Қарқаралының археологиялық ескерткіштері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Қарқаралының археологиялық ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Қарқаралының архитектуралық ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Мазарларды мазаламайық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ІІ тарау. Қарқаралының тарихи ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
І тарау. Қарқаралының археологиялық ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1. Қарқаралының архитектуралық ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Мазарларды мазаламайық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
ІІ тарау. Қарқаралының тарихи ескерткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның орталық аймағы – Сарыарқа өлкесі тарихи мұраларға бай өлке. Тарихи дамуда кез келген халық өзінің мәдениетіне сүйенеді, өзінің өткен кездеріне сын көзбен қарайды, ұлттық мұраға назар аударады. Арқа өңірінің өзіндік белгісінің бірі – осы кең далада орналасқан тарихи жәдігерліктермен бірден көзге түседі.
Сәулеттілік әр халықтың өмірінде оның материалдық-көркем мәдениетінің ең жоғары көріністерінің бірі болып табылады. Ол белгілі дәрижеде халықтың тарихын, әлеуметтік, экономикалық даму дәрежесін көсетеді. Себебі, халық сәулеткерлігі мен архитектуралық құрылыстың көптеген туындыларына тарихи және өркениеттік мазмұң тән болуы мүмкін.
Қазақстанның орталық аймағы – Сарыарқа өңірі тарихи мұрағаттарға өте бай өлке. Көне мәдениет ескерткіштері халқымыздың өткендегі тұрмыс салтынан мол мағлұмат береді. Дегенмен Орталық Қазақстанның көне архитектуралық ескерткіштері осы уақытқа дейін арнайы ғылыми түрде зерттелген емес.
Бұл ескертіштер әр кезде бері қойғанда 300 жылдан бері әлденеше жиһанкездердің жазбаларында сиппатталып келеді. Олар туралы түрлі аңыз-әңгімелерде баршылық. Баспасөз бетінде, елтану, өлкетану әдебиеттерінде сырттай сипаттаған мағлұматтар да кездеседі.
Қазақтың ұлы ғалыы Шоқан Уәлихановта Арқа өңірін аралағанда көне мәдени ескерткіштерді іздеп тауып, оларға сипаттама берген, кейбіреуінің суретін салып алған.
Кейінгі Кеңес дәуірінде Қарқаралы өңірінің архитектуралық ескерткіштері тарих мұрағаты ретінде мерзімді баспасөз бетінен көрініп келеді. Әсіресе, қаланың 100, 125, 150,170,180, жылдық мүшелдеріне байланысты архитектура ескерткіштері еске алынып келеді.
Сәулеттілік әр халықтың өмірінде оның материалдық-көркем мәдениетінің ең жоғары көріністерінің бірі болып табылады. Ол белгілі дәрижеде халықтың тарихын, әлеуметтік, экономикалық даму дәрежесін көсетеді. Себебі, халық сәулеткерлігі мен архитектуралық құрылыстың көптеген туындыларына тарихи және өркениеттік мазмұң тән болуы мүмкін.
Қазақстанның орталық аймағы – Сарыарқа өңірі тарихи мұрағаттарға өте бай өлке. Көне мәдениет ескерткіштері халқымыздың өткендегі тұрмыс салтынан мол мағлұмат береді. Дегенмен Орталық Қазақстанның көне архитектуралық ескерткіштері осы уақытқа дейін арнайы ғылыми түрде зерттелген емес.
Бұл ескертіштер әр кезде бері қойғанда 300 жылдан бері әлденеше жиһанкездердің жазбаларында сиппатталып келеді. Олар туралы түрлі аңыз-әңгімелерде баршылық. Баспасөз бетінде, елтану, өлкетану әдебиеттерінде сырттай сипаттаған мағлұматтар да кездеседі.
Қазақтың ұлы ғалыы Шоқан Уәлихановта Арқа өңірін аралағанда көне мәдени ескерткіштерді іздеп тауып, оларға сипаттама берген, кейбіреуінің суретін салып алған.
Кейінгі Кеңес дәуірінде Қарқаралы өңірінің архитектуралық ескерткіштері тарих мұрағаты ретінде мерзімді баспасөз бетінен көрініп келеді. Әсіресе, қаланың 100, 125, 150,170,180, жылдық мүшелдеріне байланысты архитектура ескерткіштері еске алынып келеді.
1. Қарқаралы тас мүсіндері. Қазақ энциклопедиясы. 1975ж,519 б.
2. Ю.Попов. Қарқаралы. 1984ж.
3. Т.Аршабеков. Қарқаралы күмбездері. 1997ж.
4. С.Ләмбеков. Қоянды жәрменкесі. Қарқаралы газеті. 4 қыркүйек 1993ж.
5. Қызыл Кент сарайы. Қарағанды энциклопедиясы.1990ж.368 б.
6. М.Бейсенбаев. Қарқаралының ешітінің тарихы. Қарқаралы газеті. 4 желтоқсан 1990ж.
7. Қарқаралының жауынгерлеріне ескерткіш – обелиск. Қарағанды энциклопедиясы.1990ж, 348б.
8. Қарқаралы аспанындағы жұлдыздар. Коммунизм таңы газеті. 15 қазан 1977 ж.
9. Т.Аршабеков, Тоғжанов Е.Л. атамекен. Қарағанды 2001ж.
10. Ж.Мерсәлімов. Туған қаланың бұрынғы қалпы. Қарқаралы газеті, 9 қазан 1993ж.
11. Абай түскен үй. Орталық Қазақстан газеті, 20 шілде 1995ж.
12. Қ.Жұмаділов. “Дарабоз” романы, алматы 1997ж.
13. М.Әуезов. “Абай жолы” роаны. Алаты 1кітап.
14. Г.Николаев. Қоянды жәрменкесі, Қазақстн халық шаруашылығы журналы, №11-12 1928ж.
15. Қарқаралы тас мүсіндері. Қазақ энциклопедиясы. 1975ж.
16. А.Әзиев. Сарыарқа маржаны. Алматы.1986ж
17. Ә.Х.Марғұлан. Орталық Қазақстанның қалалары және өнері тарихынынан. Алматы. 1952ж.
18. М.Омарбеков. “Махаббат пен қиянат”қарқаралының 180 жылдығына арналған очерк. Қарағанды,2003ж.
19. Т.Тәжиев. “Қарқаралы маңлақтары”. Алматы. 1957ж.
20. Қазақстан тарихы. Алаты, 1 том, 1996ж.
2. Ю.Попов. Қарқаралы. 1984ж.
3. Т.Аршабеков. Қарқаралы күмбездері. 1997ж.
4. С.Ләмбеков. Қоянды жәрменкесі. Қарқаралы газеті. 4 қыркүйек 1993ж.
5. Қызыл Кент сарайы. Қарағанды энциклопедиясы.1990ж.368 б.
6. М.Бейсенбаев. Қарқаралының ешітінің тарихы. Қарқаралы газеті. 4 желтоқсан 1990ж.
7. Қарқаралының жауынгерлеріне ескерткіш – обелиск. Қарағанды энциклопедиясы.1990ж, 348б.
8. Қарқаралы аспанындағы жұлдыздар. Коммунизм таңы газеті. 15 қазан 1977 ж.
9. Т.Аршабеков, Тоғжанов Е.Л. атамекен. Қарағанды 2001ж.
10. Ж.Мерсәлімов. Туған қаланың бұрынғы қалпы. Қарқаралы газеті, 9 қазан 1993ж.
11. Абай түскен үй. Орталық Қазақстан газеті, 20 шілде 1995ж.
12. Қ.Жұмаділов. “Дарабоз” романы, алматы 1997ж.
13. М.Әуезов. “Абай жолы” роаны. Алаты 1кітап.
14. Г.Николаев. Қоянды жәрменкесі, Қазақстн халық шаруашылығы журналы, №11-12 1928ж.
15. Қарқаралы тас мүсіндері. Қазақ энциклопедиясы. 1975ж.
16. А.Әзиев. Сарыарқа маржаны. Алматы.1986ж
17. Ә.Х.Марғұлан. Орталық Қазақстанның қалалары және өнері тарихынынан. Алматы. 1952ж.
18. М.Омарбеков. “Махаббат пен қиянат”қарқаралының 180 жылдығына арналған очерк. Қарағанды,2003ж.
19. Т.Тәжиев. “Қарқаралы маңлақтары”. Алматы. 1957ж.
20. Қазақстан тарихы. Алаты, 1 том, 1996ж.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Қарқаралының археологиялық ескерткіштері
... ... ... ... ... ... ... .5
1. Қарқаралының архитектуралық ескерткіштері
... ... ... ... ... ... ... ...9
2. Мазарларды мазаламайық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ІІ тарау. Қарқаралының тарихи ескерткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның орталық аймағы – Сарыарқа өлкесі
тарихи мұраларға бай өлке. Тарихи дамуда кез келген халық өзінің
мәдениетіне сүйенеді, өзінің өткен кездеріне сын көзбен қарайды, ұлттық
мұраға назар аударады. Арқа өңірінің өзіндік белгісінің бірі – осы кең
далада орналасқан тарихи жәдігерліктермен бірден көзге түседі.
Сәулеттілік әр халықтың өмірінде оның материалдық-көркем мәдениетінің
ең жоғары көріністерінің бірі болып табылады. Ол белгілі дәрижеде халықтың
тарихын, әлеуметтік, экономикалық даму дәрежесін көсетеді. Себебі, халық
сәулеткерлігі мен архитектуралық құрылыстың көптеген туындыларына тарихи
және өркениеттік мазмұң тән болуы мүмкін.
Қазақстанның орталық аймағы – Сарыарқа өңірі тарихи мұрағаттарға өте
бай өлке. Көне мәдениет ескерткіштері халқымыздың өткендегі тұрмыс салтынан
мол мағлұмат береді. Дегенмен Орталық Қазақстанның көне архитектуралық
ескерткіштері осы уақытқа дейін арнайы ғылыми түрде зерттелген емес.
Бұл ескертіштер әр кезде бері қойғанда 300 жылдан бері әлденеше
жиһанкездердің жазбаларында сиппатталып келеді. Олар туралы түрлі аңыз-
әңгімелерде баршылық. Баспасөз бетінде, елтану, өлкетану әдебиеттерінде
сырттай сипаттаған мағлұматтар да кездеседі.
Қазақтың ұлы ғалыы Шоқан Уәлихановта Арқа өңірін аралағанда көне мәдени
ескерткіштерді іздеп тауып, оларға сипаттама берген, кейбіреуінің суретін
салып алған.
Кейінгі Кеңес дәуірінде Қарқаралы өңірінің архитектуралық ескерткіштері
тарих мұрағаты ретінде мерзімді баспасөз бетінен көрініп келеді. Әсіресе,
қаланың 100, 125, 150,170,180, жылдық мүшелдеріне байланысты архитектура
ескерткіштері еске алынып келеді.
Қарқаралы тарихына арналған өлкетанушы Поповтың “Қарқаралы” атты
еңбегі, Т.Аршабековтың “Қарқаралы күмбездері”, С.Ләмбеұлының “Тәттібет”
атты еңбегі 2001 жылы шыққан Тоғжанов пен Аршабековтің “Атамекен”
еңбектеріңде аталып өтеді.
Ғылыми жобаның ақсаты мен міндеті.
Жалпы тарихи ескерткіштер бұл тек қана тарихи-мәдени мұра ғана емес,
сонымен қатар халықтың өткен тарихының бір белгісі, қолтаңбасы болып
табылады. Осы тұрғыдан алғанда біз таңдап алған тақырыптың мақсаты осы
өңірдегі тарихи ескерткіштерді архиологиялық, архитектуралық және табиғи
ескерткіштер ретінде қарастыру.
Сонымен қатар ескерткіштердің қысқаша тарихына тоқтала отырып, оларды
болашақта қорғау және этнотуризмді дамытуға өіндік үлес қосу болып
табылады.
1 тарау. Қарқаралының археологиялық ескерткіштері
Орталық Қазақстанның таулы аймақтарында, әсіресе Қызыларай, Темірші,
Қарқаралы, Балқантау, Қу манайында ортағасырда мекен еткен түркі-қыпшақ
тарихынан құнды мәлімет беретін көненің көзі-тас мүсіндер кездеседі.
Көшпелі елдің шеберлері тас қашауды, кен қазуды жетік білген. Қазақстандағы
мүсін тастың ең көне түрі ғұндар заманында пайда бола бастаған.
Жалпы, тас мүсіндер жөнінде ғылыми тұрғыдан зерттеушілердің бірі
В.В.Бартольд болды. Ол 1894 жылы Орта Азия мен Қазақстанды аралаған
сапарында сипаттама беріп өткен болатын.
Кейінгі уақытта, тас мүсіндер тарихын зерттеуге Я.Шер, Л.Кызыласов және
басқа ғалымдар да өз үлесін қосты.
Өткен заманнан бізге он саусағынан өнері тамған тас безеуші-шеберлердің
тамаша туындысы тас мүсіндер жөнінде ғылыми тұжырым жасаған Әлкей Марғұлан
болды. Ол өзінің Сарыарқа бойын зерттеуге жіберген отыз жылдан астам
далалық зерттеулерінде, кімді болса да ойландырмай қоймайтын көне тарих
куәсі тас мүсіндерді зерттеуге арнады. Түркі мен Қыпшақ дәуірінен қалған
ондаған мүсіндерді тауып Ә.Марғұлан “Тегіде мұндай тас мүсіндер әрбір өлген
адамның ескерткіші ретінде орнатылған, сондықтан олардың әр қайсысы әрбір
өлген адамның келбетін бейнелеуге болады”.
Тас мүсіндердің бет бейнесі, жыныстық айырмашылығы, олардың кәсіби
жөнінде шеберлер жақсы келтіре білген.
Орталық Қазақстанда тас мүсіндер өте жиі және жүйелі түрде кездесіп
отырған, өкінішке орай олардың саны бұл күндері әлдеқайда азайып кеткен.
Олар Торғай өзені мен Ұлытау төңірегінен бастап, бүкіл Сарыарқаның жолымен
күншығысқа қарай созылып, Қарқаралы, Темірші тау сілемдерімен созылып Алтай
тауларына дейін кездеседі. Топографиялық таралу картасы бойынша бірталай
заңдылықтар да бар, олар көбінесе қола дәуірінің ескерткіштері обалары
сақталған жерлермен қаббаттасып отырады. Қай жерде қола моласы кездессе,
соның жанынан Түркі қағанаты кезеңінің (VI-VIII ғғ.) орнатылған тас шарбақ
пен мүсіндердің көпшілігі осы жерде кездеседі.
Көне заманнан жеткен бұл мүсіндер тас шарбаққа немесе тастан үйілген
обаларға орнатылған. Тас шарбақтар сонау қола дәуірінен келе жатқан көне
жерлеу дәстүріне, бертін келе мұсылман рәсіміне біршама ықпалын тигізді.
Әдетте мұндай тас шарбақтың көлемі 2 метрден шамалы ғана асады, биіктігі 30
– 40 см мұғдарында.
Ә.Марғұлан Орталық Қазақстандағы тас мүсіндерді зерттей келіп, тас
шарбақтарды ғылыми тұрғыда зерттеу мақсатында бірнеше жерде қазба
жұмыстарын жүргізген болатын. Қазба жұмысында адамның сүйегі және басқа
бұйымдар табыла қоймаған. Тек әр жерінен малдың сүйегі және кездескен,
демек ғылым: “Тас шарбақтар тарихи адамдарды жерлеген қабір емес, тек
оларды еске түсіру үшін, ас беріп ат шабтыратын жерлерге қойылған” деді
яғни, мұндай салтпен жерлеу VI-VII ғасырларындағы түркі қағанаты кезінде
болған.
Сыртқы құрылымы бойынша тас мүсіндер екі түрде кездеседі бір тобы
граниттен жасалған төрт бұрышты тас шарбақтың күншығыс жиегінде, екінші
тобы үйген тас обаның күншығыс жиегінде. Тас мүсіндердің бұлай кездесуі екі
түрлі дәуірді көрсетеді: бір тобы төрт бұрышты тас шарбақтың жиегінде,
екінші тобы үйген тас обаның күншығыс жақ жиегінде.
Тас мүсіндердің екі тобы да ислам дінінен бұрынғы көшпелілердің салт –
сана сезімінен туған, негізін айға, күнге, жұлдызға табынуға сүйенген.
Сонын дәлелі ретінде тас мүсіндердің қай тобы болса да олардың беттері
қашанда күншығысқа қарап тұрады. Жеке адамның келбетін бейнелейтін мүсіндер
Орхон жазбаларында бәдіз деп аталған. Әрбір мүсін тас тұрған шарбақтардан
шығысқа қарай созылып, тік орнатылған тас бағаналар тізбектеліп тұрады,
оларды ескі жазбаларда балбал деген. Балбалдардың тізбегі 15 метрден 200
метрге дейін созылады. Бұл тау баурайындағы жазық алаңда – белгілі
тәртіппен орнатқан тас бағандар тобы зерттеушіге бір үлкен ой туғызады.
Қыпшақ жұртынан қалған тас мүсіндерде бұрынғыға қарағанда едәуір
өзгешеліктер де бар. Мұндай мүсіндер тас шарбақтың орнына, ұзыны мен ені
бірдей үйме тастың жанына (VIII- IXғғ) не тас обалардың (X-XIIғғ) шығыс
іргесіне орналасқан. Бұрынғы кезден қалыптасқан тарихи дәстүр бойынша,
мәселен құты, сауыт, ұзын мұрт, сақал суреттері кездесіп отырады. Қыпшақ
кезеңінің жұрт ардақтаған ерлермен қатар, әйелдерге арналған тас мүсіндер
бірнеше топқа бөлінеді: жас қызды бейнелеген мүсіндер, жас келіншек
сәукелесімен бейнеленген мүсіндер (келіншек тас). Жас әйелді бейнелейтін
тас мүсіндерде ыдыс – аяқ суреттері кездеседі. Қарқаралы өңірінің Кент
тауының етегінен табылған жас келіншектің бейнесі, тіптен өте айқын
бейнеленген. Оның сырғасы тағы да дене мүшелері айқын көрінеді. Осы өңірден
табылған тас мүсіннің бірі қобызшыға арналған. Олар түр жағынан әр алуан
болып кездессе де, халықтың салтөдәстүрі бойынша шығысқа қарап тұрады.
Жалпы бұл Орталық Қазақстандағы тас мүсіндер дамуының жаңа бір сатысын
көрсетеді.
Алғашқы уақытта мүсіндерді алыс жерден әкелмей, көбінесе жақын жерде
тастан қашап отырған. Кейінгі дәуірде олай емес, оның ішіндежұмсақ қызғылт
құмайт тастарды іздеген. Оның үстіне мүсіндерге әйелдің сәукеле сияқты бас
киіміне, басқа да ерекшеліктеріне көңіл бөлінетін болған. Кей жағдайда бас
пен денені тек жалпы түрде дөңгелетіп келтірген, қас, қабақ, ауыз
бүтіндейкөрсетілмей, тек бастың жалпы нобайы көрсетілген.
Жалпы алғанда тас мүсін жасаушы бәдізші шебердің өз өнерін жете
меңгергендігінің, белгілі бір дәрежедегі халықтың салт-дәстүрлі жемңсі
екенін көрсетіп берді.
Кен ошақтарының келесі бір бөлігі Орталық Қазақстанның шығыс бөлігі
Қарқаралы даласы, таулы өңірі болды. Бұған ірі ертедегі кен орындарының
(Атабай, Әділ, Кентөбе, Қызылеспе, Қорғантас, Саяқ т.б.) қоныстардың,
зираттардың болуы куә болды.
Осындайірі кен өндірісінің бірі Қарқаралы I қонысында болды. Ол
Қарқаралы өзенінің таудан ағар бастауынан жақын орналасқан.
1940 жылы Қарқаралы I қонысының территориясынан геолог И.Могилевский
дөнгелек еденді және күл қалдықтары сақталған мыс қорыту пешін тапты.
Қарқаралы пештері Қалба тауларынан және Бала Терісаққан өзені жазығынан
табылған пештермен өте ұқсас.
Өлкетанушы Яснецкая қоныс территориясынан бай материал жинақтаған.
Олардың арасында қыш ыдыстар, қайлалар, түрен, балталар, руда ұсататын
құрал жабдықтар, тасқалыптар, шлактар т.б. бар. Қоныс топографиясы мен одан
табылған заттар онда мал шаруашылығымен ауналысатын металургтер тұрғанына
куә.
Қарқаралы II қонысынан да онда негізінен металургтер тұрғанын
дәлелдейтін тау-кен жабдықтары табылған. Олар II және III тұрақтардан
шлактар, кола құймалар, тас руда ұсатқыштар, қайла, т.б. табылған.
1.1.Қарқаралының архитектуралық ескерткіштері
Қызыл кеніш сарайы.
Қарағандыдан 260 км. Қарқаралы ауданының Бүркітті кеңшарының Кент
бөлімшесінің онтүстігіне таман 1,5 км жерде, Кент тауының шығыс бөлігінде
орналасқан.
Қызыл кеніш сарайының құрылыс ө жобасының орны осы күнге дейін
сақталған. Өз уақытында бұл екі қабат етіп салынған, айқыш (крест) тәріздес
үлгімен салынған. Құрылыс материалына, осы өңірдің қызыл тасын қашап
салған. Ғимараттың үш бүйірінен іргелестіре алынған қосымша бөлмелер
ортадағы негізгі бөлмемен ішкі есіктер арқылы байланысқан. Сарайдың
онтүстікке қараған сыртқы есігінің алдында тағы қосымша бөлік болған.
Сарай жөнінде жазба деректер XIX ғасырдың бас кезінен бастап қарай
ұшырасады. Бұл орайда алғаш қазба жұмысын және жазба деректі қалдырушының
бірі генерал С.Броневский болды.
Мұнан соң А.Левшин, В.Никитин, Н.Коншин сияқты зерттеушілер сарай
жөнінде жазған болатын.
Тек сарайдың архитектуралық құрылымы ғана емес, сонымен қатар осы
ғимаратқа байланысты тарихи аңызды келтірушілердің бірі Д.Байжұмар болды.
Кеңес дәуірінде сарайға бірнеше қайта зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бұл
археологиялық қазба жұмыстары Е.А.Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік
университетінің археологтары тарапынан жүргізілді. Кешенді зерттеуді 1987
жылы Ж.Смаилов пен А.Бейсенов басқарған археологиялық экспедициясы атқарды.
Қызыл кеніш сарайына қатысты айтылатын аңыз-әнгімелер В.Никитин,
Б.Дөкей, Н.Кошин сияқты зерттеушілердің жазбаларында кездеседі. Бұл
аңыздардың жазбаға түсуі әр түрлі деңгейде болғанымен, оларды бәріне ортақ
бір желі бар. Еділ бойындағы қалмақ ханның қызы шығыстағы жоңғар ханынан
ұзатылыпты – мыс. Сол жылы қыс ерте түсіп,жолшыбай Кент тауына қыстауына
тура келеді. Арқаның алты қысында хан қызы қазақ батырымен танысып, көңіл
қосады.
Аңыз - әнгімелерде қалмақ ханы Қалдан – Серен, қалмақ батырлары – Айда,
Тілеуке, Хан қызы – Ләуке, Елеуке болып айтыла береді.
Тағы бір аңызда: “ертеде қазақ пен қалмақ аралас өмір сүрген екен.
Қазақтың Аюке деген ханы өзінің Етрежеп деген қызын қалмақтың Қонтажы деген
ханына ұзатпақ болады. Аюке қияндағы жат жұртқа бұйырған жалғыз қызының
ұзатылу тойын өткізіп, Аюке хан Едіге атты батырын басшы етіп, қызы
Етрежептің көшін жолға салады. Содан Етрежеп көш ө керуенімен Кент тауыа
жеткенде Арқаның қысы түсіп кетеді. Қазақ батыры Едіге батыр мен қалмақ
батыры Қабыл – зайсан ақылдаса келіп, Кент тауының ішінде жер таңдайды да,
сонда қыстап шығуға келіседі. Ел жұртынан айрылған хан қызының көңілін
аулау үщін Кент тауларының ішінен қырық жігітке сарай соқтырады. Солай
жүргенде Етрежеп пен Едіге көңіл қосады, Етрежеп жүкті болады.
Елге келген соң, қыз босанып ұл туады, атын Сына деп қояды. Сегіз
жасынан қолына садақ алады, жұрт оны Сына батыр деп атайды. Сына батыр
жастайынан Қоңтажы ханға жауығып өседі. Етрежеп бір күні баласына ақыл
береді сенің түбің қазақ еді дейді. Содан Сына батыр аман – есен оралады.”
Кедесі бір түрі 1900 жылы Д.Байжұмардың жинақталған аңызында былай деп
айтылады “О самой постройке существует такая легенда: во время борьбы
калмыков с киргизами, калмык Айда батыр полюбил Ляуке (Иляуке), дочь Касан
– Серень – хана: но так как Касан-Серень хан добровольно не отдавал дочь за
батыра, то последний украл ее, а с нею увел 40 девушек и 40 нокеров. Долго
они странствовали по степи, но там было не безопасно: киргизы (казахи) уже
завладевали степями и ежеминутно могли напасть на беглецов. Тогда они ушли
Кенчские горы, где их застала их зима. Чтобы укрыться от холода буранов,
Айда батыр построил там дворец и зажил в нем, не заботясь о будущем. Так
прожил Айда батыр в этом укромном месте некоторое время спокойно и
счастливо. Но когда калмык в борьбе с киргизами пришлось очень плохо,
старший брат Айда батыра, Тлеуке батыр спасаясь от киргизов (казахов),
укрылся тоже в Кенчских горах, где и повстречал своего брата и стал звать
его с собою идти на врагов. Однако, ни увещание брата оставить киргизку
Ляуке, ни укоры за то, что он наслаждается, когда все его сородичи за свою
жизнь и свободу, ничто не действовало на Айда батыра. Он лично был
счастлив, а его всему остальному был равнодушен и говорил: борьба теперь
напрасна, дело проиграно, и рано или поздно смерть все равно меня не
минует, так пусть же смерть сама придет ко мне чем сам я пойду к ней. А
пока еще её нет и пока она далеко, пусть счастье улыбается мне до последней
минуты.
И последняя минута пришла скорее, чем он ждал ее. Тлеуке батыр
возненавидел брата и, сговорившись с нокерами, убил Айда – батыра, Ляуке и
всех девушек, а сам со своими воинами и нокерами брата отправился на войну,
но был побежден и убит.То был последний калмык говорит легенда”.
Тәттімбет күмбезі.
Қазанғапұлы Тәттімбеттің шыққан тегі – Қаракесектен Ақша, Түйте,
Қамбар. Ақшадан Бошан, Бошаннан Әнет, Байбөрі, Манат, Жалықбас, Бұлбұлдан
Күшін, Алдияр, Шаншар, Үсен, Кұдайберді. Шаншардан Айбике, Қызданбике,
Нұрбике атты үш әйел туған. Шаншардың Нұрбикесінен Тұрлыбек, Бертіс,
Тілеуке. Бертістен Бектемір. Бектемірден Битан, Шитан, Мәшеке, Дәулет.
Мәшекеден Қазанғап. Қазанғаптан Құлымбет, Құтымбет, Тәттімбет, Жақсымбет,
Ашымбет, Дүйсен, Мариям.
Тәттімбеттің бірінші әйелі Ақбөпеден Мұсатай, Қыстай, Шатай. Екінші
әйелі Елімнен Байқы, Балдықызы, Парша атты қыздар туған.
Тәттімбет 1855 жылы батыс сібір қырғыздары (қазақ) делегациясының II
Александр патшаның қабылдауында болады. Осы қабылдауда бірнеше күй
орындайды. Тәттімбеттің жүрегінен жарып шыққан “Былқылдақ”, “Шайырқалды”,
“Сарыөзен”, “Алшағыр”, “Көкейкесті”, “Сарыжайлауының” әркайсысының шығу
тегі, өзіндік орындалар мәні бар. Бұл күйлердің барлығы да Сарыарқаға
арналған.
Шайырқалды Тәттімбеттің Қарқаралы өңірінің биік тауларының бірі ө
Мыржық тауына байланысты шыққан көрінеді. Мыржықтың етегінде күйшішің
балдәурен шағы өткен, дүниеден көз жұмарда да осында қайтып оралады.
Қазанғапұлы Тәттімбеттің Қарағанды облысының Қарқаралы ауданының
қарасты Дайыр тауының етегінде туған. Күмбезі Түндік өзенінің бойында,
Бабалы мен Арқалық тауының ортасында Арқалық селосынан 12 км. Жерде тұр.
Бұл Тәттімбеттің әкесі Қазанғапқа арналып салынған күмбез. Ішінде үш қабыр
бар. Біріне Қазанғап, екіншісіндеТәттімбеттің анасы Қалайы, үшіншіде
Тәттімбеттің өзі жатыр.
Тәттімбеттің қайтыс болуына байланысты Батыс Сібір генерал-губернаторы
Горчаковтың іс-қағаздарының бірінде Қарқаралы онтүстік приказы 1 маусымдағы
№2095 жолдаған қатынастағы Үшқатын қорығы №1581 іске байланысты сұрауға
Нұрбике Шаншардың бұрынғы болысы, іске қатысы бар жазбасы Қазанғапов
Тәттімбеттің қайтыс болғаның хабарлайды.
Жалпы Тәттімбет атқа ерте мінген, ел ісіне араласқан адам. Омбыдағы
Батыс-Сібір генерал-губертаторы майор фон Фридрихтың Тәттімбет туралы
жинаған мәліметінде Тәттімбет – ақсүйектер әулетінен, бірақ көпестер
гильдиясына тіркелмеген. Қарқаралы округіндегі Нұрбике шаншар болысында
1842 жылдың 20 қаңтарынан 1854 жылдың 25 қаңтарына дейін болыс болды. Бұл
жұмыстан өз арызы бойынша 1854 жылдың 29 шілдесіндегі бұйрықтың негізіне
босатылды, қылмыс жасамаған.
1855 жылы 23 наурызда Сібір қазақтары патша ағзамның қабылдауында
болған. Сібір қазақтары депутациясының Санк-Петербургке келуі туралы,
сондай-ақ осы делегация мүшелеріне шен беріліп, ордендермен және
медальдармен марапаттау туралы деген 90 беттік іс-қағаздың 33 бетінде
Қазанғапов Тәттімбетке 1853 жылы хорунжий шенінің берілгендігі, мойынға
салатын Анна лентасы тағылған күміс медальмен марапатталғаны жазылған.
Жапалақ батыр күмбезі.
Күмбез Томар селосынан солтүстік – шығыста 13 км. жерде, Әбеу
қыстағынан батыс бағытта 3 км жерде қырдың үстінде орналасқан. Осындай
жерге орналасуына байланысты алыстан көзге көрінеді. Өзінің формасы бойынша
центрикалық және төрт бұрышты бөліктен тұрады. Бұл бөлігі биіктігі – 0,7м.
қабырғасының ұзындығы – 8м, ал негізгі күмбездің жоғарында аталғандай
дөнгелек, биіктігі – 5,5 м, ішкі аумағы – 5м,қабырғасының қалындығы –
0,60м, жоғарғы жағында 4 терезенің орны сақталған. Жәдігердің негізгі
құрылыс материалы қыш кірпіш. Кірпіштерінің қалануы әр түрлі қалыпта, шырша
тәрізді, қос басар, бір басар ретінде қаланған.
Жапалақ батыр Қамбар руынан шыққан батырдың бірі. Сатыкелді
Айтұлынан–Қошқар, Теке, Серкебай, жапалақ батыр бәйбішесінен,
тоқалынан–Ошаған. Жапалақтан - Өгізбай, кіші әйелінен–Ханбатыр. Өгізбай көз
тиіп жастай опан болған. Күмбездің осы ұлынан арнап салса керек.
Ханбатырдан-Шиаяқ, Әбеу, Қалқа, Жұмаділ,Тәттібай. Шиаяқтан–Қазылбек,,
Ырысбек. Әбеуден–Уақас, Қасымбек, Қажыбек, Төлеубек. Қасымбектен-Гаухарбек,
Қуатбек. Қалқадан-Қонай. Жұмаділден–Келісбек. Әбеудің Уақасынан–Базарбек,
Ақшабек. Қизамбектен –Раушан.
Жапалақ батырдың тұқымының бірі Раушанның айтуы бойынша батыр өте алып
денелі болса керек. Атқа мінгеннің өзінде аяғы біршама салбырап отырады
екен. Қысты күні үлкен көлге шомылғанда, желкесіндегі жалы күдірейіп тұрады
екен. Бет әлпетінде қасының өзі өте қалың, қатты ашуланған кезде жауар
бұлттай түнеріп, қарсы келген адамның зәресін алса керек.
Елуінші жылдары шөпшілер Жапалақ батырдың күмбезі тұсынан батырдың
сауытын тауып алса керек, бірақ бұл сауыт жөнінде этнографиялық экспедиция
барысында мәліметтер табылмады. Оның есесіне Жапалақ батырға байланысты
бірнеше аңыз сақталған.
“Қарқаралы дуанының аға сұлтаны Құсбек төре осы елге өзінің байлығымен
де танымал болған. Оның 3 мың жылқысы болыпты. Бірде ел арасында Құсбектің
шамалы жылқысы жоғалып, оны Қамбарлар алып кетті деп кеуесет тараған екен.
Бұл хабарды естіген Жапалақ дуанға келсе, аға сұлтан қабылдамай үй
бермепті. Содан Жапалақ Алданазардың көзін шығарамын деп қорқытты. Ел
жиналған жерге кіріп, жиналған ел басшыларына өзінің қамын айтады екен
десем, бес байталын айтады екен деп, кейін шығып кетеді. Жапалақтан соң
барлық Қамбар төре тұрады, міне осыдан соң еріксіз Құсбек мырза өзінің
ырайынан қайтып келген екн.
Жапалақ батыр көпшілік жағдайда дуан басына бағынбаса керек. Дуан
басынан ел қысым көре бастаған кезде Жапалақ төре ауылын шабу керек деп
шешкен. Төре батырды еріксіз сыйлап күтеді. Жапалаққа етін тауысып жеп
болған соң, сол отырған дастарханына пышақты салып қайтарған екен. Сонда
төре: Мынау мені сыйлайсың, сыйламасаң ауылыңды шабамын, -деп отыр.
Батырмен сонымен келісімге келген екен”.
Жапалақ батыр туралы 1890 жылдары Қарқаралыда болған А.Янушкевичте
бірнеше аңыз-әнгімелер жазып алған.
Сартымбай батыр күмбезі
Күмбез Әбеу қыстағынан оңтүстік- шығыста 6 км жерде орналасқан.
Жәдігер XIX ғасыр қолтумасы. Тарихи ескерткіштің негізгі құрылыс материалы
қыш кірпіш, қабырғасының қалыңдығы 0,6 м, биіктігі 4 м, негізі центрикалық
бір камералы болып келеді.
Күмбездің үштен бір бөлігі табиғи жағдайға байланысты құлаған. Өзі
тегіс жерде орналасқан. Күмбездің есігі құбылаға қарайды. Кірпішінің
қалануы шырша тектес бастырма ретінде қаланған.
Этнографиялық экспедиция кезінде жинақталған материалдар бойынша
Сартымбай Қамбар руының жеті батырының бірі Бикен Олжаұлынан – Сартымбай
батыр, Ақтайлақ, Еңсебай, Келдібек, Үрістем. Сартымбайдан Балшай, Қоқым.
Құрым.
Сартымбай өз уақытында осы атырапқа. Осы кезге шейін оның батырлық
оқиғалары ел арасына кең таралған. Міне, сол осы таудың жан-жаы өте тегіс,
атпен жоғары шығатын тек қана бір соқпақ бар. Ал осы кішігірім таудың
басына шыққан кезде жер-су қыраттар қол астында көрініп тұрады. Осы
кішігірім таудың төбесі 20-30 м диаметр келген тегіс жер. Осы жерде
информант Жакеев С. Айтуынша Жапалақ батырмен Сыртымбай кездесетін қарауыл
салатын әрі тоғыз құмалақ ойнайтын жер екен. Шындығында таудың басына
шыққан кезде 2-3 адам отыратын тастардың үсті ойылан.
Балта күмбезі.
Қазақ халқының кең таралған сәулет өнерінің бірі киіз үй тәрізді
дөңгеленіп салынан, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қол өнер туындысы.
Бейбітшілік мекенінен 6 км батысында орналасқан. Күмбез тұрған жер Қаран
деген таудың етегі. Тарихи жәдігер қазіргі кезде сол бұрынғы қалпын
сақтаған. қабырғалары қос басар және бір қатар болып қаланан, ішкі диаметрі
5 м, қабырғасының қалындығы 1м. Кіре беріс есігінің биіктігі 1,6 м,
қабырғасының сырт жағы ақтандақ. Сондықтан оны кей кезде ақ бейіт деп
атайды.
Шежіре бойынша Қаракесек Жарылқаптан шыққат Балта ақын. Тілеуке
Шаншарұлынан – Жарылғап, Ерке, Шақысбай, Бейне. Жарылғаптың - мақпал есімді
бәйбішесінен Жоламан, Тастемір, Атыбай, Кетебай, Боқаш. Тасыбай
Жоламанұлынан - Құмшы ақын, Қоблан, Ақтамберлі. Бұлар Базаркен
бәйбішесінен, ал Ақтолқын есімді тоқалынан Сақ, Шағалаң, Доғалаң, Балта
ақын. Балта Тасыбайұлынан - Әзім.
Құсбек төре күмбезі.
Ескерткіш ХІХ ғасырдың екінші жартысында қаланған. Негізгі құрылыс
архитектуралық қалпы центрикалық дөнгелек жобада. Күмбездің негізгі жобасы
киіз үй сияқты орталықтанған. Кіре беріс есігі тік бұрышты, биіктігі 1,4 м
және үш бұрышты биіктігі 0,4 м, қалыппен аяқталады. Күмбездің ішкі диаметрі
6 м, сыртқы өлшемі 8 м, қабырғасының қалыңдығы 1,2 м. құрылыс материалының
қалануы бір басар, қос басар болып қаланған. Жоғары жағында төрт терезенің
орны сақталған.
Жалпы кешен кейінгі кезде қоршауға алынған. Құрылыс материалы саман
кірпіш. Кірпіш құрамында малдың қылын, ұсақ тастарды кездестіреміз. Бұл
күмбездің қалануы жөнінде мынадай ел аузында аңыз бар. 40 ту бие сойылып,
құйрық - жалдарын түгел күзеп, биенің сүтіне араластырып кірпіш құйған, сол
кірпіштерді балшықты 40-қа жуық қыз жалан аяқ илеген.
Тәукеден - Құсбек. Құсбектен - Әзіхан, Қоңыр. Әзіханнан – Ыбырай,
Сүлеймен, Әбеу, Мұқан. Ыбырайдан – Кедірхан, Қоңырдан – Закария, Мүсілім,
Ығалым.
Қазіргі кезде Бақты селосының Кент тауының етегі, Талды өзенінің бойы,
Сымтас өлкесі осы Құсбек Тәукеұлының мекені. Бақты кен шарына қарасты
Әзіхан, Қоңыр, Жақан қыстаулары Құсбек балаларына байланысты қойылған.
Құсбектің ақ патшадан алған шеңі майор. Қарқаралының аға сұлтаны болып
бірнеше жыл қызмет атқарған.
Жәңгір төре күмбезі.
Бұл күмбез Тегісшілік селосының оңтүстік – батыс 6 км жерде орналасқан.
Жергілікті халық күмбезді шатырлы күмез деп атайды. Құрылыс материалы қыш
кірпіш. Өзінің архитектуралық құрылымына келетін болса, төрт қырлы алты
бұрыштан турады. Төбесі ағашпен жабылған жабу Орталық Қазақстанның басқа
жерінде кездеспейді. Жалпы ғибадаттық күмбездің өзі 4 бөлмеден тұрады.
Төбесі ағашпен жабуына байланысты, онын формасы пирамидаға іспеттес. Ал
қабыраларына келетін болсақ, бұлардың негізгі абырғаларының биіктігі 2,2 м.
Қабырғаларының қалыңдығы 0,5 м. Ескерткіштің кіріс – беріс дәлізінің
ұзындығы 6 м. Қабырғаларының биіктігі 8 м, көлдененінен 4,2 м,
этнографиялық деректерге байланысты Жәнгір төре бірде ел арасына шүлен
таратам деп хабар жіберіпті. Ал төренің өзі Құсбек пен Арыстанбек
төрелердей сондай асқан бай да болған емес. Шүлен тарату деген соң ел
құлағы елу деген, белгіленген күн жақындаған соң, көршілес біршама халық
жинала бастайды. Шүлен тарату барысында, төре өзінің оннан бір малын
таратуды ойлапты, яғни әрбір оныншы мал осы рәсімге жиналған халыққ
таратылады екен. Сондай рәсім кезінде санақ үстінде оныншы болып, төренің
тұңғыш ұлының аты түсіпті, сонда баласы әкесіне Әке мынау жүйрік атым еді,
алып қалсаңыз қайтеді – деп өтініш жасаса керек. Әкесі сонда бұл ат мына
кедейге түсіп тұр, ат осы адамның маңдайына жазып тұр, балам алсын деген
екен.
Дүйсеке күмбезі
Дүйсеке күмбезі Бейбітшілік селосының солтүстік- батыста 8 км, Өгізбай
тауы мен Кеңес тас жерінің ортасында, қыстақтың батыс жағында орналасқан.
Жергілікті халықтың бұл күмбезді Шекшек Дүйсеке деп те атайды. Күмбез XVIII
ғасырдың аяғында салынған. Ескерткіштің көпшілік бөлігі құлаған.
Қабырғаларының қалындығы 0,6 м, көлденң қабырғасының ұзындығы 13 м. Ал
алдыңғы жағында кішірек төртбұрышты бөлік және оның бұрышы дөңгеленіп
көтерілген.
Дүйсекенің Қарқаралы тарихындағы орны ерекше. Бұл тұлғаның таралуына
келсек, Болатқожадан – Ақша, Түйте. Түйтеден- Майқы, Танас. Танастан –
Тымырсқақ, Сырым. Тысырсқақтан – Бөтей, Қырғызбай. Бөтейден – Төртшор,
Дүйсенбай, Жексен, Жарылғап, Түнғатар, Баят. Дүйсенбайдан – Ер, Тоғалақ,
Қожан, Ерден. Ол батырлығымен аты шыққан. Тоғалақтан Матақ батыр кезінде
халықтың ұсынысымен және Қожан батырдың айтуымен Абылай ханның мыңбасы
болып тағайындалған. Дүйсенбайдың бір баласы Қожан батыр. Бір әйелінен
Ерден.
Дүйсенбайдан Шекшек жері қыстақтары орналасқан мекендер Бақты, Қарағаш,
Қарақуыс, Қайрақты, Бүркітті, Әділ, Кеңгір, Сарыбұлақ, Қошқар, Ақши,
Қойтас.
Аппаз күмбезі.
Қарқаралы ауданы Жамбыл селосының қазақ бейіті ішінде, ауылдың
іргесінде орналасқан. Негізгі құрылыс материалы қыш кірпіш, қалануы бір
басар, қос басар. Қабырғасының қалындығы 1,5 м, ішік диаметрі 9,4 м, сыртқы
көлемі 11 м, биіктігі 7 м шамасында. Аппаз күмбезі өзінің қалпы жағынан
батырдың дулығасына ұқсас, өте биік. Информант Біләлов Шәмелдің айтуынша
күмбездің Аппаз аталуына, бір байдың баласы жорық кезінде ме, әлде көш
кезінде ме осы жерде мертігіп қаза табады. Қаза тапқан баланы ел болып
жерлеп басына күмбез орнатады. Бұл оқиға шамамен XVIII ғасырдың аяғы кезі
болса керек.
Кенже би күмбезі.
Күмбез Томар аулынан Доғалан мекені бағытына қарай 25 км. Жерде Қаражон
өзенінің бойында Ойқұдық деген жерде орналасқан. Бұл күмбезді жергілікті
халық Ақ беиіт деп те атайды. Себебі, құрылыс материалының құрамандағы ақ
балшықтың бар екенің алыстан байқауға болады. Күмбез өте аумақты. Оның жан
қабырғаларының ұзындығы 16 м, алдыңғы бет жағы 14 м, қабырғасының қалындығы
0,5 м, қосымша бөліктің биіктігі 1,5 м. Кіре беріс есегі төрт бұрышты
биіктігі 1,3 м, ені 0,8 м. Күмбездің екі жақ бұрышынан екі құлақ шығарылған
биіктігі 3 м жуық.
Негізгі күмбез төрт бұрышты. Алдыңғы беткі жағы шатырлы жабынды,
биіктігі 5,5 м, жан қабырғасы 6 м, алдыңғы қабырғасы 8 м, қабырғасының
қалындығы 0,8 м. Терезенің жақтуына, есіктің мандайшасына ағаш қолданылған.
Қосымша бөліктің қалануы және күмбездің өте аумақты болуы, бұл Кенже бидің
әулиелігіне қатысты, құран бағыштаушыларға арналған болса керек.
Кенже би жөнінде бірнеше деректер сақталған. Оның гениалогиясына
келетін болсақ, Болат қожадан – Ақша, Түйте. Түйтеден – Танас, Майқы.
Танастан - Тымырсқақ, Сырым. Тысырсқақтан – Бөтей, Қырғызбай. Батшордан –
Дүйсенбай, Киәкшек. Дүйсенбайдан – Ер, Тоғалақ, Қожан, Ерден.
Тоғалақтан–Матақ. Матақтан-Қауман, Дәумен. Дәуменнен– Кенже би.
Этнографиялық деректерге сүйенсек: “Бірде мынадай талас болыпты
шұбыртпалы Ағыбай батырға ас бермек болып, үш жүзге сауын айтылады.
Бәйгеге 400 ат қоспақ болады. Ас иесі сол төр жүз атты бір жерден жіберіп,
бір мәреден тосамыз депті оған, әр елден келген атбегі, ақсақалдар бөліп-
бөліп жібереміз деп көнбесе керек, сонымен не керек Кенже биге жүгініпті.
Кенже бидің айтқаны:
- Ас иесі беп батырым, сағанда бұрмаймын. Ат иесі деп саған да
бұрмаймын. Көңсендер сөздің әділдігін айтайын. Төрт жүз атты бір жерден
жіберсе ат жорығады, бала өледі. Оның арты құн болады. Құнның арты мұң
болады. Шұбыртпалы, сен менің айтқанымды көн 400 атты бөліп жіберейік. Сен
үш бәйге тік. Оған сенің малың жетеді. Егер жетпесе Ағыбайдың аруағы үшін
мен тігейін. Кенже би осылай дегенде анталап тұрған көпшілік “Тура биде
туған жоқ, туғанды биде иман жоқ”, осындай-ақ болсын деп разы болады.
Кенже Матақұлы 1828 жылы Қарқаралы ауданы темірші ауылында дүниеге
келген. Арғын Қаракесектің Шор атасынан тарайды. Әкесі Матақ жоңғар
шапқыншылығы кезінде ел қорғап, жаудын бетін қайтарған батыр болған. Өзінің
шешендік тапқырлығы, әділ билігімен ел құрметіне бөленген. Халық арасында
Кенже бидің беделі үстем болып, айтқаны болған. Кенже би айтқан екен деген
бірнеше билік осы күнге шейін жергілікті халық біледі.
Бірде Темірші елінің Қали деген жігіті Қоянды жәрмеңкесінде жүріп
Садуақас деген саудагерден 500 сом несие алып, үйіне дүние-мүлік сатып
апарады. Келесі жылы Қали жәрмеңкеге барса, мата дүкенінің алдында
Садуақасты көреді. Қали сақанынан Кенже биге жолығады:
- Садуақасты көрдім, егер ол жолығып ақшамды неге қайтармай
жүрсің десе, мен не дейін, төлейді ақшам болмай тұр, - дейді.
Кенже би:
- Қорықпа, онымен өзім сөйлесемін жүре бер – дейді. Күн батып
базар тарқайды. Кенже би бір шәшті еләнің саудагерлерінің үйінде әнгіме
дүкен құрып отырса, үстіне оншақты кісісі бар Садуақас кіріп келеді.
Сәлемдесіп бәрі жайғасады. Дастарқан қайта жайылады. Кенже би Садуақасты
көре салып:
- Бай деген, маңғаз болу керек. Ұзақ-түйек не болса соан
күйбектеп соңынан өзі жүгірмеу керек. Байлық шіркін дүние ғой, бір
жағынан ағылып келеді, бір жағынан асып төгілік жатады одан жоқ-жоқұнар
нәпаха табады, - деп бір қояды. Кенже би тағы біраз әңгіменің басын
қайырып тастап, Садуақасқа қарап былай депті:
- Садуақас сенде байдың бірісің, елден табылған сенен табылады.
Жұртқа жоқ, сенде бар. Сенің Жаркент, Ташкентпен байланысты күшті. Жұрт
сені бай маңғаз деуші еді, бірақ сен туралы бір ыңғайсыз естіп қалдым.
Ел,сенің осы жәрменкеге келгеніңді сөз қылып жатыр. Бір темірші жігіт
500 сом алған екен, соның артынан өзі қуып келіпті, деп даурығып жүр. Бұл
сөз сендей ірі атақты саудпгер байға лайықты емес. Бұл сенің бағыңды
тайдыратын сөз ғой. Бидің мына сөзінен ұялған Садуақас “Кенжеге, жөн сөз
екен, несиеге құрсын, құдай алдында сұрамаймын ол қайтып бермей-ақ қойсын.
Берген садақам болсын” депті де сол күйінде жәрменкеден шығып кетіпті.
Абай ғимараты.
Қаланың орта тұсындағы көп терезелі биік ағаштан қиылған еңселі үйдің
сыртында “Бұл үйде 1850 жылдары Абай (Ибраһим) Құнанбаев болған” деген
ескерткіш тақта әудем жерден көзге шалынады.
Бұл көрнекті үй – ХІХ ғасырда ғұмыр кешкен Қарқаралы көпесі Халиолла
Хамитұлы Бекметовке қараан. Халиолла өз дәуірің алдыңғы қатарлы, көзі ашық
адам болған. Оның үйіне Құнанбай әулеті түсіп жүрген. Себебі Халиолланың
төртінші әйелі Ғайника Тобықты руының қызы, Құнанбайдың қарындасы. Екінші
жағынан, Абайдың әйелі – Ділдә осы Қарқаралыдан, оның үстіне Оспанның әйелі
зейнеп Қарқаралылық Өндірбай Қалпеннің қызы. Көп жылдар бойы келтіріп,
сүрленген жуан бөренелерден өте берік қибластырылып салынған Бекметовтың
үйі әлі де сынып, бұзбай, еңселі тұр. Осы үйге бар Құнанбай әулетімен бірге
Абай да жиі түсіп, айлар бойы жатып, өзінің тамаша өлеңдерің жазған. үйдің
жасау-жихазы мол, тіпті бай кітапханасы да болған.
Кейінгі жылдары ұлы Абайдың 150 жылдың мерейтойына байланысты үйге екі
рет реставрация жасалды. Қазір бұл үйде Абай атындағы өнер мектебі
орналасқан.
Абайдың Қарқаралыдағы өткізген сәттері Әуезовтың мәңгі өлмес “Абай жолы”
роман-эпопеясында суреттелген.
Құнанбай қажы мешіті
Абайдың әкесі Құнанбай 1849 жылға дейін Тобықты болысының управителі
лауазымын атқарып, содан кей”н 1849-1852 жылдың соңына дейін Қарқаралы
дуанына аға сұлтан болған. Осы кезеңде Құнанбай Өскенбайұлы Қарқаралыдағы
мұсылман жұрты үшін мешіт салғызан.
Мешіт құрылысына жер бөлу үшін патша өкіметінің жергілікті
чиновниктерінің рұқсаты керек болған. Сол себепті Құнанбай 1850 жылдың 7
қаңтарында Шекара бастығына баяндау-хат жолдап, онда былай деп мәлімдеген:
“Сіздің бұйрығыңыз бойынша аға сұлтандық қызмет қазір де маған жүктеліп
отыр. Сондықтан да мешіт құрылысы менің қызметіме байланысты. Бұның өзі дің
ықпалын нығайып, құдайға құлшылық етіп, халықтын адамгершлік-имандық
сезіміне өзгеріс жасау мақсатын көздейді. Сол себеппен сенімді түрде
кірісіп, мешіттің құрылыс жұмысына өткен меншігім есебінен жүргіземін”.
Мешіт құрылысы осыдан бастап қолға алынып, екі жылда салынып бітеді.
Құнанбай салғызған осы мешіт 80- жылға жуық уақыт бойы Қарқаралыда қасиетті
құдай үйі аталып, имандылық пен адамгершілік үрдісіне ие болды. Бірақ,
атеизмді, құдайсыздықты насихаттахан большевиктік- комунистік идеология
шабармандары 1930 жылы мешітті жауып тастады. Оның биік күмбезі қиратылды.
Бұрынғы мешіт ғимаратында көп жылдар бойы қойма, пионерлер үйі орналасып,
80 жылдардың аяғына қарай мүлдем бүлініп, қирауға айналды. 1990-жылдардан
бастап Қарқаралы ауданы халқының талап-тілегіне сай мешіттен реставрациялық
қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Айнала маңайы күтімге алынып, асфальт
төгілді.
Мешіт ғимаратына күмбез орнатылды. Қазір мешіттің үлкен екі залында әр
түрлі діни шаралар үзбей өткізіледі.
Мешітке Құнанбай қажы аты берілді.
Нұралы би.
Нұралы Қарасектің жетінші ұрпағы Шекшектен туған. Ол төрт ағайынды
Нұралы, Бигелді, Жангелді, Жайнақ. Нұралыдан Мырза, Жанкісі, Байкісі;
Боранбай, Жаманбай, Қабанбай, Сенкібай, Боқан, Қармыс есімді тоғыз ұл
туған. Ал Бигелдіден Аралбай, Төлеген,Ақан. Жангелдіден Байсал, Барақ.
Жайнақтан Малдыбай, Жанбай туған. Қарқаралы өңірінің Шекшек әулеттері осы
аталардан туған.
Осы Нұралы би бастаған жақсылар Бөкей төрені Шу өзенінің бойында хан
көтерген. Кейін осы Қарқаралының Қарақуыс жерінен таңдаса керек. Осы биге
әулие адамға директерді жинаушының бірі Әрінінов Ахметбек ақсақал. Ауызша
тарихиаңыздың бірінде ол жөнінде:
- Ана жаяулап бара жатқан кім болды болды екен?- деп сұрапты. Сонда,
ол Мырза емес пе танымадыңыз ба? - депті балаларының бірі.
- Ол шіркінде бала жоқпа еді, атын әкеп беретін? Содан соң би, ертеде
бір тапсырған шаруамды орындамап еді, сонсоң өзің бір қу екнсің деп
зекігенім бар еді. Қазір келісімен шақырындар депті. Мырзасы келген соң
қайттым райдан деп, былай бата берген екен.
- Шын рейл тіледім Шынддәулет бер,
Кенім болсын, иә Алла Кеңдәулет бер.
Белгілеп бергін, Бекдәубет бер.
Және де бергін Жандәулет! - депті Мырзаның әйелі осы батадан
кешікпей осы Дәулеттердің дүниеге әкесе керек. Бұл биге арналған аңыздың
бірі ғана.
Қазіргі Бүркітті кеңшары мен Қарағайлы поселкесінің шекарасында
Бадыраң таудың бауырында, Қарағайлы мекеніне тартылған су құбырының
солтүстігінде Нұралы бидің бейіті бар.
1.2. Мазарларды мазалаайық
Соңғы кезде естелікке, тарихи мұрағаттарға көзқарас жаңарып келе жатыр.
Бұл да уақыттың ағымы болар. Бұрыңғы кезде үлкендер жағынан “Моллаға қарап
саусағыңды шығарма”, “Моланың үйіндісін баспа”, “Малды молаға жайма” деген
сөздер қарттар аузынан жиі шығатын. Қатты сырқатқа ұшыраған адамдарды мола
басына апарып молдаға құран оқытылатын. Терең сайдың бойына ауыл сыртындағы
молаға өткен-кеткен жүргіншілер кідіріп, құран оқып содан соң ғана одан
әрі жол тартатын.
Бірақ қазіргі кезде мұндай жөн сілтейтін қарттар бірен-саран. Жанның
бірі дүние мен мал табудың соңына түскен, нарық заманында бұрыннан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Қарқаралының археологиялық ескерткіштері
... ... ... ... ... ... ... .5
1. Қарқаралының архитектуралық ескерткіштері
... ... ... ... ... ... ... ...9
2. Мазарларды мазаламайық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
ІІ тарау. Қарқаралының тарихи ескерткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 29
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның орталық аймағы – Сарыарқа өлкесі
тарихи мұраларға бай өлке. Тарихи дамуда кез келген халық өзінің
мәдениетіне сүйенеді, өзінің өткен кездеріне сын көзбен қарайды, ұлттық
мұраға назар аударады. Арқа өңірінің өзіндік белгісінің бірі – осы кең
далада орналасқан тарихи жәдігерліктермен бірден көзге түседі.
Сәулеттілік әр халықтың өмірінде оның материалдық-көркем мәдениетінің
ең жоғары көріністерінің бірі болып табылады. Ол белгілі дәрижеде халықтың
тарихын, әлеуметтік, экономикалық даму дәрежесін көсетеді. Себебі, халық
сәулеткерлігі мен архитектуралық құрылыстың көптеген туындыларына тарихи
және өркениеттік мазмұң тән болуы мүмкін.
Қазақстанның орталық аймағы – Сарыарқа өңірі тарихи мұрағаттарға өте
бай өлке. Көне мәдениет ескерткіштері халқымыздың өткендегі тұрмыс салтынан
мол мағлұмат береді. Дегенмен Орталық Қазақстанның көне архитектуралық
ескерткіштері осы уақытқа дейін арнайы ғылыми түрде зерттелген емес.
Бұл ескертіштер әр кезде бері қойғанда 300 жылдан бері әлденеше
жиһанкездердің жазбаларында сиппатталып келеді. Олар туралы түрлі аңыз-
әңгімелерде баршылық. Баспасөз бетінде, елтану, өлкетану әдебиеттерінде
сырттай сипаттаған мағлұматтар да кездеседі.
Қазақтың ұлы ғалыы Шоқан Уәлихановта Арқа өңірін аралағанда көне мәдени
ескерткіштерді іздеп тауып, оларға сипаттама берген, кейбіреуінің суретін
салып алған.
Кейінгі Кеңес дәуірінде Қарқаралы өңірінің архитектуралық ескерткіштері
тарих мұрағаты ретінде мерзімді баспасөз бетінен көрініп келеді. Әсіресе,
қаланың 100, 125, 150,170,180, жылдық мүшелдеріне байланысты архитектура
ескерткіштері еске алынып келеді.
Қарқаралы тарихына арналған өлкетанушы Поповтың “Қарқаралы” атты
еңбегі, Т.Аршабековтың “Қарқаралы күмбездері”, С.Ләмбеұлының “Тәттібет”
атты еңбегі 2001 жылы шыққан Тоғжанов пен Аршабековтің “Атамекен”
еңбектеріңде аталып өтеді.
Ғылыми жобаның ақсаты мен міндеті.
Жалпы тарихи ескерткіштер бұл тек қана тарихи-мәдени мұра ғана емес,
сонымен қатар халықтың өткен тарихының бір белгісі, қолтаңбасы болып
табылады. Осы тұрғыдан алғанда біз таңдап алған тақырыптың мақсаты осы
өңірдегі тарихи ескерткіштерді архиологиялық, архитектуралық және табиғи
ескерткіштер ретінде қарастыру.
Сонымен қатар ескерткіштердің қысқаша тарихына тоқтала отырып, оларды
болашақта қорғау және этнотуризмді дамытуға өіндік үлес қосу болып
табылады.
1 тарау. Қарқаралының археологиялық ескерткіштері
Орталық Қазақстанның таулы аймақтарында, әсіресе Қызыларай, Темірші,
Қарқаралы, Балқантау, Қу манайында ортағасырда мекен еткен түркі-қыпшақ
тарихынан құнды мәлімет беретін көненің көзі-тас мүсіндер кездеседі.
Көшпелі елдің шеберлері тас қашауды, кен қазуды жетік білген. Қазақстандағы
мүсін тастың ең көне түрі ғұндар заманында пайда бола бастаған.
Жалпы, тас мүсіндер жөнінде ғылыми тұрғыдан зерттеушілердің бірі
В.В.Бартольд болды. Ол 1894 жылы Орта Азия мен Қазақстанды аралаған
сапарында сипаттама беріп өткен болатын.
Кейінгі уақытта, тас мүсіндер тарихын зерттеуге Я.Шер, Л.Кызыласов және
басқа ғалымдар да өз үлесін қосты.
Өткен заманнан бізге он саусағынан өнері тамған тас безеуші-шеберлердің
тамаша туындысы тас мүсіндер жөнінде ғылыми тұжырым жасаған Әлкей Марғұлан
болды. Ол өзінің Сарыарқа бойын зерттеуге жіберген отыз жылдан астам
далалық зерттеулерінде, кімді болса да ойландырмай қоймайтын көне тарих
куәсі тас мүсіндерді зерттеуге арнады. Түркі мен Қыпшақ дәуірінен қалған
ондаған мүсіндерді тауып Ә.Марғұлан “Тегіде мұндай тас мүсіндер әрбір өлген
адамның ескерткіші ретінде орнатылған, сондықтан олардың әр қайсысы әрбір
өлген адамның келбетін бейнелеуге болады”.
Тас мүсіндердің бет бейнесі, жыныстық айырмашылығы, олардың кәсіби
жөнінде шеберлер жақсы келтіре білген.
Орталық Қазақстанда тас мүсіндер өте жиі және жүйелі түрде кездесіп
отырған, өкінішке орай олардың саны бұл күндері әлдеқайда азайып кеткен.
Олар Торғай өзені мен Ұлытау төңірегінен бастап, бүкіл Сарыарқаның жолымен
күншығысқа қарай созылып, Қарқаралы, Темірші тау сілемдерімен созылып Алтай
тауларына дейін кездеседі. Топографиялық таралу картасы бойынша бірталай
заңдылықтар да бар, олар көбінесе қола дәуірінің ескерткіштері обалары
сақталған жерлермен қаббаттасып отырады. Қай жерде қола моласы кездессе,
соның жанынан Түркі қағанаты кезеңінің (VI-VIII ғғ.) орнатылған тас шарбақ
пен мүсіндердің көпшілігі осы жерде кездеседі.
Көне заманнан жеткен бұл мүсіндер тас шарбаққа немесе тастан үйілген
обаларға орнатылған. Тас шарбақтар сонау қола дәуірінен келе жатқан көне
жерлеу дәстүріне, бертін келе мұсылман рәсіміне біршама ықпалын тигізді.
Әдетте мұндай тас шарбақтың көлемі 2 метрден шамалы ғана асады, биіктігі 30
– 40 см мұғдарында.
Ә.Марғұлан Орталық Қазақстандағы тас мүсіндерді зерттей келіп, тас
шарбақтарды ғылыми тұрғыда зерттеу мақсатында бірнеше жерде қазба
жұмыстарын жүргізген болатын. Қазба жұмысында адамның сүйегі және басқа
бұйымдар табыла қоймаған. Тек әр жерінен малдың сүйегі және кездескен,
демек ғылым: “Тас шарбақтар тарихи адамдарды жерлеген қабір емес, тек
оларды еске түсіру үшін, ас беріп ат шабтыратын жерлерге қойылған” деді
яғни, мұндай салтпен жерлеу VI-VII ғасырларындағы түркі қағанаты кезінде
болған.
Сыртқы құрылымы бойынша тас мүсіндер екі түрде кездеседі бір тобы
граниттен жасалған төрт бұрышты тас шарбақтың күншығыс жиегінде, екінші
тобы үйген тас обаның күншығыс жиегінде. Тас мүсіндердің бұлай кездесуі екі
түрлі дәуірді көрсетеді: бір тобы төрт бұрышты тас шарбақтың жиегінде,
екінші тобы үйген тас обаның күншығыс жақ жиегінде.
Тас мүсіндердің екі тобы да ислам дінінен бұрынғы көшпелілердің салт –
сана сезімінен туған, негізін айға, күнге, жұлдызға табынуға сүйенген.
Сонын дәлелі ретінде тас мүсіндердің қай тобы болса да олардың беттері
қашанда күншығысқа қарап тұрады. Жеке адамның келбетін бейнелейтін мүсіндер
Орхон жазбаларында бәдіз деп аталған. Әрбір мүсін тас тұрған шарбақтардан
шығысқа қарай созылып, тік орнатылған тас бағаналар тізбектеліп тұрады,
оларды ескі жазбаларда балбал деген. Балбалдардың тізбегі 15 метрден 200
метрге дейін созылады. Бұл тау баурайындағы жазық алаңда – белгілі
тәртіппен орнатқан тас бағандар тобы зерттеушіге бір үлкен ой туғызады.
Қыпшақ жұртынан қалған тас мүсіндерде бұрынғыға қарағанда едәуір
өзгешеліктер де бар. Мұндай мүсіндер тас шарбақтың орнына, ұзыны мен ені
бірдей үйме тастың жанына (VIII- IXғғ) не тас обалардың (X-XIIғғ) шығыс
іргесіне орналасқан. Бұрынғы кезден қалыптасқан тарихи дәстүр бойынша,
мәселен құты, сауыт, ұзын мұрт, сақал суреттері кездесіп отырады. Қыпшақ
кезеңінің жұрт ардақтаған ерлермен қатар, әйелдерге арналған тас мүсіндер
бірнеше топқа бөлінеді: жас қызды бейнелеген мүсіндер, жас келіншек
сәукелесімен бейнеленген мүсіндер (келіншек тас). Жас әйелді бейнелейтін
тас мүсіндерде ыдыс – аяқ суреттері кездеседі. Қарқаралы өңірінің Кент
тауының етегінен табылған жас келіншектің бейнесі, тіптен өте айқын
бейнеленген. Оның сырғасы тағы да дене мүшелері айқын көрінеді. Осы өңірден
табылған тас мүсіннің бірі қобызшыға арналған. Олар түр жағынан әр алуан
болып кездессе де, халықтың салтөдәстүрі бойынша шығысқа қарап тұрады.
Жалпы бұл Орталық Қазақстандағы тас мүсіндер дамуының жаңа бір сатысын
көрсетеді.
Алғашқы уақытта мүсіндерді алыс жерден әкелмей, көбінесе жақын жерде
тастан қашап отырған. Кейінгі дәуірде олай емес, оның ішіндежұмсақ қызғылт
құмайт тастарды іздеген. Оның үстіне мүсіндерге әйелдің сәукеле сияқты бас
киіміне, басқа да ерекшеліктеріне көңіл бөлінетін болған. Кей жағдайда бас
пен денені тек жалпы түрде дөңгелетіп келтірген, қас, қабақ, ауыз
бүтіндейкөрсетілмей, тек бастың жалпы нобайы көрсетілген.
Жалпы алғанда тас мүсін жасаушы бәдізші шебердің өз өнерін жете
меңгергендігінің, белгілі бір дәрежедегі халықтың салт-дәстүрлі жемңсі
екенін көрсетіп берді.
Кен ошақтарының келесі бір бөлігі Орталық Қазақстанның шығыс бөлігі
Қарқаралы даласы, таулы өңірі болды. Бұған ірі ертедегі кен орындарының
(Атабай, Әділ, Кентөбе, Қызылеспе, Қорғантас, Саяқ т.б.) қоныстардың,
зираттардың болуы куә болды.
Осындайірі кен өндірісінің бірі Қарқаралы I қонысында болды. Ол
Қарқаралы өзенінің таудан ағар бастауынан жақын орналасқан.
1940 жылы Қарқаралы I қонысының территориясынан геолог И.Могилевский
дөнгелек еденді және күл қалдықтары сақталған мыс қорыту пешін тапты.
Қарқаралы пештері Қалба тауларынан және Бала Терісаққан өзені жазығынан
табылған пештермен өте ұқсас.
Өлкетанушы Яснецкая қоныс территориясынан бай материал жинақтаған.
Олардың арасында қыш ыдыстар, қайлалар, түрен, балталар, руда ұсататын
құрал жабдықтар, тасқалыптар, шлактар т.б. бар. Қоныс топографиясы мен одан
табылған заттар онда мал шаруашылығымен ауналысатын металургтер тұрғанына
куә.
Қарқаралы II қонысынан да онда негізінен металургтер тұрғанын
дәлелдейтін тау-кен жабдықтары табылған. Олар II және III тұрақтардан
шлактар, кола құймалар, тас руда ұсатқыштар, қайла, т.б. табылған.
1.1.Қарқаралының архитектуралық ескерткіштері
Қызыл кеніш сарайы.
Қарағандыдан 260 км. Қарқаралы ауданының Бүркітті кеңшарының Кент
бөлімшесінің онтүстігіне таман 1,5 км жерде, Кент тауының шығыс бөлігінде
орналасқан.
Қызыл кеніш сарайының құрылыс ө жобасының орны осы күнге дейін
сақталған. Өз уақытында бұл екі қабат етіп салынған, айқыш (крест) тәріздес
үлгімен салынған. Құрылыс материалына, осы өңірдің қызыл тасын қашап
салған. Ғимараттың үш бүйірінен іргелестіре алынған қосымша бөлмелер
ортадағы негізгі бөлмемен ішкі есіктер арқылы байланысқан. Сарайдың
онтүстікке қараған сыртқы есігінің алдында тағы қосымша бөлік болған.
Сарай жөнінде жазба деректер XIX ғасырдың бас кезінен бастап қарай
ұшырасады. Бұл орайда алғаш қазба жұмысын және жазба деректі қалдырушының
бірі генерал С.Броневский болды.
Мұнан соң А.Левшин, В.Никитин, Н.Коншин сияқты зерттеушілер сарай
жөнінде жазған болатын.
Тек сарайдың архитектуралық құрылымы ғана емес, сонымен қатар осы
ғимаратқа байланысты тарихи аңызды келтірушілердің бірі Д.Байжұмар болды.
Кеңес дәуірінде сарайға бірнеше қайта зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бұл
археологиялық қазба жұмыстары Е.А.Букетов атындағы Қарағанды мемлекеттік
университетінің археологтары тарапынан жүргізілді. Кешенді зерттеуді 1987
жылы Ж.Смаилов пен А.Бейсенов басқарған археологиялық экспедициясы атқарды.
Қызыл кеніш сарайына қатысты айтылатын аңыз-әнгімелер В.Никитин,
Б.Дөкей, Н.Кошин сияқты зерттеушілердің жазбаларында кездеседі. Бұл
аңыздардың жазбаға түсуі әр түрлі деңгейде болғанымен, оларды бәріне ортақ
бір желі бар. Еділ бойындағы қалмақ ханның қызы шығыстағы жоңғар ханынан
ұзатылыпты – мыс. Сол жылы қыс ерте түсіп,жолшыбай Кент тауына қыстауына
тура келеді. Арқаның алты қысында хан қызы қазақ батырымен танысып, көңіл
қосады.
Аңыз - әнгімелерде қалмақ ханы Қалдан – Серен, қалмақ батырлары – Айда,
Тілеуке, Хан қызы – Ләуке, Елеуке болып айтыла береді.
Тағы бір аңызда: “ертеде қазақ пен қалмақ аралас өмір сүрген екен.
Қазақтың Аюке деген ханы өзінің Етрежеп деген қызын қалмақтың Қонтажы деген
ханына ұзатпақ болады. Аюке қияндағы жат жұртқа бұйырған жалғыз қызының
ұзатылу тойын өткізіп, Аюке хан Едіге атты батырын басшы етіп, қызы
Етрежептің көшін жолға салады. Содан Етрежеп көш ө керуенімен Кент тауыа
жеткенде Арқаның қысы түсіп кетеді. Қазақ батыры Едіге батыр мен қалмақ
батыры Қабыл – зайсан ақылдаса келіп, Кент тауының ішінде жер таңдайды да,
сонда қыстап шығуға келіседі. Ел жұртынан айрылған хан қызының көңілін
аулау үщін Кент тауларының ішінен қырық жігітке сарай соқтырады. Солай
жүргенде Етрежеп пен Едіге көңіл қосады, Етрежеп жүкті болады.
Елге келген соң, қыз босанып ұл туады, атын Сына деп қояды. Сегіз
жасынан қолына садақ алады, жұрт оны Сына батыр деп атайды. Сына батыр
жастайынан Қоңтажы ханға жауығып өседі. Етрежеп бір күні баласына ақыл
береді сенің түбің қазақ еді дейді. Содан Сына батыр аман – есен оралады.”
Кедесі бір түрі 1900 жылы Д.Байжұмардың жинақталған аңызында былай деп
айтылады “О самой постройке существует такая легенда: во время борьбы
калмыков с киргизами, калмык Айда батыр полюбил Ляуке (Иляуке), дочь Касан
– Серень – хана: но так как Касан-Серень хан добровольно не отдавал дочь за
батыра, то последний украл ее, а с нею увел 40 девушек и 40 нокеров. Долго
они странствовали по степи, но там было не безопасно: киргизы (казахи) уже
завладевали степями и ежеминутно могли напасть на беглецов. Тогда они ушли
Кенчские горы, где их застала их зима. Чтобы укрыться от холода буранов,
Айда батыр построил там дворец и зажил в нем, не заботясь о будущем. Так
прожил Айда батыр в этом укромном месте некоторое время спокойно и
счастливо. Но когда калмык в борьбе с киргизами пришлось очень плохо,
старший брат Айда батыра, Тлеуке батыр спасаясь от киргизов (казахов),
укрылся тоже в Кенчских горах, где и повстречал своего брата и стал звать
его с собою идти на врагов. Однако, ни увещание брата оставить киргизку
Ляуке, ни укоры за то, что он наслаждается, когда все его сородичи за свою
жизнь и свободу, ничто не действовало на Айда батыра. Он лично был
счастлив, а его всему остальному был равнодушен и говорил: борьба теперь
напрасна, дело проиграно, и рано или поздно смерть все равно меня не
минует, так пусть же смерть сама придет ко мне чем сам я пойду к ней. А
пока еще её нет и пока она далеко, пусть счастье улыбается мне до последней
минуты.
И последняя минута пришла скорее, чем он ждал ее. Тлеуке батыр
возненавидел брата и, сговорившись с нокерами, убил Айда – батыра, Ляуке и
всех девушек, а сам со своими воинами и нокерами брата отправился на войну,
но был побежден и убит.То был последний калмык говорит легенда”.
Тәттімбет күмбезі.
Қазанғапұлы Тәттімбеттің шыққан тегі – Қаракесектен Ақша, Түйте,
Қамбар. Ақшадан Бошан, Бошаннан Әнет, Байбөрі, Манат, Жалықбас, Бұлбұлдан
Күшін, Алдияр, Шаншар, Үсен, Кұдайберді. Шаншардан Айбике, Қызданбике,
Нұрбике атты үш әйел туған. Шаншардың Нұрбикесінен Тұрлыбек, Бертіс,
Тілеуке. Бертістен Бектемір. Бектемірден Битан, Шитан, Мәшеке, Дәулет.
Мәшекеден Қазанғап. Қазанғаптан Құлымбет, Құтымбет, Тәттімбет, Жақсымбет,
Ашымбет, Дүйсен, Мариям.
Тәттімбеттің бірінші әйелі Ақбөпеден Мұсатай, Қыстай, Шатай. Екінші
әйелі Елімнен Байқы, Балдықызы, Парша атты қыздар туған.
Тәттімбет 1855 жылы батыс сібір қырғыздары (қазақ) делегациясының II
Александр патшаның қабылдауында болады. Осы қабылдауда бірнеше күй
орындайды. Тәттімбеттің жүрегінен жарып шыққан “Былқылдақ”, “Шайырқалды”,
“Сарыөзен”, “Алшағыр”, “Көкейкесті”, “Сарыжайлауының” әркайсысының шығу
тегі, өзіндік орындалар мәні бар. Бұл күйлердің барлығы да Сарыарқаға
арналған.
Шайырқалды Тәттімбеттің Қарқаралы өңірінің биік тауларының бірі ө
Мыржық тауына байланысты шыққан көрінеді. Мыржықтың етегінде күйшішің
балдәурен шағы өткен, дүниеден көз жұмарда да осында қайтып оралады.
Қазанғапұлы Тәттімбеттің Қарағанды облысының Қарқаралы ауданының
қарасты Дайыр тауының етегінде туған. Күмбезі Түндік өзенінің бойында,
Бабалы мен Арқалық тауының ортасында Арқалық селосынан 12 км. Жерде тұр.
Бұл Тәттімбеттің әкесі Қазанғапқа арналып салынған күмбез. Ішінде үш қабыр
бар. Біріне Қазанғап, екіншісіндеТәттімбеттің анасы Қалайы, үшіншіде
Тәттімбеттің өзі жатыр.
Тәттімбеттің қайтыс болуына байланысты Батыс Сібір генерал-губернаторы
Горчаковтың іс-қағаздарының бірінде Қарқаралы онтүстік приказы 1 маусымдағы
№2095 жолдаған қатынастағы Үшқатын қорығы №1581 іске байланысты сұрауға
Нұрбике Шаншардың бұрынғы болысы, іске қатысы бар жазбасы Қазанғапов
Тәттімбеттің қайтыс болғаның хабарлайды.
Жалпы Тәттімбет атқа ерте мінген, ел ісіне араласқан адам. Омбыдағы
Батыс-Сібір генерал-губертаторы майор фон Фридрихтың Тәттімбет туралы
жинаған мәліметінде Тәттімбет – ақсүйектер әулетінен, бірақ көпестер
гильдиясына тіркелмеген. Қарқаралы округіндегі Нұрбике шаншар болысында
1842 жылдың 20 қаңтарынан 1854 жылдың 25 қаңтарына дейін болыс болды. Бұл
жұмыстан өз арызы бойынша 1854 жылдың 29 шілдесіндегі бұйрықтың негізіне
босатылды, қылмыс жасамаған.
1855 жылы 23 наурызда Сібір қазақтары патша ағзамның қабылдауында
болған. Сібір қазақтары депутациясының Санк-Петербургке келуі туралы,
сондай-ақ осы делегация мүшелеріне шен беріліп, ордендермен және
медальдармен марапаттау туралы деген 90 беттік іс-қағаздың 33 бетінде
Қазанғапов Тәттімбетке 1853 жылы хорунжий шенінің берілгендігі, мойынға
салатын Анна лентасы тағылған күміс медальмен марапатталғаны жазылған.
Жапалақ батыр күмбезі.
Күмбез Томар селосынан солтүстік – шығыста 13 км. жерде, Әбеу
қыстағынан батыс бағытта 3 км жерде қырдың үстінде орналасқан. Осындай
жерге орналасуына байланысты алыстан көзге көрінеді. Өзінің формасы бойынша
центрикалық және төрт бұрышты бөліктен тұрады. Бұл бөлігі биіктігі – 0,7м.
қабырғасының ұзындығы – 8м, ал негізгі күмбездің жоғарында аталғандай
дөнгелек, биіктігі – 5,5 м, ішкі аумағы – 5м,қабырғасының қалындығы –
0,60м, жоғарғы жағында 4 терезенің орны сақталған. Жәдігердің негізгі
құрылыс материалы қыш кірпіш. Кірпіштерінің қалануы әр түрлі қалыпта, шырша
тәрізді, қос басар, бір басар ретінде қаланған.
Жапалақ батыр Қамбар руынан шыққан батырдың бірі. Сатыкелді
Айтұлынан–Қошқар, Теке, Серкебай, жапалақ батыр бәйбішесінен,
тоқалынан–Ошаған. Жапалақтан - Өгізбай, кіші әйелінен–Ханбатыр. Өгізбай көз
тиіп жастай опан болған. Күмбездің осы ұлынан арнап салса керек.
Ханбатырдан-Шиаяқ, Әбеу, Қалқа, Жұмаділ,Тәттібай. Шиаяқтан–Қазылбек,,
Ырысбек. Әбеуден–Уақас, Қасымбек, Қажыбек, Төлеубек. Қасымбектен-Гаухарбек,
Қуатбек. Қалқадан-Қонай. Жұмаділден–Келісбек. Әбеудің Уақасынан–Базарбек,
Ақшабек. Қизамбектен –Раушан.
Жапалақ батырдың тұқымының бірі Раушанның айтуы бойынша батыр өте алып
денелі болса керек. Атқа мінгеннің өзінде аяғы біршама салбырап отырады
екен. Қысты күні үлкен көлге шомылғанда, желкесіндегі жалы күдірейіп тұрады
екен. Бет әлпетінде қасының өзі өте қалың, қатты ашуланған кезде жауар
бұлттай түнеріп, қарсы келген адамның зәресін алса керек.
Елуінші жылдары шөпшілер Жапалақ батырдың күмбезі тұсынан батырдың
сауытын тауып алса керек, бірақ бұл сауыт жөнінде этнографиялық экспедиция
барысында мәліметтер табылмады. Оның есесіне Жапалақ батырға байланысты
бірнеше аңыз сақталған.
“Қарқаралы дуанының аға сұлтаны Құсбек төре осы елге өзінің байлығымен
де танымал болған. Оның 3 мың жылқысы болыпты. Бірде ел арасында Құсбектің
шамалы жылқысы жоғалып, оны Қамбарлар алып кетті деп кеуесет тараған екен.
Бұл хабарды естіген Жапалақ дуанға келсе, аға сұлтан қабылдамай үй
бермепті. Содан Жапалақ Алданазардың көзін шығарамын деп қорқытты. Ел
жиналған жерге кіріп, жиналған ел басшыларына өзінің қамын айтады екен
десем, бес байталын айтады екен деп, кейін шығып кетеді. Жапалақтан соң
барлық Қамбар төре тұрады, міне осыдан соң еріксіз Құсбек мырза өзінің
ырайынан қайтып келген екн.
Жапалақ батыр көпшілік жағдайда дуан басына бағынбаса керек. Дуан
басынан ел қысым көре бастаған кезде Жапалақ төре ауылын шабу керек деп
шешкен. Төре батырды еріксіз сыйлап күтеді. Жапалаққа етін тауысып жеп
болған соң, сол отырған дастарханына пышақты салып қайтарған екен. Сонда
төре: Мынау мені сыйлайсың, сыйламасаң ауылыңды шабамын, -деп отыр.
Батырмен сонымен келісімге келген екен”.
Жапалақ батыр туралы 1890 жылдары Қарқаралыда болған А.Янушкевичте
бірнеше аңыз-әнгімелер жазып алған.
Сартымбай батыр күмбезі
Күмбез Әбеу қыстағынан оңтүстік- шығыста 6 км жерде орналасқан.
Жәдігер XIX ғасыр қолтумасы. Тарихи ескерткіштің негізгі құрылыс материалы
қыш кірпіш, қабырғасының қалыңдығы 0,6 м, биіктігі 4 м, негізі центрикалық
бір камералы болып келеді.
Күмбездің үштен бір бөлігі табиғи жағдайға байланысты құлаған. Өзі
тегіс жерде орналасқан. Күмбездің есігі құбылаға қарайды. Кірпішінің
қалануы шырша тектес бастырма ретінде қаланған.
Этнографиялық экспедиция кезінде жинақталған материалдар бойынша
Сартымбай Қамбар руының жеті батырының бірі Бикен Олжаұлынан – Сартымбай
батыр, Ақтайлақ, Еңсебай, Келдібек, Үрістем. Сартымбайдан Балшай, Қоқым.
Құрым.
Сартымбай өз уақытында осы атырапқа. Осы кезге шейін оның батырлық
оқиғалары ел арасына кең таралған. Міне, сол осы таудың жан-жаы өте тегіс,
атпен жоғары шығатын тек қана бір соқпақ бар. Ал осы кішігірім таудың
басына шыққан кезде жер-су қыраттар қол астында көрініп тұрады. Осы
кішігірім таудың төбесі 20-30 м диаметр келген тегіс жер. Осы жерде
информант Жакеев С. Айтуынша Жапалақ батырмен Сыртымбай кездесетін қарауыл
салатын әрі тоғыз құмалақ ойнайтын жер екен. Шындығында таудың басына
шыққан кезде 2-3 адам отыратын тастардың үсті ойылан.
Балта күмбезі.
Қазақ халқының кең таралған сәулет өнерінің бірі киіз үй тәрізді
дөңгеленіп салынан, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қол өнер туындысы.
Бейбітшілік мекенінен 6 км батысында орналасқан. Күмбез тұрған жер Қаран
деген таудың етегі. Тарихи жәдігер қазіргі кезде сол бұрынғы қалпын
сақтаған. қабырғалары қос басар және бір қатар болып қаланан, ішкі диаметрі
5 м, қабырғасының қалындығы 1м. Кіре беріс есігінің биіктігі 1,6 м,
қабырғасының сырт жағы ақтандақ. Сондықтан оны кей кезде ақ бейіт деп
атайды.
Шежіре бойынша Қаракесек Жарылқаптан шыққат Балта ақын. Тілеуке
Шаншарұлынан – Жарылғап, Ерке, Шақысбай, Бейне. Жарылғаптың - мақпал есімді
бәйбішесінен Жоламан, Тастемір, Атыбай, Кетебай, Боқаш. Тасыбай
Жоламанұлынан - Құмшы ақын, Қоблан, Ақтамберлі. Бұлар Базаркен
бәйбішесінен, ал Ақтолқын есімді тоқалынан Сақ, Шағалаң, Доғалаң, Балта
ақын. Балта Тасыбайұлынан - Әзім.
Құсбек төре күмбезі.
Ескерткіш ХІХ ғасырдың екінші жартысында қаланған. Негізгі құрылыс
архитектуралық қалпы центрикалық дөнгелек жобада. Күмбездің негізгі жобасы
киіз үй сияқты орталықтанған. Кіре беріс есігі тік бұрышты, биіктігі 1,4 м
және үш бұрышты биіктігі 0,4 м, қалыппен аяқталады. Күмбездің ішкі диаметрі
6 м, сыртқы өлшемі 8 м, қабырғасының қалыңдығы 1,2 м. құрылыс материалының
қалануы бір басар, қос басар болып қаланған. Жоғары жағында төрт терезенің
орны сақталған.
Жалпы кешен кейінгі кезде қоршауға алынған. Құрылыс материалы саман
кірпіш. Кірпіш құрамында малдың қылын, ұсақ тастарды кездестіреміз. Бұл
күмбездің қалануы жөнінде мынадай ел аузында аңыз бар. 40 ту бие сойылып,
құйрық - жалдарын түгел күзеп, биенің сүтіне араластырып кірпіш құйған, сол
кірпіштерді балшықты 40-қа жуық қыз жалан аяқ илеген.
Тәукеден - Құсбек. Құсбектен - Әзіхан, Қоңыр. Әзіханнан – Ыбырай,
Сүлеймен, Әбеу, Мұқан. Ыбырайдан – Кедірхан, Қоңырдан – Закария, Мүсілім,
Ығалым.
Қазіргі кезде Бақты селосының Кент тауының етегі, Талды өзенінің бойы,
Сымтас өлкесі осы Құсбек Тәукеұлының мекені. Бақты кен шарына қарасты
Әзіхан, Қоңыр, Жақан қыстаулары Құсбек балаларына байланысты қойылған.
Құсбектің ақ патшадан алған шеңі майор. Қарқаралының аға сұлтаны болып
бірнеше жыл қызмет атқарған.
Жәңгір төре күмбезі.
Бұл күмбез Тегісшілік селосының оңтүстік – батыс 6 км жерде орналасқан.
Жергілікті халық күмбезді шатырлы күмез деп атайды. Құрылыс материалы қыш
кірпіш. Өзінің архитектуралық құрылымына келетін болса, төрт қырлы алты
бұрыштан турады. Төбесі ағашпен жабылған жабу Орталық Қазақстанның басқа
жерінде кездеспейді. Жалпы ғибадаттық күмбездің өзі 4 бөлмеден тұрады.
Төбесі ағашпен жабуына байланысты, онын формасы пирамидаға іспеттес. Ал
қабыраларына келетін болсақ, бұлардың негізгі абырғаларының биіктігі 2,2 м.
Қабырғаларының қалыңдығы 0,5 м. Ескерткіштің кіріс – беріс дәлізінің
ұзындығы 6 м. Қабырғаларының биіктігі 8 м, көлдененінен 4,2 м,
этнографиялық деректерге байланысты Жәнгір төре бірде ел арасына шүлен
таратам деп хабар жіберіпті. Ал төренің өзі Құсбек пен Арыстанбек
төрелердей сондай асқан бай да болған емес. Шүлен тарату деген соң ел
құлағы елу деген, белгіленген күн жақындаған соң, көршілес біршама халық
жинала бастайды. Шүлен тарату барысында, төре өзінің оннан бір малын
таратуды ойлапты, яғни әрбір оныншы мал осы рәсімге жиналған халыққ
таратылады екен. Сондай рәсім кезінде санақ үстінде оныншы болып, төренің
тұңғыш ұлының аты түсіпті, сонда баласы әкесіне Әке мынау жүйрік атым еді,
алып қалсаңыз қайтеді – деп өтініш жасаса керек. Әкесі сонда бұл ат мына
кедейге түсіп тұр, ат осы адамның маңдайына жазып тұр, балам алсын деген
екен.
Дүйсеке күмбезі
Дүйсеке күмбезі Бейбітшілік селосының солтүстік- батыста 8 км, Өгізбай
тауы мен Кеңес тас жерінің ортасында, қыстақтың батыс жағында орналасқан.
Жергілікті халықтың бұл күмбезді Шекшек Дүйсеке деп те атайды. Күмбез XVIII
ғасырдың аяғында салынған. Ескерткіштің көпшілік бөлігі құлаған.
Қабырғаларының қалындығы 0,6 м, көлденң қабырғасының ұзындығы 13 м. Ал
алдыңғы жағында кішірек төртбұрышты бөлік және оның бұрышы дөңгеленіп
көтерілген.
Дүйсекенің Қарқаралы тарихындағы орны ерекше. Бұл тұлғаның таралуына
келсек, Болатқожадан – Ақша, Түйте. Түйтеден- Майқы, Танас. Танастан –
Тымырсқақ, Сырым. Тысырсқақтан – Бөтей, Қырғызбай. Бөтейден – Төртшор,
Дүйсенбай, Жексен, Жарылғап, Түнғатар, Баят. Дүйсенбайдан – Ер, Тоғалақ,
Қожан, Ерден. Ол батырлығымен аты шыққан. Тоғалақтан Матақ батыр кезінде
халықтың ұсынысымен және Қожан батырдың айтуымен Абылай ханның мыңбасы
болып тағайындалған. Дүйсенбайдың бір баласы Қожан батыр. Бір әйелінен
Ерден.
Дүйсенбайдан Шекшек жері қыстақтары орналасқан мекендер Бақты, Қарағаш,
Қарақуыс, Қайрақты, Бүркітті, Әділ, Кеңгір, Сарыбұлақ, Қошқар, Ақши,
Қойтас.
Аппаз күмбезі.
Қарқаралы ауданы Жамбыл селосының қазақ бейіті ішінде, ауылдың
іргесінде орналасқан. Негізгі құрылыс материалы қыш кірпіш, қалануы бір
басар, қос басар. Қабырғасының қалындығы 1,5 м, ішік диаметрі 9,4 м, сыртқы
көлемі 11 м, биіктігі 7 м шамасында. Аппаз күмбезі өзінің қалпы жағынан
батырдың дулығасына ұқсас, өте биік. Информант Біләлов Шәмелдің айтуынша
күмбездің Аппаз аталуына, бір байдың баласы жорық кезінде ме, әлде көш
кезінде ме осы жерде мертігіп қаза табады. Қаза тапқан баланы ел болып
жерлеп басына күмбез орнатады. Бұл оқиға шамамен XVIII ғасырдың аяғы кезі
болса керек.
Кенже би күмбезі.
Күмбез Томар аулынан Доғалан мекені бағытына қарай 25 км. Жерде Қаражон
өзенінің бойында Ойқұдық деген жерде орналасқан. Бұл күмбезді жергілікті
халық Ақ беиіт деп те атайды. Себебі, құрылыс материалының құрамандағы ақ
балшықтың бар екенің алыстан байқауға болады. Күмбез өте аумақты. Оның жан
қабырғаларының ұзындығы 16 м, алдыңғы бет жағы 14 м, қабырғасының қалындығы
0,5 м, қосымша бөліктің биіктігі 1,5 м. Кіре беріс есегі төрт бұрышты
биіктігі 1,3 м, ені 0,8 м. Күмбездің екі жақ бұрышынан екі құлақ шығарылған
биіктігі 3 м жуық.
Негізгі күмбез төрт бұрышты. Алдыңғы беткі жағы шатырлы жабынды,
биіктігі 5,5 м, жан қабырғасы 6 м, алдыңғы қабырғасы 8 м, қабырғасының
қалындығы 0,8 м. Терезенің жақтуына, есіктің мандайшасына ағаш қолданылған.
Қосымша бөліктің қалануы және күмбездің өте аумақты болуы, бұл Кенже бидің
әулиелігіне қатысты, құран бағыштаушыларға арналған болса керек.
Кенже би жөнінде бірнеше деректер сақталған. Оның гениалогиясына
келетін болсақ, Болат қожадан – Ақша, Түйте. Түйтеден – Танас, Майқы.
Танастан - Тымырсқақ, Сырым. Тысырсқақтан – Бөтей, Қырғызбай. Батшордан –
Дүйсенбай, Киәкшек. Дүйсенбайдан – Ер, Тоғалақ, Қожан, Ерден.
Тоғалақтан–Матақ. Матақтан-Қауман, Дәумен. Дәуменнен– Кенже би.
Этнографиялық деректерге сүйенсек: “Бірде мынадай талас болыпты
шұбыртпалы Ағыбай батырға ас бермек болып, үш жүзге сауын айтылады.
Бәйгеге 400 ат қоспақ болады. Ас иесі сол төр жүз атты бір жерден жіберіп,
бір мәреден тосамыз депті оған, әр елден келген атбегі, ақсақалдар бөліп-
бөліп жібереміз деп көнбесе керек, сонымен не керек Кенже биге жүгініпті.
Кенже бидің айтқаны:
- Ас иесі беп батырым, сағанда бұрмаймын. Ат иесі деп саған да
бұрмаймын. Көңсендер сөздің әділдігін айтайын. Төрт жүз атты бір жерден
жіберсе ат жорығады, бала өледі. Оның арты құн болады. Құнның арты мұң
болады. Шұбыртпалы, сен менің айтқанымды көн 400 атты бөліп жіберейік. Сен
үш бәйге тік. Оған сенің малың жетеді. Егер жетпесе Ағыбайдың аруағы үшін
мен тігейін. Кенже би осылай дегенде анталап тұрған көпшілік “Тура биде
туған жоқ, туғанды биде иман жоқ”, осындай-ақ болсын деп разы болады.
Кенже Матақұлы 1828 жылы Қарқаралы ауданы темірші ауылында дүниеге
келген. Арғын Қаракесектің Шор атасынан тарайды. Әкесі Матақ жоңғар
шапқыншылығы кезінде ел қорғап, жаудын бетін қайтарған батыр болған. Өзінің
шешендік тапқырлығы, әділ билігімен ел құрметіне бөленген. Халық арасында
Кенже бидің беделі үстем болып, айтқаны болған. Кенже би айтқан екен деген
бірнеше билік осы күнге шейін жергілікті халық біледі.
Бірде Темірші елінің Қали деген жігіті Қоянды жәрмеңкесінде жүріп
Садуақас деген саудагерден 500 сом несие алып, үйіне дүние-мүлік сатып
апарады. Келесі жылы Қали жәрмеңкеге барса, мата дүкенінің алдында
Садуақасты көреді. Қали сақанынан Кенже биге жолығады:
- Садуақасты көрдім, егер ол жолығып ақшамды неге қайтармай
жүрсің десе, мен не дейін, төлейді ақшам болмай тұр, - дейді.
Кенже би:
- Қорықпа, онымен өзім сөйлесемін жүре бер – дейді. Күн батып
базар тарқайды. Кенже би бір шәшті еләнің саудагерлерінің үйінде әнгіме
дүкен құрып отырса, үстіне оншақты кісісі бар Садуақас кіріп келеді.
Сәлемдесіп бәрі жайғасады. Дастарқан қайта жайылады. Кенже би Садуақасты
көре салып:
- Бай деген, маңғаз болу керек. Ұзақ-түйек не болса соан
күйбектеп соңынан өзі жүгірмеу керек. Байлық шіркін дүние ғой, бір
жағынан ағылып келеді, бір жағынан асып төгілік жатады одан жоқ-жоқұнар
нәпаха табады, - деп бір қояды. Кенже би тағы біраз әңгіменің басын
қайырып тастап, Садуақасқа қарап былай депті:
- Садуақас сенде байдың бірісің, елден табылған сенен табылады.
Жұртқа жоқ, сенде бар. Сенің Жаркент, Ташкентпен байланысты күшті. Жұрт
сені бай маңғаз деуші еді, бірақ сен туралы бір ыңғайсыз естіп қалдым.
Ел,сенің осы жәрменкеге келгеніңді сөз қылып жатыр. Бір темірші жігіт
500 сом алған екен, соның артынан өзі қуып келіпті, деп даурығып жүр. Бұл
сөз сендей ірі атақты саудпгер байға лайықты емес. Бұл сенің бағыңды
тайдыратын сөз ғой. Бидің мына сөзінен ұялған Садуақас “Кенжеге, жөн сөз
екен, несиеге құрсын, құдай алдында сұрамаймын ол қайтып бермей-ақ қойсын.
Берген садақам болсын” депті де сол күйінде жәрменкеден шығып кетіпті.
Абай ғимараты.
Қаланың орта тұсындағы көп терезелі биік ағаштан қиылған еңселі үйдің
сыртында “Бұл үйде 1850 жылдары Абай (Ибраһим) Құнанбаев болған” деген
ескерткіш тақта әудем жерден көзге шалынады.
Бұл көрнекті үй – ХІХ ғасырда ғұмыр кешкен Қарқаралы көпесі Халиолла
Хамитұлы Бекметовке қараан. Халиолла өз дәуірің алдыңғы қатарлы, көзі ашық
адам болған. Оның үйіне Құнанбай әулеті түсіп жүрген. Себебі Халиолланың
төртінші әйелі Ғайника Тобықты руының қызы, Құнанбайдың қарындасы. Екінші
жағынан, Абайдың әйелі – Ділдә осы Қарқаралыдан, оның үстіне Оспанның әйелі
зейнеп Қарқаралылық Өндірбай Қалпеннің қызы. Көп жылдар бойы келтіріп,
сүрленген жуан бөренелерден өте берік қибластырылып салынған Бекметовтың
үйі әлі де сынып, бұзбай, еңселі тұр. Осы үйге бар Құнанбай әулетімен бірге
Абай да жиі түсіп, айлар бойы жатып, өзінің тамаша өлеңдерің жазған. үйдің
жасау-жихазы мол, тіпті бай кітапханасы да болған.
Кейінгі жылдары ұлы Абайдың 150 жылдың мерейтойына байланысты үйге екі
рет реставрация жасалды. Қазір бұл үйде Абай атындағы өнер мектебі
орналасқан.
Абайдың Қарқаралыдағы өткізген сәттері Әуезовтың мәңгі өлмес “Абай жолы”
роман-эпопеясында суреттелген.
Құнанбай қажы мешіті
Абайдың әкесі Құнанбай 1849 жылға дейін Тобықты болысының управителі
лауазымын атқарып, содан кей”н 1849-1852 жылдың соңына дейін Қарқаралы
дуанына аға сұлтан болған. Осы кезеңде Құнанбай Өскенбайұлы Қарқаралыдағы
мұсылман жұрты үшін мешіт салғызан.
Мешіт құрылысына жер бөлу үшін патша өкіметінің жергілікті
чиновниктерінің рұқсаты керек болған. Сол себепті Құнанбай 1850 жылдың 7
қаңтарында Шекара бастығына баяндау-хат жолдап, онда былай деп мәлімдеген:
“Сіздің бұйрығыңыз бойынша аға сұлтандық қызмет қазір де маған жүктеліп
отыр. Сондықтан да мешіт құрылысы менің қызметіме байланысты. Бұның өзі дің
ықпалын нығайып, құдайға құлшылық етіп, халықтын адамгершлік-имандық
сезіміне өзгеріс жасау мақсатын көздейді. Сол себеппен сенімді түрде
кірісіп, мешіттің құрылыс жұмысына өткен меншігім есебінен жүргіземін”.
Мешіт құрылысы осыдан бастап қолға алынып, екі жылда салынып бітеді.
Құнанбай салғызған осы мешіт 80- жылға жуық уақыт бойы Қарқаралыда қасиетті
құдай үйі аталып, имандылық пен адамгершілік үрдісіне ие болды. Бірақ,
атеизмді, құдайсыздықты насихаттахан большевиктік- комунистік идеология
шабармандары 1930 жылы мешітті жауып тастады. Оның биік күмбезі қиратылды.
Бұрынғы мешіт ғимаратында көп жылдар бойы қойма, пионерлер үйі орналасып,
80 жылдардың аяғына қарай мүлдем бүлініп, қирауға айналды. 1990-жылдардан
бастап Қарқаралы ауданы халқының талап-тілегіне сай мешіттен реставрациялық
қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Айнала маңайы күтімге алынып, асфальт
төгілді.
Мешіт ғимаратына күмбез орнатылды. Қазір мешіттің үлкен екі залында әр
түрлі діни шаралар үзбей өткізіледі.
Мешітке Құнанбай қажы аты берілді.
Нұралы би.
Нұралы Қарасектің жетінші ұрпағы Шекшектен туған. Ол төрт ағайынды
Нұралы, Бигелді, Жангелді, Жайнақ. Нұралыдан Мырза, Жанкісі, Байкісі;
Боранбай, Жаманбай, Қабанбай, Сенкібай, Боқан, Қармыс есімді тоғыз ұл
туған. Ал Бигелдіден Аралбай, Төлеген,Ақан. Жангелдіден Байсал, Барақ.
Жайнақтан Малдыбай, Жанбай туған. Қарқаралы өңірінің Шекшек әулеттері осы
аталардан туған.
Осы Нұралы би бастаған жақсылар Бөкей төрені Шу өзенінің бойында хан
көтерген. Кейін осы Қарқаралының Қарақуыс жерінен таңдаса керек. Осы биге
әулие адамға директерді жинаушының бірі Әрінінов Ахметбек ақсақал. Ауызша
тарихиаңыздың бірінде ол жөнінде:
- Ана жаяулап бара жатқан кім болды болды екен?- деп сұрапты. Сонда,
ол Мырза емес пе танымадыңыз ба? - депті балаларының бірі.
- Ол шіркінде бала жоқпа еді, атын әкеп беретін? Содан соң би, ертеде
бір тапсырған шаруамды орындамап еді, сонсоң өзің бір қу екнсің деп
зекігенім бар еді. Қазір келісімен шақырындар депті. Мырзасы келген соң
қайттым райдан деп, былай бата берген екен.
- Шын рейл тіледім Шынддәулет бер,
Кенім болсын, иә Алла Кеңдәулет бер.
Белгілеп бергін, Бекдәубет бер.
Және де бергін Жандәулет! - депті Мырзаның әйелі осы батадан
кешікпей осы Дәулеттердің дүниеге әкесе керек. Бұл биге арналған аңыздың
бірі ғана.
Қазіргі Бүркітті кеңшары мен Қарағайлы поселкесінің шекарасында
Бадыраң таудың бауырында, Қарағайлы мекеніне тартылған су құбырының
солтүстігінде Нұралы бидің бейіті бар.
1.2. Мазарларды мазалаайық
Соңғы кезде естелікке, тарихи мұрағаттарға көзқарас жаңарып келе жатыр.
Бұл да уақыттың ағымы болар. Бұрыңғы кезде үлкендер жағынан “Моллаға қарап
саусағыңды шығарма”, “Моланың үйіндісін баспа”, “Малды молаға жайма” деген
сөздер қарттар аузынан жиі шығатын. Қатты сырқатқа ұшыраған адамдарды мола
басына апарып молдаға құран оқытылатын. Терең сайдың бойына ауыл сыртындағы
молаға өткен-кеткен жүргіншілер кідіріп, құран оқып содан соң ғана одан
әрі жол тартатын.
Бірақ қазіргі кезде мұндай жөн сілтейтін қарттар бірен-саран. Жанның
бірі дүние мен мал табудың соңына түскен, нарық заманында бұрыннан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz