Қазақстандағы ауыл шаруашылығын күшпен ұйымдастырудың тарихнамасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Ауыр шаруашылығындағы сталдік.галощокиндік реформаның тарихнамасы.
1.1 Астық пен ет дайындау кампаниялары ғылыми әдебиетте ... ..
1.2 Қазақстанда ірі бай шаруалықтарын тәркілеу мәселесі тарихи әдебиетте ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Аухатты шаруаларды жау тап ретінде жоюға тарихшылар көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Қазақстанда шаруа қожалықтарын ұжымдастыру және оған қарсылық мәселесі ғалымдар зерттеулерінде ... ... ... ... ... ... ...
3. Қазақ ауылдарын отырықшылыққа көшіру мен оның ауыр зардаптарының зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Ауыр шаруашылығындағы сталдік.галощокиндік реформаның тарихнамасы.
1.1 Астық пен ет дайындау кампаниялары ғылыми әдебиетте ... ..
1.2 Қазақстанда ірі бай шаруалықтарын тәркілеу мәселесі тарихи әдебиетте ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Аухатты шаруаларды жау тап ретінде жоюға тарихшылар көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Қазақстанда шаруа қожалықтарын ұжымдастыру және оған қарсылық мәселесі ғалымдар зерттеулерінде ... ... ... ... ... ... ...
3. Қазақ ауылдарын отырықшылыққа көшіру мен оның ауыр зардаптарының зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстандағы ауыл шаруашылығын күшпен ұйымдастыру мәселесі тарихымызда бұрын біржақты зерттеліп келді. Себебі кеңестік әкімшілі-әміршілік жүйе жағдайында қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі оқиғалар мен фактілерді көп жағдайда біржақты көрсетіп, ақиқатты бұрмалап, қисынсыз пікірлерге негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып, орнығуына жол ашты. Осылайша тарихнамада “ақтаңдақтар” пайда болды. “Ақтаңдақтар” қазақстанда ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру, қазақ ауылының 20-30 жылдардағы экономикалық жағдайы мәселелерінде өте көп. Сондықтан да, қазіргі кезде Қазақстан тарихының осындай күрделі кезеңдерін мұқият зерттеп, қалыптасқан қөзқарастарды өзгертіп, қайта құруда заңды құбылысқа айналуда.
Жиырмасыншы жылдардың орта шенінен бастап жаппай ұжымдастыру және зорлап отрықшыландыру мәселесі ауыл шаруашылығын қайта құрудың сталиндік көзқарасына балама теориялық пікір ұсынған көрнекті ғалымда, профессор С. П. Швецов., М. Г. Сириус. Н. Н. Челинцев., А. Донич., Е. А. Помочанский., Н. Д. Кондратьев., Т. Рысқұлов еңбектері жарық көрді. Сталинизм ықпалына түскен бұл еңбектер бүгінгі тарихнама үшін аса құнды дербес, соны ойлар, фактлер және материалдар бар1.
Жиырмасыншы жылдардың орта шенінен бастап жаппай ұжымдастыру және зорлап отрықшыландыру мәселесі ауыл шаруашылығын қайта құрудың сталиндік көзқарасына балама теориялық пікір ұсынған көрнекті ғалымда, профессор С. П. Швецов., М. Г. Сириус. Н. Н. Челинцев., А. Донич., Е. А. Помочанский., Н. Д. Кондратьев., Т. Рысқұлов еңбектері жарық көрді. Сталинизм ықпалына түскен бұл еңбектер бүгінгі тарихнама үшін аса құнды дербес, соны ойлар, фактлер және материалдар бар1.
а) деректер.
1. Голощекин Ф. И. Партийное стройтелство в Казахстане . Сб. Статьей и речей. Ма., 1931.
2. Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары) Алматы 1991.
3. Коллективизация селского хозяйства. Важнейшие постанавления коммунистической партии и Советского правительства (1927-1935). М., 1957.
4. Коллективизация сельского хозяйства Казахстана (1926-1941). Алма-Ата , 1967, ч. 1-2.
5. Насильственная коллективизация и голод в Казахстане (1931-1933). Сб. Док. И материалы, Алматы. 1998.
б) зерттеулер.
1. Абылқожин Ж. Б. Традиценнная структура Казахстана: социально –экономическиеаспекты функционирования и тросформации (1920-1930), Алматы, 1991.
2. Абылхожин Ж. Б. Очерки социально-экономические истории Казахстана ХХ в. Алматы, 1997.
3. Асылбеков М. Х. ,Галиев А. Б. Социально-демократическии процесы в Казахстане (1917-1980). Алматы. 1991.
4. Дахшлейгер Г. Ф. Маршурутом социального прогреса, А. 1978.
5. . Дахшлейгер Г. Ф Социално-экономические переобразование в ауле и деревне (1921-1929). Алматы. 1965.
6. . Дахшлейгер Г. Ф Нурпейсов К. Н. История крестьянства Советского Казахстана. Алма-Ата. 1985.
7. История Советского Крестьянства М., 1986.
8. Қозыбаев М. Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы. 1992.
9. Қозыбаев М. Қ. История и современность. Алматы. 1991.
10. Козыбаев М. К. Алдажуманов К. С, Абылхожин Ж. Б. Коллективизация в Казахстане трагедия крестьянства. А. 1992.
11. Мухтарова О. Қазақстандағы Хх ғасырдың 20-90 жылдарындағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы. Алматы 1999.
12. Омарбеков Т. О. Зобалаң. Алматы. 1994.
13. Омарбеков Т. О. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті.А. 1997.
14. Омарбеков Т. О. ХХ ғасырдағы Қазақстанның өзекті мәселелері. Алматы 2001.
15. Қойгелдиев М. Қ. Омарбеков Т. О. Тарих тағлымы не дейді? Алматы , 1993.
16. Рогалина Н. Л. Коллективизация: уроки працеденнего пути. М., 1989.
17. Тәтімов М. Б. Ауылдағы демографиялық ахуал. Алматы. 1990.
18. Тәтімов М. Б. Халықнама. Сан мен Сана. Алматы . 1992.
19. Төлепбаев Б. А. Таржествр ленинских идей социалистического переобразавания сельского хозяйства в Средней Азии и Казахстане . М., 1971.
20. Турсинбаев А. Калхозное крестянства Казахстане. А. 1960.
21. Чаянов В. А. Крестьянское хозяйство Сб. труды. ., М. 1989.
22. Төлепбаев Б. А., Осипов В. П. Асырмай да жасырмай айтатын шындық.//Социалистік Қазақстан. 1989. 14 қаңтар.
23. Талдыбаев Ж. Күшпен ұжымдастыру кесапаты 3 миллион қазақты жалмады. // Алматы Ақшамы . 1998. 29 мамыр.
24. Сариева Р. Қазақстандағы тоталитаризмнің 1932-1933жылдардағы қасіреті мен қайғысы./// Егемен Қазақстан. 1998, 29 мамыр.
ірге келуіне жол берген жоқ.
1. Голощекин Ф. И. Партийное стройтелство в Казахстане . Сб. Статьей и речей. Ма., 1931.
2. Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары) Алматы 1991.
3. Коллективизация селского хозяйства. Важнейшие постанавления коммунистической партии и Советского правительства (1927-1935). М., 1957.
4. Коллективизация сельского хозяйства Казахстана (1926-1941). Алма-Ата , 1967, ч. 1-2.
5. Насильственная коллективизация и голод в Казахстане (1931-1933). Сб. Док. И материалы, Алматы. 1998.
б) зерттеулер.
1. Абылқожин Ж. Б. Традиценнная структура Казахстана: социально –экономическиеаспекты функционирования и тросформации (1920-1930), Алматы, 1991.
2. Абылхожин Ж. Б. Очерки социально-экономические истории Казахстана ХХ в. Алматы, 1997.
3. Асылбеков М. Х. ,Галиев А. Б. Социально-демократическии процесы в Казахстане (1917-1980). Алматы. 1991.
4. Дахшлейгер Г. Ф. Маршурутом социального прогреса, А. 1978.
5. . Дахшлейгер Г. Ф Социално-экономические переобразование в ауле и деревне (1921-1929). Алматы. 1965.
6. . Дахшлейгер Г. Ф Нурпейсов К. Н. История крестьянства Советского Казахстана. Алма-Ата. 1985.
7. История Советского Крестьянства М., 1986.
8. Қозыбаев М. Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы. 1992.
9. Қозыбаев М. Қ. История и современность. Алматы. 1991.
10. Козыбаев М. К. Алдажуманов К. С, Абылхожин Ж. Б. Коллективизация в Казахстане трагедия крестьянства. А. 1992.
11. Мухтарова О. Қазақстандағы Хх ғасырдың 20-90 жылдарындағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы. Алматы 1999.
12. Омарбеков Т. О. Зобалаң. Алматы. 1994.
13. Омарбеков Т. О. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті.А. 1997.
14. Омарбеков Т. О. ХХ ғасырдағы Қазақстанның өзекті мәселелері. Алматы 2001.
15. Қойгелдиев М. Қ. Омарбеков Т. О. Тарих тағлымы не дейді? Алматы , 1993.
16. Рогалина Н. Л. Коллективизация: уроки працеденнего пути. М., 1989.
17. Тәтімов М. Б. Ауылдағы демографиялық ахуал. Алматы. 1990.
18. Тәтімов М. Б. Халықнама. Сан мен Сана. Алматы . 1992.
19. Төлепбаев Б. А. Таржествр ленинских идей социалистического переобразавания сельского хозяйства в Средней Азии и Казахстане . М., 1971.
20. Турсинбаев А. Калхозное крестянства Казахстане. А. 1960.
21. Чаянов В. А. Крестьянское хозяйство Сб. труды. ., М. 1989.
22. Төлепбаев Б. А., Осипов В. П. Асырмай да жасырмай айтатын шындық.//Социалистік Қазақстан. 1989. 14 қаңтар.
23. Талдыбаев Ж. Күшпен ұжымдастыру кесапаты 3 миллион қазақты жалмады. // Алматы Ақшамы . 1998. 29 мамыр.
24. Сариева Р. Қазақстандағы тоталитаризмнің 1932-1933жылдардағы қасіреті мен қайғысы./// Егемен Қазақстан. 1998, 29 мамыр.
ірге келуіне жол берген жоқ.
Қазақстандағы ауыл шаруашылығын күшпен ұйымдастырудың тарихнамасы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1. Ауыр шаруашылығындағы сталдік-галощокиндік реформаның тарихнамасы.
1. Астық пен ет дайындау кампаниялары ғылыми әдебиетте ... ..
2. Қазақстанда ірі бай шаруалықтарын тәркілеу мәселесі тарихи әдебиетте
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Аухатты шаруаларды жау тап ретінде жоюға тарихшылар
көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Қазақстанда шаруа қожалықтарын ұжымдастыру және оған қарсылық мәселесі
ғалымдар зерттеулерінде ... ... ... ... ... ... ...
3. Қазақ ауылдарын отырықшылыққа көшіру мен оның ауыр зардаптарының
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстандағы ауыл шаруашылығын күшпен ұйымдастыру мәселесі тарихымызда
бұрын біржақты зерттеліп келді. Себебі кеңестік әкімшілі-әміршілік жүйе
жағдайында қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі оқиғалар мен
фактілерді көп жағдайда біржақты көрсетіп, ақиқатты бұрмалап, қисынсыз
пікірлерге негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып, орнығуына
жол ашты. Осылайша тарихнамада “ақтаңдақтар” пайда болды. “Ақтаңдақтар”
қазақстанда ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру, қазақ ауылының 20-30
жылдардағы экономикалық жағдайы мәселелерінде өте көп. Сондықтан да,
қазіргі кезде Қазақстан тарихының осындай күрделі кезеңдерін мұқият
зерттеп, қалыптасқан қөзқарастарды өзгертіп, қайта құруда заңды құбылысқа
айналуда.
Жиырмасыншы жылдардың орта шенінен бастап жаппай ұжымдастыру және
зорлап отрықшыландыру мәселесі ауыл шаруашылығын қайта құрудың сталиндік
көзқарасына балама теориялық пікір ұсынған көрнекті ғалымда, профессор С.
П. Швецов., М. Г. Сириус. Н. Н. Челинцев., А. Донич., Е. А. Помочанский.,
Н. Д. Кондратьев., Т. Рысқұлов еңбектері жарық көрді. Сталинизм ықпалына
түскен бұл еңбектер бүгінгі тарихнама үшін аса құнды дербес, соны ойлар,
фактлер және материалдар бар1.
1930 жылдардан бастап жеке шаруа қожалықтарының мүддесін қорғайтын
Қазақстан үшін дәстүрлі мал шаруашылығын дамытудың тиімділігін ғылыми
тұрғыдан дәлелдейтін және көштенділерді асықпай біртіндеп отырықшыландыруды
жақтайтын, негізінен күшпен ұжымдастыруға және отырықшыландыруға дейінгі
алғашқы
----------------------------------- -----------
Швецов С. П. Казахское хозяйство в его естественно-исторических и бытовых
условиях. Л., 1926; Сириус М. Г. Перспективы развития сель. хозяства
Казахстана Кызыл- Орда 1926, Челинцев А. Н. Перспективы развития сель.
хозяства Казахстана Народные хозяйство Казахстана. 1928. №3-5. Полчанский
Е. А. За новый ауыл кыстау. М; 1926. Донич А. Проблемы новой казахского
ауыла Народное хазяйство Казахстана. 1928 4-5. Рыскулов Т. Казахстан. М.,
1927.
кезеңде жарық көрген профессорлардың, ауыл шаруашылығы мамандарының
еңбектерін “кондратьевшілдік”, “алашордашылдық”, “судуақасовшылдық” деп
айтатын жұмыстар жарық көрді1.
Елуінші жылдары тәркілеу мәселесіне арнай З. Акишеваның ғылыми еңбегі
жарық көрді. Бірақ бұл жерттеуге тиым салынды2. Осы жаңа дәуірде кеңестік
рухтағы әдебиеттер арасында Ә. Тұрсынбаевтың ғылыми еңбектерінің орны
бөлек3. Сонымен қатар, осы мәселеге байланысты Ж. Жұмабековта біраз
еңбектерін арнады. Әсіресе архив деректерін терең зерттеген автор
ұжымдастыру, отырықшыландыру барысындағы қателіктермен асыра сілтеулерді Ф.
Голощокиннің саяси қызметіндегі қазақ ауылдарының өзіндік ерекшеліктерін
ескермеушілікті өткір сынға алған4.
Қазақстан шаруалары тариқнамасының осы дәуірінде өзінің зерттеу
шеңберінде және аймағының кеңдігімен Б. А. Төлепбаевтің еңбектері назар
аудартады5.
Осы мәселеге байланысты елеулі де қомақты еңбектері белгілі тарихшылар Г.
Ф. Дахшлейгер мен К. Нурпейісов жазды, авторлар кошпелі және жартылай
көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру мәселесіне нақты көңіл бөлді6.
Тоқсаныншы жылдардың басында жаңаша көзқараспен қарауды
қалыптастыруға М. Қ. Қозыбаевтың еңбектері де ықпал жасады.
1Семевский Б. К. К кретике буржуазных теории экономического развития
Казахстана. Народное хазяйства Казахстана. 1930. 7-8; Кондратьевшина в
Казахстане Сб. А. 1931. Зверяков И. А. От кочевания к социализму. А-М .,
1932.
2Акишева З. Конфискация скота и имушества крупных баев полуфеодалов
Казахстана. А. 1950.
3 Турсинбаев А. Победа колхозного строя в Казахстане. А. 1957. Колхозная
крестянство Казахстана. А. 1960
4Жумабеков Ж. Ленинские идей руководства массами и действии. А. 1969.
Сонікі. Ленинской дорогой А. 1973.
5Тусупбаев Б. А. Торжество ленинских идей социалистического переобразования
селского хозяства в Средней Азии и Казахстане М,: 1984.
6Дахшлейгер Г. Ф. Социально-экономические переобразование в ауыле и деревне
Казахстане. (1921-1929) А. 1965; Дахшлейгер Г. Ф., Нурпейсов К. История
крестьянство Советского Казахстана. А. 1985. Т.1.
Бұларда Қазақстандағы ашаршылық ақиқаты, күштеп ұжымдастыру барысындағы
жүгенсіздіктер ашық айтылды1.
Қазақстанның дәстүрлі шаруашылығының қоғамдық рөлін дұрыс анықтауға,
сталиндік күшпен ұжымдастыруға балама көзқарастардың Қазақстанда зерттеген
ғаламдар Ж. Б. Әбілқожиннің еңбектері құнды болып табылады2.
Қазақстандағы 20-30 жылдардағы күшпен ұжымдастыру мәселесіне, халық
көтерілістеріне Т. Омарбековтың еңбектері арналған3.
Мәселенің демография жақтары М. Тәтімов., М. Асылбеков., Ә Ғалиев
еңбектерінен көрініс тапты4.
Ал, егер деректік көзге келетін болсақ, осы мәселеге байланысты
Рысқұловтың, Мирзоянның, Исаевтың Мәскеудегі Сталлиннің және Молотовтың
аттарына жазған хаттарының, сондай-ақ тарихымызда “Бесеудің хаты” деген
атпен мәлім болған Ғ. Мүсіреповтың, М. Гатаулиннің, М. Дәулетқалиевтің, Е.
Алтынбековтың, К. Қуанышевтың, Ф. Галощокинге жазған хаттары құнды болып
табылады5.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Қазақстандағы ауыл шаруашылығын күшпен
ұжымдастыру мәселесінің зерттеу деңгейін ашып көрсету.
Жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1Қозыбаев М. К. История современность. Алматы., 1991: Сонікі. Ақтаңдақтар
ақиқаты.А. 1992.
3Абылхожин Ж. Б. Традиционная структура Казахстана: Социально-экономические
аспекты фнукционированияи трансформации. 1920-1930. А. 1991. Сонікі. Очерки
социально-экономической истории Казахстана ХХв. А. 1997.
3Омарбеков Т. Зобалаң А. 1994. Сонікі. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. А: 1997.
Сонікі. Тарих тағлымы не дейді? А. 1992.
4Тәтімов М. Б. Ауылдағы демографиялық ахуал. А. 1990. Сонікі. Халықнама.
Сан мен сана. А. 1993. Асылбеков М. Х., Ғалиев А.Б. Социально-
демографические процессы в Казахстане (1917-1980) А. 1991ж.
5Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары) А.1991.
1 Тарау. Ауыр шаруашылығындағы сталдік-галощокиндік реформаның
тарихнамасы.
1. Астық пен ет дайындау компаниялары ғылыми әдебиетте.
Қазақстандағы сталиндік-голощокиндік ұрдажық саясаттың бір ұшы саяси
төтенше шаралар, яғни астық және ет дайындау науқандары кезінде айқын
көрінді. Мұндай шаралар қазақ шаруаларын малдан айырып, ақыры күштеп
ұжымдастырып, жантүршігерлік алапан апат- ашаршылық пен “ қызылтабан
шұбырынды” босқындарға айналуына жорл ашты.Кеңестік дәуірде бұл мәселе жан
жақты зерттелмеді.
Ә. Тұрсынбаевтің “Великий перелом в селском хозяйстве Семиречья” және
“Победа селхозного строя Казахстана” деген монографиялық зерттеулері
жарияланды, Автор мәселені коммунистік партияның 1928-1929 жылдардағы астық
дайындау науқанындағы кулактар мен байларға қарсы күресі аясында
қарастырып, оның орасан зор маңызына назар аударады.1
Қазақстандық тарих ғылымында тұңғыш рет эканомикалық қатынастарды
тежеу ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау барысындағы саяси төтенше шаралар
Т Омарбековтың еңбегінде қарастырылды2.
Тарихшы Ә Тұрсынбаев Астық дайындауда орын алған қайшылықты жағдайды
“партия қызметкерлердің бай-кулактарға қарсы күрес алмауынан”- десе3 , Т.
Омарбеков “ Қазахстанда астық дайындау ісі нарықтық мезанизмдердің
көмегімен жүргізіліп, жеке қожалықтардың үлес салмағын жылдан-жылға
біртіндеп күрт азайған.
Турсинбаев А. Белики перелом в сельском хозяйстве Семиречья Алма-Ата. 1950
Сонікі. Победа колхозного строя Казахстана. Алма-Ата, 1957
Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы. 1997.
Турсинбаев А. Победа колхозного строя Казахстана. Алма-Ата, 1957, 74 б.
Астық дайындауды негізінен мемлекеттік мекемелер мен кооперативтер
жүргізген. Мұндай жағдай Қазақстанда жылдан –жылға ауыл шаруашылығы
кооперативтері сандарының өсуіне ғана емес, жекешелердің арзан бағамен
мемлекетке астық өткізгілері келмеулерімен де қалыптасқан- депқорытынды
жасайды1.
Ғылыми-тарихшы Ә. Тұрсынбаев астық дайындаудағы аса күрделі жағдайдан
шығуда Кеңес үкіметі деревнияны азық түлік тауарлармен қамтамасыз етуі
жақсартуда бірқатар шаралар қабылданғанын ашып көрсете келіп, “астық
дайындауда және бай, кулактар, алып- сатарлармен күресті күшейтуде
жергілікті жерлерде ерекше үштіктер құрылды”-деп батыл көзқарас танытады2.
Алайда автор “Кеңестік зерттеу тәсілдері” бойынша мәселенің таптық жағына
көбірек үңіледі. “Деревнияның капиталистік элементтерін дайындау
майданындағы жалпы бетімен кетушілікті пайдаланып, кеңес өкіметіне қарсы
күресті күшейтті”- деу осыған дәлел бола алады3. Ә Тұрсынбаев
пайымдауларында біршама қайшы, шынайы тарихи тарихи оқиғаларға сәйкес
пікірді Т. Омарбеков білдірді. Тарихшы Сталиннің астық дайындаудағы төтенше
шараларды бастауына негіз қалауын партияның нұсқау-қарарлары бойынша
анықтады. Мәселен, Т. Омарбеков ...жергілікті жерде барлық билікті өз
қолдарына жинаған астық дайындауға байланысты төтенше “үштіктер” және
“бестіктер” құрыла бастады. Конституцияның заңға қайшы органдар бола тұрса
да, барлық мемлекеттік мекемелер бұларға сөзсіз бағындырылды-деп жазды2.
Ауқатты шаруаларға қарсы жазалау шараларының шұғыл күшейе түсуіне И.
Сталиннің Сібір сапары кезінде кулактарға қарсы РСФСР Қылмыстық кодексінің
107 бабын жедел түрде қолдануды
1Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 43 б.
2Турсинбаев А. Белики перелом в сельском хозяйстве Семиречья Алма-Ата. 1950
80 б .
3Турсинбаев А. Белики перелом в сельском хозяйстве Семиречья Алма-Ата. 1950
80 б .
4Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 51 б.
талап етуі тікелей ықпал еткендігі жайлы мәселеде ғылыми зерттеушілердің
көзқарастарындағы алшақтық айқын көрінеді.
Мәселен, Ә. Тұрсынбаев “қакүнем” бай-кулак элементерге қатысты
бірқатар шаралардың қабылданғанын ашып көрсете отырып, “кулактар мен алып-
сатарларға қарсы РСФСР Қылмыстық кодексінің 107 бабы қолданылып, бұл бап
бойынша ауыл шаруашылығы азық түліктерін баю мақсатында алып-сатарлықпен
айналысқандар сот шешіміне орай бес жылдан төмен емес мерзімге мүлкін толық
немесе жартылай тәркілеу арқылы бас бостандығынан айырылды-деп
тұжырымдайды.1 Ал, тарихшы ғалым Т. Омарбеков астық дайындауға байланысты
жазалау шаралары әртүрлі және жан-жақты сипат ала бастағандығын, бұл
бағыттың әсіресе И. Сталиннің Сібірге сапарынан кейін үлкен қарқынға ие
болып, айыптаушылардың қатары да күн сайын өсе түскендігін назар аударады.
Т. Омарбеков антиконституциялық әділетсіз шаралардың нәтижесінде
Қазақстанда барлық жазалар мен айыптауларға ұшырағандар жайлы мәліметтерді
Ф. И. Голощокиннің БК (б)П қазақ өлкелік партия комитеті бюросының 1930
жылғы 2 қаңтарда болған жабық мәжілісінде сөйлеген сөзіне байланысты
көрсетеді. Алайда Ф. Голощокиннің Бүкілқазақтың 7 партия конференциясында
(1930ж. Мамыр-маусым) жазған байандамасында көрсетілген мәліметтер арасында
алшақтық барлығына назар аударды. Осы конференцияда жасаған баяндама
бойынша барлық жауапқа тартылғандар –56 498, соның ішінде әкімшілік жолмен
жазаға тартылғандар –20367, сотталғандар 23,6 % болғандығы жайлы
деректерге тоқталады2.
1Турсинбаев А. Белики перелом в сельском хозяйстве Семиречья Алма-Ата.
1950 80 б .
2Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 62 б.
Зерттеушілердің Қазақстандағы астық дайындау шараларының қорытындыларын
көрсетудегі тұжырымдары қарама -қарсы. Мәселен, Ә Тұрсынбаев шындыққа жақын
ой-пікір танытқаны мен астық дайында науқанының нәтижелері партиялық
қағидалар аясына сидырып, оның қорытындыларына, шешімдеріне сәйкес тұжырым
түйіндейді. Мысалы, ауыл мен деревнияда бай-кулактарды негізгі еңбекшілер
бұқарасынан аластау, астық дайындау компаниясындағы партия бай-кулакткрға
қарсы күресінің маңызды саяси қорытындысы болды-деген пайымдау осыны толық
дәлелдейді1. Т. Омарбеков мұндай пікірге қарсы көзқарасты ұсынады. Тарихшы
ғалым өз зерттеулерінде Қазақстанда астық дайындауда эканомикалық
қатынастарды тежеп, төтенше шараларды”ендірсе” де мол табыстарға жету
үрдісінің байқамағандығын “шешуші” шаралар каммунистік партия басшылығы
ойлағандай астық дайындауда толық жеңіске жетпегендігін, бірінші бесжылдық
ішінде жыл сайын астық дайындау жоспарының бәрібір орындалмай қалып
отырғандығын баса көрсетеді. Мәселен, жоспар 1927-1928 80,5%, 1928-1929
69,9 %, 1929-1930 88,9% . 1930-1931 88,7 % ғана орындалған2. Автор “астық
дайындаудың сталиндік , сібір әдісі” шараларды жаңадан қалыптасып келе
жатқан әкімшілік-әміршілік тотаритарлық жүйеге басы байлы етіп тәрбиелеуге
негіз қаладыөдеп жазды3.
60-70 жылдары Қазақстандағы социалистік аграрлық қайта құруды
қарастыратын зерттеулерде астық пен ет дайындау науқаны ондағы төткенше
шаралар туралы айтылмайды. Ғылымда мұндай үрдістердің орын алу себебі саяси
сипаттағы, әлеуметтік –экономикалық мәні қарама- қайшы шаруаларға қарсы
бағытталған,
1Турсинбаев А. Белики перелом в сельском хозяйстве Семиречья Алма-Ата. 1950
80 б .
2Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 61 б. .
3Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 61 б.
айыптау мен жазалау әрекеттеріне толық большевиктік партия мен кеңес
өкіметінің төтенше шараларының тарихын жазуға зеттеушілер көрсетіп,
мазмұнын ашуға әкімшілік-әміршілік жүйе кезеңінде тыйым салынды1.
80 жылдардың соңы 90 жылдардың басынан бастап республикадағы
сталиндік-голощокиндік саясишаруашылық төтенше шаралар туралы алғашқы
тарихи зерттеулер жарық көре бастады. Осы тақырыпты алғаш рет жаңа тарихи
таным тұрғысында қайта қарап, оның теориялық негізін қалыптастырған Ж. Б.
Әділғожин., М. Қозыбаев., М. Қ. Тәтімов еңбектерінің маңызы зор2. Зерттеуде
ауыл шаруашылық дайындау науқандарының шаруаларға, меншік иелеріне жазықсыз
жаза ретінде төнгендігін, оның барысында күштеп қысым көрсету орын
алғандығын ашып көрсетеді. Оған дәлел ретінде ғалым тарихшылар екі астық
дайындау науқаны (1928-1929 ж) және (1929-1930 жж) кезінде тек үш округ
(Ақмола, Петропавл, Семей) бойынша РСФСР Қылмыстық кодексінің 107 және 61
баптарына сәйкес 34120 адамның сотталып, 22307 шаруашылықтың әкімшілік
жауапқа тартылғандығын көрсетеді3.
Т. Омарбеков аталған зерттеулерінде ет проблемасын шешуге байланысты
төтенше шаралардың Қазақстандағы ауыр зардаптарын жан-жақты ашады. Кеңес
өкіметінің ет проблемасы оны жедел байындау мен шарт жасау жолымен шешуге
күш салғандығын баса көрсетеді. Келісім шарт бойынша мал алған колхозшы,
совхоз мүшесі мен немесе шаруа өзі аштан өліп қалса да, шартқа түркелген,
сөйтіп, шындығында үкімет меншігіне өткен малды аман-есен сақтауға міндетті
болады.
1Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 62 б. .
2Абилгожин Ж. Б., Козыбаев М. К., Татимов М. К. Қазахстанская трагедия.
Вопросы истории. 1989. №7 б. 53-72
3Сонда 54-55 б.
Ет дайындау ісінің өзі терең ойластырылмай, науқаншылдық бағытта,
жедел, әкімшілік негізде жүргізілгенін ашып көрсетеді.Ет дайындаудың
зардаптарын айқындай келе жалпы 1929-1930 жылдар ішіндегі қазақтарды
ашаршылыққа ұрындырған мал басының шұғыл кему процесінде 36 миллионға жуық
шығын болған, бас малдың шамамен 15 млн. мал ет дайындау науқандарында
сойылып, басым көпшілігі Қазақстаннан тыс сыртқа тасылып әкетілген деген
қорытынды жасайды2.
Қазақстан ауыл шаруашылығында эканомикалық қатынастарды саяси төтенше
сталиндік-голощекиндік шаралармен алмастыру мәселелерін зерттеген Ф.
Қозыбақованың кандидаттық диссертациясы және Бү Түменбаеваның ғылыми
мақаласында назар аударылды3.
Б. Түменбаева астық дайындау науқаны кезінде төтенше шараларға халық
наразылығының күшейіп кеткендігі сонша, оған жауап ретінде шаралар
толқуларының басталғандығын жазады4.
Сонымен Қазақстандағы экономикалық қатынастардың тежелу, астық және ет
дайындау науқандары кезіндегі төтенше шараларды зерттеуге арналған ғылыми
еңбектерден қазақстандық тарихи -ғылыми құр алақан еместігіне көз
жеткіздік.
1Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 62 б.
2Сонда 67 б.
3Қозыбақова Ф. Қазақстан ауыл шаруашылығындағы “қанаушы таптарды” және
жекешелер қожалықтарын жою. Тарихы мен салджары ( 1926-1933жж) Алматы 1997.
Түменбаева Б. Ұжымдастыру және төтенше шаралар. Қазақ тарихы 6 Б. 42-45.
4Түменбаева Б. Ұжымдастыру және төтенше шаралар. Қазақ тарихы 6 Б. 43.
1.2 Қазақстанда ірі бай шаруалықтарын тәркілеу мәселесі тарихи әдебиетте
Қазақстанда ірі мал иелерін меншігінен айыру және тәлкілеу 1920
жылдардың соңында әлеуметтік саяси мәнді тарихи прогресс болды. Сталиндік-
голощекиндік билік қазақ ауылын “қансорғыш қанаушылардан азат етуді “
көздеп, ауқатты шаруаларды түп тамырымен жоюды мақсат етті. Ірі мал
иелерінің қожалықтарын жоюды большевиктік партия мен кеңес өкіметінің
қатігез әрі қате саясаты ауыл шаруашылығында айтарлықтай жетістіктерге қол
жеткізді.
Қазақ байларының мал- мүлкін тәлкілеу қазақстандық тарих ғылымында 40
жылдардың соңынан бастап зерттеле бастады. Осы мәселеге байланысты Н. Ә.
Әлімбаевтың мақаласы арналды. Автор “ғылымда кәмпеске ауыл қанаушыларының
экономикалық мамандылығын айтарлықтай етті . Ауылда орта шаруа айтарлықтай
көбейді деген тұжырымдар берік орнықты”- деп жазды1.
Зерттеуші Г. Ф. Дахшлегер, Б. А. Төлепбаев, Ә. Б. Тұрсынбаев, Ә. Ә.
Шупеков т.б. зерттеулерін талдай келе, “ 1928 жылғы ірі бай шаруашылықтарын
тәлкілеуді ғалымдар ауылдағы капитализмге дейінгі ереженің экономикалық
негіздерін жоюдағы саяси-экономикалық актілердің соңғысы ретінде
қарастырды”- деп көрсетеді.
1920 жылдың соңы 30 жылдары ірі мал иелерін меншігінен айыру мәселесі
ғылыми тұрғыда арнайы зерттелмесе де мерзімді баспасөз беттерінде оның
кейбір тұстарын ашатын мақалалар жарияланды.
1Алимбаев Н. А. Аграрные переоброзавании в Казахском ауыле в 1926-1928гг.
Вопросы историографии второй половины 50-80-х гг. Известия АН Каз. ССР
. серия общест. Наук. 1982. №5 40б.
Мақалалар авторлары бәрі бір ауыздан Тәлкілеуге қарсы болып , С.
Сәдуақасова, Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсыновты бурзуазиялық “ұлтшылдар,
уклонистер” ретінде әшкерелеп оларды “ірі байлар мүддесін қорғайды” деп
айыптады1.
Ғ. Тоғжановтың еңбегінде көрсеткендей С. Сәдуақасовтың пікірінше
“ауылда байды экспоприциялау пролетарлық базаны құру емес және кедейді
бұдан азат етпейді , керісінше бұл кедейдің тозуы , қанауы, яғни есідей
үшін азап” екендігі мүлде естен шығарылды.Авторлар тәлкілеуді “ауылда
жартылай феодалдық қатынастар қалдықтарын жоюдағы , ауылды кеңестендірудегі
оны революциялық жолмен дамытудағы батыл әрекет” ретінде көрсетті2.
Қазақтың ірі мал иелерін меншігінен айыру мәселесі төңірегінде алғаш
рет1940 жылдардың соңына қарай З. А: Ақышеваның, А. П. Купчиннің, С. Н.
Якубовскаяның , А. П. Скоплиннің ғылыми еңбектері жазылып, жарияланды.
Ақышев өз еңбектерінде былай дейді: Қазақ халқы өмірінің материалдық
игілігін жақсартып, мәдени деңгейін көтеру көшпенділікті жоймай мүмкін
емес, ал ірі бай ауыл еңбекшілерін қанауды бүркемелейтін көшпенді тұрмыс,
патриархалды-рулық сарқыншақтарды жақтайды”-депкөрсетеді.Сонымен қатар:
“Қазақстандағы ірі –жартылай феодалдық мүлкі мен малын тәлкілеу ауылдың
экономикалық және саяси өміріндегі үлкен кезең болды.әдеп жазды пайымдайды.
Қазақ ауылыірі бай –жартылай феодалдардан құтылды Өндіргіш күштерді
дамытуға алғышарттар туды . Малсыз және әлсіз шаруашылықтардың саны азайды-
деген автордың ең алғашқы пікірі болды1.
----------------------------------- ---
2Дахшлейгер Г.Ф. Маршрутом социального процесса. Алма-ата 1978
Турсунова А. Колхозная притьянство Казахстана Алма-Ата. 1960. Тулепбаев Б.
А. Социалистические аграрные переобразования в Средней Азиии Казахстана М.
1984.
1Сәдуақасова С. Қазақстан шаруашылығының бет алысы. Еңбекші
қазақ.19241 қаңтар. Бөкейханов Ә.Н. Шығармалар. Алматы ,1994.
3Тогжанов Г. Буржуазные и мелкобуржуазные “теори” об ауыле.
Народные хозяйства Казахстана 1931. №5. Б. 21-34
Осылайша ірі мал иелерін тәлкілеу тарихын зерттеудегі алғашқы кеңестік
концепция қалыптасты. Осындай концепцияны ары қарай дамытушылардың бірі А.
П. Кучкин болды. Автордың пікірінше жүдеп жадауға әкелген “ бүкіл қазақстан
бойынша тәлкілеу табысты өткізіліп, үш айға созылды..., 700 бай
шаруашылықтары тәлкіленді. Барлығы 150 мың бас ірі қараға шаққанда ,
алынды2.” Егер З. А. Ақышева “ Қазақстанда барлығы –696”, ал А. П. Купчин
“700 бай –жартылай феодал шаруашылықтары тәлкіленді. Бұл белгіленген
жоспадың 99.4 % деп көрсетті. С. К. Якубовская өз мақаласында тәлкіленген
шаруашылық снының 608 болғандығын айтады. Алайда аталған автордың бәрі де
бай-жартылай феодалдарға 150 мың бас мал алғанын (ірі қараға шаққанда) бір
ауыздан дерек арқылы көрсетеді. Тек, зеттеуші А. П. Сполин тәркілеудің сәті
жүргізілгендігіне тоқтала келе байлардың тәлкілеуге түскенін 300328
басмалдың 144474 басқа қысқарғанына “ назар аударады. Зерттеушілердің
тәлкілеудің экономикалық қорытындыларын түйіндеген пайымдауы да ұқсас. А.
П. Купчин : “Тәлкіленген мал мүлкінің 60-70 ауылдың кедей шаруашылықтарына
оларды күшейту үшін, ал қалған бөлігі колхоздар мен совхоздарға берілді”-
десе, А. Сколпин “мал алған кедейлермен батырақтар совхозға кірді . Ауылда
293 жаңа ұжымдық шаруашылықтар ұйымдастырылды. Малдың бір бөлігін бұрынғы
695 ауыл шаруашылығы артильдерін нығайтуға бөлінді. Барлығы 988 колхоз
29329 бас мал алды. 5 жаңа мал шаруашылығын совхоздар құрды” –деп
көрсетеді.
1Акишева З. А. Экономические и политические предпосылкии ретуальнном
конфискациисобственнных крупных бай-полуфеодалов в Казахстане Известия Ан
Каз. ССР Серия экон. ВЫп 1. 1949 С. 16-35.
2Купчин П. А. Ликвидация казахских бай феодалов в 1928г. Исторические
записи Т. 5. 1950С 3-35. Сонікі. История ликвидация хозяйств бай
–полуфеодалов в Казахстане Известия Ан Каз. ССР Серия истор.. Вып 6.
1949 С. 1950. 67-80.
Бұдан кейінгі кезеңде тәлкілеу мәселелері Ә. Тұрсынбаев , Г.Ф.
Дахшлайгер, Б. А. Төлепбаев , Ж. Жұмабеков зерттеулері мен ғылыми
мақалаларында қарастырылды. Ғалым Ә. Тұрсынбаев 1928 қарай ірі
байлардытәлкілеудің объективтік алғышарттарының пісіп жетілгендігін айтып
келіп, “ байларды бұрынғы өздері феодалдық элементтер ауылда революциялық
қайта құруда соншалықты кедергі болып табылады”-десе, Г. Ф. Дахшлейгер
тәркілеудің антифеодалдық бағытын көрсетуге ұмтылып , “тәлкілеу қанаудың
патриархалдық феодалдық тәсілдерінің негізін ұсынушы, феодалдық, рулық
институтты сақтаушылардың шаруашылықтарын экспропртациялауға тиісті болды”-
деп айтады1. Ж. Жұмабеков ірі байларды тәркілеудеің қажеттілігін “ауылдың
еңбекші бұқарасын социалистік құрлысқа тарту жұмыстарын күшейтудегі
алғышарттарымен байланыстырылды”2. Б. А. Төлепбаев маркстік-лениндік ілім
мен тотаритарлық жүйенің "талаптарына" сай келетін тұжырым жасай келе “
тәлкілеу мен ауылдағы қоғамдық қатынастарды орта ғасырлық сарқыншақтарынан
, патриархалдық-феодалдық шырмаудан босатуға бағытталған әлеуметтік
–экономикалық шаралардың комитеті негізінен аяқталды”-деп түйіндейді.
Г. Ф. Дахшлейгер ірі байларды тәркілеу нәтижесінде қазақ шаруаларының
бар болғаны 3-4 процентінің малға ие болғанын, нәтижесінде “ ауылдағы
отаршыларқожалықтарының үлес салмағы бар болғаны 10-12 , ары кеткенде 15
пайыз ғана өскенін дәлелдеп келеді4. Зерттеушілер құртып- бүлдіруші
большевиктік саясатты марапаттап , дәріптеп көрсетті. Ж. Жұмабеков
тәркілеуді қолдамай, балама пікір, ұсыныс айтқан қазақ зиялыларын сынап ,
Турсинбаев А. Великии перелом в сельском хозяйстве С70 Дахшлейдер Г. Ф.
Социально экономический ... .. 345 б.
Жұмабеков Ж. Ленинской дорогой 93 б.
Тулепбаев Б. А. Торжество ленинских идей. 137 б.
жоқ қашығаратын тұжырымдар жасады. Автордың ,” ақырында тәркілеудің сәтті
өткізілуі республика партия ұйымының ұлтшыл- уклонистерге қарсы күресіндегі
ірі идеяның саяси жеңісі болды. Тәлкілеу бай –феодалдарды революциялық
жолмен жоюауыл еңбекшілерінің меншігін шынайы таптық мүддесіне сай
екендігін көрсетті”-дегенпікір айтты1.
Сонымен кеңес дәуірінде жарық көрген зерттеулерде ірі мал иелерін
меншігінен айыру және тәркілеу біржақты , ешбір сынсыз коммунистік
идеология мүддесінде қарастырылып, партияның қаулы -қарауларымен сәйкес
тұжырымдар жасады.
90 жылдардың орта шеніне қарай қазақстандық тарих ғылымдары ірі бай
қожалықтарды тәркілеу мәселесін жаңа тарихи таным мен методология , тың
деректер негізінде зерттелген біраз еңдектер жарияланды. Тарих
ақтаңдақтарын ашуда тарихшы ғалымдар ірі бай шаруашылықтардың малынан
айырылып, оның шынайы иән мазмұнын қалпына келтіруге ұмтылды. Осы тұрғыдан
келгенде Ж. Ә. Әбілғожиннің , Т.Омарбековтың еңбектері аса құнды болып
табылады.
Ж. Б. Әбілғожин “ауқатты және ірі мал шаруашылықтарын экспроциялау
идеясы мемлекеттің таптық мүдде көздеген бітімінен туындайды.”-деп ашық
айтады2. Ал, Т. Омарбеков өз еңбегінде “көшпелі шаруашылықты шебер
жүргізудің ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі жолын меңгеріп, қазақ
қоғамының еті тірі және пысық тобы-байлардың көзін жоймайынша , қазақтарды
дамудың басқа жолына түсіру мүмкін еместігін Голощокин жақсы түсінді,
оныңбасты мақсаты – байларды түп-тамырымен жойып
4Сонда ,140 б.
1Жұмабеков Ж. Ленинской дорогой 95 б.
2Абылхожин Ж. Б. Традиценная структура Казахстана социально-экономические
аспекты функционирования и трансформации (1920-1930) Алматы 1991. 140б.
жіберу болатын”-деп аса көрсетті. Ал Ф. Қозыбақова тәркілеу ауылда
“қансорғыш қанаушылардан “ азат ету мақсатын көздегендігін көрсетеді2.
Т. Омарбеков былай дейді:” байларды кәмпескелеу нәтижесінде малға
қарық болып байимыз” деп дәмеленген көптеген батырақ пен кедей үміті
ақталмады. Малға ие болған кедей-батырақтар да қожалықтарын жедел
өркендетіп кете алмады. Олардың өсіп-өркендеуіне малдан басқа материалдық
құрал-жабдық, қара-қасық, қыстау, азық түлік, жемшөп және тағы басқа қажет
еді”3. Ж. Б. Әбілғожин тың деректерге сүйене отырып , бұрын соңды
айтылмаған шынайы жағдайды көрсете келе былай дейді, “Кампанияның
нәтижелері салмақты тәрізді . Ауылда орта шаруаның үлес салмағы 76 пайыз
болды оптимистік тұрғыдан хабарлағанымен шаруалардың айтарлықтай бөлігі
шаруашылық жүргізуге қажетті малмен қамтамасыз етілмеді”4.
Тәлкілеудің көлеңкелі тұстары мен байлардың тағдыры ұзақ жылдар бойы
тарихнамада айтылмай келгендіктен зерттеушілер осыған назар аударылады.
Мәселен , Т. Омарбеков “ресми мәліметтері бойынша 696 кәмпескеленгеннің
669-ы өз округтерінен басқа жаққа жер аударылған. Түрмеде өлгендіктен
немесе өлімші ауру болғандықтан аман қалғандар бұл санға енбеген. Тағы бір
назар аударатын нәрсе көшпелі аудандарда 61 қожалықтың ғана кәмпескеленуі.
Мұның өзі бұл жылдары қазақта мыңдаған малы бар ірі-байлардың шамалы
болғанын тағы да дәлелдей түседі, “Жартылай феодалдар “ дейтіндердің
барлығы ауқаттылардың 19.4 пайызын ғана болуы осының куәсі”деп жазды1.
1Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997.
Қозыбақова Қазақстан ауыл шаруашылығындағы “қанаушы топтарды” және жікшілер
қожалықтарын жою тарихы мен салдары (1926-1933 жж )Алматы 1997.
1Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997.
Абылхожин Ж. Б. Традиценная структура Казакстана: социально-экономические
аспекты функционирования и трансформация (1920-1930) Алматы. 1991. 140 б.
Зерттеушілер 1928-29 жылдардағы тәркілеудің қорытындылары мен зардаптарын
жаңаша ғылыми таразылауға , оның сабақтарын, қасіретін көтеруге ұмтылды.
Мысалы Т. Омарбеков тәркілеу шараларын қорытындылай келе оның;
коммунистік партия мен кеңес өкіметінің дөрекі де қате саясаты болғандығына
көз жеткізсе, Ж. Б. Әбілқожин ірі бай шаруашылықтарының жоылуына
байланысты бұрын бай қожалықтары және көптеген қауымдастықтар үзілді,
ендігі жерде олар өз отарларына қажетті концентрацияға дейін мал жинау
мүмкіндігі болмайды, ақырында экспроприациялық акциялар бүкіл дәстүрлі
шаруашылық құрылымын қиратты! –деп ашып көрсетті2.
Т. Омарбековтың пікірінше байларды тәлкілеу аса қатал жүргізіле
тұрса да оның кедейлердің бір кедейлердің бір бөлігі тарапынан қолдау
тапқанын архив құжаттары дәлелдейді. Мұның өзі негізінен кедейлердің бай
малын бөліп аламыз деген түсінігінен туындаған еді. Малдың едәуір бөлігінің
(30-40 пайызы) колхоздарға берілмейтін, ал малды бөліп алғандардың
колхоздарға қайтаруға тура келетінін ол кезде кедейлер толық түсіне қойған
жоқ. Ал енді халықтың қалың бұқарасы байдарды күштеп тәлкілеу саясатын
белсенді қолдай қойған жоқ3.
Осылайша 90 жылдардағы жазылып жарық көрген зерттеулерде ірі бай
қожалықтарын тәлкілеу мәселенің шынайы сипаты, мәні мен мазмұны, зардаптары
ашылып, кеңестік тарихнамада орын алғанбіржақты таптық, партиялық тұрғыдағы
қағидалар жоққа шығарылып, жаңа бағыттағы тұжырымдар жасалды.
1Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997.
2Абылхожин Ж. Б. Традиценная структура Казакстана: социально-экономические
аспекты функционирования и трансформация (1920-1930) Алматы. 1991. 140 б.
3Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 43 б.
1.3 Аухатты шаруаларды жау тап ретінде жоюға тарихшылар көзқарасы
Қазақстанда ауқатты шаруаларды жау тап ретінде жою мәселесі негізінен
кеңестік дәуірде зерттеліп, еңбектер жарияланды.
Ауқатты шаруаларды жау тап ретінде жою мәселелері Ә. Тұрсынбаев, Ж.
Жұмабеков, Г. Дахшлейгер мен К. Нүрпейісов, С. Ивашкин, Б. Төлепбаев
зерттеулерінен орын алды. Ә. Тұрсынбаев бай-кулактарды тап ретінде жоюды
елдегі астық өндірумен байланыстыра көрсетеді. “...совхоздар мен колхоздар
елді астық тұтынумен толық қамтамасыз ете алмайтындықтан кулактарға
байланысты шектеу салатын уақытша ұстануды, талап еткендігін” жазды, яғни
автор пікірінше “ең алдымен кулак өндірісін совхоз, колхоздармен ауыстыруды
дайындап одан кейін кулактарды тап ретінде жою міндетін көп қажет. Мұндай
қажеттілік Ә. Тұрсынбаевтың пікірінше 1929 жылдың соңына қарай шешілді
“кулак өндірісін колхоздар мен совхоздар өндірісінмен ауыстырудың
материалдық базасы пайда болды1.
Ж. Жұмабеков Ә Тұрсынбаев тәрізді кулак өндірісін ірі колхоздар мен
совхоздар өндірісімен алмастыру мүмкіндігі оларды жою қажеттілігін
тудырғанын жазды.Кулактарды тап ретінде жою саясатын Коммунистік партияның
Орталық комитеті қаулысы негізінде “кулактардың колхоз құрылысына қарсы
ұйымдасқан күресімен “ байланыстырды. Автор мәселені тап күресі аясында
қарастыра отырып, кулактар “ мал мен мүлікті айуандықпен жойды” колхоз
қозғалысына қарсы үгіт жүргізді, белсенді партия мен совет қызметкерлеріне
алдынғы қатарлы кедей мен батрақтарға қарсы террористік актілерге жүгінді “
-деп ашып көрсетті1.
Турсинбаев А. Победа колхозного строя в Казахстане. Алма-Ата 1957. 96-
132 б.
Г. Ф. Дахшлейгер мен К. Нүрпейсов бай кулактарды тап ретінде жоюды тек тап
күресімен байланыстырады, себебі авторлар пікірінше ауыл шаруашылығын
социалистік жолмен қайта құруға жаппай колхоз қозғалысына байлармен
кулактар жаппай қарсылық көрсетті. Осындай жағдайда байлар мен кулактарды
жою кейінге қалдырылмайтын және қажетті шара болды.
Зерттеушілер бай кулактарды тап ретінде жою барысында кедей-
батырақтардан құрылған комиссиялар, жиналыстар т.б. әрекетін көрсетті.
Тарихшылар бай-кулак шаруашылықтарының категорияға бөлініп жойылуын,
олардың жер аударылуын жазды. Ж. Жұмабеков кулактарға қарсы ашық репрессия
сот жауапкершілігіне тартылу,, ретінде пайымдап сот жазалануына тек бай-
кулактардың контрреволюциялық элементерінің жатқызылғандығын жазды. Автор
өз еңбектерінде республика халқын жікке бөліп, тап күресін қолдан
шиеленістіру саясаты, жер аударылатын кулактар мен байлардың жалпы санын
белгілеген 3-5 пайыздан 3-7 пайызға, тіпті одан жоғары көрсеткішке асырып
жіберу әрекеттері айтылмай, 1930 жылдың 15 наурызына дейін бірінші
категория бойынша 3113 кулак байлардың сот жауапкершілігіне тартылып,
екінші котегория бойынша 2450жер аударуға тиіс, шын мәнінде айтарлықтай аз
болғандығын дәлелдейді.
Г. Дахшлейгер мен К. Нүрпейсов зерттеулерінде кулактар мен байларды
тап ретінде жою 1930-32 жылдарды қамтыды. 1930 жылдыңқаңтарының соңына
дейін республиканың 60 ауданында 3123 бай шаруашылықтары жойылды, ал мал
мүліктің айтарлықтай бөлігі козхоздарға біржола берілді деп,, көрсетеді1.
1Жұмабеков Ж. Ленинской дорогой 147-178 б.
Г. Дахшлейгер, К. Нүрпейсов История крестьянство советского Казахстана Т.
1. Алма-Ата. 1985. 204-207 б.
Б. Төлепбаев өз зерттеуінде жаппай ұжымдастыру жүргізілген 60 ауданда 1930
ж 1 ақпанына дейінгі уақытта 19 мыңнан астам кулак бай шаруашылықтары
жойылды. Тәркіленген мүлік колхоздардың бөлінбейтін қолдарына ділдірді,,
-деп өз ойын білдірді2. Деректер бойынша 1930-1931 ж. Қазақстаннан тыс
аймақтарға жер аударылған шаруалар саны 6765 адам екендігі белгілі болды3.
Аталған тарихшы -ғалымдар бай-кулактарды тап ретінде жою көбінесе арнайы
құрылған үштіктер,, айналысқандығын бай кулактарға қарсы күресте орта
және мардымсыз мал мүлкі , еңбек құралдары бар шаруалар қожалықтарының да
бай кулактарға жатқызылғандығы назардан тыс қалды. Ауқатты шаруаларды жау
ретінде жою мәселесін жаңа тарихи тағлым негізінде зерттеп, құрастыру
міндеті 1990 жылдан бастап қолға алына бастады.
М. Қозбаев, Қ. Алдажұманов, Т. Әбілқожин әкімшілік-әмәршілік жүйенің
күштеп ұжымдастыру барысында шаруаларға қарсы жүргізген қарақшылық
әрекеттерді былайша көрсетеді: колхоз құрлысына қарсылық жасап отырған
қанаушы элемен,, әрі пролетариат жауы деген желеумен кулактар мен байларды
тап ретінде жою науқаны басталды. Әрбір аудан мен ауыл көлеменде жойылатын,
яғни мал-мүлкі тартылып алынып , өздері жер аударылатын байлар мен
кулактардың жалпы саны сонда тұратын халықтың 3-5 пайызы болуы керек
делінді1.
1Г. Дахшлейгер, К. Нүрпейсов История крестьянство советского Казахстана Т.
1. Алма-Ата. 1985. 204-207 б.
2Тулепбаев Б. А. Социалистические аграрные переобразования в Средней Азии и
Казахстана М.; 1971. 168-210 б.
3Қазақстан тарихи. Очерктер. Алматы. 1994. 217 б.
Ал, зерттеуші Т. Омарбекоа голощекиндік геноцидтік бір тармағы бай-
кулактарға қарсы бағытталғандығын тарих шындық негізінде жан-жақты
қарастырады. 1930 жылдың бас кезінде саяси-экономикалық, әлеуметтік
жағдайдың трагедиялық сипат алуына автор “Галощекин бастаған саяси
әпербақан, ұрдажық, есер топтың әлдеқашан жойылып кеткен ,түрмеде өліп жер
ауған бай-кулактарға қарсы аяусыз ”соғыс” жариялауыда себеп болды2.
Тарихшы ғалымдар, бай-кулактарды жою барысында дөрекі қателер мен асра
сілтеулерді айқындап, шынайы шындықтын бетін ашты. М. Қозыбаев, Ж.
Әбілқожин т.б. “Кейбір жерлерде кулактар мен байлар деп жер аударуға
ұйғарған шаруалар саны халықтың белгіленген 3-7 пайыз мөлшерінен 2 немесе 3
есе асып кетіп отырды. Ал ондай мөлшерде кулактар мен байлары болмаған
жерлерде бәрі бір жер аударылатындар саны белгіленген жоспарға жеткізіліп
орындалады” –деп көрсетеді.
Т. Омарбеков ауқатты шаруаларды жою барысында асыра сілтеулердің
шеттен шыққаны сонша “ бай-кулактарға ғана емес, аргономдар,
дәрігерлер,орманшылар, мектеп қызметкерлері де” кулакка жатқызылып,
тәркілене бастаңғандығына назар аударады4. Автор бай-кулактарды тап ретінде
жоюдың бұрын- соңды айтылмаған өлкелік партия комитеті жанынан жасырын
құрылған, жер аударылғандарды жұмысқа пайдалануды ұйымдастыру үшін
округтерде пайда болған “үштіктер” туралы жазды. Сонымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1. Ауыр шаруашылығындағы сталдік-галощокиндік реформаның тарихнамасы.
1. Астық пен ет дайындау кампаниялары ғылыми әдебиетте ... ..
2. Қазақстанда ірі бай шаруалықтарын тәркілеу мәселесі тарихи әдебиетте
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Аухатты шаруаларды жау тап ретінде жоюға тарихшылар
көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Қазақстанда шаруа қожалықтарын ұжымдастыру және оған қарсылық мәселесі
ғалымдар зерттеулерінде ... ... ... ... ... ... ...
3. Қазақ ауылдарын отырықшылыққа көшіру мен оның ауыр зардаптарының
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстандағы ауыл шаруашылығын күшпен ұйымдастыру мәселесі тарихымызда
бұрын біржақты зерттеліп келді. Себебі кеңестік әкімшілі-әміршілік жүйе
жағдайында қалыптасқан тарих ғылымы ел өміріндегі елеулі оқиғалар мен
фактілерді көп жағдайда біржақты көрсетіп, ақиқатты бұрмалап, қисынсыз
пікірлерге негізделген теориялық тұжырымдамалардың пайда болып, орнығуына
жол ашты. Осылайша тарихнамада “ақтаңдақтар” пайда болды. “Ақтаңдақтар”
қазақстанда ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру, қазақ ауылының 20-30
жылдардағы экономикалық жағдайы мәселелерінде өте көп. Сондықтан да,
қазіргі кезде Қазақстан тарихының осындай күрделі кезеңдерін мұқият
зерттеп, қалыптасқан қөзқарастарды өзгертіп, қайта құруда заңды құбылысқа
айналуда.
Жиырмасыншы жылдардың орта шенінен бастап жаппай ұжымдастыру және
зорлап отрықшыландыру мәселесі ауыл шаруашылығын қайта құрудың сталиндік
көзқарасына балама теориялық пікір ұсынған көрнекті ғалымда, профессор С.
П. Швецов., М. Г. Сириус. Н. Н. Челинцев., А. Донич., Е. А. Помочанский.,
Н. Д. Кондратьев., Т. Рысқұлов еңбектері жарық көрді. Сталинизм ықпалына
түскен бұл еңбектер бүгінгі тарихнама үшін аса құнды дербес, соны ойлар,
фактлер және материалдар бар1.
1930 жылдардан бастап жеке шаруа қожалықтарының мүддесін қорғайтын
Қазақстан үшін дәстүрлі мал шаруашылығын дамытудың тиімділігін ғылыми
тұрғыдан дәлелдейтін және көштенділерді асықпай біртіндеп отырықшыландыруды
жақтайтын, негізінен күшпен ұжымдастыруға және отырықшыландыруға дейінгі
алғашқы
----------------------------------- -----------
Швецов С. П. Казахское хозяйство в его естественно-исторических и бытовых
условиях. Л., 1926; Сириус М. Г. Перспективы развития сель. хозяства
Казахстана Кызыл- Орда 1926, Челинцев А. Н. Перспективы развития сель.
хозяства Казахстана Народные хозяйство Казахстана. 1928. №3-5. Полчанский
Е. А. За новый ауыл кыстау. М; 1926. Донич А. Проблемы новой казахского
ауыла Народное хазяйство Казахстана. 1928 4-5. Рыскулов Т. Казахстан. М.,
1927.
кезеңде жарық көрген профессорлардың, ауыл шаруашылығы мамандарының
еңбектерін “кондратьевшілдік”, “алашордашылдық”, “судуақасовшылдық” деп
айтатын жұмыстар жарық көрді1.
Елуінші жылдары тәркілеу мәселесіне арнай З. Акишеваның ғылыми еңбегі
жарық көрді. Бірақ бұл жерттеуге тиым салынды2. Осы жаңа дәуірде кеңестік
рухтағы әдебиеттер арасында Ә. Тұрсынбаевтың ғылыми еңбектерінің орны
бөлек3. Сонымен қатар, осы мәселеге байланысты Ж. Жұмабековта біраз
еңбектерін арнады. Әсіресе архив деректерін терең зерттеген автор
ұжымдастыру, отырықшыландыру барысындағы қателіктермен асыра сілтеулерді Ф.
Голощокиннің саяси қызметіндегі қазақ ауылдарының өзіндік ерекшеліктерін
ескермеушілікті өткір сынға алған4.
Қазақстан шаруалары тариқнамасының осы дәуірінде өзінің зерттеу
шеңберінде және аймағының кеңдігімен Б. А. Төлепбаевтің еңбектері назар
аудартады5.
Осы мәселеге байланысты елеулі де қомақты еңбектері белгілі тарихшылар Г.
Ф. Дахшлейгер мен К. Нурпейісов жазды, авторлар кошпелі және жартылай
көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру мәселесіне нақты көңіл бөлді6.
Тоқсаныншы жылдардың басында жаңаша көзқараспен қарауды
қалыптастыруға М. Қ. Қозыбаевтың еңбектері де ықпал жасады.
1Семевский Б. К. К кретике буржуазных теории экономического развития
Казахстана. Народное хазяйства Казахстана. 1930. 7-8; Кондратьевшина в
Казахстане Сб. А. 1931. Зверяков И. А. От кочевания к социализму. А-М .,
1932.
2Акишева З. Конфискация скота и имушества крупных баев полуфеодалов
Казахстана. А. 1950.
3 Турсинбаев А. Победа колхозного строя в Казахстане. А. 1957. Колхозная
крестянство Казахстана. А. 1960
4Жумабеков Ж. Ленинские идей руководства массами и действии. А. 1969.
Сонікі. Ленинской дорогой А. 1973.
5Тусупбаев Б. А. Торжество ленинских идей социалистического переобразования
селского хозяства в Средней Азии и Казахстане М,: 1984.
6Дахшлейгер Г. Ф. Социально-экономические переобразование в ауыле и деревне
Казахстане. (1921-1929) А. 1965; Дахшлейгер Г. Ф., Нурпейсов К. История
крестьянство Советского Казахстана. А. 1985. Т.1.
Бұларда Қазақстандағы ашаршылық ақиқаты, күштеп ұжымдастыру барысындағы
жүгенсіздіктер ашық айтылды1.
Қазақстанның дәстүрлі шаруашылығының қоғамдық рөлін дұрыс анықтауға,
сталиндік күшпен ұжымдастыруға балама көзқарастардың Қазақстанда зерттеген
ғаламдар Ж. Б. Әбілқожиннің еңбектері құнды болып табылады2.
Қазақстандағы 20-30 жылдардағы күшпен ұжымдастыру мәселесіне, халық
көтерілістеріне Т. Омарбековтың еңбектері арналған3.
Мәселенің демография жақтары М. Тәтімов., М. Асылбеков., Ә Ғалиев
еңбектерінен көрініс тапты4.
Ал, егер деректік көзге келетін болсақ, осы мәселеге байланысты
Рысқұловтың, Мирзоянның, Исаевтың Мәскеудегі Сталлиннің және Молотовтың
аттарына жазған хаттарының, сондай-ақ тарихымызда “Бесеудің хаты” деген
атпен мәлім болған Ғ. Мүсіреповтың, М. Гатаулиннің, М. Дәулетқалиевтің, Е.
Алтынбековтың, К. Қуанышевтың, Ф. Галощокинге жазған хаттары құнды болып
табылады5.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Қазақстандағы ауыл шаруашылығын күшпен
ұжымдастыру мәселесінің зерттеу деңгейін ашып көрсету.
Жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1Қозыбаев М. К. История современность. Алматы., 1991: Сонікі. Ақтаңдақтар
ақиқаты.А. 1992.
3Абылхожин Ж. Б. Традиционная структура Казахстана: Социально-экономические
аспекты фнукционированияи трансформации. 1920-1930. А. 1991. Сонікі. Очерки
социально-экономической истории Казахстана ХХв. А. 1997.
3Омарбеков Т. Зобалаң А. 1994. Сонікі. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. А: 1997.
Сонікі. Тарих тағлымы не дейді? А. 1992.
4Тәтімов М. Б. Ауылдағы демографиялық ахуал. А. 1990. Сонікі. Халықнама.
Сан мен сана. А. 1993. Асылбеков М. Х., Ғалиев А.Б. Социально-
демографические процессы в Казахстане (1917-1980) А. 1991ж.
5Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары) А.1991.
1 Тарау. Ауыр шаруашылығындағы сталдік-галощокиндік реформаның
тарихнамасы.
1. Астық пен ет дайындау компаниялары ғылыми әдебиетте.
Қазақстандағы сталиндік-голощокиндік ұрдажық саясаттың бір ұшы саяси
төтенше шаралар, яғни астық және ет дайындау науқандары кезінде айқын
көрінді. Мұндай шаралар қазақ шаруаларын малдан айырып, ақыры күштеп
ұжымдастырып, жантүршігерлік алапан апат- ашаршылық пен “ қызылтабан
шұбырынды” босқындарға айналуына жорл ашты.Кеңестік дәуірде бұл мәселе жан
жақты зерттелмеді.
Ә. Тұрсынбаевтің “Великий перелом в селском хозяйстве Семиречья” және
“Победа селхозного строя Казахстана” деген монографиялық зерттеулері
жарияланды, Автор мәселені коммунистік партияның 1928-1929 жылдардағы астық
дайындау науқанындағы кулактар мен байларға қарсы күресі аясында
қарастырып, оның орасан зор маңызына назар аударады.1
Қазақстандық тарих ғылымында тұңғыш рет эканомикалық қатынастарды
тежеу ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау барысындағы саяси төтенше шаралар
Т Омарбековтың еңбегінде қарастырылды2.
Тарихшы Ә Тұрсынбаев Астық дайындауда орын алған қайшылықты жағдайды
“партия қызметкерлердің бай-кулактарға қарсы күрес алмауынан”- десе3 , Т.
Омарбеков “ Қазахстанда астық дайындау ісі нарықтық мезанизмдердің
көмегімен жүргізіліп, жеке қожалықтардың үлес салмағын жылдан-жылға
біртіндеп күрт азайған.
Турсинбаев А. Белики перелом в сельском хозяйстве Семиречья Алма-Ата. 1950
Сонікі. Победа колхозного строя Казахстана. Алма-Ата, 1957
Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы. 1997.
Турсинбаев А. Победа колхозного строя Казахстана. Алма-Ата, 1957, 74 б.
Астық дайындауды негізінен мемлекеттік мекемелер мен кооперативтер
жүргізген. Мұндай жағдай Қазақстанда жылдан –жылға ауыл шаруашылығы
кооперативтері сандарының өсуіне ғана емес, жекешелердің арзан бағамен
мемлекетке астық өткізгілері келмеулерімен де қалыптасқан- депқорытынды
жасайды1.
Ғылыми-тарихшы Ә. Тұрсынбаев астық дайындаудағы аса күрделі жағдайдан
шығуда Кеңес үкіметі деревнияны азық түлік тауарлармен қамтамасыз етуі
жақсартуда бірқатар шаралар қабылданғанын ашып көрсете келіп, “астық
дайындауда және бай, кулактар, алып- сатарлармен күресті күшейтуде
жергілікті жерлерде ерекше үштіктер құрылды”-деп батыл көзқарас танытады2.
Алайда автор “Кеңестік зерттеу тәсілдері” бойынша мәселенің таптық жағына
көбірек үңіледі. “Деревнияның капиталистік элементтерін дайындау
майданындағы жалпы бетімен кетушілікті пайдаланып, кеңес өкіметіне қарсы
күресті күшейтті”- деу осыған дәлел бола алады3. Ә Тұрсынбаев
пайымдауларында біршама қайшы, шынайы тарихи тарихи оқиғаларға сәйкес
пікірді Т. Омарбеков білдірді. Тарихшы Сталиннің астық дайындаудағы төтенше
шараларды бастауына негіз қалауын партияның нұсқау-қарарлары бойынша
анықтады. Мәселен, Т. Омарбеков ...жергілікті жерде барлық билікті өз
қолдарына жинаған астық дайындауға байланысты төтенше “үштіктер” және
“бестіктер” құрыла бастады. Конституцияның заңға қайшы органдар бола тұрса
да, барлық мемлекеттік мекемелер бұларға сөзсіз бағындырылды-деп жазды2.
Ауқатты шаруаларға қарсы жазалау шараларының шұғыл күшейе түсуіне И.
Сталиннің Сібір сапары кезінде кулактарға қарсы РСФСР Қылмыстық кодексінің
107 бабын жедел түрде қолдануды
1Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 43 б.
2Турсинбаев А. Белики перелом в сельском хозяйстве Семиречья Алма-Ата. 1950
80 б .
3Турсинбаев А. Белики перелом в сельском хозяйстве Семиречья Алма-Ата. 1950
80 б .
4Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 51 б.
талап етуі тікелей ықпал еткендігі жайлы мәселеде ғылыми зерттеушілердің
көзқарастарындағы алшақтық айқын көрінеді.
Мәселен, Ә. Тұрсынбаев “қакүнем” бай-кулак элементерге қатысты
бірқатар шаралардың қабылданғанын ашып көрсете отырып, “кулактар мен алып-
сатарларға қарсы РСФСР Қылмыстық кодексінің 107 бабы қолданылып, бұл бап
бойынша ауыл шаруашылығы азық түліктерін баю мақсатында алып-сатарлықпен
айналысқандар сот шешіміне орай бес жылдан төмен емес мерзімге мүлкін толық
немесе жартылай тәркілеу арқылы бас бостандығынан айырылды-деп
тұжырымдайды.1 Ал, тарихшы ғалым Т. Омарбеков астық дайындауға байланысты
жазалау шаралары әртүрлі және жан-жақты сипат ала бастағандығын, бұл
бағыттың әсіресе И. Сталиннің Сібірге сапарынан кейін үлкен қарқынға ие
болып, айыптаушылардың қатары да күн сайын өсе түскендігін назар аударады.
Т. Омарбеков антиконституциялық әділетсіз шаралардың нәтижесінде
Қазақстанда барлық жазалар мен айыптауларға ұшырағандар жайлы мәліметтерді
Ф. И. Голощокиннің БК (б)П қазақ өлкелік партия комитеті бюросының 1930
жылғы 2 қаңтарда болған жабық мәжілісінде сөйлеген сөзіне байланысты
көрсетеді. Алайда Ф. Голощокиннің Бүкілқазақтың 7 партия конференциясында
(1930ж. Мамыр-маусым) жазған байандамасында көрсетілген мәліметтер арасында
алшақтық барлығына назар аударды. Осы конференцияда жасаған баяндама
бойынша барлық жауапқа тартылғандар –56 498, соның ішінде әкімшілік жолмен
жазаға тартылғандар –20367, сотталғандар 23,6 % болғандығы жайлы
деректерге тоқталады2.
1Турсинбаев А. Белики перелом в сельском хозяйстве Семиречья Алма-Ата.
1950 80 б .
2Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 62 б.
Зерттеушілердің Қазақстандағы астық дайындау шараларының қорытындыларын
көрсетудегі тұжырымдары қарама -қарсы. Мәселен, Ә Тұрсынбаев шындыққа жақын
ой-пікір танытқаны мен астық дайында науқанының нәтижелері партиялық
қағидалар аясына сидырып, оның қорытындыларына, шешімдеріне сәйкес тұжырым
түйіндейді. Мысалы, ауыл мен деревнияда бай-кулактарды негізгі еңбекшілер
бұқарасынан аластау, астық дайындау компаниясындағы партия бай-кулакткрға
қарсы күресінің маңызды саяси қорытындысы болды-деген пайымдау осыны толық
дәлелдейді1. Т. Омарбеков мұндай пікірге қарсы көзқарасты ұсынады. Тарихшы
ғалым өз зерттеулерінде Қазақстанда астық дайындауда эканомикалық
қатынастарды тежеп, төтенше шараларды”ендірсе” де мол табыстарға жету
үрдісінің байқамағандығын “шешуші” шаралар каммунистік партия басшылығы
ойлағандай астық дайындауда толық жеңіске жетпегендігін, бірінші бесжылдық
ішінде жыл сайын астық дайындау жоспарының бәрібір орындалмай қалып
отырғандығын баса көрсетеді. Мәселен, жоспар 1927-1928 80,5%, 1928-1929
69,9 %, 1929-1930 88,9% . 1930-1931 88,7 % ғана орындалған2. Автор “астық
дайындаудың сталиндік , сібір әдісі” шараларды жаңадан қалыптасып келе
жатқан әкімшілік-әміршілік тотаритарлық жүйеге басы байлы етіп тәрбиелеуге
негіз қаладыөдеп жазды3.
60-70 жылдары Қазақстандағы социалистік аграрлық қайта құруды
қарастыратын зерттеулерде астық пен ет дайындау науқаны ондағы төткенше
шаралар туралы айтылмайды. Ғылымда мұндай үрдістердің орын алу себебі саяси
сипаттағы, әлеуметтік –экономикалық мәні қарама- қайшы шаруаларға қарсы
бағытталған,
1Турсинбаев А. Белики перелом в сельском хозяйстве Семиречья Алма-Ата. 1950
80 б .
2Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 61 б. .
3Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 61 б.
айыптау мен жазалау әрекеттеріне толық большевиктік партия мен кеңес
өкіметінің төтенше шараларының тарихын жазуға зеттеушілер көрсетіп,
мазмұнын ашуға әкімшілік-әміршілік жүйе кезеңінде тыйым салынды1.
80 жылдардың соңы 90 жылдардың басынан бастап республикадағы
сталиндік-голощокиндік саясишаруашылық төтенше шаралар туралы алғашқы
тарихи зерттеулер жарық көре бастады. Осы тақырыпты алғаш рет жаңа тарихи
таным тұрғысында қайта қарап, оның теориялық негізін қалыптастырған Ж. Б.
Әділғожин., М. Қозыбаев., М. Қ. Тәтімов еңбектерінің маңызы зор2. Зерттеуде
ауыл шаруашылық дайындау науқандарының шаруаларға, меншік иелеріне жазықсыз
жаза ретінде төнгендігін, оның барысында күштеп қысым көрсету орын
алғандығын ашып көрсетеді. Оған дәлел ретінде ғалым тарихшылар екі астық
дайындау науқаны (1928-1929 ж) және (1929-1930 жж) кезінде тек үш округ
(Ақмола, Петропавл, Семей) бойынша РСФСР Қылмыстық кодексінің 107 және 61
баптарына сәйкес 34120 адамның сотталып, 22307 шаруашылықтың әкімшілік
жауапқа тартылғандығын көрсетеді3.
Т. Омарбеков аталған зерттеулерінде ет проблемасын шешуге байланысты
төтенше шаралардың Қазақстандағы ауыр зардаптарын жан-жақты ашады. Кеңес
өкіметінің ет проблемасы оны жедел байындау мен шарт жасау жолымен шешуге
күш салғандығын баса көрсетеді. Келісім шарт бойынша мал алған колхозшы,
совхоз мүшесі мен немесе шаруа өзі аштан өліп қалса да, шартқа түркелген,
сөйтіп, шындығында үкімет меншігіне өткен малды аман-есен сақтауға міндетті
болады.
1Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 62 б. .
2Абилгожин Ж. Б., Козыбаев М. К., Татимов М. К. Қазахстанская трагедия.
Вопросы истории. 1989. №7 б. 53-72
3Сонда 54-55 б.
Ет дайындау ісінің өзі терең ойластырылмай, науқаншылдық бағытта,
жедел, әкімшілік негізде жүргізілгенін ашып көрсетеді.Ет дайындаудың
зардаптарын айқындай келе жалпы 1929-1930 жылдар ішіндегі қазақтарды
ашаршылыққа ұрындырған мал басының шұғыл кему процесінде 36 миллионға жуық
шығын болған, бас малдың шамамен 15 млн. мал ет дайындау науқандарында
сойылып, басым көпшілігі Қазақстаннан тыс сыртқа тасылып әкетілген деген
қорытынды жасайды2.
Қазақстан ауыл шаруашылығында эканомикалық қатынастарды саяси төтенше
сталиндік-голощекиндік шаралармен алмастыру мәселелерін зерттеген Ф.
Қозыбақованың кандидаттық диссертациясы және Бү Түменбаеваның ғылыми
мақаласында назар аударылды3.
Б. Түменбаева астық дайындау науқаны кезінде төтенше шараларға халық
наразылығының күшейіп кеткендігі сонша, оған жауап ретінде шаралар
толқуларының басталғандығын жазады4.
Сонымен Қазақстандағы экономикалық қатынастардың тежелу, астық және ет
дайындау науқандары кезіндегі төтенше шараларды зерттеуге арналған ғылыми
еңбектерден қазақстандық тарихи -ғылыми құр алақан еместігіне көз
жеткіздік.
1Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 62 б.
2Сонда 67 б.
3Қозыбақова Ф. Қазақстан ауыл шаруашылығындағы “қанаушы таптарды” және
жекешелер қожалықтарын жою. Тарихы мен салджары ( 1926-1933жж) Алматы 1997.
Түменбаева Б. Ұжымдастыру және төтенше шаралар. Қазақ тарихы 6 Б. 42-45.
4Түменбаева Б. Ұжымдастыру және төтенше шаралар. Қазақ тарихы 6 Б. 43.
1.2 Қазақстанда ірі бай шаруалықтарын тәркілеу мәселесі тарихи әдебиетте
Қазақстанда ірі мал иелерін меншігінен айыру және тәлкілеу 1920
жылдардың соңында әлеуметтік саяси мәнді тарихи прогресс болды. Сталиндік-
голощекиндік билік қазақ ауылын “қансорғыш қанаушылардан азат етуді “
көздеп, ауқатты шаруаларды түп тамырымен жоюды мақсат етті. Ірі мал
иелерінің қожалықтарын жоюды большевиктік партия мен кеңес өкіметінің
қатігез әрі қате саясаты ауыл шаруашылығында айтарлықтай жетістіктерге қол
жеткізді.
Қазақ байларының мал- мүлкін тәлкілеу қазақстандық тарих ғылымында 40
жылдардың соңынан бастап зерттеле бастады. Осы мәселеге байланысты Н. Ә.
Әлімбаевтың мақаласы арналды. Автор “ғылымда кәмпеске ауыл қанаушыларының
экономикалық мамандылығын айтарлықтай етті . Ауылда орта шаруа айтарлықтай
көбейді деген тұжырымдар берік орнықты”- деп жазды1.
Зерттеуші Г. Ф. Дахшлегер, Б. А. Төлепбаев, Ә. Б. Тұрсынбаев, Ә. Ә.
Шупеков т.б. зерттеулерін талдай келе, “ 1928 жылғы ірі бай шаруашылықтарын
тәлкілеуді ғалымдар ауылдағы капитализмге дейінгі ереженің экономикалық
негіздерін жоюдағы саяси-экономикалық актілердің соңғысы ретінде
қарастырды”- деп көрсетеді.
1920 жылдың соңы 30 жылдары ірі мал иелерін меншігінен айыру мәселесі
ғылыми тұрғыда арнайы зерттелмесе де мерзімді баспасөз беттерінде оның
кейбір тұстарын ашатын мақалалар жарияланды.
1Алимбаев Н. А. Аграрные переоброзавании в Казахском ауыле в 1926-1928гг.
Вопросы историографии второй половины 50-80-х гг. Известия АН Каз. ССР
. серия общест. Наук. 1982. №5 40б.
Мақалалар авторлары бәрі бір ауыздан Тәлкілеуге қарсы болып , С.
Сәдуақасова, Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсыновты бурзуазиялық “ұлтшылдар,
уклонистер” ретінде әшкерелеп оларды “ірі байлар мүддесін қорғайды” деп
айыптады1.
Ғ. Тоғжановтың еңбегінде көрсеткендей С. Сәдуақасовтың пікірінше
“ауылда байды экспоприциялау пролетарлық базаны құру емес және кедейді
бұдан азат етпейді , керісінше бұл кедейдің тозуы , қанауы, яғни есідей
үшін азап” екендігі мүлде естен шығарылды.Авторлар тәлкілеуді “ауылда
жартылай феодалдық қатынастар қалдықтарын жоюдағы , ауылды кеңестендірудегі
оны революциялық жолмен дамытудағы батыл әрекет” ретінде көрсетті2.
Қазақтың ірі мал иелерін меншігінен айыру мәселесі төңірегінде алғаш
рет1940 жылдардың соңына қарай З. А: Ақышеваның, А. П. Купчиннің, С. Н.
Якубовскаяның , А. П. Скоплиннің ғылыми еңбектері жазылып, жарияланды.
Ақышев өз еңбектерінде былай дейді: Қазақ халқы өмірінің материалдық
игілігін жақсартып, мәдени деңгейін көтеру көшпенділікті жоймай мүмкін
емес, ал ірі бай ауыл еңбекшілерін қанауды бүркемелейтін көшпенді тұрмыс,
патриархалды-рулық сарқыншақтарды жақтайды”-депкөрсетеді.Сонымен қатар:
“Қазақстандағы ірі –жартылай феодалдық мүлкі мен малын тәлкілеу ауылдың
экономикалық және саяси өміріндегі үлкен кезең болды.әдеп жазды пайымдайды.
Қазақ ауылыірі бай –жартылай феодалдардан құтылды Өндіргіш күштерді
дамытуға алғышарттар туды . Малсыз және әлсіз шаруашылықтардың саны азайды-
деген автордың ең алғашқы пікірі болды1.
----------------------------------- ---
2Дахшлейгер Г.Ф. Маршрутом социального процесса. Алма-ата 1978
Турсунова А. Колхозная притьянство Казахстана Алма-Ата. 1960. Тулепбаев Б.
А. Социалистические аграрные переобразования в Средней Азиии Казахстана М.
1984.
1Сәдуақасова С. Қазақстан шаруашылығының бет алысы. Еңбекші
қазақ.19241 қаңтар. Бөкейханов Ә.Н. Шығармалар. Алматы ,1994.
3Тогжанов Г. Буржуазные и мелкобуржуазные “теори” об ауыле.
Народные хозяйства Казахстана 1931. №5. Б. 21-34
Осылайша ірі мал иелерін тәлкілеу тарихын зерттеудегі алғашқы кеңестік
концепция қалыптасты. Осындай концепцияны ары қарай дамытушылардың бірі А.
П. Кучкин болды. Автордың пікірінше жүдеп жадауға әкелген “ бүкіл қазақстан
бойынша тәлкілеу табысты өткізіліп, үш айға созылды..., 700 бай
шаруашылықтары тәлкіленді. Барлығы 150 мың бас ірі қараға шаққанда ,
алынды2.” Егер З. А. Ақышева “ Қазақстанда барлығы –696”, ал А. П. Купчин
“700 бай –жартылай феодал шаруашылықтары тәлкіленді. Бұл белгіленген
жоспадың 99.4 % деп көрсетті. С. К. Якубовская өз мақаласында тәлкіленген
шаруашылық снының 608 болғандығын айтады. Алайда аталған автордың бәрі де
бай-жартылай феодалдарға 150 мың бас мал алғанын (ірі қараға шаққанда) бір
ауыздан дерек арқылы көрсетеді. Тек, зеттеуші А. П. Сполин тәркілеудің сәті
жүргізілгендігіне тоқтала келе байлардың тәлкілеуге түскенін 300328
басмалдың 144474 басқа қысқарғанына “ назар аударады. Зерттеушілердің
тәлкілеудің экономикалық қорытындыларын түйіндеген пайымдауы да ұқсас. А.
П. Купчин : “Тәлкіленген мал мүлкінің 60-70 ауылдың кедей шаруашылықтарына
оларды күшейту үшін, ал қалған бөлігі колхоздар мен совхоздарға берілді”-
десе, А. Сколпин “мал алған кедейлермен батырақтар совхозға кірді . Ауылда
293 жаңа ұжымдық шаруашылықтар ұйымдастырылды. Малдың бір бөлігін бұрынғы
695 ауыл шаруашылығы артильдерін нығайтуға бөлінді. Барлығы 988 колхоз
29329 бас мал алды. 5 жаңа мал шаруашылығын совхоздар құрды” –деп
көрсетеді.
1Акишева З. А. Экономические и политические предпосылкии ретуальнном
конфискациисобственнных крупных бай-полуфеодалов в Казахстане Известия Ан
Каз. ССР Серия экон. ВЫп 1. 1949 С. 16-35.
2Купчин П. А. Ликвидация казахских бай феодалов в 1928г. Исторические
записи Т. 5. 1950С 3-35. Сонікі. История ликвидация хозяйств бай
–полуфеодалов в Казахстане Известия Ан Каз. ССР Серия истор.. Вып 6.
1949 С. 1950. 67-80.
Бұдан кейінгі кезеңде тәлкілеу мәселелері Ә. Тұрсынбаев , Г.Ф.
Дахшлайгер, Б. А. Төлепбаев , Ж. Жұмабеков зерттеулері мен ғылыми
мақалаларында қарастырылды. Ғалым Ә. Тұрсынбаев 1928 қарай ірі
байлардытәлкілеудің объективтік алғышарттарының пісіп жетілгендігін айтып
келіп, “ байларды бұрынғы өздері феодалдық элементтер ауылда революциялық
қайта құруда соншалықты кедергі болып табылады”-десе, Г. Ф. Дахшлейгер
тәркілеудің антифеодалдық бағытын көрсетуге ұмтылып , “тәлкілеу қанаудың
патриархалдық феодалдық тәсілдерінің негізін ұсынушы, феодалдық, рулық
институтты сақтаушылардың шаруашылықтарын экспропртациялауға тиісті болды”-
деп айтады1. Ж. Жұмабеков ірі байларды тәркілеудеің қажеттілігін “ауылдың
еңбекші бұқарасын социалистік құрлысқа тарту жұмыстарын күшейтудегі
алғышарттарымен байланыстырылды”2. Б. А. Төлепбаев маркстік-лениндік ілім
мен тотаритарлық жүйенің "талаптарына" сай келетін тұжырым жасай келе “
тәлкілеу мен ауылдағы қоғамдық қатынастарды орта ғасырлық сарқыншақтарынан
, патриархалдық-феодалдық шырмаудан босатуға бағытталған әлеуметтік
–экономикалық шаралардың комитеті негізінен аяқталды”-деп түйіндейді.
Г. Ф. Дахшлейгер ірі байларды тәркілеу нәтижесінде қазақ шаруаларының
бар болғаны 3-4 процентінің малға ие болғанын, нәтижесінде “ ауылдағы
отаршыларқожалықтарының үлес салмағы бар болғаны 10-12 , ары кеткенде 15
пайыз ғана өскенін дәлелдеп келеді4. Зерттеушілер құртып- бүлдіруші
большевиктік саясатты марапаттап , дәріптеп көрсетті. Ж. Жұмабеков
тәркілеуді қолдамай, балама пікір, ұсыныс айтқан қазақ зиялыларын сынап ,
Турсинбаев А. Великии перелом в сельском хозяйстве С70 Дахшлейдер Г. Ф.
Социально экономический ... .. 345 б.
Жұмабеков Ж. Ленинской дорогой 93 б.
Тулепбаев Б. А. Торжество ленинских идей. 137 б.
жоқ қашығаратын тұжырымдар жасады. Автордың ,” ақырында тәркілеудің сәтті
өткізілуі республика партия ұйымының ұлтшыл- уклонистерге қарсы күресіндегі
ірі идеяның саяси жеңісі болды. Тәлкілеу бай –феодалдарды революциялық
жолмен жоюауыл еңбекшілерінің меншігін шынайы таптық мүддесіне сай
екендігін көрсетті”-дегенпікір айтты1.
Сонымен кеңес дәуірінде жарық көрген зерттеулерде ірі мал иелерін
меншігінен айыру және тәркілеу біржақты , ешбір сынсыз коммунистік
идеология мүддесінде қарастырылып, партияның қаулы -қарауларымен сәйкес
тұжырымдар жасады.
90 жылдардың орта шеніне қарай қазақстандық тарих ғылымдары ірі бай
қожалықтарды тәркілеу мәселесін жаңа тарихи таным мен методология , тың
деректер негізінде зерттелген біраз еңдектер жарияланды. Тарих
ақтаңдақтарын ашуда тарихшы ғалымдар ірі бай шаруашылықтардың малынан
айырылып, оның шынайы иән мазмұнын қалпына келтіруге ұмтылды. Осы тұрғыдан
келгенде Ж. Ә. Әбілғожиннің , Т.Омарбековтың еңбектері аса құнды болып
табылады.
Ж. Б. Әбілғожин “ауқатты және ірі мал шаруашылықтарын экспроциялау
идеясы мемлекеттің таптық мүдде көздеген бітімінен туындайды.”-деп ашық
айтады2. Ал, Т. Омарбеков өз еңбегінде “көшпелі шаруашылықты шебер
жүргізудің ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі жолын меңгеріп, қазақ
қоғамының еті тірі және пысық тобы-байлардың көзін жоймайынша , қазақтарды
дамудың басқа жолына түсіру мүмкін еместігін Голощокин жақсы түсінді,
оныңбасты мақсаты – байларды түп-тамырымен жойып
4Сонда ,140 б.
1Жұмабеков Ж. Ленинской дорогой 95 б.
2Абылхожин Ж. Б. Традиценная структура Казахстана социально-экономические
аспекты функционирования и трансформации (1920-1930) Алматы 1991. 140б.
жіберу болатын”-деп аса көрсетті. Ал Ф. Қозыбақова тәркілеу ауылда
“қансорғыш қанаушылардан “ азат ету мақсатын көздегендігін көрсетеді2.
Т. Омарбеков былай дейді:” байларды кәмпескелеу нәтижесінде малға
қарық болып байимыз” деп дәмеленген көптеген батырақ пен кедей үміті
ақталмады. Малға ие болған кедей-батырақтар да қожалықтарын жедел
өркендетіп кете алмады. Олардың өсіп-өркендеуіне малдан басқа материалдық
құрал-жабдық, қара-қасық, қыстау, азық түлік, жемшөп және тағы басқа қажет
еді”3. Ж. Б. Әбілғожин тың деректерге сүйене отырып , бұрын соңды
айтылмаған шынайы жағдайды көрсете келе былай дейді, “Кампанияның
нәтижелері салмақты тәрізді . Ауылда орта шаруаның үлес салмағы 76 пайыз
болды оптимистік тұрғыдан хабарлағанымен шаруалардың айтарлықтай бөлігі
шаруашылық жүргізуге қажетті малмен қамтамасыз етілмеді”4.
Тәлкілеудің көлеңкелі тұстары мен байлардың тағдыры ұзақ жылдар бойы
тарихнамада айтылмай келгендіктен зерттеушілер осыған назар аударылады.
Мәселен , Т. Омарбеков “ресми мәліметтері бойынша 696 кәмпескеленгеннің
669-ы өз округтерінен басқа жаққа жер аударылған. Түрмеде өлгендіктен
немесе өлімші ауру болғандықтан аман қалғандар бұл санға енбеген. Тағы бір
назар аударатын нәрсе көшпелі аудандарда 61 қожалықтың ғана кәмпескеленуі.
Мұның өзі бұл жылдары қазақта мыңдаған малы бар ірі-байлардың шамалы
болғанын тағы да дәлелдей түседі, “Жартылай феодалдар “ дейтіндердің
барлығы ауқаттылардың 19.4 пайызын ғана болуы осының куәсі”деп жазды1.
1Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997.
Қозыбақова Қазақстан ауыл шаруашылығындағы “қанаушы топтарды” және жікшілер
қожалықтарын жою тарихы мен салдары (1926-1933 жж )Алматы 1997.
1Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997.
Абылхожин Ж. Б. Традиценная структура Казакстана: социально-экономические
аспекты функционирования и трансформация (1920-1930) Алматы. 1991. 140 б.
Зерттеушілер 1928-29 жылдардағы тәркілеудің қорытындылары мен зардаптарын
жаңаша ғылыми таразылауға , оның сабақтарын, қасіретін көтеруге ұмтылды.
Мысалы Т. Омарбеков тәркілеу шараларын қорытындылай келе оның;
коммунистік партия мен кеңес өкіметінің дөрекі де қате саясаты болғандығына
көз жеткізсе, Ж. Б. Әбілқожин ірі бай шаруашылықтарының жоылуына
байланысты бұрын бай қожалықтары және көптеген қауымдастықтар үзілді,
ендігі жерде олар өз отарларына қажетті концентрацияға дейін мал жинау
мүмкіндігі болмайды, ақырында экспроприациялық акциялар бүкіл дәстүрлі
шаруашылық құрылымын қиратты! –деп ашып көрсетті2.
Т. Омарбековтың пікірінше байларды тәлкілеу аса қатал жүргізіле
тұрса да оның кедейлердің бір кедейлердің бір бөлігі тарапынан қолдау
тапқанын архив құжаттары дәлелдейді. Мұның өзі негізінен кедейлердің бай
малын бөліп аламыз деген түсінігінен туындаған еді. Малдың едәуір бөлігінің
(30-40 пайызы) колхоздарға берілмейтін, ал малды бөліп алғандардың
колхоздарға қайтаруға тура келетінін ол кезде кедейлер толық түсіне қойған
жоқ. Ал енді халықтың қалың бұқарасы байдарды күштеп тәлкілеу саясатын
белсенді қолдай қойған жоқ3.
Осылайша 90 жылдардағы жазылып жарық көрген зерттеулерде ірі бай
қожалықтарын тәлкілеу мәселенің шынайы сипаты, мәні мен мазмұны, зардаптары
ашылып, кеңестік тарихнамада орын алғанбіржақты таптық, партиялық тұрғыдағы
қағидалар жоққа шығарылып, жаңа бағыттағы тұжырымдар жасалды.
1Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997.
2Абылхожин Ж. Б. Традиценная структура Казакстана: социально-экономические
аспекты функционирования и трансформация (1920-1930) Алматы. 1991. 140 б.
3Омарбеков Т. 20-30ж. Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 43 б.
1.3 Аухатты шаруаларды жау тап ретінде жоюға тарихшылар көзқарасы
Қазақстанда ауқатты шаруаларды жау тап ретінде жою мәселесі негізінен
кеңестік дәуірде зерттеліп, еңбектер жарияланды.
Ауқатты шаруаларды жау тап ретінде жою мәселелері Ә. Тұрсынбаев, Ж.
Жұмабеков, Г. Дахшлейгер мен К. Нүрпейісов, С. Ивашкин, Б. Төлепбаев
зерттеулерінен орын алды. Ә. Тұрсынбаев бай-кулактарды тап ретінде жоюды
елдегі астық өндірумен байланыстыра көрсетеді. “...совхоздар мен колхоздар
елді астық тұтынумен толық қамтамасыз ете алмайтындықтан кулактарға
байланысты шектеу салатын уақытша ұстануды, талап еткендігін” жазды, яғни
автор пікірінше “ең алдымен кулак өндірісін совхоз, колхоздармен ауыстыруды
дайындап одан кейін кулактарды тап ретінде жою міндетін көп қажет. Мұндай
қажеттілік Ә. Тұрсынбаевтың пікірінше 1929 жылдың соңына қарай шешілді
“кулак өндірісін колхоздар мен совхоздар өндірісінмен ауыстырудың
материалдық базасы пайда болды1.
Ж. Жұмабеков Ә Тұрсынбаев тәрізді кулак өндірісін ірі колхоздар мен
совхоздар өндірісімен алмастыру мүмкіндігі оларды жою қажеттілігін
тудырғанын жазды.Кулактарды тап ретінде жою саясатын Коммунистік партияның
Орталық комитеті қаулысы негізінде “кулактардың колхоз құрылысына қарсы
ұйымдасқан күресімен “ байланыстырды. Автор мәселені тап күресі аясында
қарастыра отырып, кулактар “ мал мен мүлікті айуандықпен жойды” колхоз
қозғалысына қарсы үгіт жүргізді, белсенді партия мен совет қызметкерлеріне
алдынғы қатарлы кедей мен батрақтарға қарсы террористік актілерге жүгінді “
-деп ашып көрсетті1.
Турсинбаев А. Победа колхозного строя в Казахстане. Алма-Ата 1957. 96-
132 б.
Г. Ф. Дахшлейгер мен К. Нүрпейсов бай кулактарды тап ретінде жоюды тек тап
күресімен байланыстырады, себебі авторлар пікірінше ауыл шаруашылығын
социалистік жолмен қайта құруға жаппай колхоз қозғалысына байлармен
кулактар жаппай қарсылық көрсетті. Осындай жағдайда байлар мен кулактарды
жою кейінге қалдырылмайтын және қажетті шара болды.
Зерттеушілер бай кулактарды тап ретінде жою барысында кедей-
батырақтардан құрылған комиссиялар, жиналыстар т.б. әрекетін көрсетті.
Тарихшылар бай-кулак шаруашылықтарының категорияға бөлініп жойылуын,
олардың жер аударылуын жазды. Ж. Жұмабеков кулактарға қарсы ашық репрессия
сот жауапкершілігіне тартылу,, ретінде пайымдап сот жазалануына тек бай-
кулактардың контрреволюциялық элементерінің жатқызылғандығын жазды. Автор
өз еңбектерінде республика халқын жікке бөліп, тап күресін қолдан
шиеленістіру саясаты, жер аударылатын кулактар мен байлардың жалпы санын
белгілеген 3-5 пайыздан 3-7 пайызға, тіпті одан жоғары көрсеткішке асырып
жіберу әрекеттері айтылмай, 1930 жылдың 15 наурызына дейін бірінші
категория бойынша 3113 кулак байлардың сот жауапкершілігіне тартылып,
екінші котегория бойынша 2450жер аударуға тиіс, шын мәнінде айтарлықтай аз
болғандығын дәлелдейді.
Г. Дахшлейгер мен К. Нүрпейсов зерттеулерінде кулактар мен байларды
тап ретінде жою 1930-32 жылдарды қамтыды. 1930 жылдыңқаңтарының соңына
дейін республиканың 60 ауданында 3123 бай шаруашылықтары жойылды, ал мал
мүліктің айтарлықтай бөлігі козхоздарға біржола берілді деп,, көрсетеді1.
1Жұмабеков Ж. Ленинской дорогой 147-178 б.
Г. Дахшлейгер, К. Нүрпейсов История крестьянство советского Казахстана Т.
1. Алма-Ата. 1985. 204-207 б.
Б. Төлепбаев өз зерттеуінде жаппай ұжымдастыру жүргізілген 60 ауданда 1930
ж 1 ақпанына дейінгі уақытта 19 мыңнан астам кулак бай шаруашылықтары
жойылды. Тәркіленген мүлік колхоздардың бөлінбейтін қолдарына ділдірді,,
-деп өз ойын білдірді2. Деректер бойынша 1930-1931 ж. Қазақстаннан тыс
аймақтарға жер аударылған шаруалар саны 6765 адам екендігі белгілі болды3.
Аталған тарихшы -ғалымдар бай-кулактарды тап ретінде жою көбінесе арнайы
құрылған үштіктер,, айналысқандығын бай кулактарға қарсы күресте орта
және мардымсыз мал мүлкі , еңбек құралдары бар шаруалар қожалықтарының да
бай кулактарға жатқызылғандығы назардан тыс қалды. Ауқатты шаруаларды жау
ретінде жою мәселесін жаңа тарихи тағлым негізінде зерттеп, құрастыру
міндеті 1990 жылдан бастап қолға алына бастады.
М. Қозбаев, Қ. Алдажұманов, Т. Әбілқожин әкімшілік-әмәршілік жүйенің
күштеп ұжымдастыру барысында шаруаларға қарсы жүргізген қарақшылық
әрекеттерді былайша көрсетеді: колхоз құрлысына қарсылық жасап отырған
қанаушы элемен,, әрі пролетариат жауы деген желеумен кулактар мен байларды
тап ретінде жою науқаны басталды. Әрбір аудан мен ауыл көлеменде жойылатын,
яғни мал-мүлкі тартылып алынып , өздері жер аударылатын байлар мен
кулактардың жалпы саны сонда тұратын халықтың 3-5 пайызы болуы керек
делінді1.
1Г. Дахшлейгер, К. Нүрпейсов История крестьянство советского Казахстана Т.
1. Алма-Ата. 1985. 204-207 б.
2Тулепбаев Б. А. Социалистические аграрные переобразования в Средней Азии и
Казахстана М.; 1971. 168-210 б.
3Қазақстан тарихи. Очерктер. Алматы. 1994. 217 б.
Ал, зерттеуші Т. Омарбекоа голощекиндік геноцидтік бір тармағы бай-
кулактарға қарсы бағытталғандығын тарих шындық негізінде жан-жақты
қарастырады. 1930 жылдың бас кезінде саяси-экономикалық, әлеуметтік
жағдайдың трагедиялық сипат алуына автор “Галощекин бастаған саяси
әпербақан, ұрдажық, есер топтың әлдеқашан жойылып кеткен ,түрмеде өліп жер
ауған бай-кулактарға қарсы аяусыз ”соғыс” жариялауыда себеп болды2.
Тарихшы ғалымдар, бай-кулактарды жою барысында дөрекі қателер мен асра
сілтеулерді айқындап, шынайы шындықтын бетін ашты. М. Қозыбаев, Ж.
Әбілқожин т.б. “Кейбір жерлерде кулактар мен байлар деп жер аударуға
ұйғарған шаруалар саны халықтың белгіленген 3-7 пайыз мөлшерінен 2 немесе 3
есе асып кетіп отырды. Ал ондай мөлшерде кулактар мен байлары болмаған
жерлерде бәрі бір жер аударылатындар саны белгіленген жоспарға жеткізіліп
орындалады” –деп көрсетеді.
Т. Омарбеков ауқатты шаруаларды жою барысында асыра сілтеулердің
шеттен шыққаны сонша “ бай-кулактарға ғана емес, аргономдар,
дәрігерлер,орманшылар, мектеп қызметкерлері де” кулакка жатқызылып,
тәркілене бастаңғандығына назар аударады4. Автор бай-кулактарды тап ретінде
жоюдың бұрын- соңды айтылмаған өлкелік партия комитеті жанынан жасырын
құрылған, жер аударылғандарды жұмысқа пайдалануды ұйымдастыру үшін
округтерде пайда болған “үштіктер” туралы жазды. Сонымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz