей балама ретінде тоқты немесе
саулык. қой пайдаланылған. Бірақ аталған тауарлар мұндай рөлде ұзақ уақыт
жүрмеген, себебі олар тауар айналысының талаптарын толығымен қанағаттандыра
алмайды және өздерінің қасиеттеріне байланысты баламалық шартына сәйкес
келмейді.
• Құнның жалпыға балама формасының дамуы нәтижесінде барлық тауарларға
тікелей айырбасталатын тауарлар әлемінен ерекше бір тауар — ақша тауары
ңалыптасты. Ол тауар рөлін бағалы металдар: алтын және күміс атңарды.
Сонымен, ақша — бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін,
жалпыға балама айрықша тауар.
Ақшаның объективті қажеттігі тауар өндірісі және айналысының болуына
сәйкес калыптасты. Ақша — бұл тауар айналысының құралы және оның ізбасары.
Тауар мен ақша бір-бірінен бөлінбейді, себебі ақша айналысынсыз тауар
айналысының да болуы мүмкін емес. Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де, ол
айрықша тауар ретінде қала береді. Ақшанын жалпыға бірдей балама рөлін
атқару алтынға жүктеледі. Сондықтан алтынның басқа тауарлардың қүнын
бейнелеуі, оның ең бастысы мынадай табиғи қасиетіне байланысты: біріншіден,
алтынның табиғи сапалылығы, яғни оның оңай бөлінетіндігі, әдемілігі және
тозбайтындығы; екіншіден, құны өте жоғары, сондайақ, оның қорының сиректігі
мен өндіруге кететін еңбек шығыны жоғары болуы.
Ақша — өндіріс және бөлу процесіндегі адамдар арасындағы қатынасты
бейнелейтін, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория. Ақшаның
экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш қасиетінің
біртұтастығынан байқалады:
• жалпыға тікелей айырбасталу формасы;
• айырбас құнының дербес формасы;
• еңбек өлшемінің заттай (материалдану) формасы.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық
бағалы затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екіншісі тауарларды сатумен
байланыссыз. Соңғы қасиеті тауар өндіруге жүмсалған еңбектің ақша көмегімен
өлшеуге болатын қүнын сипаттайды.
1.2. Ақшаның түрлері
Ақша өзінің дамуы барысында екі түрге бөлінеді: толык, ақшалар жане
толық құнсыз ақшалар.
Толық құнды ақшалар — номиналдык құны оны дайындауга кеткен нақты
құнымен сәйкес келетін ақшалар.
Мүндай ақшаларға металл ақшалар, соның ішінде: мыстан, күмістен және
алтыннан жасалғандары жатады. Металл ақшалар әр түрлі формада болған.
Монета түріндегі формасы — бұл олардың соңғы формасы. Монетаның бет жағы —
аверс, артқы жағы — реверс және жаны гурт деп аталады.
Монета сөзінің шығуын римдіктердің жүрегі саналатын шіркеу құдайы
Юнона-Монета есімімен байланыстырады, яғни сол шіркеуден берілген ақшалай
қаражаттың көмегімен Римнің эпир ханы Пиррмен соғыста (б.э.д. 275 ж.)
жеңіске жеткендігі туралы аңыз бар. Монета сөзі латынша топео — кеңес
беремін, көңіліңнен шығамын дегенді білдіреді".
Алғашқы монеталар VII ғ. б.э.б Ертедегі Кьітайда және Ертедегі Лидия
мемлекетінде пайда болды. Киев Русінде алғашқы монеталардың пайда болуы
IX—Хғғ. жатады. Бастапқы кездері айналыста алтын монеталармен қатар, күміс
монеталар да қоса жүреді.
Алтын айналысына бірқатар елдер де XIX ғ. екінші жартысында өтті. Бұл
елдердің ішінде алтын өндіру жағынан бірінші орынды, өзінің отарларымен
бірге ағылшын елі алған.
Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгілерінің пайда болуының
мынадай объективті кажеттіліктері болған:
• алтын өндірісі тауар өндірісінің артынан ілесе алмай, нәтижесінде
айналыстагы Ақшаға деген кажеттілікті толық өтей алмады;
• жоғары құнды алтын ақшалар үсақ құнды айналымға қызмет көрсете
алмады;
• алтын стандарты, жалпы алғанда өндірісті және тауар айналымын
ынталандырмады.
Алтын айналысы не бәрі бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін болды және
соғысушы елдер өздерінің шығыстарын жабу мақсатында қүнның қағаздай
белгілерін шығаруды ұлғайтты. Соның нәтижесінде, біртіндеп алтын айналыстан
шыға бастайды.
Толық құнсыз ақшалар (құнның белгілері) — номиналдық құны нақты
құнынан, яғни олардын өндірісіне кеткен қогамдык, енбектен жоғары болып
келетін Ақшалар.
Оларға мыналар жатады:
• құнның металдык, белгілері — арзан бағалы металдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;
• құнның қағаздан жасалган белгілері. Құнның қағаздай белгілері екіге
бөлінді: қағаз ақшалар және несиелік ақшалар.
К,агаз Ақшалар — бұл нагыз ақшалардын, өкілдері. Тарихта олар
айналыста жүрген алтын және күміс монеталардың орынбасарлары ретінде пайда
болды. Қағаз Ақшалардың айналыста жүруінің объективті мүмкіндігі, олардың
айналыс құралы қызметін аткару ерекшеліктеріне байланысты.
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысу себептері мынадай:
• металл ақшалардың тасымалдап алып жүру колайсыздығы;
• металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің
нәтижесінде, яғни қазынаға косымша табыс алу мақсатында металдың құрамын
төмендетуі барысында бүлінуі;
• бағалы металдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда
қымбатқа түсуі;
• эмиссиондық табыс (шығарылған Ақшалардың номиналдық құны мен олардың
нақты құны арасындагы айырма) алу мақсатында қазынаның қағаз Ақшаларды
шығаруы;
• бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың шығарылуы.
Алғашқы қағаз Ақшалар б.э. XII ғ. Қытайда, 1690 ж. Ұлыбритан отары
болған Солтүстік Америкада, 1762 ж. Австрияда және 1769 ж. Ресейде пайда
болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары қағаз ақшалар барлық елдерде
шығарылды. Қазіргі кезде қағаз ақшалар қазыналық билеттер түрінде он елде
(АҚШ, Италия, Индия, Индонезия және т.б.) ғана сақталган. Кешегі КСРО-да
1961 ж. болған ақша реформасы негізінде қағаз ақшалар, яғни 1, 3, 5
рубльдік қазыналық билет формасында соңғы рет айналымға шығарылып, кейіннен
Ресейдегі 1991 — 92 жж. және Қазақстандағы 1993 ж. Ақша реформасы
нәтижесінде айналымнан алынды.
Қағаз Ақшалар (қазыналық билеттер) — бюджет тапшылығын жабу мақсатында
шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген
өзіндік номиналы бар құнның белгілері.
Қағаз ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы кызметін
атқарады. Олардың айналыста үлғаюы мемлекеттің каржы жетіспеушілігіне
байланысты шығаруымен түсіндіріледі. Қағаз ақшалар өзінің табиғаты жағынан
тұрақсыз және құнсыздануға тез икемді. Олардың қүнсыздану себептеріне:
айналысқа басылған артық қағаз ақшалардың шығарылуын, эмитентке деген
сенімнің төмендеуін және төлем балансының қолайсыздық жағдайын жатқызады.
Несиелік ақшалар — тауар өндірісінін дамуымен, ягни тауарларды сатып
алу жэие сатудын уакытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты
пай-да болган ақшалар.
Несиелік ақшалардың шыгуы банктердің несиелеу опера-цияларымен
байланысты. Мүндай Ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемді ету;
нағыз ақшаларды үнемдеу; колма-қолсыз Ақша айналымының дамуына мүмкіндік
жасау.
Несиелік Ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота және чек.
Вексель сөзі ағылшынша — міндеттеме шоты дегенді білдіреді.
Векселъ — белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде жэне
белгіленген жерде. төлейтіндігі туралы бо-рышқордын карыздык міндеттемесі.
Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы.
Вексельдің түрлеріне К,Р-дағы вексель айналысы тура-лы (28.04.97)
К,Р заңында4 мынадай түсініктемелер берілген:
— Жай вексель (соло) — вексельді үстаушыға век-сельде көрсетілген
соманы белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы
вексель берушінің еш нарсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын
вексель.
— Ауллрмалы вексель (тратта) — вексельде көрсетілген соманы білгілі
бір уакытта алгашңы вексельді үстау-шыга (ремитентке) төлеу туралы үшінші
бір түлғаға (трассат-ка) вексель берушінің (трассанттын) еш нәрсемен
негізделмеген үсынысын (бүйрыгы) сипаттайтын вексель.
Трассат тратта бойынша төлеуге келісімін бергеннен бас-тап, борышңор
болып табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индоссамент (басқа
біреуге аударып жазу) көмегімен айналыста жүре береді. Аудару туралы
колдардың көбеюіне байланысты вексель айналысы үлғая түседі және мүндағы әр
индоссант вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді.
Жай және аудармалы вексель — коммерциялык вексельдің түрлері ретінде
карастырылады.
Сонымен қатар, экономикалың әдебиеттерде3 вексельді мынадай
түрлерге бөледі: каржылык,, қазыналык, достык, брон-залык.
К,аржылъщ (банктік) векселъ — белгілі бір Ақша сомасын қарызға беруден
туындайтын карыздың міндеттеме.
К,азыналык, векселъ — бюджет тапшылығын жабу мақса-тында мемлекет
тарапынан шыгарылатын оның міндеттемесі. Ңазыналық вексель бойынша мемлекет
борышқор болып сана-лады.
Достык, вексель кейіннен банкте оларды есепке алу маңса-тында бір-
біріне беріледі.
Бронзалык, векселъ накты камтамасыз етілмеген карыздың міндеттемені
білдіреді.
Вексельдің мынадай өзіне тән касиеттері бар:
• Іерексіздік, ягни вексельде мәміленің наңты түрінің көрсетілмеуі;
• лаусыздык, яғни протест туралы актіні нотариуспен жаса-ганнан кейін
тиісті шара ңолданылғанға дейінгі ңарыздың міндетті түрде төленуге
тиістігі;
• айналымдылык,, яғни баска бір түлғаларға аударып жазу арңылы
(индоссамент) төлем кұралы ретінде вексельдің берілуі.
К,азақстанда жоғарыда аталған заң ңабылданга дейін және онан кейін де
вексель айналысы дамып келеді.
Вексель айналысын бірінші болып ңолдаушылардың ката-рында
Казкоммерцбанк тәжірибесін атап кетуге болады. Бұл банк 1996 жылы ҢР
Үкіметінің астық жинау бағдарламасына сәйкес өзінің 500, 1000 және 5000
АК,Ш долларындағы астык вексельдерін айналымға шығарып, оларды несие
құралы ретінде клиенттеріне берді. Сол клиенттерінің ішінде атап айтсақ,
сырт-ңа астық сатумен айналысатын Астың акционерлік компа-ниясы 5000 АК,Ш
долларындағы вексельді тендер бойынша жеңіп алып, оны өзінін
жабдыңтаушылары арасында төлем құралы ретінде пайдаланды.
Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретінде К,азакстан
темір жолы ҮК-ның 200,0 млн теңгеге бағалаған вексельдерін өтеді.
Мүндағы, домицилиант — вексельде көрсетілген төлемді жүзеге
асыратын, вексельде делдал ретінде катысатын банк6 .
Банкнота — орталык банктің айналыск,а шыгарган эр түрлі номинальдагы
ақша бірліктері.
Ол вексельден және қағаз Ақшалардан өзара ажыратыла-ды. Банкнотаның
вексельден мынадай айырмашылығы бар:
мсрзімділігіне карай, егер де вексель ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz