Аңшылық кәсібінің мәдениеттегі орны
КІРІСПЕ
Адамзат қоғамы дамып, өндіріс, мәдениет, ғылым өрбіген сайын,
адамның танымдық, ұғымдық ой-өрісі арта түсетіні заңды құбылыс. Санада
қалыптасқан ұғымды танытудағы шеңбері де кеңейе түсетіні де белгілі.
Сондықтан қазіргі тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың басты мәселесі
санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-
тәсілдерін табу. Бұл процесс жан –жақты зерттеуді қажет етеді. Бұл қызметті
жүзеге асыратын когнитивтік бірлік- концепт.
Концепт бір сөздің беретін ұғымы, түсінігі емес, күрделі
семантикалық бірлік. Ол тілдік бірліктердің қандайын болса да (сөз, сөз
тіркесі, сөйлем, дискурс) белгілей алатын, семантикалық өріс ретінде де
көрініс беретін мағына. Онсыз ол концепт деңгейіне көтеріле алмайды.
Концептінің құрылымын жалпылама түрде қарастырғанда бірқатар зерттеушілер
оны шеңбер тәрізді елестетуге болатындығын, оның ортасында концептінің
ядросы - негізгі ұғым орналасса, перифериясында мәдениет, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлер мен халықтық және жеке тәжірибе әсерінен қалыптасқан
дүниеліктердің барлығы орналасатындығын айтады. Адамзат алғаш әлемде пайда
болған кезде-ақ өзін қоршаған ортаға үйлесе өмір сүруге талпынған. Күн
көріс қарекетімен әуелден әртүрлі табиғаттағы жабайы жеміс-жидекті теріп
жей келе, аң-құс аулауға машықтана бастады. Мұны дала мәдениетіндегі
сақталып қалған көне жәдігерлер дәлелдеуде. Әсіресе, тасқа қашалған аң-
құс аулаудағы бейнелер соның айғағы іспетті.
Аңшылық- адамзаттың ең көне және ең алғашқы күнкөріс қарекетінің
бірі болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін
шаруашылықтың бір түріне айналды. Тарихи даму барысында табиғат ананың
қорының, дәлірек айтсақ, аң-құс фаунасының қатарының сиреуі, адамзат
баласының санының күрт өсіп, экологиялық апаттың қылаң беруі мен
технократтың өркениеттің кең қанат жаюы аңшылықты тежеуге мәжбүрледі. Әрі
діни фактордың күшеюі, адамдардың ақыл-парасатының арта түсуі, өркениетті
қоғам элеметтірінің дамуы табиғатқа деген қамқорлықты аттырды. Сондықтан аң-
құстарды жөн-жосықсыз, шектен тыс аулауға, құртуға шек қойыла басталды.
Әсіресе, адамдардың санасындағы мифтік түсініктері мен байырғы
дүниетанымындағы табиғат ананы қастерлеу оның аң-құсын, әсіресе қазақтар
Құдайдың малы, қоңыр аң деп қастерлеген бұғы, қарақұйрық, тауешкі,
құлжа қатарлы аңдарды және киелі құстарды шектен тыс аулауға, жөн-жозықсыз
қыруға жол берілмеді.
Осы кезден аң аулаудың көптеген тәсілдерінің бірі алға шықты, ал
қайсыбірі екінші қатарға ысырылды. Аңшылық тәсілдерінің аңды қыран құспен
алу, құмай тазымен аулау, ату қаруларымен (садақ, мылтықпен), түрлі жабдық-
саймандармен (тұзақ, абақ, шаншу, қақпан, атқы), әр алуан тәсілдермен (құм
қақпан, орға жығу, қысаңға қамап, сойылмен үру) аулау деген негізгі түрлері
бар.
Аңшылық өнерінің қазақ мәдениетіне қосқан үлесі орасан зор және
ұлттық өнер ретінде қазақ этносының мәдениетіне алып келген мұрасы да құнды
болып табылады. Ондай мәдени мұраларды атап айтатын болсақ, еліміздің ұлан
байтақ жеріндегі тау-тастарға қашалып салынған аңшылық дәстүрін бейнелейтін
суреттер, қазақтың тұрмысындағы аңшылықтың сан түрлі көрінісін бейнелейтін
суреттер, өлең-жырлар және мақал-мәтелдер т.б.
Халық аузына тараған мынадай мақал-мәтелдер бар: аң таппаған –
атынан көреді, ата алмаса – мылтығынан көреді; мылтықсыз мерген – көзімен
көріп, жүрекпен сезген, аң мен малдың қоңданатын кезі қоңыр күз деген;
аңды не көрінбеген атады, не ерінбеген атады; шын аңшының алдына – аңның
өзі келеді; ажалды киік адырға қашады; атқанның құсын жатқан байланар,
тарсонардан кең шиыр, алпыс құлан ат болмады, атасына нағлет аңшылық және
т.б.
1. Қазіргі лингвистикадағы концепт мәселесі.
1.1 Тіл білімінде концептінің зерттелуі.
Ғылыми зерттеу қажеттіліктен басталады. Қазақ тіл біліміне
концептілік зерттеулерге жалпы тіл біліміндегі обьективті себептер,
когнитивтік ізденістердің ықпалымен қатар, Қазақстан өміріндегі өзгерістер
де себепкер болды. Ең алдымен қазақ тіл білімінде осы саладағы зерттеулер
қажеттілігі туындады. Бүгінгі таңдағы Қазақстанның ұлтаралық, халықаралық,
мәдениетаралық қарым-қатынастарының кеңіп, белсенденуінің, қазақ еліне
осыған байланысты көптеген мақсат, міндеттер жүктелуінің нәтижесінде
ұлтаралық қарым-қатынастағы қазақ тілінің орны қазіргі Қазақстан мамандары
үшін де, Қазақстанмен жұмыс істейтін шет ел мамандары үшін де алғашқы
орындағы мәселе. Концепттілік өріс, сәйкесінше әрбір концепт халықаралық
қарым-қатынастың категориясы болғандықтан тілдік концептерді зерттеу үлкен
маңызға ие болды. Мәдениетаралық, ұлтаралық қарым-қатынас әр уақытта ұлттың
маңызды концептілерін тану қажеттілігін туғызады. Екінші себеп ұлттық
мұраны зерттеудің белсенденуі, зерттеудің мақсаты мен ұстанымдарының
өзгеруі.
Концептілік зерттеулер, таным мәселесін тіл тұрғысынан қарастыру
жалпы тіл біліміне бүкіл әлемнің гуманитарлық ғылымдарында 50-60 жылдары
жүріп өткен когнитивтік зерттеулердің ықпалымен келді.
Когнитивті ғылымдарды когнитивизм деп те атайды. Когнитивизм
терминінің түрлі бірнеше мағынасы бар: 1) бұрын психология аясында
қарастырылған таным, танымдық процестер мәселесіне қайта оралу; 2) бүкіл
когнитивті ғылымдарға синоним ретінде қолданылады; 3) когнитивті
ғылымдардың дамуының бастауында тұрған даму сатысы.
Когнитивті лингвистиканы В.А. Маслова жеке ғылым деп қарастырады.
Когнитивті лингвистика АҚШ-да дүниеге келіп, белсенді дамығанымен Еуропада
зерттеудің өз бағыты қалыптасты. Когнитивті лингвистиканың басты мақсаты
тілдік қабілетті немесе тілді ішкі когнитивті құрылым ретінде білу,
сөйлеушіні-тыңдаушыны ақпаратты өңдейтін өз алдына жеке модульдерден
тұратын жүйе ретінде сипаттап, түсіндіру. [1.17.].
Концептердің зерттелуінде Тілдің логикалық анализі тобының ролі
зор. Олар концептік зерттеулерде белгілі дәрежеде өзіндік жол сала алған
топ. Тілдің логикалық анализі тобының еңбектерінде негізінен рухани
мәдениеттің басты терминдері: парыз, тағдыр, ақиқат, өтірік,
жақсылық, жамандық, жан және т.б. қарастырылды. Бұл концептер қазақ
тіл білімінде арнайы концептік зерттеулердің нысаны болғанымен, қазақ
мәдениеті мен психологиясында өзіндік нақышымен көрінетін концептер.
Мысалы, жақсылық концептісін алатын болсақ, бұл ұғым атауы қазақ халқы
үшін ертеден-ақ антропоним болып қалыптасқан.
Дерексіз лексиканың кез-келген сөзі қандай да бір мәдениеттің
өзгешелігімен ажыратылса, белгілі бір мәдениет өкілімен игеріліп, оның
ажырамас бөлігіне айналса, концепт (мәдени сөз) болып таныла алады.
Сондықтан, Тілдің логикалық анализі тобының басым көпшілігі
анықтағанындай тек философиялық ғылыми ұғымдарды белгілейтін сөздер ғана
емес, әдет-ғұрып, салт-дәстүрді білдіретін сөздер де мәдени концепт
деңгейіне көтерілуі мүмкін. Мысалы, наурыз еуропа халықтары үшін жылдың
үшінші айы болса, түркі халықтары үшін наурыз – жыл басы, үлкен той, ол
көптеген салт-дәстүрмен ассоциацияланады, т.с.с. Халықтың өмір сүру
дағдысын (көшпенділік, күзеу, қыстау, жайлау), адамның әлеуметтік жағдайын
) би, кедей, қойшы, сұлтан), адамның жеке қасиеттерін (адалдық, нәзіктік,
батылдық, ерлік), тіпті нақты процестердің атын білдіретін (жүн түту, киіз
басу, аңшылық, айтысу) сөздер де мәдени мәнге ие бола алады.
Мәдени концептілердің аясы нақты, жинақтаушы және заттық лексика
есебінен кеңеюі мүмкін. Мысалы, қазақ халқы үшін шаңырақ, ертоқым,
жер, жусан селеу, қамшы, ақжаулық сөздері мәдени сөз болып
табылса, өзге халықтар үшін саре, қар, тайга, самаурын, кенгуру
сияқты сөздер мәдени мәнге ие болуы мүмкін. Өсімдік, жан-жануар, тұрмыс
заттары, қандай да бір табиғат құбылыстары, іс-әрекет түрлері, белгілі бір
мәдениеттің ажырамас бөлігі болғандықтан, өзге тілдердегі баламаларынан
мәдени компонентімен ажыратылады. Сөздердің мәдени концептер қатарына өтуі
оның мәдени игерілуінен болған прагматикалық және семантикалық жағына қайта
ұғынылуымен байланысты: бұл сөз қандай да бір мәдениетке тән нәрселер
тұрғысынан қарастырылады; сонымен қатар, сөз материалдық мәдениет затын
немесе құбылысын атаса, ол зат немесе құбылыс енді рухани құндылық сияқты
бағаланатын болады. Игерілген сөз – концептерді мысалға ала отырып бір
мәдениеттің екі жағы – материалдық және рухани мәдениеттің арақатынасын
көруге болады. [2.14.].
Концепт термині Ресей лингвистикалық әдебиеттерінде ең алғаш
қоршаған орта құбылыстарының тілдік-мәдени игерілу процесін көрсету
мәселесімен байланысты 20-30 жылдарда пайда болды. Бұл зерттеулер өз
бастауын орыс философы С.А. Аскольдов-Алексеевтың 1928 жылы Русская речь
жинағында жарық көрген Концепт және сөз мақаласынан бастау алады.
Автордың түсіндіруінше, концепт – сөз бен оның мәні (ұғымы) арасындағы
байланыстырушы. Аяқ астынан сөйлегенде біздің санамыз сөз ұғымдарын
пайдалана алмайды, сондықтан жаңа мәндік элементтер ретінде ұғымдар емес,
алғаш қалыптасқан ой-ментальді сигналдар іске қосылады. Осылардың өзі
концепт. Егер автордың ойына жүгінсек, тұжырылған ұғым емес, ұғымның
ұрығы, өйткені, ол оған ұғымнан бұрын беріледі және кейіннен ұғымға
ұласатын семантикалық құрылым оның бойында о бастан болады. Концепт өзі
уақыт пен түсініктен тыс тұрып сөздердің уақыт пен кеңістіктегі ұғымдық-
тектік байланысын табуға көмектеседі. [3.28.].
Концептті зерттеуге когнитивтік лингвистикада басты назар
аударылады. Концептің табиғатын тануда деген кез келген ұмтылыс онымен
сабақтасып, астарласып жататын ұғымдардың, терминдердің бар екендігін
көрсетеді. Олар ең алдымен: концепт, ұғым, мағына.
Ұғым және концепт
Ұғым және концепт терминдері бір жағынан сөздің мазмұндық жағының
әр түрлі кезеңін, екінші жағынан олардың әртүрлі қызметін көрсетеді.
Ұғымнан концепт ұлттық менталитетті көрсете алатын алғашқы түсінік ретінде
де, әмбебап мәдени түсінік ретінде де ерекшеленеді.[2.24.].
Философиялық анықтама бойынша, концепт-жалпы ұғым, мағына. Ал
"ұғым, мағына"- ойлау категориялары ретінде логикалық термин. Сондықтан да
"концепт", "ұғым", "мағына" терминдерін бірде тұтас, бірде бөлек
қарастырылады. Алайда, айырым белгілерін жоққа шығармайды. Дүниені,
шындықты адам санасының қабылдауы тек ұғымның айналасында қалып қоймайды.
Концептінің жасалуына ұғым емес, заттық образдар (заттың бейнесі)
негіз болады. Мысалы, ана сөзі ұғым бойынша-шеше(Ананын ақ сүтін ақтау).
Бұл адамдардың бәрі білетін ең негізгі басты сипаты. Бірақ бұл ұғыммен
қатар ана туралы басқа да түсініктер бар.Мәселен, анаға қатысты тілімізде
бағалауыштық, коннотативтік бірліктер, мақал-мәтелдер, фразеологиялық
тіркестер, нақыл сөздер мен афоризмдер қалыптасқан. Демек, ана ұғымын
тереңдететін, нақтылай түсетін, жан-жақты сипаттайтын басқа қосымша мәнді,
қажетті мәдени мағлұматтар арқылы менталдық деректер жинақталған. Бұларды
саралай келгенде, ұғымдық саты толыға береді де, концепт дәрежесіне
көтеріледі.
Сондықтан кез келген ұғым, сөз концепт бола бермейді. Концепт болу
үшін белгілі бір ұғымға қатысты ұлттың мәдени көрсеткіші болатын тілдік
дерек-лексика-семантикалық тақырыптық топ, сондай-ақ менталдық мінездемені
қажет ететін және философиялық мазмұнды, логикалық бағдары бар ұжымдық
білім көрсеткішіне негізделген күрделі құрылымды бірлік болу керек. [4.
147.]
Концепт белгілі бір ұлт мәдениетіне тән болғандықтан, сол ұлт
бейнесін көрсететін салт-дәстүрлер көрінісі, ұлтқа тән таным мен білім
сияқты ерекшеліктеріне қарай жетілдіріліп отырады.
Концепт туралы айтылған ой-пікірлерді сараптап, тұжырымдай келе,
концептінің ең басты өлшемдерін айта кету керек. Олар:
-бейнелілік
-ұғымдық
-құндылық
Концептінің бейнелілігі-бұл заттар мен құбылыстар, оқиға сипаттарын
көру, есту, сипау, иіс, дәм арқылы тәжірибелік біліміміздің дара
қасиеттерімен біздің жадымызда сақталуы.
Концептінің ұжымдық жағы-бұл концептінің сипаты, құрылымдық
белгілері, дефинициялары, бір-бірімен алшақ өмір сүрмейтін басқа
концептілермен салыстырмалы ерекшеліктері және ең басты адамдар іс-
әрекетінің жүйелі түрде тілде белгіленуі.
Концептінің құндылық жағы-концепт ретінде тануға, қарастыруға,
талдауға тұрарлық әрі жекенің, әрі ұжымның жасаған ұлттық ерекшелігі.
Концепт тіл – тілдегі сөз астарын және сөз байлығын мейлінше жан-
жақты талдауға мүмкіндік береді. Концептуалдық талдау нысаны-менталдық
кеңістіктегі мәдени мазмұндағы базалық концептілер.[5, 36.].
Концепт-адамдардың білімі мен тәжірибесін қамтитын таным және
ақпараттық құрылымдағы менталдық қордың бірліктерін білдіретін термин.
"Концепт" термині ғылымдар тоғысында жиі талдауға түскені соншалық,
лингвистер әр қырынан қарастырғанда әртүрлі толықтырулармен жан-жақты
анықтай түскен. Сонымен концепт:
- тілден тыс ойлау арқылы қалыптасқан мазмұн;
- "менталдық лексикон бірліктері" (Е. С. Кубрякова);
- тіл мен ойлаудың аралығындағы "түсініктер бірліктері"(Ю.Н.Караулов);
- ұжымдық және жеке таным бірліктері (А. А. Залевская)
- тұрақты тілдік құрылымдармен диахронды және синхронды байланыстағы
мағынаның көпқабатылығы;
-идиалды дүние нысанының субъектідегі түсінігі (А. Вежбицсая);
-таңба арқылы танылған ұғым (М. В. Никитин);
-қабылдау, ұғым, білім, ассоциация, әсерлердің шоғыры (Ю. С.Степанова);
-"нысанның көру, есту, дәм, вербалды және басқа сипаттарын біріктерін"
категория (В. А. Пищальникова);
-адам танымындағы мәдениет бірлігі, мәдени ақпараттар жиынтығы.
"Концепт" пен "стеоретип" терминдерін В. В. Красных қарама-қарсы
салыстыра қарастырып, мынадай тұжырымдар жасайды:
1) концептіге-тілдік білімдер де енеді (мысалы, сөздердің
тіркесімділігі), ал стеоретип- бейненің вербалданған түрі;
2) концепт арқылы- абсрактылы деңгейдегі архетиптерді анықтауға болады,
стеоретип- оған қарағанда анық, нақты;
3) концептіге - менталдық білімдер жүйесімен орайлас келетін
парадигматиалық құбылыстар тән болса, стеоретипте- коммуникативтік
дағдылар да көрінеді.
4) концепт- санада гештальт пен проппозиция түрінде сақталса, стеоретип-
санада құрымдық фрейм күйінде сақталады. [6.19.].
Лингвокогнитивтік аспектіде концепт – ақиқат дүниенің санада жан-
жақты жинақталып, тұжырымдалған ақпараттары мен когнитивтік семантикасы
арқылы бейнесі. Әрбір концепт – тіл арқылы көрініс табады, концептіні
танытуда тілдік семалар қызмет атқарады. Дүниені танытатын әрбір сема
санада фрейм, сценарий, ойсурет, схема секілді фонға салынған ситуациялар
мен бейнелер болып табылады.
Концептілік жүйе дегеніміз – концептілік құрылымдардың реттелген
формасы. Концепт ұғымының теориялық негіздері Н.Д. Арутюнова, Е.С.
Кубрякова, Ю.С. Степанов, Д. Лихачев, Р.М. Фрумкина, Е.В. Рахилина, А.
Вежбицкая, А.П. Бабушкина, В. Маслова т.б. көптеген ғалымдардың еңбегінде
сөз болады. Қазақ тіл білімінде тілдік таңбалардың семантикалық құрылымы,
концептілік өріс, концептінің құрылымдық түрлері М.Күштаева, С. Жапақовтың,
К.Күркебаевтың, Г.Зайсанбаеваның, А.Әмірбекованың т.б. диссертациялық
зерттеулерінде қарастырылады. Осы зерттеушілер еңбектерінде концептінің
түрлі анықтамалары, оның маңызы көрсетілген.
Тәжірибе жинақтау барысында тілде бейнеленген ғалам бейнесі өзара
логикалық концептуалды жүйе құрайды, нақты бір концептілерге айналып
отырады. Ол концептілік жүйелер қайта құрылып, толығады және адам оны үнемі
нақтылап отырады. Өйткені концептілер жүйеге ене отырып, оның мүшесі
ретінде көптеген өзге де концептілермен өзара байланысады және өзгеріске
ұшырап отырады. [7.24]..
Концепт сөзі мағына мен ұғым, лингвомәдени бірліктерді сипаттайтын
терминдердің орнына да қолданыла бастады. Бірақ олардың бір-бірінен ара
жігін ажыратып алған дұрыс. Сол себепті зерттеуші ғалымдар мағына, ұғым,
концепт сөздерінің ара жігін ажырату жөнінде орынды пікір білдіреді.
Мәселен, Ю. Степанов: мағына тек тіл жүйесінде анықталатын тіл білімінің
термині, ал ұғым тіл білімі мен логика саласындағы логикалық қатынастар
жүйесінде анықталады деп көрсетсе, С. Аскольдов-Алексеев концеп лексикалық
мағынаға қарағанда ауқымы кең дүние, - деп таниды. Концепт пен ұғым
терминдері ішкі формасына қарай ұқсас. Себебі латынның conceptus – ұғым
деген сөзінің тікелей калькаланған түрі. Соңғы уақытта екі ұғымның да
өзіндік ерекшеліктері бар екендігі байқалады. Ұғым танылатын обьектінің
мәнді, мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, концепт ұлттық болмысқа
негізделген ментальді білімінің жиынтығы деп түсіну қажет. Концептіні
таныту үшін кез келген тілдік бірлік, лексика-фразеологиялық мағынасы бар
бірліктер алынады. Алайда концепт ретінде барлық ұғым алынбайды, тек
белгілі бір мәдениетті тануда қолданылатын жалпы ұлттық құндылықтардың
ерекшелігін танытатын күрделі ұғымдар ғана танылады.
Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктері бар: ұғым өз бойына
мәнді, маңызды белгілерді жинайды, ал концепт – бұнымен қоса, мәнді емес
қасиеттерін де қамтиды.
Сонымен, концепт пен ұғым – ғылымда екі түрлі термин. Ұғым – логика
мен философия термині, ал концепт – математикалық логика, мәдениеттану,
когнитивтік тіл білімі термині. Концепт пен мағына біржақты ұғымдар емес.
Концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинайды, ал сөз өз мағынасымен
концептінің бір элементін ғана танытады. Концепт терминін анықтау сөз
мағынасының қалыптасуына үңілуден туындайды. [7.26.].
Ұғым өз бойына дүние туралы ақпараттың ең басты деген маңызды
белгілерін жинақтайды, ал концепт бұлардың барлығын қамти отырып, өз
бойында белгілі бір құбылыстардың мәнді емес бөліктерін, қасиеттерін де
қамтып отырады. Ұғым құрылымының мүмкіндігіне қарағанда концепт құрылымының
шеңбері едәуір кең. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға
болады. В.А. Маслова өз еңбегінде: Ұғым құрылымында тек мазмұндық
элементтер болады, оған концептілік құрылымдағы барлық компонент ене
бермейді. Концептінің әрқашан эмоциональды, экспрессивті, бағалауыш
сәулелері көрінеді, - дей отырып, концепт пен мағына біржақты ұғымдар
еместігін, себебі, концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинаса, сөз өз
мағынасымен концептінің бір элементін танытатынын, концептіні анықтауда оны
танытып тұрған мағыналар мен сөйлемдереге, дискурсқа сүйену керектігін
айтады. [8.76.].
Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде
концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальді
қабілеттер негізінде танылатыны айқындалды. Кең ұғымда концепт – санадағы
ментальді бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидтің
тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық құрылым. [9.90.]. Концепт
ұғымына берілген тұжырымдар мен зерттеулерді сараптау нәтижесі оның
қалыптасуы мен танылуының мынадай басты қағидаларын анықтауға негіз болды.
Концепт- санада қалыптасатын логикалық болмыс. (С.А. Аскольдов-
Алексеев, Чесноков, Е.С. Кубрякова). Концепт- бұл сөзбен оның ұғымы
арасындағы делдал. Ішкі сөйлеу барысында санада қалыптасқан ұғым бірден
сөзбен таңбалана алмайды. Сондықтан оның орнына мағына элементі ретінде
ойдағы алғашқы түсінік – ментальді сигналдар көмекке келеді. Бұл концепт
болып саналады [3.28.]. Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-
қатынасы қалай, олар қалай топтастырылады, қалай категорияланады деген
мәселелерді айқындайтын ментальді репрезентация. Концепт- бұл өзінше
бөлек бүтін мазмұнға ие, әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау бірлігі, яғни
ішкі қабаттың үстірт қарапайым көрінісі. Е.С. Кубрякова: Концептіні адам
санасының және ойының аспектілері ретінде сипатталады, -деп танылады.
Концепт- адамның өмірлік тәжірибесі мен ұлттық тәжірибедегі
бейнелер (таңбалар) жиынтығы. (Чубарян, Р.И. Павиленис, А.П. Бабушкин)
Концепт- ұқсас заттар мен құбылыстардың ұқсастық дәрежесі, олардың
бойындағы белгілері мен қасиеттеріне байланысты екі объектінің де ортақ
белгісі концепт қалыптастыруға негіз болды. Концепт -белгілеуге болатын
таңбасы бар ұжымдық сананың дискреттік бірлігі [11.14.]. Концепт- бұл
белгілі бір сөзді айқындайтын түсінік, білім, ассоциация шоғыры.
Концепт – ақиқат дүниенің мәдени бейнесі. Демек белгілі бір ұлттың
не адамның мәдени танымы сол дәуірдің мәдениетін айқындайды. А.Н.
Арутюнова, М.М. Копыленко, А.Н. Мороховский пікірінше, мағыналық аясы
белгілі бір мәдениеттің белгілерін білдіре алса, әрбір тірек сөз концепт
бола алады. Дегенмен қазіргі таңда тіл білімінде концепт терминін
анықтайтын үш бағыт қалыптасты:
Бірінші бағыт. (Ю.С. Степанов, Н.Телия) Концептіні мәдениеттаным
аспектісінде қарастырып, адамның ментальді дүниесіндегі мәдениеттің қайнар
көзі деп таниды. Концептіні танытуда тіл басты қызмет атқармайды, ол тек
мәдени концептілердің ең құнды бөлігін таңбалау үшін қажет,- деп түсінеді.
Екінші бағыт. (Н.Д. Арутюнова, Т. Булыгина, Н.Д. Шмелев) Концептіні
тану үшін оның мазмұнын ашатын негізгі құрал- тіл таңбасының семантикасын
анықтау керек. Демек бұл бағыт когнитивтік семантикаға сүйенеді.
Үшінші бағыт. (Д. Лихачев, Е. Кубрякова) Концепт тек сөз
мағынасынан туындап қана қоймайды, сөз мағыналарымен қатар адамзаттық,
халықтық, тұлғалық тәжірибелер мен аялық білімі, көрген, білген
ақпараттары, танымдық дүниесі арқылы қалыптасады. Яғни концепт- ақиқат
дүние мен сол дүниені таңбалайтын сөз аралығындағы көмекші делдал білімдер
жиынтығы.
Бұл зерттеулер шығатын нақты тұжырым: концепт – бұл санадағы білім.
Ол ғылыми, мәдени, рухани, көркемдік танымда берілуі мүмкін немесе олардың
қосылып, ықшамдалған түрінде көрінуі мүмкін.
1.2 Аңшылық кәсібінің мәдениеттегі орны.
Евразияның кең сахарында мекендеген көшпенділердің болмыс-бітімі,
кең рухани өрісі, өмірлік арман-тілектері мен дүниеге деген талғам-
түсініктері ерекше сипатқа ие болып, тарих тағылымында мәдени мұра ретінде
дами түсті. Ғылыми негізделген дәйектер қазақтың арғы тегі – көшпелі
халықтың адамзат тарихында ақиқат дүниені тануы мен сол қоршаған ортаға
бейімділігі тұрғысынан елеулі рөл атқара отырып, мәдениет саласына да үлкен
үлес қосқанын дәлелдеп келеді.
Қазақ халқының этнос болып қалыптасуына, өзіндік ерекшелігімен
басқа жұртқа танылуына негіз болған ең басты бұлақтардың бірі – халықтың
өзімен бірге туып, бірге жасап, уақыт өте келе өзгеріп, дамып жатқан оның
мәдениеті. Қазақ мәдениеті – сонау көне энтостық, қауымдастық дәуірден
басталып, ру, тайпа, ұлыс, халық болған кезеңдерінен өтіп, бүгінге дейін
толастамай дамып, толығып, өзгеріп отыру арқылы халықтың ұлттық
дүниетанымымен, санасымен біте қайнасып, бірге қалыптасқан оның рухани
ұйытқысы, заттық көрсеткіші.[12.45.].
Мәдениет дегеніміз – белгілі бір этникалық топтың өмір-
тіршілігінен туындай отырып, олардың ғасырлар бойы жинақтаған шығармашылық
мұрасы, қоғам мен жеке адамның рухани ізденісінен, халықтың даналығы мен
адамгершілік нышандарынан қалыптасқан көрсеткіші. Осындай ұғымды білдіретін
тіліміздегі мәдениет сөзі араб тіліндегі қала, қалалық деген мағынаны
білдіретін маданият сөзінен келген. Еуропа елдерінде мәдениет ұғымы ежелгі
заманда жер жырту, баубақша өсіру ісімен және де өсімдіктер мен жануарлар
дүниесімен тығыз байланыста қарастырылды. Ал ұлттық энциклопедияда мәдениет
ұғымы төрт түрлі қырынан ашылған. Олар:
1) белгілі бір халықтың қол жеткізген табыстары мен шығармашылығының
жиынтығы;
2) адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік
ерекшеліктері (палеолит мәдениеті, кри-микен мәдениеті, т.б.;
3) адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі (сөйлеу
мәдениеті, еңбек мәдениеті, құқық мәдениеті, т.б.;
4) агромәдениет (дәнді өсімдіктер мәдениет, цитрустық мәдениет, т.б.)
[13. 415.].
Академик Ә. Қайдар мәдениеттің ұлттарға тән құбылыс деп атай
келе: Мәдениет жеке адамның басына тән қасиеттен басталып, бүкіл ұлттық
менталитетті, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт-
дәстүр, рухани-материалдық байлықты түгел қамтитын өте күрделі ұғым, - деп
баға береді.[14.13.].
Қазіргі уақытта мәдениет ұғымы белгілі бір тарихи дәуірдің, нақты
қоғамның, халықтар мен ұлттардың материалдық және рухани даму деңгейін
сипаттау үшін қолданылады. Сондай-ақ мәдениет жеке адамның өмір сүру
мақсаты мен құндылық жүйесі, адамның өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы
болып табылады. Ол әртүрлі әлеуметтік құрылымдардың, топтардың, ұлттардың,
жеке адамдардың өмір сүру жағдайына, талабына сәйкес қалыптасады. Мәдениет
адамдықтың өлшемі бола тұра, адаммен тікелей қатынаста өмір сүреді, себебі
адам бұрыннан жасалып келген мәдениетті бойына сіңіреді, қабылдайды, өзінің
болашақ қызметінің алғышартына айналдырады. Сөйтіп, өзінің білімін, адамдық
мәнін қалыптастырады. Мәдениеттану тұрғысынан әрбір нақты мәдениет
әлеуметтік болмыстың жандануы мен жаңаруының белгілі бір баспалдақтары
ретінде көрінеді. Бұл тұрғыда мәдениеттің басты мәселесі – адамзат
болмысының жандануы мен өзгеріске түсуінің немесе жаңару нұсқаларының
арақатынасы.[12.46.].
Адамзаттың рухы мен келбеті, оның ерік бостандығы мен тарихи
зейінесі, философиялық жүйелері мен рәміз-таңбалық өсиеттері, өмірлік
сабақтары, діні мен тілі, ділі мен мұраты – барлығы мәдениетпен біте
қайнасқан. Мәдениеттің ішкі мәні қоғамда өмір сүріп жатқан адамдардың
ізденістерінде айқындалады. Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың
келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастық
мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер жүйесі мәдениет өзегін құрайды.
Жазу-сызу болмаған ерте заманда мәдениет ырымдар мен сәуегейлікке, сенім-
нанымдарға, дәстүрлі түсініктерге иек артқан. Ескі ырымдар мен әдет-
ғұрыптардан архаизм мен анайылықты емес, қазіргі ұлттық мәдениеттердің
архетипін аңғарған жөн. Мәдениетті тек материалдық және рухани түрлерге
бөлгенде, мәдениет өзінің ішкі мағынасында менталды екендігін аңғартады.
Өйткені адамды қоршаған заттар, дүние – бұл мәдениеттің сыртқы көрінісі
ғана, оның мәні адам әрекетінің нәтижесінде руханилықты заттандыруда жатыр
[13.416.].
Сонымен белгілі бір ұлтты әлемге дербес этникалық топ ретінде
танытатын белгілердің бірі және бірегейі – мәдениет болып табылады. Қазақ
мәдениетінің пайда болу, жетілу, даму үдерістері ежелгі дәуірден бастау
алып қазіргі күнге дейін жалғасын тауып, жан-жақты дамып келеді.
Жалпы мәдениет адамзаттың үнемі рухани жетілуі мен жан-жақты
қалыптасуы негізінде сипаттала келе, оның қоршаған орта мен ішкі жан
дүниесінен дамытып жетілдірген өнер арқылы негізделеді. Өнер – ақиқат
өмірдің көркем образдар арқылы бейнелейтін қоғамдық сана мен адамзат
танымының негізінде дүниеге келіп, олардың іс-әрекетінің өзіне тән
ерекшеліктерімен дараланатын форма және ерекше сипатта қалыптасатын туынды.
Өнердің сан ғасырлық тарихы бар қолөнер, сөз өнері, бейнелеу өнері,
саятшылық өнері, ән-күй өнері және өткен ғасырларда өмірге келген театр мен
балет, кино мен цирк және эстрада өнері сияқты т. б. түрлері қазақтың
мәдени қоғамында қалыптасып, әрқайсысы өз деңгейінде дамып, ары қарай
жетілуде. Аңшылық – дәстүрлі қазақ өнері. Аңшылық – адамзаттың ең көне және
алғашқы күркөріс қарекетінің бірі болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке
ұласып, ортағасырдың соңына дейін шаруашылықтың негізгі бір түріне айналды.
Көшпелі өмір кезеңінде аң аулап, саят құру дәстүрін ұстанған қазақ халқы
үшін уақыт өте келе аңшылық үлкен тарихы бар дәстүрлі өнерге ұласқаны
тарихи шындық.
Адамзат алғаш әлемде пайда болған кезде-ақ өзін қоршаған ортаға
үйлесе өмір сүруге талпынған. Күн көріс қарекетімен әуелден әртүрлі
табиғаттағы жабайы жеміс-жидекті теріп жей келе, аң-құс аулауға машықтана
бастады. Мұны дала мәдениетіндегі сақталып қалған көне жәдігерлер
дәлелдеуде. Әсіресе, тасқа қашалған аң-құс аулаудағы бейнелер соның
айғағы іспетті.
Аңшылық- адамзаттың ең көне және ең алғашқы күнкөріс қарекетінің
бірі болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін
шаруашылықтың бір түріне айналды. Тарихи даму барысында табиғат ананың
қорының, дәлірек айтсақ, аң-құс фаунасының қатарының сиреуі, адамзат
баласының санының күрт өсіп, экологиялық апаттың қылаң беруі мен
технократтың өркениеттің кең қанат жаюы аңшылықты тежеуге мәжбүрледі. Әрі
діни фактордың күшеюі, адамдардың ақыл-парасатының арта түсуі, өркениетті
қоғам элеметтірінің дамуы табиғатқа деген қамқорлықты аттырды. Сондықтан аң-
құстарды жөн-жосықсыз, шектен тыс аулауға, құртуға шек қойыла басталды.
Әсіресе, адамдардың санасындағы мифтік түсініктері мен байырғы
дүниетанымындағы табиғат ананы қастерлеу оның аң-құсын, әсіресе қазақтар
Құдайдың малы, қоңыр аң деп қастерлеген бұғы, қарақұйрық, тауешкі,
құлжа қатарлы аңдарды және киелі құстарды шектен тыс аулауға, жөн-жозықсыз
қыруға жол берілмеді.
Осы кезден аң аулаудың көптеген тәсілдерінің бірі алға шықты, ал
қайсыбірі екінші қатарға ысырылды. Аңшылық тәсілдерінің аңды қыран құспен
алу, құмай тазымен аулау, ату қаруларымен (садақ, мылтықпен), түрлі жабдық-
саймандармен (тұзақ, абақ, шаншу, қақпан, атқы), әр алуан тәсілдермен (құм
қақпан, орға жығу, қысаңға қамап, сойылмен үру) аулау деген негізгі түрлері
бар.
Осылайша табиғи тәсілдермен аң аулаудың өрісі тарылып, оның кейбір
түрі, айталық құсбегілік пен тазы баптау кәсіптен гөрі, өнер сипатына ие
болды. Ұлы Мұхтар Әуезов айтқандай: Аңшылықтың үміт, қуанышы көп. Ыстық
оттай қызулы минуты көп, мағыналы өмір. Аңшылықта кісіні ақын күйіне
жеткізетін сезім күйі көп. Бұл - салқындап кеткен кәрі ақылдың өмірі емес,
сүйген ғашығыңды сағынып келіп, күліп-ойнап өткізген күндіз-түніндей ыстық
сезім өмір. Өйткені бір минуттың ішінде қуанатын да, жүдететін де сәттерді
басынан кешіреді. Соның бәрін айтып жүргендіктен аңшының тілі шешен, қиялы
жүйрік. Бүркіттің ұшқанына, түлкінің құтылмақ болған айласына, құсшының
ебіне арналған талай шешен сөздер бар. Аңшылық өміршен ілгері-соңғыдан
қалған талай қызықты, жанды, сұлу әңгімелер көп. [12.47.].
Қазақ халқының рухани байлығын көрсететін аңшылық өнеріне қатысты
мәдени мұраларға кеңінен тоқталсақ. Ерте замандарда аңшы құстарға қатысты
ең көне заттық деректер ретінде б.з.д. екі мың төрт жүз жыл бұрын
Монғолиядағы Ноин-улин тауынан табылған атақты ғұн қазынасы арасындағы
кілем, сырмақтарда тауешкіге түсіп жатқан жыртқыш аңның айқасы, Есіктегі
сақ обасынан табылған Алтын адам қазынасының жәдігерлерінде дәл сондай
көріністі бейнелеген алтын тоға – Орта Азиялықтарда аушы құс культінің аса
көнеден келе жатқандығының айғағы. Ертедегі қазақтар тұлпарды ғана емес,
сонымен бірге құсты да кие тұтып, мәйітпен жерлейтін болған. [15. 13-18.].
Аңшылық өнері туралы қазақтың барлығы дерлік ақын-жазушылары
көркем сөзбен бейнелеп, жырлап өткен. Әйтсе де қазақ халқының аңшылық
өнерін өлең жолдарына салып шебер бейнелеуде ұлы Абайдың туындыларымен
ешкімнің таласы жоқ. Ақын аңшылық туралы:
Қансонарда бүркітші шығады аңға
Тастан түлкі табылар аңдығанға,
Жақсы атпен тату дос – бір ғанибет,
Ыңғайлы ықшам киім аңшы адамға [16.7.].
Сондай-ақ халық аузына тараған мынадай мақал-мәтелдер бар: аң
таппаған – атынан көреді, ата алмаса – мылтығынан көреді; мылтықсыз мерген
– көзімен көріп, жүрекпен сезген, аң мен малдың қоңданатын кезі қоңыр күз
деген; аңды не көрінбеген атады, не ерінбеген атады; шын аңшының алдына –
аңның өзі келеді; ажалды киік адырға қашады; атқанның құсын жатқан
байланар, тарсонардан кең шиыр, алпыс құлан ат болмады, атасына нағлет
аңшылық және т.б.
Сонымен қатар ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ. қазақ жеріндегі аңшылық көрінісін
ұқыптылықпен, зор көңілмен бейнелеген орыс суретшісі В.В. Верещагиннің
Киіз үйдегі дәулетті қазақ, ұзақ уақыт қазақ өлкесімен тығыз байланыста
болған Г. Потаниннің Аңшы қазақ тақырыбына арналған фотоларынан байқауға
болады.
Сонымен аңшылық өнерінің қазақ мәдениетіне қосқан үлесі орасан зор
және ұлттық өнер ретінде қазақ этносының мәдениетіне алып келген мұрасы да
құнды болып табылады. Ондай мәдени мұраларды атап айтатын болсақ, еліміздің
ұлан байтақ жеріндегі тау-тастарға қашалып салынған аңшылық дәстүрін
бейнелейтін суреттер, қазақтың тұрмысындағы аңшылықтың сан түрлі көрінісін
бейнелейтін суреттер, өлең-жырлар және мақал-мәтелдер т.б.[12.51.].
2. Аңшылыққа қатысты атаулардың семантикалық топтары .
2.1 Аңшылыққа қатысты тұрақты тіркестер.
Халқымызды рухани-мәдени өміріндегі ең көне, маңызды өнердің бірі-
аңшылық өнер. Халықпен біте қайнасқан бұл өнер қазақ халқының бүкіл болмыс-
бітімін, даму деңгейін, наным-түсінігін көрсетеді. Осы өнерге қатысты туған
бүгінгі күні қолданыста бар немесе қолданыстан мүлдем шыққан, қолдану аясы
тар атаулар мен тұрақты тіркестер тілімізде мол кездеседі. Академик Ә. Т.
Қайдар: Халық пен тілді бір тұтас құбылыс деп қарасақ, тіл-халық өмірінің
материалдық және рухани байлықтарын бойына жинаған, оның наным-сенімдерін,
дәстүрін көрсететін, ұрпақтан ұрпаққа беріп отыратын баға жетпес байлық,-
деп айтады.[14.304.]. Аңшылық өнер көне замандардан бастау алғандықтан,
бүгінгі қазақ тілінің ауызекі, жазба әдебиетінде кездесетін жүздеген
тұрақты тіркестер мен атаулары қазақ тілінің сөздік қорының ең байырғы әрі
құнарлы құрамы болып табылады. Профессор Г. Н. Смағұлованың сөзімен айтсақ,
Тіл өзінің даму сатысында белгілі бір тарихи әлеуметтік жағдайға
байланысты, қоршаған орта, адамдар арасындағы түрлі жағдайлардан оқшау өмір
сүрмейді[17.34.].
Ұлттық сөздік қордың кең қабатын құрайтын фразалық тіркестер
құсбегілік, аңшылық кәсіпке байланысты тілімізде молынан кездеседі. Аталған
фразеологиялық тіркестедің мол ұшырасуы халықтың тіл байлығынан, салт-
дәстүрінен, әдет-ғұрпынан мағлұмат береді. Әр халықтың ұлттық тұрмыс-
тіршілігіне сай, наным-сеніміне қарай , табиғат құбылыстарының түрлі
әсеріне байланысты туған фразеологизмдер сол халықтың күн көріс тұрмысынан,
әдет-ғұрпынан хабардар етеді,- дейді Г. Н. Смағұлова.[17.46.].
Олай болса, күн көрістің көзі болып, кейін өнердің бір саласына
ауысқан аңшылық өнерге қатысты туған фразеологизмдердің мән мағынасына зер
салатын болсақ: көлденең келген көк аттыға байлау немесе көлденең жүрген
(келген) көк атты тұрақты тіркесі бар.Бұл тұрақты тіркес кез келген, кім
көрінген мағынасында жұмсалады. Аталған фразеологизмнің шығу төркіні
аңшылыққа қатысты. Осы фразалық бірлікке негіз болып тұрған сөз-байлау.
Қазақ дәстүрінде қанжығадағы олжаны ешкім сұрамайды, ал алғысы келген адам
аңшыға жоралғысынжасап, тек үйінде алатын болған. Ал қанжығаға байланып
үлгермеген аң-құсты сұраушы адам байлансын десе, аңшы ұстаған аң-құсты
сол жерде-ақ берген. Көлденең келген көк атты тіркесінің туу уәжі
аңшылыққа байланысты екені анық.
Фразеологизмдердің ішінде кейбір сөздер ерен байқалып, түп қазық
есебі қызмет атқарады. Ондай сөздер әлденеше фразеологизмдерде қайталанып
отырады. Аңшылық кәсібіне қатысты біраз фразеологизмдерге қанжыға сөзі
ұйытқы болған. Негізінен қанжыға сөзі түсіндірме сөздікте:
ҚАНЖЫҒА зат. Бір нәрсені байлау үшін ердің екі жақ қапталының арт
жағынан тесіп өткізілген жіңішке қайыс (ҚТТС 6 т. 8-9 б ). Ал тілімізде
аталған сөздің ұйытқы болуынан:
(-
ға) байлады
(-
сында) кетті
(-
да) көрісті
(-
да) жүрді
ҚАНЖЫҒА (-дан) қан кетті
(-
лас) болды
майланды
(-
ң) қан болсын (тілек)
(-
ң) майлансын (тілек)
(-
сын) қандады
сияқты фразеологизмдер қатары туындайды.
1) Тіліміздегі қанжығаға байлады; қанжығасында кетті фразеологизмі
олжалады, сыйға берді деген мағынасында көкпарды немесе аулап алған аңды
сыйға берді деген мағынасымен қатар, ықпалында кетті; шылауында кетті
мәнінде де жұмсалады.
2) Сондай-ақ қанжыға байланды (қандады); қанжыға қанданды, аузы
майланды; қанжыға қандалып, мылтық майланды фразеологиялық варианттары
аңшының сәтті сапарына қатысты олжалы болуына қатысты қолданылады.
3) Басы қанжығасында жүру тіркесінің беретін мағынасы – біреуге
тәуелді, бағынышты болу. Авторлық қолданыста бұл тіркес өзгеріске ұшырап,
Кімнің басы кімнің қанжығасында жүр (Абай) деп қолданылған.
4) Адамның қанжығасында кездесейік. Академик К. Аханов: Кейбір
тұрақты тіркестердің жасалуына түрлі аңыздар, әр түрлі ұғымдар мен
түсініктер негіз болғандығы аңғарылады дейді. [18.257.]. Аңыз әңгімелерге
сүйенсек, қоян көзінің маңдай тұсы шұңқыр болып келеді. Қоян балалағаннан
кейін адамның қанжығасында кездесейік деп теуіп, кейде тіпті емізбей
тастап кетеді делінген. Қоян – табиғаттың адамға тартқан сый-несібесі.
Үйірімен үш тоғыз. Олжа көбейсін деген мағынада аңшыларға айтылған
тілек. Бұл қазақтың көшпелі мал шаруашылығына қатысты айтылған тіркес.
Малдың басын көбейту мақсатында үйірге еркек малдар және тоғыз ұрғашыдан
бөлген. Бұл тіркеске қатысты ғалым Ә.Хәзимова: Аса үлкен сый-құрмет
жасағанда, сонымен қатар құн төлетіп, ерекше айып-жаза тарттырғанда тоғыз-
тоғыздан атап көрсетіп, межелік өлшем етіп белгілеуді қалыптастырған
дейді. [19.6.].
Бұл келтірілген мысалдардан еркін тіркестердің негізінде
фразеологиялық жасалғандығы аңғарылады. Тілдің ішкі заңдылығына сәйкес
тұрақты тіркестің негізгі мағынасы көмескіленіп, ауыспалы мағына бергені
талдау барысында айқындалды. Мысалы, қанжығасында жүру, көзі майланды т. б.
Халықтың өзімен бірге туып, бірге жасайтын фразеологизмдер уақыт өте келе
ішкі мазмұны да, сыртқы құрылысы да өзгеріске ұшырап отырады. Сол себепті
аңшылыққа қатысты тілімізде туған атаулар мен тілдік бірліктерді жинап,
зерделеу мақсатында зерттеу жұмыстарын жүргізу келелі мәселелердің бірі.
Олай болса, тіліміздегі фразеологизмдердің қатарын толықтыратын аңшылық ,
құсбегілік кәсіпке қатысты әрбір фразалық тіркестің мән мағынасы,
мазмұнында терең сыр жатыр. Аталған бағыттағы фразеологизмдер халқымыздың
ғасырлар бойы кәсібіне, өнеріне айналған аңшылыққа қатысты аңыздармен де
тығыз байланысты.
Аңшылық өнері ертеден бар. Ешкімге зияны жоқ, өзім көрген бір
қызық ісім екен бұл жалғанда деп Абай айтқандай, аңшылық, әсіресе құс салу
қазақтың бір сүйікті қызықшылық кәсібі болған.
Қазақтың дәстүрлі құсбегілі және атбегілігі жайын арнайы зерттеген
этнограф Биқұмар Кәмәләшұлы: Түркі дәуірлерінде дала тағысы, аң- құстарға
көк сермендесі қыран-алғыр жыртқыш құстарды қолға үйретіп, табиғаттың екі
тағысын үйлестіре аңшылық құруы, қажетке сай олжалы болумен қатар, қоршаған
ортаның тепе-теңдігін сақтаудағы әлемде теңдесі жоқ, тек қана қазаққа тән
ғажайып өнер болды - деген ой түйеді.[15.4.].
Бұл өнер әрі құс жайлы ақындар поэзиясында көп жырланып, көптеген
айшықты сөз келісімдері жасалған. Сондай-ақ, мол тіл қазынасының бір алуан-
фразеологизмдер десек, қазақ халқын айқындап тұратын киелі өнер- аңшылыққа
қатысты тұрақты тіркестер осы мол қазынаны толықтырады.
Фразеолог ғалым Г.Н. Смағұлова: Әр халықтың ұлттық тұрмыс-
тіршілігіне сай, наным-сеніміне қарай, табиғат құбылыстарының түрлі әсеріне
байланысты туған фразеологизмдер сол халықтың күн-көріс тұрмысынан, әдет-
ғұрпынан хабардар ететіндігін айтқан болатын [17.46.].
Шындығында да аңшылыққа қатысты фразеологизмдер дәл осы өнердің
(кәсіптің) қыр-сырынан, өзгешеліктерінен мол мағлұмат береді.
Сөз болып отырған кәсіпке қатысты фразеологизмдердің мән-мағынасы
кейбір жағдайда айқын бола бермейді, сондықтан ондай фразеологизмдердің
семантикасын тек контекс ауқымында түсіне аламыз.
Мысалы:
Қан сонарда бүркітші шығады аңға,
Тастан түлкі табылар аңдығанға.
Жақсы ат пен тату жолдас- бір ғанибет,
Ыңғайлы ықшам киім аңшы адамға.
(Абай)
Осы өлең шумағындағы ҚАН СОНАР фразеологизмнің мағынасы жеке алғанда
түсініксіз де, ал контекс ішінде мағынасы анығырақ байқалады. Яғни,
мұндағы СОНАР -алғашқы жауған қар [20.104.], кейде аңға шығу мезгілі-
қардың жаңа жауған күніне дәлме-дәл келсе, оны кете сонар, сонар қар
деп те атайды. Сонар қар кезінде қар аязға ілінбегендіктен, анның іздері
анық байқалады. Сондықтан әккі аңшы мол олжалы болады. Сонардың
ерекшелігіне, қардың түскен мезгіліне қарай бірнешеге бөлуге болады:
1)Ұзақ сонар- ұзақ жауған қардың әсерінен аңның ізі нашар
көрінеді, сондықтан аңшылар аңды ұзақ уақыт іздеп жүріп олжалайды.
2)Келте сонар- қар тоқтай салысымен жортқан аңның ізіне түсіп,
аңшылар аз уақыт аралығында қанжығасына олжа байлайды. Мысалы, Өткен қыс
қаңтардың ортасы ауа аңшының арманындай келте сонар түсіп, осы Жәкен қояр
да қоймай Мұсаны аңға алып шыққан.(А. Сейдімбек).
3)Қан сонарда қар қылаулап тұрады, аңның ізіне қарап қай жаққа бет
түзегенін, қандай аң екенін бірден аңғарған аңшы аңды қиналмастан ұстап
алады.
4)Малма сонар- аң-құс салушылардың мол әрі сайлы құрал-
жабдықтармен аң аулауын айтады.
5)Қырбық сонар – әлі беки қоймағанқарда аңға шығу. Мысалы, Бұған
шейін анда-санда түскен қырбық сонары болмаса қар да беки қоймаған.(А.
Сейдімбек)
6)Қара сонар- қар жаумай тұрып, саят уақыты келгенде аңға шығу.
СОНАР сөзінің мағынасына, этимологиясына байланысты тілшілер
арасында әртүрлі пікірлер бар. Қысқаша этимологиялық сөздікте сонар сөзі
түркі-монғол тілдерінің біразында жеке-дара қолданыла беретін байырғы сөз,
қырғыз тілінде сонор және онымен түбірлес бірнеше туынды сөздер кездеседі
делінген. Мысалы, сонор-1) жаңа жауған жұқа ар; 2) жаңа жауған қардан кейін
құс немесе итпен аулау; сонор куу- жабайы аңдардың артына түсу; сонорлаш-
аңға бірге шыққан жолдас; сонун- жақсы, ыңғайлы, алғашқы қызық және т. б.
В. В. Радловтың көрсетуі бойынша қырғыз тілінде сону- жан адам баспаған
қар; ешкім тимеген жер. Якут тілінде сонорсонунсонуосоно- күздегі
бірінші жауған қар. В. Дальдің сөздігінде сонорить (охотиться на лыжах за
дикими козами, открывать след, прослеживать, выслеживать зайцев по
свежевыпавшему, осенному снегу) деген етістік формасы сонор сөзінің
негізінде жасалған. Қан сонар тіркесі алғашқы қардан кейінгі тым-тырыс
уақыт деген ұғымды береді. Академик Ә. Қайдар сонар сөзі сон түбірінен
үрбіген дейді. Сон [son] (нечто новое, нетронутое, впервые появившееся,
свежее): сонысон+ы свежий, нетронутый( о снеге); сонор сон+ар пороша,
первый, свежий, нетронутый снег[21.249.]. Сонар туынды сөз, тілдің даму
барысында –ар қосымшасы түбірге сіңісіп кеткені байқалады. Қазіргі қазақ
тілінде- ар сөз тудырушы өнімді жұрнақ(М. ақ-ағар).
Саятшылық дәстүрге байланысты айтылатын сал бурын фразеологизмнің
беретін мағынасын да бірден анықтау қиын. Егер: Бұл өңірдің аңшылары
күздің осы шағында, сондай аңшылық жолына, сал бурынға аттанушы еді (М.
Әуезов) десек, сал бурын- саятшылар көп боп, жиналып аңшылыққа шығу деген
мәнді білдіреді.
Аңшылықта қажет құралдардың бірі- қамшы. Қамшыны аңшылық кезінде
жыртқыш аңды соғып алу үшін қолданылатын кездері аз емес. Сонымен қатар
аңға шыққан және қыран бүркіт ұстаған саятшының астында жараулы ат болуы
және қамшы болары анық. Қазақ тілінде қамшы сөзінің фразеологиялық
парадигмалары тақырыптық семантикалық жағынан әртүрлі. Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігінде қамшы сөзі 16 тұрақты тіркеске ұйытқы болған:
1. қамшы боп тиді- жанына ауыр тиді
2. қамшы болды-түрткі болды
3. қамшыдай қату- 1) арықтау; 2) баптау
4. қамшы жеу( көру)- таяқ астына алды
5. қамшы жұмсау-сабау, зорлық жасау
6. қамшы кесті шабан- аяғын баспайтын, тым құрсау
7. қамшылар жақ -оң жақ мағынасында
8. қамшы салмады- қамшы тигізбей жүріп отыру
9. қамшы салдыртты- болдырды, шаршады
10. қамшы салым жер- халықтық өлшем, өте жақын
11. қамшы алып беруге жарамау- қолынан ештеңе келмейтін кісі
12. қамшысынан қан сорғалаған - қаныпезер, жауыз
13. қамшысын үйіреді де отырады- зорлықшыл, озбыр кісі
14. қамшы сілтесіп келді- егесіп келді
15. қамшы үйірді- қорқытты, күш көрсетті
16. қамшы тигізбеді- қамшы тигізбей жүретін жүйрік ат
Ғалым Г.Н.Смағұлованың пікірінше: Келтірілген фразеологизмдерде
қарудың әрекетіне негізделген образдылық бар (номинативті - екі-ақ мысалда:
қамшы кесті шабан, қамшылар жақ) [22.154.].
Аңшылыққа қатысты айтылатын сөздердің мағынасы жеке тұрғанда емес,
тек контексте көрініс табады. Сонымен қатар тек аңшылыққа қатысты сөздердің
фразеологизмге ұйытқы болуы міндет емес, мысалы ақ сөзі. Аңшылыққа
қатысты атаулардың мәнін, мазмұнын ашу, кең тұрғыда қарастыру бүгінгі күн
талабынан туындап отыр. Себебі, тіл мен таным, тіл мен мәдениет тығыз
байланысты.
2.2 Аңшылыққа байланысты наным-сенімдер.
Аңшылық ерте заманнан бергі ата-бабамыздың қосалқы кәсібінің бірі
екендігінде дау жоқ. Дегенмен де бұл кәсіп барлық қазаққа берілмеген.
Сонымен бірге аталған кәсіп қазақтың тіршілік ету көзі әрекеті бола қойған
жоқ, керісінше саятшылық, көңіл көтеру мақсатында болғандығын жоққа шығара
алмаймыз. Бірақ бізге тарихтан белгілі ел ішіндегі әккі, тәжірибелі аңшылар
еліміздің басына түскен қиын қыстау күндері ашаршылықтан аймақтағы елді
аман алып қалғандығын білеміз.
Енді, осы аңшылыққа байланысты аңшылардың тәжірибесіне мықтап сіңген
көптеген діни жора жосындар, сенім нанымдар да жеткілікті.Солардың
кейбіріне назар салып көрейік.
Мәселен, ислам дінімен байланысты ауланған аңның еті адал,
арам болып бөлінеді. Аңшылықта алынған хайуандардың еті мына жағдайда
адал болып саналады. Негізінен аңшыларға аңды бүркіт, қыран сондай-ақ итпен
аулау рұқсат етілген. Бірақ құста, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адамзат қоғамы дамып, өндіріс, мәдениет, ғылым өрбіген сайын,
адамның танымдық, ұғымдық ой-өрісі арта түсетіні заңды құбылыс. Санада
қалыптасқан ұғымды танытудағы шеңбері де кеңейе түсетіні де белгілі.
Сондықтан қазіргі тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың басты мәселесі
санада тілге дейінгі бейнеленген дүниелердің ішкі мәнін түсіндірудің әдіс-
тәсілдерін табу. Бұл процесс жан –жақты зерттеуді қажет етеді. Бұл қызметті
жүзеге асыратын когнитивтік бірлік- концепт.
Концепт бір сөздің беретін ұғымы, түсінігі емес, күрделі
семантикалық бірлік. Ол тілдік бірліктердің қандайын болса да (сөз, сөз
тіркесі, сөйлем, дискурс) белгілей алатын, семантикалық өріс ретінде де
көрініс беретін мағына. Онсыз ол концепт деңгейіне көтеріле алмайды.
Концептінің құрылымын жалпылама түрде қарастырғанда бірқатар зерттеушілер
оны шеңбер тәрізді елестетуге болатындығын, оның ортасында концептінің
ядросы - негізгі ұғым орналасса, перифериясында мәдениет, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлер мен халықтық және жеке тәжірибе әсерінен қалыптасқан
дүниеліктердің барлығы орналасатындығын айтады. Адамзат алғаш әлемде пайда
болған кезде-ақ өзін қоршаған ортаға үйлесе өмір сүруге талпынған. Күн
көріс қарекетімен әуелден әртүрлі табиғаттағы жабайы жеміс-жидекті теріп
жей келе, аң-құс аулауға машықтана бастады. Мұны дала мәдениетіндегі
сақталып қалған көне жәдігерлер дәлелдеуде. Әсіресе, тасқа қашалған аң-
құс аулаудағы бейнелер соның айғағы іспетті.
Аңшылық- адамзаттың ең көне және ең алғашқы күнкөріс қарекетінің
бірі болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін
шаруашылықтың бір түріне айналды. Тарихи даму барысында табиғат ананың
қорының, дәлірек айтсақ, аң-құс фаунасының қатарының сиреуі, адамзат
баласының санының күрт өсіп, экологиялық апаттың қылаң беруі мен
технократтың өркениеттің кең қанат жаюы аңшылықты тежеуге мәжбүрледі. Әрі
діни фактордың күшеюі, адамдардың ақыл-парасатының арта түсуі, өркениетті
қоғам элеметтірінің дамуы табиғатқа деген қамқорлықты аттырды. Сондықтан аң-
құстарды жөн-жосықсыз, шектен тыс аулауға, құртуға шек қойыла басталды.
Әсіресе, адамдардың санасындағы мифтік түсініктері мен байырғы
дүниетанымындағы табиғат ананы қастерлеу оның аң-құсын, әсіресе қазақтар
Құдайдың малы, қоңыр аң деп қастерлеген бұғы, қарақұйрық, тауешкі,
құлжа қатарлы аңдарды және киелі құстарды шектен тыс аулауға, жөн-жозықсыз
қыруға жол берілмеді.
Осы кезден аң аулаудың көптеген тәсілдерінің бірі алға шықты, ал
қайсыбірі екінші қатарға ысырылды. Аңшылық тәсілдерінің аңды қыран құспен
алу, құмай тазымен аулау, ату қаруларымен (садақ, мылтықпен), түрлі жабдық-
саймандармен (тұзақ, абақ, шаншу, қақпан, атқы), әр алуан тәсілдермен (құм
қақпан, орға жығу, қысаңға қамап, сойылмен үру) аулау деген негізгі түрлері
бар.
Аңшылық өнерінің қазақ мәдениетіне қосқан үлесі орасан зор және
ұлттық өнер ретінде қазақ этносының мәдениетіне алып келген мұрасы да құнды
болып табылады. Ондай мәдени мұраларды атап айтатын болсақ, еліміздің ұлан
байтақ жеріндегі тау-тастарға қашалып салынған аңшылық дәстүрін бейнелейтін
суреттер, қазақтың тұрмысындағы аңшылықтың сан түрлі көрінісін бейнелейтін
суреттер, өлең-жырлар және мақал-мәтелдер т.б.
Халық аузына тараған мынадай мақал-мәтелдер бар: аң таппаған –
атынан көреді, ата алмаса – мылтығынан көреді; мылтықсыз мерген – көзімен
көріп, жүрекпен сезген, аң мен малдың қоңданатын кезі қоңыр күз деген;
аңды не көрінбеген атады, не ерінбеген атады; шын аңшының алдына – аңның
өзі келеді; ажалды киік адырға қашады; атқанның құсын жатқан байланар,
тарсонардан кең шиыр, алпыс құлан ат болмады, атасына нағлет аңшылық және
т.б.
1. Қазіргі лингвистикадағы концепт мәселесі.
1.1 Тіл білімінде концептінің зерттелуі.
Ғылыми зерттеу қажеттіліктен басталады. Қазақ тіл біліміне
концептілік зерттеулерге жалпы тіл біліміндегі обьективті себептер,
когнитивтік ізденістердің ықпалымен қатар, Қазақстан өміріндегі өзгерістер
де себепкер болды. Ең алдымен қазақ тіл білімінде осы саладағы зерттеулер
қажеттілігі туындады. Бүгінгі таңдағы Қазақстанның ұлтаралық, халықаралық,
мәдениетаралық қарым-қатынастарының кеңіп, белсенденуінің, қазақ еліне
осыған байланысты көптеген мақсат, міндеттер жүктелуінің нәтижесінде
ұлтаралық қарым-қатынастағы қазақ тілінің орны қазіргі Қазақстан мамандары
үшін де, Қазақстанмен жұмыс істейтін шет ел мамандары үшін де алғашқы
орындағы мәселе. Концепттілік өріс, сәйкесінше әрбір концепт халықаралық
қарым-қатынастың категориясы болғандықтан тілдік концептерді зерттеу үлкен
маңызға ие болды. Мәдениетаралық, ұлтаралық қарым-қатынас әр уақытта ұлттың
маңызды концептілерін тану қажеттілігін туғызады. Екінші себеп ұлттық
мұраны зерттеудің белсенденуі, зерттеудің мақсаты мен ұстанымдарының
өзгеруі.
Концептілік зерттеулер, таным мәселесін тіл тұрғысынан қарастыру
жалпы тіл біліміне бүкіл әлемнің гуманитарлық ғылымдарында 50-60 жылдары
жүріп өткен когнитивтік зерттеулердің ықпалымен келді.
Когнитивті ғылымдарды когнитивизм деп те атайды. Когнитивизм
терминінің түрлі бірнеше мағынасы бар: 1) бұрын психология аясында
қарастырылған таным, танымдық процестер мәселесіне қайта оралу; 2) бүкіл
когнитивті ғылымдарға синоним ретінде қолданылады; 3) когнитивті
ғылымдардың дамуының бастауында тұрған даму сатысы.
Когнитивті лингвистиканы В.А. Маслова жеке ғылым деп қарастырады.
Когнитивті лингвистика АҚШ-да дүниеге келіп, белсенді дамығанымен Еуропада
зерттеудің өз бағыты қалыптасты. Когнитивті лингвистиканың басты мақсаты
тілдік қабілетті немесе тілді ішкі когнитивті құрылым ретінде білу,
сөйлеушіні-тыңдаушыны ақпаратты өңдейтін өз алдына жеке модульдерден
тұратын жүйе ретінде сипаттап, түсіндіру. [1.17.].
Концептердің зерттелуінде Тілдің логикалық анализі тобының ролі
зор. Олар концептік зерттеулерде белгілі дәрежеде өзіндік жол сала алған
топ. Тілдің логикалық анализі тобының еңбектерінде негізінен рухани
мәдениеттің басты терминдері: парыз, тағдыр, ақиқат, өтірік,
жақсылық, жамандық, жан және т.б. қарастырылды. Бұл концептер қазақ
тіл білімінде арнайы концептік зерттеулердің нысаны болғанымен, қазақ
мәдениеті мен психологиясында өзіндік нақышымен көрінетін концептер.
Мысалы, жақсылық концептісін алатын болсақ, бұл ұғым атауы қазақ халқы
үшін ертеден-ақ антропоним болып қалыптасқан.
Дерексіз лексиканың кез-келген сөзі қандай да бір мәдениеттің
өзгешелігімен ажыратылса, белгілі бір мәдениет өкілімен игеріліп, оның
ажырамас бөлігіне айналса, концепт (мәдени сөз) болып таныла алады.
Сондықтан, Тілдің логикалық анализі тобының басым көпшілігі
анықтағанындай тек философиялық ғылыми ұғымдарды белгілейтін сөздер ғана
емес, әдет-ғұрып, салт-дәстүрді білдіретін сөздер де мәдени концепт
деңгейіне көтерілуі мүмкін. Мысалы, наурыз еуропа халықтары үшін жылдың
үшінші айы болса, түркі халықтары үшін наурыз – жыл басы, үлкен той, ол
көптеген салт-дәстүрмен ассоциацияланады, т.с.с. Халықтың өмір сүру
дағдысын (көшпенділік, күзеу, қыстау, жайлау), адамның әлеуметтік жағдайын
) би, кедей, қойшы, сұлтан), адамның жеке қасиеттерін (адалдық, нәзіктік,
батылдық, ерлік), тіпті нақты процестердің атын білдіретін (жүн түту, киіз
басу, аңшылық, айтысу) сөздер де мәдени мәнге ие бола алады.
Мәдени концептілердің аясы нақты, жинақтаушы және заттық лексика
есебінен кеңеюі мүмкін. Мысалы, қазақ халқы үшін шаңырақ, ертоқым,
жер, жусан селеу, қамшы, ақжаулық сөздері мәдени сөз болып
табылса, өзге халықтар үшін саре, қар, тайга, самаурын, кенгуру
сияқты сөздер мәдени мәнге ие болуы мүмкін. Өсімдік, жан-жануар, тұрмыс
заттары, қандай да бір табиғат құбылыстары, іс-әрекет түрлері, белгілі бір
мәдениеттің ажырамас бөлігі болғандықтан, өзге тілдердегі баламаларынан
мәдени компонентімен ажыратылады. Сөздердің мәдени концептер қатарына өтуі
оның мәдени игерілуінен болған прагматикалық және семантикалық жағына қайта
ұғынылуымен байланысты: бұл сөз қандай да бір мәдениетке тән нәрселер
тұрғысынан қарастырылады; сонымен қатар, сөз материалдық мәдениет затын
немесе құбылысын атаса, ол зат немесе құбылыс енді рухани құндылық сияқты
бағаланатын болады. Игерілген сөз – концептерді мысалға ала отырып бір
мәдениеттің екі жағы – материалдық және рухани мәдениеттің арақатынасын
көруге болады. [2.14.].
Концепт термині Ресей лингвистикалық әдебиеттерінде ең алғаш
қоршаған орта құбылыстарының тілдік-мәдени игерілу процесін көрсету
мәселесімен байланысты 20-30 жылдарда пайда болды. Бұл зерттеулер өз
бастауын орыс философы С.А. Аскольдов-Алексеевтың 1928 жылы Русская речь
жинағында жарық көрген Концепт және сөз мақаласынан бастау алады.
Автордың түсіндіруінше, концепт – сөз бен оның мәні (ұғымы) арасындағы
байланыстырушы. Аяқ астынан сөйлегенде біздің санамыз сөз ұғымдарын
пайдалана алмайды, сондықтан жаңа мәндік элементтер ретінде ұғымдар емес,
алғаш қалыптасқан ой-ментальді сигналдар іске қосылады. Осылардың өзі
концепт. Егер автордың ойына жүгінсек, тұжырылған ұғым емес, ұғымның
ұрығы, өйткені, ол оған ұғымнан бұрын беріледі және кейіннен ұғымға
ұласатын семантикалық құрылым оның бойында о бастан болады. Концепт өзі
уақыт пен түсініктен тыс тұрып сөздердің уақыт пен кеңістіктегі ұғымдық-
тектік байланысын табуға көмектеседі. [3.28.].
Концептті зерттеуге когнитивтік лингвистикада басты назар
аударылады. Концептің табиғатын тануда деген кез келген ұмтылыс онымен
сабақтасып, астарласып жататын ұғымдардың, терминдердің бар екендігін
көрсетеді. Олар ең алдымен: концепт, ұғым, мағына.
Ұғым және концепт
Ұғым және концепт терминдері бір жағынан сөздің мазмұндық жағының
әр түрлі кезеңін, екінші жағынан олардың әртүрлі қызметін көрсетеді.
Ұғымнан концепт ұлттық менталитетті көрсете алатын алғашқы түсінік ретінде
де, әмбебап мәдени түсінік ретінде де ерекшеленеді.[2.24.].
Философиялық анықтама бойынша, концепт-жалпы ұғым, мағына. Ал
"ұғым, мағына"- ойлау категориялары ретінде логикалық термин. Сондықтан да
"концепт", "ұғым", "мағына" терминдерін бірде тұтас, бірде бөлек
қарастырылады. Алайда, айырым белгілерін жоққа шығармайды. Дүниені,
шындықты адам санасының қабылдауы тек ұғымның айналасында қалып қоймайды.
Концептінің жасалуына ұғым емес, заттық образдар (заттың бейнесі)
негіз болады. Мысалы, ана сөзі ұғым бойынша-шеше(Ананын ақ сүтін ақтау).
Бұл адамдардың бәрі білетін ең негізгі басты сипаты. Бірақ бұл ұғыммен
қатар ана туралы басқа да түсініктер бар.Мәселен, анаға қатысты тілімізде
бағалауыштық, коннотативтік бірліктер, мақал-мәтелдер, фразеологиялық
тіркестер, нақыл сөздер мен афоризмдер қалыптасқан. Демек, ана ұғымын
тереңдететін, нақтылай түсетін, жан-жақты сипаттайтын басқа қосымша мәнді,
қажетті мәдени мағлұматтар арқылы менталдық деректер жинақталған. Бұларды
саралай келгенде, ұғымдық саты толыға береді де, концепт дәрежесіне
көтеріледі.
Сондықтан кез келген ұғым, сөз концепт бола бермейді. Концепт болу
үшін белгілі бір ұғымға қатысты ұлттың мәдени көрсеткіші болатын тілдік
дерек-лексика-семантикалық тақырыптық топ, сондай-ақ менталдық мінездемені
қажет ететін және философиялық мазмұнды, логикалық бағдары бар ұжымдық
білім көрсеткішіне негізделген күрделі құрылымды бірлік болу керек. [4.
147.]
Концепт белгілі бір ұлт мәдениетіне тән болғандықтан, сол ұлт
бейнесін көрсететін салт-дәстүрлер көрінісі, ұлтқа тән таным мен білім
сияқты ерекшеліктеріне қарай жетілдіріліп отырады.
Концепт туралы айтылған ой-пікірлерді сараптап, тұжырымдай келе,
концептінің ең басты өлшемдерін айта кету керек. Олар:
-бейнелілік
-ұғымдық
-құндылық
Концептінің бейнелілігі-бұл заттар мен құбылыстар, оқиға сипаттарын
көру, есту, сипау, иіс, дәм арқылы тәжірибелік біліміміздің дара
қасиеттерімен біздің жадымызда сақталуы.
Концептінің ұжымдық жағы-бұл концептінің сипаты, құрылымдық
белгілері, дефинициялары, бір-бірімен алшақ өмір сүрмейтін басқа
концептілермен салыстырмалы ерекшеліктері және ең басты адамдар іс-
әрекетінің жүйелі түрде тілде белгіленуі.
Концептінің құндылық жағы-концепт ретінде тануға, қарастыруға,
талдауға тұрарлық әрі жекенің, әрі ұжымның жасаған ұлттық ерекшелігі.
Концепт тіл – тілдегі сөз астарын және сөз байлығын мейлінше жан-
жақты талдауға мүмкіндік береді. Концептуалдық талдау нысаны-менталдық
кеңістіктегі мәдени мазмұндағы базалық концептілер.[5, 36.].
Концепт-адамдардың білімі мен тәжірибесін қамтитын таным және
ақпараттық құрылымдағы менталдық қордың бірліктерін білдіретін термин.
"Концепт" термині ғылымдар тоғысында жиі талдауға түскені соншалық,
лингвистер әр қырынан қарастырғанда әртүрлі толықтырулармен жан-жақты
анықтай түскен. Сонымен концепт:
- тілден тыс ойлау арқылы қалыптасқан мазмұн;
- "менталдық лексикон бірліктері" (Е. С. Кубрякова);
- тіл мен ойлаудың аралығындағы "түсініктер бірліктері"(Ю.Н.Караулов);
- ұжымдық және жеке таным бірліктері (А. А. Залевская)
- тұрақты тілдік құрылымдармен диахронды және синхронды байланыстағы
мағынаның көпқабатылығы;
-идиалды дүние нысанының субъектідегі түсінігі (А. Вежбицсая);
-таңба арқылы танылған ұғым (М. В. Никитин);
-қабылдау, ұғым, білім, ассоциация, әсерлердің шоғыры (Ю. С.Степанова);
-"нысанның көру, есту, дәм, вербалды және басқа сипаттарын біріктерін"
категория (В. А. Пищальникова);
-адам танымындағы мәдениет бірлігі, мәдени ақпараттар жиынтығы.
"Концепт" пен "стеоретип" терминдерін В. В. Красных қарама-қарсы
салыстыра қарастырып, мынадай тұжырымдар жасайды:
1) концептіге-тілдік білімдер де енеді (мысалы, сөздердің
тіркесімділігі), ал стеоретип- бейненің вербалданған түрі;
2) концепт арқылы- абсрактылы деңгейдегі архетиптерді анықтауға болады,
стеоретип- оған қарағанда анық, нақты;
3) концептіге - менталдық білімдер жүйесімен орайлас келетін
парадигматиалық құбылыстар тән болса, стеоретипте- коммуникативтік
дағдылар да көрінеді.
4) концепт- санада гештальт пен проппозиция түрінде сақталса, стеоретип-
санада құрымдық фрейм күйінде сақталады. [6.19.].
Лингвокогнитивтік аспектіде концепт – ақиқат дүниенің санада жан-
жақты жинақталып, тұжырымдалған ақпараттары мен когнитивтік семантикасы
арқылы бейнесі. Әрбір концепт – тіл арқылы көрініс табады, концептіні
танытуда тілдік семалар қызмет атқарады. Дүниені танытатын әрбір сема
санада фрейм, сценарий, ойсурет, схема секілді фонға салынған ситуациялар
мен бейнелер болып табылады.
Концептілік жүйе дегеніміз – концептілік құрылымдардың реттелген
формасы. Концепт ұғымының теориялық негіздері Н.Д. Арутюнова, Е.С.
Кубрякова, Ю.С. Степанов, Д. Лихачев, Р.М. Фрумкина, Е.В. Рахилина, А.
Вежбицкая, А.П. Бабушкина, В. Маслова т.б. көптеген ғалымдардың еңбегінде
сөз болады. Қазақ тіл білімінде тілдік таңбалардың семантикалық құрылымы,
концептілік өріс, концептінің құрылымдық түрлері М.Күштаева, С. Жапақовтың,
К.Күркебаевтың, Г.Зайсанбаеваның, А.Әмірбекованың т.б. диссертациялық
зерттеулерінде қарастырылады. Осы зерттеушілер еңбектерінде концептінің
түрлі анықтамалары, оның маңызы көрсетілген.
Тәжірибе жинақтау барысында тілде бейнеленген ғалам бейнесі өзара
логикалық концептуалды жүйе құрайды, нақты бір концептілерге айналып
отырады. Ол концептілік жүйелер қайта құрылып, толығады және адам оны үнемі
нақтылап отырады. Өйткені концептілер жүйеге ене отырып, оның мүшесі
ретінде көптеген өзге де концептілермен өзара байланысады және өзгеріске
ұшырап отырады. [7.24]..
Концепт сөзі мағына мен ұғым, лингвомәдени бірліктерді сипаттайтын
терминдердің орнына да қолданыла бастады. Бірақ олардың бір-бірінен ара
жігін ажыратып алған дұрыс. Сол себепті зерттеуші ғалымдар мағына, ұғым,
концепт сөздерінің ара жігін ажырату жөнінде орынды пікір білдіреді.
Мәселен, Ю. Степанов: мағына тек тіл жүйесінде анықталатын тіл білімінің
термині, ал ұғым тіл білімі мен логика саласындағы логикалық қатынастар
жүйесінде анықталады деп көрсетсе, С. Аскольдов-Алексеев концеп лексикалық
мағынаға қарағанда ауқымы кең дүние, - деп таниды. Концепт пен ұғым
терминдері ішкі формасына қарай ұқсас. Себебі латынның conceptus – ұғым
деген сөзінің тікелей калькаланған түрі. Соңғы уақытта екі ұғымның да
өзіндік ерекшеліктері бар екендігі байқалады. Ұғым танылатын обьектінің
мәнді, мазмұнды қасиеттерінің жиынтығы болса, концепт ұлттық болмысқа
негізделген ментальді білімінің жиынтығы деп түсіну қажет. Концептіні
таныту үшін кез келген тілдік бірлік, лексика-фразеологиялық мағынасы бар
бірліктер алынады. Алайда концепт ретінде барлық ұғым алынбайды, тек
белгілі бір мәдениетті тануда қолданылатын жалпы ұлттық құндылықтардың
ерекшелігін танытатын күрделі ұғымдар ғана танылады.
Концепт пен ұғымның басқа да өзгешеліктері бар: ұғым өз бойына
мәнді, маңызды белгілерді жинайды, ал концепт – бұнымен қоса, мәнді емес
қасиеттерін де қамтиды.
Сонымен, концепт пен ұғым – ғылымда екі түрлі термин. Ұғым – логика
мен философия термині, ал концепт – математикалық логика, мәдениеттану,
когнитивтік тіл білімі термині. Концепт пен мағына біржақты ұғымдар емес.
Концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинайды, ал сөз өз мағынасымен
концептінің бір элементін ғана танытады. Концепт терминін анықтау сөз
мағынасының қалыптасуына үңілуден туындайды. [7.26.].
Ұғым өз бойына дүние туралы ақпараттың ең басты деген маңызды
белгілерін жинақтайды, ал концепт бұлардың барлығын қамти отырып, өз
бойында белгілі бір құбылыстардың мәнді емес бөліктерін, қасиеттерін де
қамтып отырады. Ұғым құрылымының мүмкіндігіне қарағанда концепт құрылымының
шеңбері едәуір кең. Концепт пен ұғымды оның құрылымдары арқылы ажыратуға
болады. В.А. Маслова өз еңбегінде: Ұғым құрылымында тек мазмұндық
элементтер болады, оған концептілік құрылымдағы барлық компонент ене
бермейді. Концептінің әрқашан эмоциональды, экспрессивті, бағалауыш
сәулелері көрінеді, - дей отырып, концепт пен мағына біржақты ұғымдар
еместігін, себебі, концепт дүние туралы тұрақты мәліметтер жинаса, сөз өз
мағынасымен концептінің бір элементін танытатынын, концептіні анықтауда оны
танытып тұрған мағыналар мен сөйлемдереге, дискурсқа сүйену керектігін
айтады. [8.76.].
Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде
концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальді
қабілеттер негізінде танылатыны айқындалды. Кең ұғымда концепт – санадағы
ментальді бірліктер мен психикалық ресурстар қызметі арқылы индивидтің
тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық құрылым. [9.90.]. Концепт
ұғымына берілген тұжырымдар мен зерттеулерді сараптау нәтижесі оның
қалыптасуы мен танылуының мынадай басты қағидаларын анықтауға негіз болды.
Концепт- санада қалыптасатын логикалық болмыс. (С.А. Аскольдов-
Алексеев, Чесноков, Е.С. Кубрякова). Концепт- бұл сөзбен оның ұғымы
арасындағы делдал. Ішкі сөйлеу барысында санада қалыптасқан ұғым бірден
сөзбен таңбалана алмайды. Сондықтан оның орнына мағына элементі ретінде
ойдағы алғашқы түсінік – ментальді сигналдар көмекке келеді. Бұл концепт
болып саналады [3.28.]. Концепт – зат не құбылыстардың өзара қарым-
қатынасы қалай, олар қалай топтастырылады, қалай категорияланады деген
мәселелерді айқындайтын ментальді репрезентация. Концепт- бұл өзінше
бөлек бүтін мазмұнға ие, әрі ұсақ ойларға бөлінбейтін ойлау бірлігі, яғни
ішкі қабаттың үстірт қарапайым көрінісі. Е.С. Кубрякова: Концептіні адам
санасының және ойының аспектілері ретінде сипатталады, -деп танылады.
Концепт- адамның өмірлік тәжірибесі мен ұлттық тәжірибедегі
бейнелер (таңбалар) жиынтығы. (Чубарян, Р.И. Павиленис, А.П. Бабушкин)
Концепт- ұқсас заттар мен құбылыстардың ұқсастық дәрежесі, олардың
бойындағы белгілері мен қасиеттеріне байланысты екі объектінің де ортақ
белгісі концепт қалыптастыруға негіз болды. Концепт -белгілеуге болатын
таңбасы бар ұжымдық сананың дискреттік бірлігі [11.14.]. Концепт- бұл
белгілі бір сөзді айқындайтын түсінік, білім, ассоциация шоғыры.
Концепт – ақиқат дүниенің мәдени бейнесі. Демек белгілі бір ұлттың
не адамның мәдени танымы сол дәуірдің мәдениетін айқындайды. А.Н.
Арутюнова, М.М. Копыленко, А.Н. Мороховский пікірінше, мағыналық аясы
белгілі бір мәдениеттің белгілерін білдіре алса, әрбір тірек сөз концепт
бола алады. Дегенмен қазіргі таңда тіл білімінде концепт терминін
анықтайтын үш бағыт қалыптасты:
Бірінші бағыт. (Ю.С. Степанов, Н.Телия) Концептіні мәдениеттаным
аспектісінде қарастырып, адамның ментальді дүниесіндегі мәдениеттің қайнар
көзі деп таниды. Концептіні танытуда тіл басты қызмет атқармайды, ол тек
мәдени концептілердің ең құнды бөлігін таңбалау үшін қажет,- деп түсінеді.
Екінші бағыт. (Н.Д. Арутюнова, Т. Булыгина, Н.Д. Шмелев) Концептіні
тану үшін оның мазмұнын ашатын негізгі құрал- тіл таңбасының семантикасын
анықтау керек. Демек бұл бағыт когнитивтік семантикаға сүйенеді.
Үшінші бағыт. (Д. Лихачев, Е. Кубрякова) Концепт тек сөз
мағынасынан туындап қана қоймайды, сөз мағыналарымен қатар адамзаттық,
халықтық, тұлғалық тәжірибелер мен аялық білімі, көрген, білген
ақпараттары, танымдық дүниесі арқылы қалыптасады. Яғни концепт- ақиқат
дүние мен сол дүниені таңбалайтын сөз аралығындағы көмекші делдал білімдер
жиынтығы.
Бұл зерттеулер шығатын нақты тұжырым: концепт – бұл санадағы білім.
Ол ғылыми, мәдени, рухани, көркемдік танымда берілуі мүмкін немесе олардың
қосылып, ықшамдалған түрінде көрінуі мүмкін.
1.2 Аңшылық кәсібінің мәдениеттегі орны.
Евразияның кең сахарында мекендеген көшпенділердің болмыс-бітімі,
кең рухани өрісі, өмірлік арман-тілектері мен дүниеге деген талғам-
түсініктері ерекше сипатқа ие болып, тарих тағылымында мәдени мұра ретінде
дами түсті. Ғылыми негізделген дәйектер қазақтың арғы тегі – көшпелі
халықтың адамзат тарихында ақиқат дүниені тануы мен сол қоршаған ортаға
бейімділігі тұрғысынан елеулі рөл атқара отырып, мәдениет саласына да үлкен
үлес қосқанын дәлелдеп келеді.
Қазақ халқының этнос болып қалыптасуына, өзіндік ерекшелігімен
басқа жұртқа танылуына негіз болған ең басты бұлақтардың бірі – халықтың
өзімен бірге туып, бірге жасап, уақыт өте келе өзгеріп, дамып жатқан оның
мәдениеті. Қазақ мәдениеті – сонау көне энтостық, қауымдастық дәуірден
басталып, ру, тайпа, ұлыс, халық болған кезеңдерінен өтіп, бүгінге дейін
толастамай дамып, толығып, өзгеріп отыру арқылы халықтың ұлттық
дүниетанымымен, санасымен біте қайнасып, бірге қалыптасқан оның рухани
ұйытқысы, заттық көрсеткіші.[12.45.].
Мәдениет дегеніміз – белгілі бір этникалық топтың өмір-
тіршілігінен туындай отырып, олардың ғасырлар бойы жинақтаған шығармашылық
мұрасы, қоғам мен жеке адамның рухани ізденісінен, халықтың даналығы мен
адамгершілік нышандарынан қалыптасқан көрсеткіші. Осындай ұғымды білдіретін
тіліміздегі мәдениет сөзі араб тіліндегі қала, қалалық деген мағынаны
білдіретін маданият сөзінен келген. Еуропа елдерінде мәдениет ұғымы ежелгі
заманда жер жырту, баубақша өсіру ісімен және де өсімдіктер мен жануарлар
дүниесімен тығыз байланыста қарастырылды. Ал ұлттық энциклопедияда мәдениет
ұғымы төрт түрлі қырынан ашылған. Олар:
1) белгілі бір халықтың қол жеткізген табыстары мен шығармашылығының
жиынтығы;
2) адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік
ерекшеліктері (палеолит мәдениеті, кри-микен мәдениеті, т.б.;
3) адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі (сөйлеу
мәдениеті, еңбек мәдениеті, құқық мәдениеті, т.б.;
4) агромәдениет (дәнді өсімдіктер мәдениет, цитрустық мәдениет, т.б.)
[13. 415.].
Академик Ә. Қайдар мәдениеттің ұлттарға тән құбылыс деп атай
келе: Мәдениет жеке адамның басына тән қасиеттен басталып, бүкіл ұлттық
менталитетті, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт-
дәстүр, рухани-материалдық байлықты түгел қамтитын өте күрделі ұғым, - деп
баға береді.[14.13.].
Қазіргі уақытта мәдениет ұғымы белгілі бір тарихи дәуірдің, нақты
қоғамның, халықтар мен ұлттардың материалдық және рухани даму деңгейін
сипаттау үшін қолданылады. Сондай-ақ мәдениет жеке адамның өмір сүру
мақсаты мен құндылық жүйесі, адамның өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы
болып табылады. Ол әртүрлі әлеуметтік құрылымдардың, топтардың, ұлттардың,
жеке адамдардың өмір сүру жағдайына, талабына сәйкес қалыптасады. Мәдениет
адамдықтың өлшемі бола тұра, адаммен тікелей қатынаста өмір сүреді, себебі
адам бұрыннан жасалып келген мәдениетті бойына сіңіреді, қабылдайды, өзінің
болашақ қызметінің алғышартына айналдырады. Сөйтіп, өзінің білімін, адамдық
мәнін қалыптастырады. Мәдениеттану тұрғысынан әрбір нақты мәдениет
әлеуметтік болмыстың жандануы мен жаңаруының белгілі бір баспалдақтары
ретінде көрінеді. Бұл тұрғыда мәдениеттің басты мәселесі – адамзат
болмысының жандануы мен өзгеріске түсуінің немесе жаңару нұсқаларының
арақатынасы.[12.46.].
Адамзаттың рухы мен келбеті, оның ерік бостандығы мен тарихи
зейінесі, философиялық жүйелері мен рәміз-таңбалық өсиеттері, өмірлік
сабақтары, діні мен тілі, ділі мен мұраты – барлығы мәдениетпен біте
қайнасқан. Мәдениеттің ішкі мәні қоғамда өмір сүріп жатқан адамдардың
ізденістерінде айқындалады. Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың
келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастық
мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер жүйесі мәдениет өзегін құрайды.
Жазу-сызу болмаған ерте заманда мәдениет ырымдар мен сәуегейлікке, сенім-
нанымдарға, дәстүрлі түсініктерге иек артқан. Ескі ырымдар мен әдет-
ғұрыптардан архаизм мен анайылықты емес, қазіргі ұлттық мәдениеттердің
архетипін аңғарған жөн. Мәдениетті тек материалдық және рухани түрлерге
бөлгенде, мәдениет өзінің ішкі мағынасында менталды екендігін аңғартады.
Өйткені адамды қоршаған заттар, дүние – бұл мәдениеттің сыртқы көрінісі
ғана, оның мәні адам әрекетінің нәтижесінде руханилықты заттандыруда жатыр
[13.416.].
Сонымен белгілі бір ұлтты әлемге дербес этникалық топ ретінде
танытатын белгілердің бірі және бірегейі – мәдениет болып табылады. Қазақ
мәдениетінің пайда болу, жетілу, даму үдерістері ежелгі дәуірден бастау
алып қазіргі күнге дейін жалғасын тауып, жан-жақты дамып келеді.
Жалпы мәдениет адамзаттың үнемі рухани жетілуі мен жан-жақты
қалыптасуы негізінде сипаттала келе, оның қоршаған орта мен ішкі жан
дүниесінен дамытып жетілдірген өнер арқылы негізделеді. Өнер – ақиқат
өмірдің көркем образдар арқылы бейнелейтін қоғамдық сана мен адамзат
танымының негізінде дүниеге келіп, олардың іс-әрекетінің өзіне тән
ерекшеліктерімен дараланатын форма және ерекше сипатта қалыптасатын туынды.
Өнердің сан ғасырлық тарихы бар қолөнер, сөз өнері, бейнелеу өнері,
саятшылық өнері, ән-күй өнері және өткен ғасырларда өмірге келген театр мен
балет, кино мен цирк және эстрада өнері сияқты т. б. түрлері қазақтың
мәдени қоғамында қалыптасып, әрқайсысы өз деңгейінде дамып, ары қарай
жетілуде. Аңшылық – дәстүрлі қазақ өнері. Аңшылық – адамзаттың ең көне және
алғашқы күркөріс қарекетінің бірі болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке
ұласып, ортағасырдың соңына дейін шаруашылықтың негізгі бір түріне айналды.
Көшпелі өмір кезеңінде аң аулап, саят құру дәстүрін ұстанған қазақ халқы
үшін уақыт өте келе аңшылық үлкен тарихы бар дәстүрлі өнерге ұласқаны
тарихи шындық.
Адамзат алғаш әлемде пайда болған кезде-ақ өзін қоршаған ортаға
үйлесе өмір сүруге талпынған. Күн көріс қарекетімен әуелден әртүрлі
табиғаттағы жабайы жеміс-жидекті теріп жей келе, аң-құс аулауға машықтана
бастады. Мұны дала мәдениетіндегі сақталып қалған көне жәдігерлер
дәлелдеуде. Әсіресе, тасқа қашалған аң-құс аулаудағы бейнелер соның
айғағы іспетті.
Аңшылық- адамзаттың ең көне және ең алғашқы күнкөріс қарекетінің
бірі болғанымен, уақыт өте келе кәсіпке ұласып, орта ғасырдың соңына дейін
шаруашылықтың бір түріне айналды. Тарихи даму барысында табиғат ананың
қорының, дәлірек айтсақ, аң-құс фаунасының қатарының сиреуі, адамзат
баласының санының күрт өсіп, экологиялық апаттың қылаң беруі мен
технократтың өркениеттің кең қанат жаюы аңшылықты тежеуге мәжбүрледі. Әрі
діни фактордың күшеюі, адамдардың ақыл-парасатының арта түсуі, өркениетті
қоғам элеметтірінің дамуы табиғатқа деген қамқорлықты аттырды. Сондықтан аң-
құстарды жөн-жосықсыз, шектен тыс аулауға, құртуға шек қойыла басталды.
Әсіресе, адамдардың санасындағы мифтік түсініктері мен байырғы
дүниетанымындағы табиғат ананы қастерлеу оның аң-құсын, әсіресе қазақтар
Құдайдың малы, қоңыр аң деп қастерлеген бұғы, қарақұйрық, тауешкі,
құлжа қатарлы аңдарды және киелі құстарды шектен тыс аулауға, жөн-жозықсыз
қыруға жол берілмеді.
Осы кезден аң аулаудың көптеген тәсілдерінің бірі алға шықты, ал
қайсыбірі екінші қатарға ысырылды. Аңшылық тәсілдерінің аңды қыран құспен
алу, құмай тазымен аулау, ату қаруларымен (садақ, мылтықпен), түрлі жабдық-
саймандармен (тұзақ, абақ, шаншу, қақпан, атқы), әр алуан тәсілдермен (құм
қақпан, орға жығу, қысаңға қамап, сойылмен үру) аулау деген негізгі түрлері
бар.
Осылайша табиғи тәсілдермен аң аулаудың өрісі тарылып, оның кейбір
түрі, айталық құсбегілік пен тазы баптау кәсіптен гөрі, өнер сипатына ие
болды. Ұлы Мұхтар Әуезов айтқандай: Аңшылықтың үміт, қуанышы көп. Ыстық
оттай қызулы минуты көп, мағыналы өмір. Аңшылықта кісіні ақын күйіне
жеткізетін сезім күйі көп. Бұл - салқындап кеткен кәрі ақылдың өмірі емес,
сүйген ғашығыңды сағынып келіп, күліп-ойнап өткізген күндіз-түніндей ыстық
сезім өмір. Өйткені бір минуттың ішінде қуанатын да, жүдететін де сәттерді
басынан кешіреді. Соның бәрін айтып жүргендіктен аңшының тілі шешен, қиялы
жүйрік. Бүркіттің ұшқанына, түлкінің құтылмақ болған айласына, құсшының
ебіне арналған талай шешен сөздер бар. Аңшылық өміршен ілгері-соңғыдан
қалған талай қызықты, жанды, сұлу әңгімелер көп. [12.47.].
Қазақ халқының рухани байлығын көрсететін аңшылық өнеріне қатысты
мәдени мұраларға кеңінен тоқталсақ. Ерте замандарда аңшы құстарға қатысты
ең көне заттық деректер ретінде б.з.д. екі мың төрт жүз жыл бұрын
Монғолиядағы Ноин-улин тауынан табылған атақты ғұн қазынасы арасындағы
кілем, сырмақтарда тауешкіге түсіп жатқан жыртқыш аңның айқасы, Есіктегі
сақ обасынан табылған Алтын адам қазынасының жәдігерлерінде дәл сондай
көріністі бейнелеген алтын тоға – Орта Азиялықтарда аушы құс культінің аса
көнеден келе жатқандығының айғағы. Ертедегі қазақтар тұлпарды ғана емес,
сонымен бірге құсты да кие тұтып, мәйітпен жерлейтін болған. [15. 13-18.].
Аңшылық өнері туралы қазақтың барлығы дерлік ақын-жазушылары
көркем сөзбен бейнелеп, жырлап өткен. Әйтсе де қазақ халқының аңшылық
өнерін өлең жолдарына салып шебер бейнелеуде ұлы Абайдың туындыларымен
ешкімнің таласы жоқ. Ақын аңшылық туралы:
Қансонарда бүркітші шығады аңға
Тастан түлкі табылар аңдығанға,
Жақсы атпен тату дос – бір ғанибет,
Ыңғайлы ықшам киім аңшы адамға [16.7.].
Сондай-ақ халық аузына тараған мынадай мақал-мәтелдер бар: аң
таппаған – атынан көреді, ата алмаса – мылтығынан көреді; мылтықсыз мерген
– көзімен көріп, жүрекпен сезген, аң мен малдың қоңданатын кезі қоңыр күз
деген; аңды не көрінбеген атады, не ерінбеген атады; шын аңшының алдына –
аңның өзі келеді; ажалды киік адырға қашады; атқанның құсын жатқан
байланар, тарсонардан кең шиыр, алпыс құлан ат болмады, атасына нағлет
аңшылық және т.б.
Сонымен қатар ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ. қазақ жеріндегі аңшылық көрінісін
ұқыптылықпен, зор көңілмен бейнелеген орыс суретшісі В.В. Верещагиннің
Киіз үйдегі дәулетті қазақ, ұзақ уақыт қазақ өлкесімен тығыз байланыста
болған Г. Потаниннің Аңшы қазақ тақырыбына арналған фотоларынан байқауға
болады.
Сонымен аңшылық өнерінің қазақ мәдениетіне қосқан үлесі орасан зор
және ұлттық өнер ретінде қазақ этносының мәдениетіне алып келген мұрасы да
құнды болып табылады. Ондай мәдени мұраларды атап айтатын болсақ, еліміздің
ұлан байтақ жеріндегі тау-тастарға қашалып салынған аңшылық дәстүрін
бейнелейтін суреттер, қазақтың тұрмысындағы аңшылықтың сан түрлі көрінісін
бейнелейтін суреттер, өлең-жырлар және мақал-мәтелдер т.б.[12.51.].
2. Аңшылыққа қатысты атаулардың семантикалық топтары .
2.1 Аңшылыққа қатысты тұрақты тіркестер.
Халқымызды рухани-мәдени өміріндегі ең көне, маңызды өнердің бірі-
аңшылық өнер. Халықпен біте қайнасқан бұл өнер қазақ халқының бүкіл болмыс-
бітімін, даму деңгейін, наным-түсінігін көрсетеді. Осы өнерге қатысты туған
бүгінгі күні қолданыста бар немесе қолданыстан мүлдем шыққан, қолдану аясы
тар атаулар мен тұрақты тіркестер тілімізде мол кездеседі. Академик Ә. Т.
Қайдар: Халық пен тілді бір тұтас құбылыс деп қарасақ, тіл-халық өмірінің
материалдық және рухани байлықтарын бойына жинаған, оның наным-сенімдерін,
дәстүрін көрсететін, ұрпақтан ұрпаққа беріп отыратын баға жетпес байлық,-
деп айтады.[14.304.]. Аңшылық өнер көне замандардан бастау алғандықтан,
бүгінгі қазақ тілінің ауызекі, жазба әдебиетінде кездесетін жүздеген
тұрақты тіркестер мен атаулары қазақ тілінің сөздік қорының ең байырғы әрі
құнарлы құрамы болып табылады. Профессор Г. Н. Смағұлованың сөзімен айтсақ,
Тіл өзінің даму сатысында белгілі бір тарихи әлеуметтік жағдайға
байланысты, қоршаған орта, адамдар арасындағы түрлі жағдайлардан оқшау өмір
сүрмейді[17.34.].
Ұлттық сөздік қордың кең қабатын құрайтын фразалық тіркестер
құсбегілік, аңшылық кәсіпке байланысты тілімізде молынан кездеседі. Аталған
фразеологиялық тіркестедің мол ұшырасуы халықтың тіл байлығынан, салт-
дәстүрінен, әдет-ғұрпынан мағлұмат береді. Әр халықтың ұлттық тұрмыс-
тіршілігіне сай, наным-сеніміне қарай , табиғат құбылыстарының түрлі
әсеріне байланысты туған фразеологизмдер сол халықтың күн көріс тұрмысынан,
әдет-ғұрпынан хабардар етеді,- дейді Г. Н. Смағұлова.[17.46.].
Олай болса, күн көрістің көзі болып, кейін өнердің бір саласына
ауысқан аңшылық өнерге қатысты туған фразеологизмдердің мән мағынасына зер
салатын болсақ: көлденең келген көк аттыға байлау немесе көлденең жүрген
(келген) көк атты тұрақты тіркесі бар.Бұл тұрақты тіркес кез келген, кім
көрінген мағынасында жұмсалады. Аталған фразеологизмнің шығу төркіні
аңшылыққа қатысты. Осы фразалық бірлікке негіз болып тұрған сөз-байлау.
Қазақ дәстүрінде қанжығадағы олжаны ешкім сұрамайды, ал алғысы келген адам
аңшыға жоралғысынжасап, тек үйінде алатын болған. Ал қанжығаға байланып
үлгермеген аң-құсты сұраушы адам байлансын десе, аңшы ұстаған аң-құсты
сол жерде-ақ берген. Көлденең келген көк атты тіркесінің туу уәжі
аңшылыққа байланысты екені анық.
Фразеологизмдердің ішінде кейбір сөздер ерен байқалып, түп қазық
есебі қызмет атқарады. Ондай сөздер әлденеше фразеологизмдерде қайталанып
отырады. Аңшылық кәсібіне қатысты біраз фразеологизмдерге қанжыға сөзі
ұйытқы болған. Негізінен қанжыға сөзі түсіндірме сөздікте:
ҚАНЖЫҒА зат. Бір нәрсені байлау үшін ердің екі жақ қапталының арт
жағынан тесіп өткізілген жіңішке қайыс (ҚТТС 6 т. 8-9 б ). Ал тілімізде
аталған сөздің ұйытқы болуынан:
(-
ға) байлады
(-
сында) кетті
(-
да) көрісті
(-
да) жүрді
ҚАНЖЫҒА (-дан) қан кетті
(-
лас) болды
майланды
(-
ң) қан болсын (тілек)
(-
ң) майлансын (тілек)
(-
сын) қандады
сияқты фразеологизмдер қатары туындайды.
1) Тіліміздегі қанжығаға байлады; қанжығасында кетті фразеологизмі
олжалады, сыйға берді деген мағынасында көкпарды немесе аулап алған аңды
сыйға берді деген мағынасымен қатар, ықпалында кетті; шылауында кетті
мәнінде де жұмсалады.
2) Сондай-ақ қанжыға байланды (қандады); қанжыға қанданды, аузы
майланды; қанжыға қандалып, мылтық майланды фразеологиялық варианттары
аңшының сәтті сапарына қатысты олжалы болуына қатысты қолданылады.
3) Басы қанжығасында жүру тіркесінің беретін мағынасы – біреуге
тәуелді, бағынышты болу. Авторлық қолданыста бұл тіркес өзгеріске ұшырап,
Кімнің басы кімнің қанжығасында жүр (Абай) деп қолданылған.
4) Адамның қанжығасында кездесейік. Академик К. Аханов: Кейбір
тұрақты тіркестердің жасалуына түрлі аңыздар, әр түрлі ұғымдар мен
түсініктер негіз болғандығы аңғарылады дейді. [18.257.]. Аңыз әңгімелерге
сүйенсек, қоян көзінің маңдай тұсы шұңқыр болып келеді. Қоян балалағаннан
кейін адамның қанжығасында кездесейік деп теуіп, кейде тіпті емізбей
тастап кетеді делінген. Қоян – табиғаттың адамға тартқан сый-несібесі.
Үйірімен үш тоғыз. Олжа көбейсін деген мағынада аңшыларға айтылған
тілек. Бұл қазақтың көшпелі мал шаруашылығына қатысты айтылған тіркес.
Малдың басын көбейту мақсатында үйірге еркек малдар және тоғыз ұрғашыдан
бөлген. Бұл тіркеске қатысты ғалым Ә.Хәзимова: Аса үлкен сый-құрмет
жасағанда, сонымен қатар құн төлетіп, ерекше айып-жаза тарттырғанда тоғыз-
тоғыздан атап көрсетіп, межелік өлшем етіп белгілеуді қалыптастырған
дейді. [19.6.].
Бұл келтірілген мысалдардан еркін тіркестердің негізінде
фразеологиялық жасалғандығы аңғарылады. Тілдің ішкі заңдылығына сәйкес
тұрақты тіркестің негізгі мағынасы көмескіленіп, ауыспалы мағына бергені
талдау барысында айқындалды. Мысалы, қанжығасында жүру, көзі майланды т. б.
Халықтың өзімен бірге туып, бірге жасайтын фразеологизмдер уақыт өте келе
ішкі мазмұны да, сыртқы құрылысы да өзгеріске ұшырап отырады. Сол себепті
аңшылыққа қатысты тілімізде туған атаулар мен тілдік бірліктерді жинап,
зерделеу мақсатында зерттеу жұмыстарын жүргізу келелі мәселелердің бірі.
Олай болса, тіліміздегі фразеологизмдердің қатарын толықтыратын аңшылық ,
құсбегілік кәсіпке қатысты әрбір фразалық тіркестің мән мағынасы,
мазмұнында терең сыр жатыр. Аталған бағыттағы фразеологизмдер халқымыздың
ғасырлар бойы кәсібіне, өнеріне айналған аңшылыққа қатысты аңыздармен де
тығыз байланысты.
Аңшылық өнері ертеден бар. Ешкімге зияны жоқ, өзім көрген бір
қызық ісім екен бұл жалғанда деп Абай айтқандай, аңшылық, әсіресе құс салу
қазақтың бір сүйікті қызықшылық кәсібі болған.
Қазақтың дәстүрлі құсбегілі және атбегілігі жайын арнайы зерттеген
этнограф Биқұмар Кәмәләшұлы: Түркі дәуірлерінде дала тағысы, аң- құстарға
көк сермендесі қыран-алғыр жыртқыш құстарды қолға үйретіп, табиғаттың екі
тағысын үйлестіре аңшылық құруы, қажетке сай олжалы болумен қатар, қоршаған
ортаның тепе-теңдігін сақтаудағы әлемде теңдесі жоқ, тек қана қазаққа тән
ғажайып өнер болды - деген ой түйеді.[15.4.].
Бұл өнер әрі құс жайлы ақындар поэзиясында көп жырланып, көптеген
айшықты сөз келісімдері жасалған. Сондай-ақ, мол тіл қазынасының бір алуан-
фразеологизмдер десек, қазақ халқын айқындап тұратын киелі өнер- аңшылыққа
қатысты тұрақты тіркестер осы мол қазынаны толықтырады.
Фразеолог ғалым Г.Н. Смағұлова: Әр халықтың ұлттық тұрмыс-
тіршілігіне сай, наным-сеніміне қарай, табиғат құбылыстарының түрлі әсеріне
байланысты туған фразеологизмдер сол халықтың күн-көріс тұрмысынан, әдет-
ғұрпынан хабардар ететіндігін айтқан болатын [17.46.].
Шындығында да аңшылыққа қатысты фразеологизмдер дәл осы өнердің
(кәсіптің) қыр-сырынан, өзгешеліктерінен мол мағлұмат береді.
Сөз болып отырған кәсіпке қатысты фразеологизмдердің мән-мағынасы
кейбір жағдайда айқын бола бермейді, сондықтан ондай фразеологизмдердің
семантикасын тек контекс ауқымында түсіне аламыз.
Мысалы:
Қан сонарда бүркітші шығады аңға,
Тастан түлкі табылар аңдығанға.
Жақсы ат пен тату жолдас- бір ғанибет,
Ыңғайлы ықшам киім аңшы адамға.
(Абай)
Осы өлең шумағындағы ҚАН СОНАР фразеологизмнің мағынасы жеке алғанда
түсініксіз де, ал контекс ішінде мағынасы анығырақ байқалады. Яғни,
мұндағы СОНАР -алғашқы жауған қар [20.104.], кейде аңға шығу мезгілі-
қардың жаңа жауған күніне дәлме-дәл келсе, оны кете сонар, сонар қар
деп те атайды. Сонар қар кезінде қар аязға ілінбегендіктен, анның іздері
анық байқалады. Сондықтан әккі аңшы мол олжалы болады. Сонардың
ерекшелігіне, қардың түскен мезгіліне қарай бірнешеге бөлуге болады:
1)Ұзақ сонар- ұзақ жауған қардың әсерінен аңның ізі нашар
көрінеді, сондықтан аңшылар аңды ұзақ уақыт іздеп жүріп олжалайды.
2)Келте сонар- қар тоқтай салысымен жортқан аңның ізіне түсіп,
аңшылар аз уақыт аралығында қанжығасына олжа байлайды. Мысалы, Өткен қыс
қаңтардың ортасы ауа аңшының арманындай келте сонар түсіп, осы Жәкен қояр
да қоймай Мұсаны аңға алып шыққан.(А. Сейдімбек).
3)Қан сонарда қар қылаулап тұрады, аңның ізіне қарап қай жаққа бет
түзегенін, қандай аң екенін бірден аңғарған аңшы аңды қиналмастан ұстап
алады.
4)Малма сонар- аң-құс салушылардың мол әрі сайлы құрал-
жабдықтармен аң аулауын айтады.
5)Қырбық сонар – әлі беки қоймағанқарда аңға шығу. Мысалы, Бұған
шейін анда-санда түскен қырбық сонары болмаса қар да беки қоймаған.(А.
Сейдімбек)
6)Қара сонар- қар жаумай тұрып, саят уақыты келгенде аңға шығу.
СОНАР сөзінің мағынасына, этимологиясына байланысты тілшілер
арасында әртүрлі пікірлер бар. Қысқаша этимологиялық сөздікте сонар сөзі
түркі-монғол тілдерінің біразында жеке-дара қолданыла беретін байырғы сөз,
қырғыз тілінде сонор және онымен түбірлес бірнеше туынды сөздер кездеседі
делінген. Мысалы, сонор-1) жаңа жауған жұқа ар; 2) жаңа жауған қардан кейін
құс немесе итпен аулау; сонор куу- жабайы аңдардың артына түсу; сонорлаш-
аңға бірге шыққан жолдас; сонун- жақсы, ыңғайлы, алғашқы қызық және т. б.
В. В. Радловтың көрсетуі бойынша қырғыз тілінде сону- жан адам баспаған
қар; ешкім тимеген жер. Якут тілінде сонорсонунсонуосоно- күздегі
бірінші жауған қар. В. Дальдің сөздігінде сонорить (охотиться на лыжах за
дикими козами, открывать след, прослеживать, выслеживать зайцев по
свежевыпавшему, осенному снегу) деген етістік формасы сонор сөзінің
негізінде жасалған. Қан сонар тіркесі алғашқы қардан кейінгі тым-тырыс
уақыт деген ұғымды береді. Академик Ә. Қайдар сонар сөзі сон түбірінен
үрбіген дейді. Сон [son] (нечто новое, нетронутое, впервые появившееся,
свежее): сонысон+ы свежий, нетронутый( о снеге); сонор сон+ар пороша,
первый, свежий, нетронутый снег[21.249.]. Сонар туынды сөз, тілдің даму
барысында –ар қосымшасы түбірге сіңісіп кеткені байқалады. Қазіргі қазақ
тілінде- ар сөз тудырушы өнімді жұрнақ(М. ақ-ағар).
Саятшылық дәстүрге байланысты айтылатын сал бурын фразеологизмнің
беретін мағынасын да бірден анықтау қиын. Егер: Бұл өңірдің аңшылары
күздің осы шағында, сондай аңшылық жолына, сал бурынға аттанушы еді (М.
Әуезов) десек, сал бурын- саятшылар көп боп, жиналып аңшылыққа шығу деген
мәнді білдіреді.
Аңшылықта қажет құралдардың бірі- қамшы. Қамшыны аңшылық кезінде
жыртқыш аңды соғып алу үшін қолданылатын кездері аз емес. Сонымен қатар
аңға шыққан және қыран бүркіт ұстаған саятшының астында жараулы ат болуы
және қамшы болары анық. Қазақ тілінде қамшы сөзінің фразеологиялық
парадигмалары тақырыптық семантикалық жағынан әртүрлі. Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігінде қамшы сөзі 16 тұрақты тіркеске ұйытқы болған:
1. қамшы боп тиді- жанына ауыр тиді
2. қамшы болды-түрткі болды
3. қамшыдай қату- 1) арықтау; 2) баптау
4. қамшы жеу( көру)- таяқ астына алды
5. қамшы жұмсау-сабау, зорлық жасау
6. қамшы кесті шабан- аяғын баспайтын, тым құрсау
7. қамшылар жақ -оң жақ мағынасында
8. қамшы салмады- қамшы тигізбей жүріп отыру
9. қамшы салдыртты- болдырды, шаршады
10. қамшы салым жер- халықтық өлшем, өте жақын
11. қамшы алып беруге жарамау- қолынан ештеңе келмейтін кісі
12. қамшысынан қан сорғалаған - қаныпезер, жауыз
13. қамшысын үйіреді де отырады- зорлықшыл, озбыр кісі
14. қамшы сілтесіп келді- егесіп келді
15. қамшы үйірді- қорқытты, күш көрсетті
16. қамшы тигізбеді- қамшы тигізбей жүретін жүйрік ат
Ғалым Г.Н.Смағұлованың пікірінше: Келтірілген фразеологизмдерде
қарудың әрекетіне негізделген образдылық бар (номинативті - екі-ақ мысалда:
қамшы кесті шабан, қамшылар жақ) [22.154.].
Аңшылыққа қатысты айтылатын сөздердің мағынасы жеке тұрғанда емес,
тек контексте көрініс табады. Сонымен қатар тек аңшылыққа қатысты сөздердің
фразеологизмге ұйытқы болуы міндет емес, мысалы ақ сөзі. Аңшылыққа
қатысты атаулардың мәнін, мазмұнын ашу, кең тұрғыда қарастыру бүгінгі күн
талабынан туындап отыр. Себебі, тіл мен таным, тіл мен мәдениет тығыз
байланысты.
2.2 Аңшылыққа байланысты наным-сенімдер.
Аңшылық ерте заманнан бергі ата-бабамыздың қосалқы кәсібінің бірі
екендігінде дау жоқ. Дегенмен де бұл кәсіп барлық қазаққа берілмеген.
Сонымен бірге аталған кәсіп қазақтың тіршілік ету көзі әрекеті бола қойған
жоқ, керісінше саятшылық, көңіл көтеру мақсатында болғандығын жоққа шығара
алмаймыз. Бірақ бізге тарихтан белгілі ел ішіндегі әккі, тәжірибелі аңшылар
еліміздің басына түскен қиын қыстау күндері ашаршылықтан аймақтағы елді
аман алып қалғандығын білеміз.
Енді, осы аңшылыққа байланысты аңшылардың тәжірибесіне мықтап сіңген
көптеген діни жора жосындар, сенім нанымдар да жеткілікті.Солардың
кейбіріне назар салып көрейік.
Мәселен, ислам дінімен байланысты ауланған аңның еті адал,
арам болып бөлінеді. Аңшылықта алынған хайуандардың еті мына жағдайда
адал болып саналады. Негізінен аңшыларға аңды бүркіт, қыран сондай-ақ итпен
аулау рұқсат етілген. Бірақ құста, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz