ҚР Ұлттық байлығы
Кіріспе
1. ҚР Ұлттық байлығы
1.1 Табиғи ресурстар
1.2 Табиғи байлықтарды тиімді пайдалану
2. Жер байлығы ел байлығына айналуда
3. ҚР Ұлттық қоры
3.1 Ұлттық қордың құрылуы
3.2 Ұлттық қорға түсетін және одан алынатын қаржы ағыны
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
1. ҚР Ұлттық байлығы
1.1 Табиғи ресурстар
1.2 Табиғи байлықтарды тиімді пайдалану
2. Жер байлығы ел байлығына айналуда
3. ҚР Ұлттық қоры
3.1 Ұлттық қордың құрылуы
3.2 Ұлттық қорға түсетін және одан алынатын қаржы ағыны
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Бүгiнгi күнi табиғи ресурстарға бай Қазақстан мұнай мен табиғи газды сатумен бiрге, өзге де қазба байлықтарды игеруден қыруар табыс алып отыр. Келешекте Республиканы шикiзатты шетке шығарудан түсетiн табысы едәуiр арта түсетiндiгiне орай, шешiмi табылуға тиiстi бiрнеше маңызды мәселелер, соның iшiнде "Осы ресурстарды кiм бақылайтын болады және олар қалай пайдаланылатын болады?" деген күрделi мәселелер де туындап отыр.
Табиғи ресурстарды өндiру мен шетке шығарудан түсетiн табыс жөнiндегi ақпараттың жариялылығы мен осы табысты бөлу процесiне қалың жұртшылықтың қатысуы елдiң экономикалық және әлеуметтiк дамуындағы аса маңызды фактор.
Табиғи ресурстарды шетке шығарудан түсетiн табыс барлық Қазақстан халқының игiлiгiне, соның iшiнде кедейшiлiктi жою, бiлiм беру, денсаулық сақтау салаларының қызметiн жақсарту мен өзге де әлеуметтiк мәселелердiң шешiмiн табу мақсатында пайдаланылып, жұмсалады деп сенiм артқымыз келедi.
Бұл жұмыста табиғи ресурстарды сату мен тасымалдаудан түсетiн табыстың шын мәнiнде қандай мақсатқа жұмсалып жатқаны жөнiнде айтылады.
Жұмыстың тағы бiр мақсаты – Үкiмет пен Қазақстанда әрекет етiп жатқан мұнай өндiрушi компаниялар қызметiне қалың жұртшылықтың қатаң бақылауын қамтамасыз ету.
Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты – Қазақстанның көмiрсутек ресурстары арқасында қолы жеткен өзiнiң шағын байлығын қалайда ұтымды пайдаланудың жолын табуға қатысты мәселелер бойынша қалың жұртшылықтың пiкiрсайысын ұйымдастыруға ықпал ету. Осы жұмыстың бiрiншi бөлiмiнде Қазақстанның мұнай-газ саласының қуат-мүмкiншiлiгiне шолу жасалып, екiншi бөлiмiнде Қазақстанның қазба байлықтардан түскен табысты басқару мақсатында құрылған Ұлттық қор қызметi талданып, үшіншi бөлiмiнде ұлттық табыс жайлы айтылған.
Табиғи ресурстарды өндiру мен шетке шығарудан түсетiн табыс жөнiндегi ақпараттың жариялылығы мен осы табысты бөлу процесiне қалың жұртшылықтың қатысуы елдiң экономикалық және әлеуметтiк дамуындағы аса маңызды фактор.
Табиғи ресурстарды шетке шығарудан түсетiн табыс барлық Қазақстан халқының игiлiгiне, соның iшiнде кедейшiлiктi жою, бiлiм беру, денсаулық сақтау салаларының қызметiн жақсарту мен өзге де әлеуметтiк мәселелердiң шешiмiн табу мақсатында пайдаланылып, жұмсалады деп сенiм артқымыз келедi.
Бұл жұмыста табиғи ресурстарды сату мен тасымалдаудан түсетiн табыстың шын мәнiнде қандай мақсатқа жұмсалып жатқаны жөнiнде айтылады.
Жұмыстың тағы бiр мақсаты – Үкiмет пен Қазақстанда әрекет етiп жатқан мұнай өндiрушi компаниялар қызметiне қалың жұртшылықтың қатаң бақылауын қамтамасыз ету.
Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты – Қазақстанның көмiрсутек ресурстары арқасында қолы жеткен өзiнiң шағын байлығын қалайда ұтымды пайдаланудың жолын табуға қатысты мәселелер бойынша қалың жұртшылықтың пiкiрсайысын ұйымдастыруға ықпал ету. Осы жұмыстың бiрiншi бөлiмiнде Қазақстанның мұнай-газ саласының қуат-мүмкiншiлiгiне шолу жасалып, екiншi бөлiмiнде Қазақстанның қазба байлықтардан түскен табысты басқару мақсатында құрылған Ұлттық қор қызметi талданып, үшіншi бөлiмiнде ұлттық табыс жайлы айтылған.
1. Жалпы экономикалық теория/Ө.Қ.Шеденов... 167-171б
2. Экономикалық теория негіздері/1998ж; Я.Әубәкіров, К.Нәрібаев, М.Есқалиев, Е.Жатқанбаев, Е.Байжұмағв, С.Досқалиев, Ж.Жәйшібеков: 234-237б
2. Экономикалық теория негіздері/1998ж; Я.Әубәкіров, К.Нәрібаев, М.Есқалиев, Е.Жатқанбаев, Е.Байжұмағв, С.Досқалиев, Ж.Жәйшібеков: 234-237б
КІРІСПЕ
Бүгiнгi күнi табиғи ресурстарға бай Қазақстан мұнай мен табиғи газды
сатумен бiрге, өзге де қазба байлықтарды игеруден қыруар табыс алып отыр.
Келешекте Республиканы шикiзатты шетке шығарудан түсетiн табысы едәуiр арта
түсетiндiгiне орай, шешiмi табылуға тиiстi бiрнеше маңызды мәселелер, соның
iшiнде "Осы ресурстарды кiм бақылайтын болады және олар қалай
пайдаланылатын болады?" деген күрделi мәселелер де туындап отыр.
Табиғи ресурстарды өндiру мен шетке шығарудан түсетiн табыс жөнiндегi
ақпараттың жариялылығы мен осы табысты бөлу процесiне қалың жұртшылықтың
қатысуы елдiң экономикалық және әлеуметтiк дамуындағы аса маңызды фактор.
Табиғи ресурстарды шетке шығарудан түсетiн табыс барлық Қазақстан
халқының игiлiгiне, соның iшiнде кедейшiлiктi жою, бiлiм беру, денсаулық
сақтау салаларының қызметiн жақсарту мен өзге де әлеуметтiк мәселелердiң
шешiмiн табу мақсатында пайдаланылып, жұмсалады деп сенiм артқымыз келедi.
Бұл жұмыста табиғи ресурстарды сату мен тасымалдаудан түсетiн табыстың шын
мәнiнде қандай мақсатқа жұмсалып жатқаны жөнiнде айтылады.
Жұмыстың тағы бiр мақсаты – Үкiмет пен Қазақстанда әрекет етiп жатқан
мұнай өндiрушi компаниялар қызметiне қалың жұртшылықтың қатаң бақылауын
қамтамасыз ету.
Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты – Қазақстанның көмiрсутек
ресурстары арқасында қолы жеткен өзiнiң шағын байлығын қалайда ұтымды
пайдаланудың жолын табуға қатысты мәселелер бойынша қалың жұртшылықтың
пiкiрсайысын ұйымдастыруға ықпал ету. Осы жұмыстың бiрiншi бөлiмiнде
Қазақстанның мұнай-газ саласының қуат-мүмкiншiлiгiне шолу жасалып, екiншi
бөлiмiнде Қазақстанның қазба байлықтардан түскен табысты басқару мақсатында
құрылған Ұлттық қор қызметi талданып, үшіншi бөлiмiнде ұлттық табыс жайлы
айтылған.
ҚР Ұлттық байлығы
Ұлттық байлық жинақталған әрі нәтижелі көрсеткіштер санатына жатады
және мемлекеттік экономикалық даму деңгейінің айнасы десе болады.
Ұлттық байлық – бұл материалдық және рухани игіліктердің жиынтыңы
және осы уақытта барлығы қоғам меншігінде болады. Ұлттық байлық құрамына
мыналар кіреді:
а) негізгі өндірістік және өндірістік емес қорлар;
ә)айнымалы өндірістік қорлар;
б) материалдық резервтер мен сақтандыру қоры;
в) айналым қоры;
г) тұрғындар мүлкі;
Ұлттық байлық құрамына негізгі жер, ормандар, сондай-ақ барланган
табиғи ресурстар және олар натуралды түрде есептелінеді.
Қазақстан өзінің ауқымы бойынша ұлттық байлықтың үлкен көлемін
иеленген. Біздің республикадажалпы ер көлемі 222,5млн. Га мөлшерді құрайды
, оның ішінде 82%- ауыл шаруашылығы жеріне жатады. Қазақстанда 21,7 млн .
га орман мен табиғи егістіктер , 11 мың өзен, 7 мыңнан астам көл мен су
қоймалары бар. Өсімдіктер қоры 6 мыңнан астам түрлерден тұрса , ал
жануарлар әлемі болса алуан түрлі.
Шабындықтар мен жайылым (162 млн .га) көлемі бойынша Қазақстан алдыңа
тек Австралияны (450млн .га ). АҚШ тын (320 млн .га ) және Қытайды
(234млн .га) ғана алдаңа жібере алады.Қазақстан пайдалы қазбалар қоры мен
олардың алуан түрлері бойынша – ТМДдағы ең бай аймақтың бірі. Минералды
ресурстар ұлттық табыстың төрттен үшін құрайды.
Бұрыңғы Одақтағы мұнай қорының 9 %Қазақстан үлесіне тиесілі болса, ал
әр түрлі бағалаушылардың пайымдауынша жалпы әлемдік мөлшері мұнайға ТМД
үлесі 6-10% құрайды екен. Қазақстанда марганец рудасы (408млн. т )
қорының 13% шоғырланған және мөлшері бойынша тек АҚШ ты (553 млн .т )
Украинаны ғана алдыңа салады.
Қазақстан әлемде хром рудасы бойынша екінші орынды иеленеді және
република 1990 жылы жалпы одақтағы оны өндірудің 96,6% игерген. Жалпы темір
рудасы қоры (16662 млн. т) бойынша Қазақстан әлемде Бразилия, Австрия ,
Канада , АҚШ , Индия , Ресей мен Украинадан сон сегізінші орынды иеленеді.
Вольфрам қоры бойынша әлемде Қазақстан бірінші орынды , фосфор рудасы
бойынша – екінші , ал қорғасын мен молибден бойынша – төтінші орында.
1990 жылы бұрынғы Одақтағы 98,2% хромит , 81,7 % барит , 64,7%
фосфорит, 53 % вольфрам, 38,5% қорғасын, 29,5 % молиден, 28,4 %
мыс, 22,1% боксит, 20,1% асбест, 13% марганец, 11,9 % көмі және
9,7% темір рудасынын қоры Қазақстан үлесіне келді . Уран рудасының қорының
көптігі бұрыңғы Одақтағы уран өндірудің 56 % қамтамасыз етті. Республика
жерінде Менделеев таблицасыын 60тан астам ең белгілі элементтері табылган
. Қазақстаннің ауқымды табиғи байлықтарың терең білу мен рациональды игеру
– экономиканы дамытудың ең басты жағыдайының бірі болып табылады, сондай –
ақ елдің ұлттық байлығының үздіксіз өсуінің ең маңызды екендігіде рас.
Ұлттық байлықтың өзінің қолдануы бойынша былай бөлінеді:
а) өндіріс құрал -жабдығына (еңбек құрал сайманы ,шикізат ,матерал
мен табиғи ресурстар) және т.б. )
ә) тұтыну заттарыңа ( тамақ , киім , тұрғын жай және т.б.) ал өзінің
туу тегіне қарай қорланған еңбек өніміне (еңбек құрал сайманыңа, шикізат,
матерал мен тұтыну құрал жабдығы қорларыңа) және табиғи ресурстарға ( жер ,
су байлығы, орман , және т.б) . Қоғам аса дамымаса, онда оның материалдық
негізін табиғи байлықтар құрайды.
Ұлтық байлықты өзінің құрамы бойынша екі топқа бөлуге болады : Елдегі
материалдық игіліктердің заттай жиынтығы ұлттық мүлікті құрайды. Онда
бұрынғы кезеңдегі барлық ұрпақ өміріндегі адамдардың қорланган еңбегінің
бейнесі толық бар.
Табиғи ресурстар елдегі табиғат берген байлықтарды қамтиды.
Сондықтан ұлттық байлық құрамына тек зерттелген, ескерілген және
өндіріс процесіне тартылған табиғи ресурстар қоры енеді, пайдалы қазбалар,
орман, су, гидроэнергоресурстар мен жер көлемі, т.б. Ұлттық байлыққа
елдегі ескерткіштер, архитектуралық ежелгі құрылыстар, сурет галереясы,
мұражай экспонаттары және т.б., алмаз бен валюталық қорлар жатады.
Ұлттық байлықтың негізгі элементіне өзінің құрамы мен жеке салмағы
бойынша ұлттық мүлікті айтамыз, оның үлесіне ұлттық байлықтың жартысынан
астамы тиесілі болады. Ол өз бойына халық шаруашылығының өндірістік және
өндірістік емес қорларын, оның резервті қорын, тұрғындардың өз басының
мүлкін енгізеді.
Өндірістік қорлар құрамына барлық еңбек заты мен құралдары енеді. Олар
процесс кезінде қалпына келген өндіріс құралдарын игеру арқылы материалдық
игіліктер процесінде қолданылады немесе қолданылуы мүмкін. Қызмет жасайтын
еңбек заттары ғана ұлттық мүлікке енеді. Қоймада жатқан машина, станоктар
немесе бекіту процесінде олар әлі негізгі қорлар бола алмайды және тек іске
қосылған кезде ғана негізгі қорға айналады.
Халық шаруашылығының өндірістік емес негізгі қорларына тұрғын үй қоры
мен ұлттық байлық элементтері жатады және олар өндірістік емес салаларда
қолданылады. Бұл қорлар тұтыну сипатына ие болады және тұрғындардың алуан
түрлі тұтыныстары мен қоғамдағы барлық өндірістік емес қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған.
Халық шаруашылығы резервтік қорының құрамына өндіріс құрал жабдығы мен
тұтыну заттары да енеді және олар кездейсоқ жағдайларды, халық шаруашылығы
кейбір салалары дамуының жекелеген диспропорциясын және т.б. жою үшін
резервтелген.
Ұлттық байлықтың элементіне тұрғындардың мүлкі де жатады және ол
барлық ұлттық байлықтың шамамен 15 бөлігін құрайды. Тұрғындардың өз
бастарының мүлкінің құрамына ұзақ мерзімге қолданатын заттар енеді, олар:
үй жиһазы, картина, жеңіл машиналар,т.б. тұрғын үй, саяжайлар және басқа
құрылыстар негізгі өндірістік емес қорларға жатады, ал ірі қора, омарта,
ауыл шаруашылығы, құрал саймандары негізгі өндірістік қор болып табылады.
Жоғарыдағы көрсетілген мәліметтерге қарасақ, ұлттық байлықтың басты
элементіне негізгі қорлар жатады және олардың үлесіне елдің ұлттық
байлығының көп бөлігі келеді.
Байлық динамикасының қорлану мөлшері және қор қайтарумен байлынысын
ұлтық байлық индексі аша түседі, сөйтіп мына формуламен есептелінеді:
ҰБ= І+ФБ + ПФ*К,
мұндағы Ф- елдегі өндірістік қорлар,
Б- бастапқы кезеңдегі ұлттық байлық
П- есептелген кезеңдегі пайда болған өнім
К- қорлану мөлшері
Мынандай көзқарастар бар: ұлттық байлық ұғымы материалдық емес
құндылықтарды да ақпарат, ғылым білім ауқымы, тұрғындардың мәдениет
деңгейін және т.б. қамтуы қажет. Шын мәнінде, ақпарат әлеуметтік
экономикалық процестер мен құбылыстарды моделдеу мен болжаудың негізі болып
табылады. Нақты ақпарат көмегімен қоғамның экономикалық әлеуетін толық іске
асыруға болады, кәсіпкерлік қызметті ақпаратсыз елестету мүмкін емес.
Кәсіпкерлік қызметте экономиакалық ақпараттың құны шексіз, сатылуы да
мүмкін, дер кезінде өткерілмегендіктен уақыт бойынша құнын жоғалтады.
Мысалы, АҚШ жыл сайын фирма ғылыми техникалық ақпаратты қорғау үшін орташа
10-15 млрд. доллар шығын жұмсайды. Сондықтанда ақпарат өндірістің негізі
болып табылып, кез келген экономикалық жүйені дамытады және оның өсуін
қамтамасыз етеді.
Ұлттық байлық өзінің аса маңыздылығына қарамай ақ, оны біліп
бағамдаудың мәселесі әлі кезге дейін қоғам тұтынысынан, экономиканың
басқада жұмыстарын жасау мәселелері деңгейінен қалып отыр. Ұлттық байлықтың
теориялық мәселелерін жасаудың кенже қалуына байланысты, оны болжау мен
есептеудің көптеген практикалық сауалдары шешілмей отыр.
Алдағы уақытта ұлттық байлықты жетілдіру көбінесе оның сапалық
жақсарумен, табиғи байлықты рациональды игерумен, қоғамның барынша қоршаған
ортаны сақтау қамқорлығымен, экологиялық қауіпсіздікті қолдау деңгейімен
анықталады.
Табиғи ресурстар
Қазба байлықтары мол көптеген елдер осы байлықтарға зәру елдерге
қарағанда экономикасының өркендеуiмен немесе қандай да бiр экономикалың
жетiстiктерiмен мақтана алмайтыны мәлiм.Дегенмен мұндай көзқарастың өзi
экономиканың негiзгi заңдарына қайшы келер едi. Себебi табиғи ресурстардың
молшылығы экономика өрлеуiнiң негiзi мен елдiң келешекке үмiт артар
мүмкiншiлiгi ретiнде қаралуға тиiс.
Табиғи ресурстарға бай елдер осы байлықтан түсетiн табысты қалай
молайту керек,мiне, осы жайтты бiлу үшiн экономистер мен сарапшылар көп
уақыт кетiрдi. Мұнай-газ бен минералды ресурстарды иеленуге құлшынғандардың
азаматтық соғысы көп елдердi күйреттi. Бұл жайтты былай түсiндiруге болады.
Табиғи байлықтардан түскен табыс валютаның айырбас бағамын өсiрiп, оның
тұрақсыздығына әкеледi де, бұл өз кезегiнде экономиканың мұнай өндiретiн
секторына жатпайтын саласын әлсiретiп, жергiлiктi өнiм өндiрушiлердiң
бәсекелесу қабiлетiн төмендетiп, экспортқа шығуларына кедергi жасайды. Нақ
сол кезде экономиканың мұнай секторы мол табыс алғанымен, жаңа жұмыс
орындары ашылмайды, нәтижесiнде пайда болған жұмыссыздық саяси және
әлеуметтiк тұрақсыздыққа әкелiп соғады.
Дегенмен табиғи ресурстарға бай елдердегi ең маңызды мәселе – саяси
мәселе. Қазба байлықтарды бақылауына алған үкiмет билiктi бөлуге
құлшынбайды да, билiк басына әдiл сайлау арқылы келудiң орнына, ерекше
құқықты иеленуге тырысады.
Билiк басындағылар саяси тұрғыдан қолдауға ие болу үшiн аса қымбатты
инвестициялық жобаларды енгiзiп, үкiметпен жақсы қарым-қатынасы бар
құрылымдармен келiсiм-шарт жасаса отырып, жаңа жұмыс орындарын аша
бастайды. Алайда мемлекеттiк тұрғыдан берiлетiн жәрдем қаржы (субсидия)
пайда келтiрмейтiн жобаларға жұмсалатындықтан, осы жобалар елдiң
экономикасын мұнай секторынан тәуелсiз ете алмайды. Үкiметтiң қазба
байлықтардан түсетiн табысты бақылауға алуы үшiн құлшынуы пайда түсiрушiлер
мен осы пайдаға қолы жетпегендердiң арасындағы талас-тартысқа әкелiп
соғады. Бұған жол бермеу үшiн өкiмет пен халық өз елiнiң табиғи байлықтарын
бүкiл ұлттың игiлiгi деп ұғынулары керек. Бұл табиғи ресурстар – қазiргi
үкiмет пен бүгiнгi
ұрпақтың ғана еншiсi емес, келешек ұрпақтың да еншiсi. Осы байлықтарды
болашақұрпақ есебiнен жеке бастың мақсаты үшiн жұмсау – бүкiл ұлттың
мұрасын иемдену деген сөз.
Табиғи байлықтан түскен табыстың жариялылығы мен ол туралы дұрыс есеп
берiп отыру осы байлықтарды басқарудағы басты тұтқа болып саналады. Ал
ұлттық бухгалтерлiк стандарттар тиiмсiз болғандықтан, дұрыс шешiм
қабылдауға мүмкiндiк жасамайды.
Тағы бiр маңызды жайт – үкiметке түсетiн табыстың қалай ұқсатылып
жатқаны туралы ақпарат. Тiптi дамыған елдердiң өзiнде мұнайдың нақты
бағасын төмендету мен шығындарын көтеру арқылы бойынша төлейтiн
төлемақыларын азайтуға iрi мұнай компанияларының әрекет жасағанын үкiмет
есте ұстаулары қажет.
Мұндай жолсыздықтар тек мұқият жүргiзiлген зерттеулердiң нәтижесiнде
ашылғаны мәлiм. Мысалы, мұнай компаниялары Аляска штатында тек сот талабы
бойынша ғана 1 млрд. доллар төлеуге келiскен.
Әрине, компаниялардың өз пайдасын арттыруға деген құлшынысын түсiнуге
де болар едi. Алайда мұнайға қатысты жасалған келiсiм-шарттар мен
төлемдердiң көпшiлiкке жария болмауы оны талан-таражға салуға әкелетiнi
сөзсiз. Осындай жариялылық қазба байлықтардан үкiметке қанша табыс түсiп
жатқаны жөнiнде хабардар болуға мүмкiндiк бередi. Өкiнiшке орай, осындай
корпоративтiк түрғыдан бiлiктi басқаруға деген құлшыныс әзiрге өзге мұнай
компанияларынан қолдау таппай отыр.
Табиғи ресурстардан түсетiн табысты басқару үшiн жіне оны сарқыла
бастаған табиғи байлықтың орнын толтыру мақсатына жұмсау үшiн экономиканың
тұрақты дамуына негiз қалайтын қорлар сияқты институционалдық құрылымдарды
құрудың маңызы зор. Бiрқатар елдерде тұрақтандырушы қорлар қаржыға зәру
болған жағдайда қажет болатын мемлекеттiк қаржы жинақтауға септiгiн
тигiздi.
"Циклға қарсы қойылған" фискалдық (бюджеттiк-салықтық) саясатты
қаржыландыруды қолдау мақсатында екiншi дүниежүзiлiк соғыстың аяқ кезiнде
құрылған Халықаралық валюта қоры сияқты халықаралық институттар олардың
алдына қойылған мiндеттi ойдағыдай атқара алмады. Нәтижесiнде көптеген
дамыған елдер экономика мен қоғам мүддесiне залал келтiретiн "циклды
қолдайтын" саясатты ұстануға мәжбүр болып отырғандықтан, тұрақтандырушы
қорлардың маңыздылығы арта түстi. Қазiргi кезде елдер сырттан қарыз алу өте
қауiптi екенiн, сондықтан әсiресе экономиканы тұрақтандыру үшiн тек
өздерiнiң меншiктi қаржысына иек арту керек екенiн түсiнiп отыр.
Түсетiн табысты тиiмдi жұмсаудың тәсiлдерiн әзiрлеу арқылы табиғи
ресурстарға бай елдердің өркендеуiне, олардың көп жылдар бойы тұрақты
дамуына негiз қалаудан маңызды дүние жоқ. Осы кiтаптағы зерттеулер жоғарыда
аталған аса қиын мақсатқа жетуге жол ашары сөзсiз. Қазақстан үкiметi
макроэкономиканы тұрақтандыру үшiн, жаңғыртылмайтын байлықтарды келешек
ұрпақтар игiлiгiне айналдыру үшiн көптеген жұмыстар атқарды. Дегенмен
Қазақстан халқының көпшiлiгi өз үкiметiнiң жетiстiктерi мен оның мұнай
табысын басқару стратегиясы жөнiнде хабардар емес, олар тек өздерiнiң
бұрынғыша кедейлiкте ғұмыр кешiп жатқанының куәгерi болып отыр. 2006–2007
жылдары елдiң әлемдегi рыноктарға шығу жолы шектеулi әрi ондағы мұнай
бағасының арзан болуынан мұнай мен газдан түскен табыстың салыстырмалы
түрде көп болмауы себептi шындық пен күткен үмiт арасындағы айырмашылық әлi
күрделi мәселеге айнала қойған жоқ-ты. Алайда баға өсiмi ахуалды өзгертiп,
2008 жылы мұнай-газ өндiруден түскен табыс барлық табыстың ширегiне жуығы
мен барлық экспорттың жартысын құрады.
Таяу арадағы 5–10 жыл iшiнде көмiрсутек табысының өсуiне қарай, сондай-
ақ егерде мұнай бағасы әлi де жоғары деңгейде қала беретiн болса,
Қазақстанның миллиондаған азаматтарының тұрмыс деңгейiн жақсартуға деген
үмiтi ақталмаса, үкiмет мұнай-газ өндiруден түсетiн табыс жөнiнде халық
алдында есеп берiп отырмаса, онда бұл жайт кең көлемдегi тұрақсыздыққа
әкелiп соқтыруы әбден мүмкiн.
Қазақстанның таяу жылдардағы басты мiндетi – өзiнiң табиғи байлықтарын
тиiмдi пайдалана отырып, ұзақ мерзiмдi экономикалық дамудың берiк негiзiн
қалау. Ал бұл мұнай-газ секторын бiлiктi басқарумен бiрге, оның ашықтығы
мен әдiлдiгiн қамтамасыз ете отырып, мұнайдан тыс сектордың өсiп-
өркендеуiне қолайлы жағдайлар жасауды талап етедi. Оған қол жеткiзу
Президент бұрынғыша бүкiл билiктi өз қолында ұстауға әрекет етiп, барлық
күш-жiгерiн сын айтушылар мен қарсыластарына жұмсайтын бола ма, мiне, осы
жайтқа да байланысты болмақ.
Табиғи байлықтарды тиімді пайдалану
Жер ресурстарын, оның ішінде ауылшаруашылық жерлерін тиімді
пайдаланудың тағы бір жолы –оны қорғау, осы туралы заңдылықты бұзуға жол
бермеу, мемлекеттік бақылауды қатаң жолға қою және жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бүгiнгi күнi табиғи ресурстарға бай Қазақстан мұнай мен табиғи газды
сатумен бiрге, өзге де қазба байлықтарды игеруден қыруар табыс алып отыр.
Келешекте Республиканы шикiзатты шетке шығарудан түсетiн табысы едәуiр арта
түсетiндiгiне орай, шешiмi табылуға тиiстi бiрнеше маңызды мәселелер, соның
iшiнде "Осы ресурстарды кiм бақылайтын болады және олар қалай
пайдаланылатын болады?" деген күрделi мәселелер де туындап отыр.
Табиғи ресурстарды өндiру мен шетке шығарудан түсетiн табыс жөнiндегi
ақпараттың жариялылығы мен осы табысты бөлу процесiне қалың жұртшылықтың
қатысуы елдiң экономикалық және әлеуметтiк дамуындағы аса маңызды фактор.
Табиғи ресурстарды шетке шығарудан түсетiн табыс барлық Қазақстан
халқының игiлiгiне, соның iшiнде кедейшiлiктi жою, бiлiм беру, денсаулық
сақтау салаларының қызметiн жақсарту мен өзге де әлеуметтiк мәселелердiң
шешiмiн табу мақсатында пайдаланылып, жұмсалады деп сенiм артқымыз келедi.
Бұл жұмыста табиғи ресурстарды сату мен тасымалдаудан түсетiн табыстың шын
мәнiнде қандай мақсатқа жұмсалып жатқаны жөнiнде айтылады.
Жұмыстың тағы бiр мақсаты – Үкiмет пен Қазақстанда әрекет етiп жатқан
мұнай өндiрушi компаниялар қызметiне қалың жұртшылықтың қатаң бақылауын
қамтамасыз ету.
Ұсынылып отырған жұмыстың мақсаты – Қазақстанның көмiрсутек
ресурстары арқасында қолы жеткен өзiнiң шағын байлығын қалайда ұтымды
пайдаланудың жолын табуға қатысты мәселелер бойынша қалың жұртшылықтың
пiкiрсайысын ұйымдастыруға ықпал ету. Осы жұмыстың бiрiншi бөлiмiнде
Қазақстанның мұнай-газ саласының қуат-мүмкiншiлiгiне шолу жасалып, екiншi
бөлiмiнде Қазақстанның қазба байлықтардан түскен табысты басқару мақсатында
құрылған Ұлттық қор қызметi талданып, үшіншi бөлiмiнде ұлттық табыс жайлы
айтылған.
ҚР Ұлттық байлығы
Ұлттық байлық жинақталған әрі нәтижелі көрсеткіштер санатына жатады
және мемлекеттік экономикалық даму деңгейінің айнасы десе болады.
Ұлттық байлық – бұл материалдық және рухани игіліктердің жиынтыңы
және осы уақытта барлығы қоғам меншігінде болады. Ұлттық байлық құрамына
мыналар кіреді:
а) негізгі өндірістік және өндірістік емес қорлар;
ә)айнымалы өндірістік қорлар;
б) материалдық резервтер мен сақтандыру қоры;
в) айналым қоры;
г) тұрғындар мүлкі;
Ұлттық байлық құрамына негізгі жер, ормандар, сондай-ақ барланган
табиғи ресурстар және олар натуралды түрде есептелінеді.
Қазақстан өзінің ауқымы бойынша ұлттық байлықтың үлкен көлемін
иеленген. Біздің республикадажалпы ер көлемі 222,5млн. Га мөлшерді құрайды
, оның ішінде 82%- ауыл шаруашылығы жеріне жатады. Қазақстанда 21,7 млн .
га орман мен табиғи егістіктер , 11 мың өзен, 7 мыңнан астам көл мен су
қоймалары бар. Өсімдіктер қоры 6 мыңнан астам түрлерден тұрса , ал
жануарлар әлемі болса алуан түрлі.
Шабындықтар мен жайылым (162 млн .га) көлемі бойынша Қазақстан алдыңа
тек Австралияны (450млн .га ). АҚШ тын (320 млн .га ) және Қытайды
(234млн .га) ғана алдаңа жібере алады.Қазақстан пайдалы қазбалар қоры мен
олардың алуан түрлері бойынша – ТМДдағы ең бай аймақтың бірі. Минералды
ресурстар ұлттық табыстың төрттен үшін құрайды.
Бұрыңғы Одақтағы мұнай қорының 9 %Қазақстан үлесіне тиесілі болса, ал
әр түрлі бағалаушылардың пайымдауынша жалпы әлемдік мөлшері мұнайға ТМД
үлесі 6-10% құрайды екен. Қазақстанда марганец рудасы (408млн. т )
қорының 13% шоғырланған және мөлшері бойынша тек АҚШ ты (553 млн .т )
Украинаны ғана алдыңа салады.
Қазақстан әлемде хром рудасы бойынша екінші орынды иеленеді және
република 1990 жылы жалпы одақтағы оны өндірудің 96,6% игерген. Жалпы темір
рудасы қоры (16662 млн. т) бойынша Қазақстан әлемде Бразилия, Австрия ,
Канада , АҚШ , Индия , Ресей мен Украинадан сон сегізінші орынды иеленеді.
Вольфрам қоры бойынша әлемде Қазақстан бірінші орынды , фосфор рудасы
бойынша – екінші , ал қорғасын мен молибден бойынша – төтінші орында.
1990 жылы бұрынғы Одақтағы 98,2% хромит , 81,7 % барит , 64,7%
фосфорит, 53 % вольфрам, 38,5% қорғасын, 29,5 % молиден, 28,4 %
мыс, 22,1% боксит, 20,1% асбест, 13% марганец, 11,9 % көмі және
9,7% темір рудасынын қоры Қазақстан үлесіне келді . Уран рудасының қорының
көптігі бұрыңғы Одақтағы уран өндірудің 56 % қамтамасыз етті. Республика
жерінде Менделеев таблицасыын 60тан астам ең белгілі элементтері табылган
. Қазақстаннің ауқымды табиғи байлықтарың терең білу мен рациональды игеру
– экономиканы дамытудың ең басты жағыдайының бірі болып табылады, сондай –
ақ елдің ұлттық байлығының үздіксіз өсуінің ең маңызды екендігіде рас.
Ұлттық байлықтың өзінің қолдануы бойынша былай бөлінеді:
а) өндіріс құрал -жабдығына (еңбек құрал сайманы ,шикізат ,матерал
мен табиғи ресурстар) және т.б. )
ә) тұтыну заттарыңа ( тамақ , киім , тұрғын жай және т.б.) ал өзінің
туу тегіне қарай қорланған еңбек өніміне (еңбек құрал сайманыңа, шикізат,
матерал мен тұтыну құрал жабдығы қорларыңа) және табиғи ресурстарға ( жер ,
су байлығы, орман , және т.б) . Қоғам аса дамымаса, онда оның материалдық
негізін табиғи байлықтар құрайды.
Ұлтық байлықты өзінің құрамы бойынша екі топқа бөлуге болады : Елдегі
материалдық игіліктердің заттай жиынтығы ұлттық мүлікті құрайды. Онда
бұрынғы кезеңдегі барлық ұрпақ өміріндегі адамдардың қорланган еңбегінің
бейнесі толық бар.
Табиғи ресурстар елдегі табиғат берген байлықтарды қамтиды.
Сондықтан ұлттық байлық құрамына тек зерттелген, ескерілген және
өндіріс процесіне тартылған табиғи ресурстар қоры енеді, пайдалы қазбалар,
орман, су, гидроэнергоресурстар мен жер көлемі, т.б. Ұлттық байлыққа
елдегі ескерткіштер, архитектуралық ежелгі құрылыстар, сурет галереясы,
мұражай экспонаттары және т.б., алмаз бен валюталық қорлар жатады.
Ұлттық байлықтың негізгі элементіне өзінің құрамы мен жеке салмағы
бойынша ұлттық мүлікті айтамыз, оның үлесіне ұлттық байлықтың жартысынан
астамы тиесілі болады. Ол өз бойына халық шаруашылығының өндірістік және
өндірістік емес қорларын, оның резервті қорын, тұрғындардың өз басының
мүлкін енгізеді.
Өндірістік қорлар құрамына барлық еңбек заты мен құралдары енеді. Олар
процесс кезінде қалпына келген өндіріс құралдарын игеру арқылы материалдық
игіліктер процесінде қолданылады немесе қолданылуы мүмкін. Қызмет жасайтын
еңбек заттары ғана ұлттық мүлікке енеді. Қоймада жатқан машина, станоктар
немесе бекіту процесінде олар әлі негізгі қорлар бола алмайды және тек іске
қосылған кезде ғана негізгі қорға айналады.
Халық шаруашылығының өндірістік емес негізгі қорларына тұрғын үй қоры
мен ұлттық байлық элементтері жатады және олар өндірістік емес салаларда
қолданылады. Бұл қорлар тұтыну сипатына ие болады және тұрғындардың алуан
түрлі тұтыныстары мен қоғамдағы барлық өндірістік емес қажеттіліктерді
қанағаттандыруға арналған.
Халық шаруашылығы резервтік қорының құрамына өндіріс құрал жабдығы мен
тұтыну заттары да енеді және олар кездейсоқ жағдайларды, халық шаруашылығы
кейбір салалары дамуының жекелеген диспропорциясын және т.б. жою үшін
резервтелген.
Ұлттық байлықтың элементіне тұрғындардың мүлкі де жатады және ол
барлық ұлттық байлықтың шамамен 15 бөлігін құрайды. Тұрғындардың өз
бастарының мүлкінің құрамына ұзақ мерзімге қолданатын заттар енеді, олар:
үй жиһазы, картина, жеңіл машиналар,т.б. тұрғын үй, саяжайлар және басқа
құрылыстар негізгі өндірістік емес қорларға жатады, ал ірі қора, омарта,
ауыл шаруашылығы, құрал саймандары негізгі өндірістік қор болып табылады.
Жоғарыдағы көрсетілген мәліметтерге қарасақ, ұлттық байлықтың басты
элементіне негізгі қорлар жатады және олардың үлесіне елдің ұлттық
байлығының көп бөлігі келеді.
Байлық динамикасының қорлану мөлшері және қор қайтарумен байлынысын
ұлтық байлық индексі аша түседі, сөйтіп мына формуламен есептелінеді:
ҰБ= І+ФБ + ПФ*К,
мұндағы Ф- елдегі өндірістік қорлар,
Б- бастапқы кезеңдегі ұлттық байлық
П- есептелген кезеңдегі пайда болған өнім
К- қорлану мөлшері
Мынандай көзқарастар бар: ұлттық байлық ұғымы материалдық емес
құндылықтарды да ақпарат, ғылым білім ауқымы, тұрғындардың мәдениет
деңгейін және т.б. қамтуы қажет. Шын мәнінде, ақпарат әлеуметтік
экономикалық процестер мен құбылыстарды моделдеу мен болжаудың негізі болып
табылады. Нақты ақпарат көмегімен қоғамның экономикалық әлеуетін толық іске
асыруға болады, кәсіпкерлік қызметті ақпаратсыз елестету мүмкін емес.
Кәсіпкерлік қызметте экономиакалық ақпараттың құны шексіз, сатылуы да
мүмкін, дер кезінде өткерілмегендіктен уақыт бойынша құнын жоғалтады.
Мысалы, АҚШ жыл сайын фирма ғылыми техникалық ақпаратты қорғау үшін орташа
10-15 млрд. доллар шығын жұмсайды. Сондықтанда ақпарат өндірістің негізі
болып табылып, кез келген экономикалық жүйені дамытады және оның өсуін
қамтамасыз етеді.
Ұлттық байлық өзінің аса маңыздылығына қарамай ақ, оны біліп
бағамдаудың мәселесі әлі кезге дейін қоғам тұтынысынан, экономиканың
басқада жұмыстарын жасау мәселелері деңгейінен қалып отыр. Ұлттық байлықтың
теориялық мәселелерін жасаудың кенже қалуына байланысты, оны болжау мен
есептеудің көптеген практикалық сауалдары шешілмей отыр.
Алдағы уақытта ұлттық байлықты жетілдіру көбінесе оның сапалық
жақсарумен, табиғи байлықты рациональды игерумен, қоғамның барынша қоршаған
ортаны сақтау қамқорлығымен, экологиялық қауіпсіздікті қолдау деңгейімен
анықталады.
Табиғи ресурстар
Қазба байлықтары мол көптеген елдер осы байлықтарға зәру елдерге
қарағанда экономикасының өркендеуiмен немесе қандай да бiр экономикалың
жетiстiктерiмен мақтана алмайтыны мәлiм.Дегенмен мұндай көзқарастың өзi
экономиканың негiзгi заңдарына қайшы келер едi. Себебi табиғи ресурстардың
молшылығы экономика өрлеуiнiң негiзi мен елдiң келешекке үмiт артар
мүмкiншiлiгi ретiнде қаралуға тиiс.
Табиғи ресурстарға бай елдер осы байлықтан түсетiн табысты қалай
молайту керек,мiне, осы жайтты бiлу үшiн экономистер мен сарапшылар көп
уақыт кетiрдi. Мұнай-газ бен минералды ресурстарды иеленуге құлшынғандардың
азаматтық соғысы көп елдердi күйреттi. Бұл жайтты былай түсiндiруге болады.
Табиғи байлықтардан түскен табыс валютаның айырбас бағамын өсiрiп, оның
тұрақсыздығына әкеледi де, бұл өз кезегiнде экономиканың мұнай өндiретiн
секторына жатпайтын саласын әлсiретiп, жергiлiктi өнiм өндiрушiлердiң
бәсекелесу қабiлетiн төмендетiп, экспортқа шығуларына кедергi жасайды. Нақ
сол кезде экономиканың мұнай секторы мол табыс алғанымен, жаңа жұмыс
орындары ашылмайды, нәтижесiнде пайда болған жұмыссыздық саяси және
әлеуметтiк тұрақсыздыққа әкелiп соғады.
Дегенмен табиғи ресурстарға бай елдердегi ең маңызды мәселе – саяси
мәселе. Қазба байлықтарды бақылауына алған үкiмет билiктi бөлуге
құлшынбайды да, билiк басына әдiл сайлау арқылы келудiң орнына, ерекше
құқықты иеленуге тырысады.
Билiк басындағылар саяси тұрғыдан қолдауға ие болу үшiн аса қымбатты
инвестициялық жобаларды енгiзiп, үкiметпен жақсы қарым-қатынасы бар
құрылымдармен келiсiм-шарт жасаса отырып, жаңа жұмыс орындарын аша
бастайды. Алайда мемлекеттiк тұрғыдан берiлетiн жәрдем қаржы (субсидия)
пайда келтiрмейтiн жобаларға жұмсалатындықтан, осы жобалар елдiң
экономикасын мұнай секторынан тәуелсiз ете алмайды. Үкiметтiң қазба
байлықтардан түсетiн табысты бақылауға алуы үшiн құлшынуы пайда түсiрушiлер
мен осы пайдаға қолы жетпегендердiң арасындағы талас-тартысқа әкелiп
соғады. Бұған жол бермеу үшiн өкiмет пен халық өз елiнiң табиғи байлықтарын
бүкiл ұлттың игiлiгi деп ұғынулары керек. Бұл табиғи ресурстар – қазiргi
үкiмет пен бүгiнгi
ұрпақтың ғана еншiсi емес, келешек ұрпақтың да еншiсi. Осы байлықтарды
болашақұрпақ есебiнен жеке бастың мақсаты үшiн жұмсау – бүкiл ұлттың
мұрасын иемдену деген сөз.
Табиғи байлықтан түскен табыстың жариялылығы мен ол туралы дұрыс есеп
берiп отыру осы байлықтарды басқарудағы басты тұтқа болып саналады. Ал
ұлттық бухгалтерлiк стандарттар тиiмсiз болғандықтан, дұрыс шешiм
қабылдауға мүмкiндiк жасамайды.
Тағы бiр маңызды жайт – үкiметке түсетiн табыстың қалай ұқсатылып
жатқаны туралы ақпарат. Тiптi дамыған елдердiң өзiнде мұнайдың нақты
бағасын төмендету мен шығындарын көтеру арқылы бойынша төлейтiн
төлемақыларын азайтуға iрi мұнай компанияларының әрекет жасағанын үкiмет
есте ұстаулары қажет.
Мұндай жолсыздықтар тек мұқият жүргiзiлген зерттеулердiң нәтижесiнде
ашылғаны мәлiм. Мысалы, мұнай компаниялары Аляска штатында тек сот талабы
бойынша ғана 1 млрд. доллар төлеуге келiскен.
Әрине, компаниялардың өз пайдасын арттыруға деген құлшынысын түсiнуге
де болар едi. Алайда мұнайға қатысты жасалған келiсiм-шарттар мен
төлемдердiң көпшiлiкке жария болмауы оны талан-таражға салуға әкелетiнi
сөзсiз. Осындай жариялылық қазба байлықтардан үкiметке қанша табыс түсiп
жатқаны жөнiнде хабардар болуға мүмкiндiк бередi. Өкiнiшке орай, осындай
корпоративтiк түрғыдан бiлiктi басқаруға деген құлшыныс әзiрге өзге мұнай
компанияларынан қолдау таппай отыр.
Табиғи ресурстардан түсетiн табысты басқару үшiн жіне оны сарқыла
бастаған табиғи байлықтың орнын толтыру мақсатына жұмсау үшiн экономиканың
тұрақты дамуына негiз қалайтын қорлар сияқты институционалдық құрылымдарды
құрудың маңызы зор. Бiрқатар елдерде тұрақтандырушы қорлар қаржыға зәру
болған жағдайда қажет болатын мемлекеттiк қаржы жинақтауға септiгiн
тигiздi.
"Циклға қарсы қойылған" фискалдық (бюджеттiк-салықтық) саясатты
қаржыландыруды қолдау мақсатында екiншi дүниежүзiлiк соғыстың аяқ кезiнде
құрылған Халықаралық валюта қоры сияқты халықаралық институттар олардың
алдына қойылған мiндеттi ойдағыдай атқара алмады. Нәтижесiнде көптеген
дамыған елдер экономика мен қоғам мүддесiне залал келтiретiн "циклды
қолдайтын" саясатты ұстануға мәжбүр болып отырғандықтан, тұрақтандырушы
қорлардың маңыздылығы арта түстi. Қазiргi кезде елдер сырттан қарыз алу өте
қауiптi екенiн, сондықтан әсiресе экономиканы тұрақтандыру үшiн тек
өздерiнiң меншiктi қаржысына иек арту керек екенiн түсiнiп отыр.
Түсетiн табысты тиiмдi жұмсаудың тәсiлдерiн әзiрлеу арқылы табиғи
ресурстарға бай елдердің өркендеуiне, олардың көп жылдар бойы тұрақты
дамуына негiз қалаудан маңызды дүние жоқ. Осы кiтаптағы зерттеулер жоғарыда
аталған аса қиын мақсатқа жетуге жол ашары сөзсiз. Қазақстан үкiметi
макроэкономиканы тұрақтандыру үшiн, жаңғыртылмайтын байлықтарды келешек
ұрпақтар игiлiгiне айналдыру үшiн көптеген жұмыстар атқарды. Дегенмен
Қазақстан халқының көпшiлiгi өз үкiметiнiң жетiстiктерi мен оның мұнай
табысын басқару стратегиясы жөнiнде хабардар емес, олар тек өздерiнiң
бұрынғыша кедейлiкте ғұмыр кешiп жатқанының куәгерi болып отыр. 2006–2007
жылдары елдiң әлемдегi рыноктарға шығу жолы шектеулi әрi ондағы мұнай
бағасының арзан болуынан мұнай мен газдан түскен табыстың салыстырмалы
түрде көп болмауы себептi шындық пен күткен үмiт арасындағы айырмашылық әлi
күрделi мәселеге айнала қойған жоқ-ты. Алайда баға өсiмi ахуалды өзгертiп,
2008 жылы мұнай-газ өндiруден түскен табыс барлық табыстың ширегiне жуығы
мен барлық экспорттың жартысын құрады.
Таяу арадағы 5–10 жыл iшiнде көмiрсутек табысының өсуiне қарай, сондай-
ақ егерде мұнай бағасы әлi де жоғары деңгейде қала беретiн болса,
Қазақстанның миллиондаған азаматтарының тұрмыс деңгейiн жақсартуға деген
үмiтi ақталмаса, үкiмет мұнай-газ өндiруден түсетiн табыс жөнiнде халық
алдында есеп берiп отырмаса, онда бұл жайт кең көлемдегi тұрақсыздыққа
әкелiп соқтыруы әбден мүмкiн.
Қазақстанның таяу жылдардағы басты мiндетi – өзiнiң табиғи байлықтарын
тиiмдi пайдалана отырып, ұзақ мерзiмдi экономикалық дамудың берiк негiзiн
қалау. Ал бұл мұнай-газ секторын бiлiктi басқарумен бiрге, оның ашықтығы
мен әдiлдiгiн қамтамасыз ете отырып, мұнайдан тыс сектордың өсiп-
өркендеуiне қолайлы жағдайлар жасауды талап етедi. Оған қол жеткiзу
Президент бұрынғыша бүкiл билiктi өз қолында ұстауға әрекет етiп, барлық
күш-жiгерiн сын айтушылар мен қарсыластарына жұмсайтын бола ма, мiне, осы
жайтқа да байланысты болмақ.
Табиғи байлықтарды тиімді пайдалану
Жер ресурстарын, оның ішінде ауылшаруашылық жерлерін тиімді
пайдаланудың тағы бір жолы –оны қорғау, осы туралы заңдылықты бұзуға жол
бермеу, мемлекеттік бақылауды қатаң жолға қою және жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz