Жеке тұлғалардың экономикалық және әлеуметтік құқықтары мен бостандықтары

Экономикалық құқық пен бостандық
Жеке меншік иесінің құқығы
Жеке кәсіпкерлік
Еңбек ету бостандығы
Азаматтардың денсаулығын сақтау құқығы
Азаматтардың білім алу құқығы
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Экономикалық құқық пен бостандық адамға өзінің материалдық өндіріс және бөлініс саласындағы өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін қажет. әлеуметтік құқық пен бостандық адамның рухани және басқа да қоғамдық (жеке) қажеттерін өтеуге қызмет етеді.
Қазақстан социалистік (мемлекеттік) экономикадан нарықтық экономика деп аталатынға өту процесін жүргізуде. Осыған байланысты Қазақстан мемлекетінің экономикалық саясатының негізгі бағыттары:
- жеке және мемлекеттік меншікке негізделген экономиканы құрудан;
- кәсіпкерлікке, әсіресе материалдық игіліктер өндірісі, құрылыс, көлік, жеке сауда саласындағы қоғам үшін пайдалы кез келген нысандағы кәсіпкерлікке қолдау көрсетуден көрінеді.
Нарықтық экономика жеке меншік иелерін, өндіріс құралдарына жеке меншікті тудырып, қалыптастырады. Марксизм-Ленинизм ілімі адамды адамның қанауының негізі, айықпас дерті ретінде жеке меншікке қарсы болды. Алайда, КСРО кезінде үстемдік еткен мемлекеттік меншік те адамдарды қанаудан арашалай алмады. Мұндай меншіктің пайдасын, негізінен, партияның және мемлекеттің басындағылар көрді.
Қазіргі заманғы алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесі көрсеткендей, жеке меншіктің дамуын бетімен жіберуге болмайды. Ол мемлекет арқылы реттелуі тиіс.
Мемлекет меншіктің жинақталуына, бірақ кәсіпкерлік қызмет қоғам экономикасының қалыптасуымен дамуына ықпал етуіне бағытталған жеке бастамға қолдау көрсетуі тиіс. Оның үстіне Қазақстан мемлекеті адамдардың игілігіне, демократия мен әлеуметтік-саяси тұрақтылықтың негізі ретінде «орташа» таптың қалыптасуына игі ықпал етеді. Деген үмітпне жеке меншік иелерін мүмкіндігінше көбірек қалыптастыруға қолдау көрсетеді. Осыған байланысты Қазақстанда мемлекеттік меншіктің елеулі бөлігін жекешелендіру (жеке адамдарға беру) жүргізілуде. Жекешелендіру мынандай мәселелерді шешеді:
1. жекешелендірудің мақсаты - әр адамға оның мемлекеттік мүліктегі үлесін беру.
2. жекешелендіруге қатысатын әр азамат мемлекеттік мүліктегі үлеске құқығын куәландыратын құжат алады.
Сөйтіп әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке меншікке ие болады. Яғни, жалпыға бірдей мәрелік бастау қамтамасыз етіледі. Ал одан арғысы әркімнің жеке қабілетіне, басқа да мән жайларға байланысты болады.

1. Е.Бопаев. Адам құқықтарын қорғаудың тектері// Заң және заман. – Алматы, 2011
2. Жоламан. Қ.Д Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы, 2004

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Жеке тұлғалардың экономикалық және әлеуметтік құқықтары мен бостандықтары.
Экономикалық құқық пен бостандық адамға өзінің материалдық өндіріс және бөлініс саласындағы өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін қажет. әлеуметтік құқық пен бостандық адамның рухани және басқа да қоғамдық (жеке) қажеттерін өтеуге қызмет етеді.
Қазақстан социалистік (мемлекеттік) экономикадан нарықтық экономика деп аталатынға өту процесін жүргізуде. Осыған байланысты Қазақстан мемлекетінің экономикалық саясатының негізгі бағыттары:
- жеке және мемлекеттік меншікке негізделген экономиканы құрудан;
- кәсіпкерлікке, әсіресе материалдық игіліктер өндірісі, құрылыс, көлік, жеке сауда саласындағы қоғам үшін пайдалы кез келген нысандағы кәсіпкерлікке қолдау көрсетуден көрінеді.
Нарықтық экономика жеке меншік иелерін, өндіріс құралдарына жеке меншікті тудырып, қалыптастырады. Марксизм-Ленинизм ілімі адамды адамның қанауының негізі, айықпас дерті ретінде жеке меншікке қарсы болды. Алайда, КСРО кезінде үстемдік еткен мемлекеттік меншік те адамдарды қанаудан арашалай алмады. Мұндай меншіктің пайдасын, негізінен, партияның және мемлекеттің басындағылар көрді.
Қазіргі заманғы алдыңғы қатарлы елдердің тәжірибесі көрсеткендей, жеке меншіктің дамуын бетімен жіберуге болмайды. Ол мемлекет арқылы реттелуі тиіс.
Мемлекет меншіктің жинақталуына, бірақ кәсіпкерлік қызмет қоғам экономикасының қалыптасуымен дамуына ықпал етуіне бағытталған жеке бастамға қолдау көрсетуі тиіс. Оның үстіне Қазақстан мемлекеті адамдардың игілігіне, демократия мен әлеуметтік-саяси тұрақтылықтың негізі ретінде орташа таптың қалыптасуына игі ықпал етеді. Деген үмітпне жеке меншік иелерін мүмкіндігінше көбірек қалыптастыруға қолдау көрсетеді. Осыған байланысты Қазақстанда мемлекеттік меншіктің елеулі бөлігін жекешелендіру (жеке адамдарға беру) жүргізілуде. Жекешелендіру мынандай мәселелерді шешеді:
1. жекешелендірудің мақсаты - әр адамға оның мемлекеттік мүліктегі үлесін беру.
2. жекешелендіруге қатысатын әр азамат мемлекеттік мүліктегі үлеске құқығын куәландыратын құжат алады.
Сөйтіп әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке меншікке ие болады. Яғни, жалпыға бірдей мәрелік бастау қамтамасыз етіледі. Ал одан арғысы әркімнің жеке қабілетіне, басқа да мән жайларға байланысты болады. Кеңестік Конституция тек азаматтың ғана өзіндік меншігін нығайтады. Ол жалақының есебінен құрылды және адамның қажетін қанағаттандыруға қызмет етті. Жеке меншіктің өзі баюдың қайнар көзі болып табылады. Сондықтан жеке меншікке құқық адамның өзіндікменщігі құқығынана елеулі түрде ерекшеленеді.
Жеке меншік иесінің құқығы қандай? Меншік иесінің құқы үш элементтен тұрады: а) иелену құқығы, яғни меншік объектілеріне: жылжымалы және жылжымайтын мүлікке заңдық тұрғыдан иелену құқығы; ә) пайдалану құқығы, яғни, меншік объектісінің пайдалы қасиеттерінің тиімділігін көру, техниканы, технологияны пайдалану құқығы; б) билік ету құқығы, яғни, сату, жалдауға беру, мұралыққа қалдыру, біреуге қайтарымсыз беру және т.б.
Меншік иесі өз меншігіне заңға сәйкес билік етуге құқылы. Бұл өз мүлкін жекелеген адамға, қоғамға зиянды түрде, яғни, басқа адамдардың, қоғамдық бірлестіктердің, мемлекеттік заңдарды мүдделеріне нұқсан келтіре отырып пайдалануға болмайды деген сөз.
Жеке меншік әртүрлі жолдармен: материалдық игілік өндірісі, рухани құндылық, мұра, сыйлық алу, бағалы қағаздарды өткізу және т.б. нәтижесінде алынуы мүмкін. Егер меншік заңды негізде алынған болса, ол мемлекет арқылы қорғалады.
Мемлекет өз азаматтарының меншікке құқын ел ішінде де, сондай-ақ сырт жерлерде де қорғайды. Мемлекет жеке меншікті, біріншіден, қылмысты қол сұғушылықтан (ұрлыққа, талан-таражға салынудан, бұзылудан), екіншіден, оған нұқсан келтіретін кез келген іс-әрекеттен қорғайды. Жеке меншіккее қол сұққаны үшін кінәлі қылмыстық және мүлікті жауаптылыққа тартылады. Зағ жеке меншікті мемлекеттік органдар және лауазымды адамдар тарапынан болатын заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Егер мемлекеттік орган азаматтан мүлікті алу туралы шешім шығарса, онда ол келтірілген залалдың орнын толтыруды немесе мүлікті қайтаруды талап етіп сотқа жүгінуге құқылы.
Меншік иесі басқалардан заңсыз иеленген өз мүлкін қайтаруын талап етуге құқылы. Айталық, азамат басқа адамның қолында болып шыққан өз мүлкін (малын) таныды делік. Егер заңсыз иеленуші мүлікті иесіне өз еркімен қайтармаса, соңғысы мүліктің қайтарылуын талап етіп сотқа жүгінуге құқылы. Егер мүлік әлдекімнің кінәсінен бұзылса меншік иесі келтірілген зиянның орны толтырылуын сот арқылы талап етуге құқылы.
Жекешелендіру процесінде жеке меншіктің құрылуының қайнар көзі болып табылатын жеке кәсіпкерлікке айрықша назар аударылады.
Жеке кәсіпкерлік - азаматтың экономикалық бостандығын жүзеге асыру нысаны. Рыноктік қатынасқа көшудің басты шарттарының бірі жеке кәсіпкерлікке бостандықты қамтамасыз ету болып табылады. Кеңестік кезеңде жеке кәсіпкерлікпен шұғылдануға талпынған адамдардың талаптары басылып тасталды. Мұндай қызмет заңсыз баюдың негізі, ізгіліктің жойылуына апарып соқтыратын тоғышарлық идеологияның көрінісі деп есептелді. Нәтижесінде жеке кәсіпкерлік толық дерлік таратылды. Осының кесірінен адамдар жүздеген жылдар бойғы сақталған ұлттық кәсіпшілік дәстүрін жалғастыру және жетілдіру мүмкіндігінен айырылды (қолмен кілем тоқу, зергерлік іс т.б.). бұл адамдардың шаруашылық өміріне елеулі зиян келтірді, кәсіпкеолік құлшынысты басып тастады, еңбек дағдыларының жойылуына әкеліп соқтырды. Осындай саясаттан мемлекет те қоғам да, халық та, әр адам да ұтылды. Енді кәсіпкерлік қызметке деген көзқарас түбегейлі өзгерді[4, 56б].
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқығы бар (26-бап).
Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Онда шағын кәсіпкерлікті қорғау мен қолдаудың негізгі нысандары мен әдістері қатыстырылды. Мемелекет, оның органдарының шағын кәсіпкерліктің қызметіне тікелей араласуына құқы жоқ. Шағын кәсіпкерлікке іс-әрекетеркіндігі толық берілді. Әрине, бұл орайда олар заңды бұзбауы тиіс. Шағын кәсіпкерліктің құқын бұзған лауазымды адамдар жауаптылыққа тартылады.
Шағын кәсіпкерлік - азаматтардың әртүрлі тауарларға (қызмет, көмек көрсетуге) қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған қызметі. Мұндай қызметті азаматтың өзі немесе оның атынан бсқа адам атқарады. Әрине, кәсіпкерлікпен айналысуғашешім қабылдаған адам оның тіпті жеңіл жұмыс емес екендігін, тәуекелді қажет ететіндігін түсінуі тиіс. Өйткені адам өз қызметіне, өз мүлкіне өзі жауап береді. Кәсіпкерлік қызметтің нәтижесінде басқа біреуге келтірілуі мүмкін зардаптар үшін ешкім де: мемлекет те емес, оның органдары да емесе, не басқа адамдар емес тек өзі ғана жауап береді.
Сонымен бірге кәсіпкердің мүлкі заңмен қорғалады ешкімнің оған қол сұғуына құқы жоқ. Тек заң негізінде ғана кәсіпкердің мүлкін алып қоюға не оның қызметін шектеуге болады. Мысалы: кәсіпкердің қызметін қоғамның, азаматтардың, қоршаған ортаның қауіпсіздігін қорғау мақсатында, қауіпсіздік ережелерін сақтауды қамтамасыз ету және т.б. мақсаттарда шектеуге болады. Басқаша айтқанда, адам адамдарға, қоршаған ортаға (жерді бүлдіру, суды ластау және т.б.), қоғамға залал келтіретін кәсіпкерлік қызметпен айналысуы тиіс.
Кәсіпкерлік пен жеке адамдар немесе адамдар тобы айналыса алады. Мемлекет кәсіпкерлерге көптегн жеңілдіктер белгіледі: қажетті жабдықтар мен басқалармен қамтамасыз етеді. Мұндай уөмек ең алдымен материалдық құндылықтар өндіретін кәсіпкерлерге жасалады. Ол түсінікті, мұндай кәсіпкерлер экономиканы дамытуға, адамдардың осындай тауарларға сұранысын қанағаттандыруға ықпал етеді. өндіріспен айналысатын адамдарға (фермерлерге, тұтыну тауарларынөндірушілерге және басқаларына) қолдау көрсететін кәсіпкерлік пен бәсекені қолдау қоры құрылды.
Еңбек ету бостандығы - азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Бұл құқық еңбекке қабілетті адамның өз еңбегімен өз өмірін асырауға заңды мүмкіндігі бар екендігін білдіреді.
Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар (24-бап).
Сонымен, еңбек ету бостандығы құқығы біріншіден, кәсіпкерлікпег айналысу құқығын білдіреді. Екіншіден, әрбір еңбек атуге қабілетті адамның өз қалауымен мемлекеттік немесе жеке кәсіпорынға, мекемелер мен ұйымға жұмысқа орналасуға заңды мүмкіндігі бар екендігін білдіреді. Үшіншіден бұл құқық адамның жұмысқа өз мамандығы бойынша орналасуына мүмкіндік береді.
Бұл арада атап өткен жөн, жаңа Конституция бұрын болғандай, еңбек ету міндеттілігін көздемейді.Заң мұндай адамдарды арамтамақтар деп атаған еді. Бір кездерде олар үшін арнаулы еңбекпен тәрбиелеу лагерлері де құрылды. Алайда, күштеу, барлық уақыттағы сияқты, игі нәтиже берген жоқ. Қандай себеппен болсын жұмыс істегісі келмегендер (нашақорлар, маскүнемдер, ар-намыстан айырылып, азған адамдар) жұмыс істемеудің жолын тапты. Шамасы, адамға ықпал етудің екі жолы бар-ау деймін. Ол жұмысқа еңбек қабілеті бола тұрып, еңбек істегісі келмейтіндерді қоғамдық мінеу. Жалқауларды, еңбекке сырт қараушыларды бүкіл халық сынға алады. Еңбексіз игілік жоқ, Еңбек еткенді құдай да жақсы көреді, Адамды еңбек асырайды, жатып ішердің жамбасы тесіледі, Құдайға сыйын да еңбек ет, Еңбек етсең құдайға да жағасың және т.б. Екінші әдіс - еңбек сүйгіш адамды қалыптастыратындай, қабілеті, икемі және талабы бойынша еңбек етуге мүмкіндік беретіндей жағдай (отбасында, қоғамда және мемлекетте) жасау.
Конституция, заңдар адамның жұмысқа өзінің орналасуына құқық береді. Жұмысқа орналасу үшін еңбек шарты жасалады. Еңбек шартының мынадай белгілері бар:
Еңбек етуші белгілі бір ұжымның құрамына кіреді немесе нақты бір адамға жұмыс істеу үшін жалданады;
Ол еңбек шартында көщделген жұмысты орындайды;
Ол еңбек тәртібіне, еңбек режиміне бағынады; Ол еңбекақыны шартта көзделгендей сан мен сапа бойынша алады; және еңбекақы заңмен белгіленген мөлшер деңгейінен төмен болмауы тиіс;
Ұжым әкімшілігі, жеке жолдаушы жұмысқа қолайлы жағдай жасайды.
Жолаушы адам еңбек шартына қатысушылардың бірі болып табылады. Ол еңбек шартына өз атынан қол қояды, өзіне қабылдаған еңбек ету (қызмет ету) міндетін өзінің жеке еңбегіменорындайды. Жұмысқа жалдану үшін, адам жұмыс істеуге қабілетті болу керек, яғни жұмысты қабілетіне қарай өзі саналы түрде таңдауы және жүктелген міндетке жауап беруі тиіс.
Әкімшілік (мемлекеттік, кооперативтік ұйымдар, жеке кәсіпкер) еңбек шартының екінші тарабы болып табылады.
Конституцияда мынадай қағида бар:
Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда ғана жол беріледі (24-бап).
Жоғарыда айтылғандай, ешкімнің ешкімді зорлап жұмыс істеуге құқы жоқ. Жұмысқа зорлау - құлдылықытың белгісі. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактте көзделгендей: Ешкімді еріксіз немесе міндетті еңбек етуге мәжбүрлеуге жол бермейді (3-а тармақ). Қазақстан Республикасының Конституциясы бұл талапқа толық жауап береді. Аталған пактте мынадай да қағида бар: Қылмыс үшін жаза каторгалық жұмыстармен қоса бостандығынан айыру жазасы тағайындалатын елдерде, 3-а тармақ осындай жаза тағайындалған құзыретті сот үкімі бойынша каторгалық жұмысты орындауға тосқауыл болып есептелмейді. Тиісінше, Қазақстан Республикасының сот үкімі бойынша еріксіз еңбекке рұқсат ететін қағидасы халықаралық құқықтың жалпыға мәлім нормаларына қайшы келмейді[13, 26б].
Төтенше немесе әскери жағдай жарияланған кезде заң азаматтардың белгілі бір жұмыстарды міндетті түрде орындау жағдайын қарастыра алады. Мұнда мәжбүрлеу азаматтардың қоғамның заңды мүдделеріне қастандықты болдырмау және қорғау қажеттілігінен туады.
Еріксіз еңбектің уақытша сипатта болатынын айтқан жөн және адамның денсаулығына нұқсан келтірмеуі, ар-намыс бостандығын шектемеуі, азап пен қатыгездік қатынас көрсетуге ұласпауы тиіс.
Демек, Қазақстан Республикасы мен заңдары еңбек ету бостандығын жариялай отырып, еңбек шартының еркіндігіне де кепілдік береді. Мемлекет жұмыс істегісі келетіндердің жұмысқа орналасуын көздейді. Алайда, рыноктық қатынас жағдайында, жеке кәсіпорын пайда болған кезде мемлекет онда жұмыс істегісі келетиіндерді оған күштеп қабылдаттыруға жол берілмейді. Жеке кәсіпорын (кәсіпкерлер) жұмысқа қабылодау мен жұмыстан шығару мәселелерін заң негізінде өз қалауларынмен шешеді. Мемлекет, бұрынғы Кеңес өкіметі кезіндегідей, олардың саны қысқарып жатқандықтан, оларды өз кәсіпорындары мен кәсіпкерлерінде орналастыруға мүмкіндіктері жоқ. Соның нәтижесінде жұмыссыздық пайда болады. Мемлекет оларға немқұрайды қарай алмайды, Сондықтан жұмыссыздардың жұмысқа орналастырумен шұғылданатын арнаулы органдар құрылды. Жұмысынан айырылған немесе алғаш іздеушілер, сондай-ақ ұзақ үзілістен кейін жұмысқа орналасқысы келетіндер, жұмыссыз деп танылып, тіркеле алады. Тіркелгеннен кейін 8 күннен соң жұмыссыз адам жәрдемақы ала бастайды. Жәрдемақы алудың мөлшері мен мезгілі заңда қарастырылған. Жұмысқа орналастыру органдары жұмыссыздар үшін жұмыс іздестіруі тиіс.
Азаматтардың ереуілге шығу құқығы. Кеңістік өкімет жылдарында ереуіл ұғымы жоғалтылды. Кеңес мемлекеті халықаралық мемлекет деп танылғандықтан, ол халықтың мүддесін көздеуі, оны қорғауы, оның сұранысын қанағаттандыруы тиіс болды. Сондытан халықтың да, адамдардың жекелеген тобының да толқу, ереуіл ұйымдастыруға құқығы болмады. Алайда, мемлекеттік кәсіпорындар адам еңбегін қанады, еңбегі үшін ақыны толық төлемеді, барлық жерде бірдей еңбек етуге қолайлы жағдай жасалған жоқ. Кеңес азаматтары шырайлы болашаққа үмітпен қарады. Егер өкіметке өзінің еңбек жағдайын жақсартуды талап еткендер шыға қалса, оларды қылмыскер ретінде жауапқа тартты. Қарағанды облысында 60 жылдары жұмысшылардыңқарсылыған осындай қаталдықпен басты. Демек, өздерінің экономикалық құқығын қорғау мақсатында оны ұйымдасқан түрде білдіруге еңбек адамдарының құқы болған жоқ. Енді әркім өзінің еңбек ету құқығын қорғай алады, сондай-ақ азаматтар ереуілге шықуқа да құқылы.
Ереуіл - жұмысшылар менқызметкерлердің заңды талабын кәсіпорының, мекемелердің әкімшіліктерді қанағаттандырмаған кезде қолданылатын ең амлсыз шара. Оның үстіне мемлекеттік сияқты, жеке кәсіпорындардың қызметкерлері де ереуілді жариялай алады. Ереуіл Қазақстан Республикасы заңдары шеңберінде өткізілуі тиіс. Ереуілшілер басқа азаматтардың заңды мүдделерін бұзбауы, оларға материалдық және басқалай зиян келтірмеуі, қоғамдық тәртіпті бұзбауы, басқа да заңсыз әрекеттер жасамауы тиіс. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пактте де ереуілшілерге осындай талаптар қойылған: .. мемлекет әр елдің заңдарына сәйкес жүзеге асырылатын жағдайда ереуілге шығу құқын қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Азаматтардың демалыс құқығы. Қазақстан Республикасының Заңы қызметкерлердің демалыс құқығын жан-жақты реттейді, оның үстіне демалыс туралы заң мемлекеттік сияқты ұжымдық және жеке кәсіпорындарды да қамтиды. Демалыс уақыты - қызметтердің өзінің еңбек ету міндеттемесін орындаудан босаған кездегі уақыттарын оны өзінің қалауы бойынша пайдаланатын уақыты.
Демалыс уақытының мынадай түрлері бар.
Жұмыс күні ішіндегі үзіліс. Мұндай үзіліс екі сағаттан ұзақ болмауы тиіс және түскі уақытта беріледі. Үзіліс, әдетте, жұмыс уақыты басталған соң төрт сағаттан кейін беріледі. Емшектегі баласы бар әйелге кем кем дегенде жарты сағат қосымша үзіліс беріледі. Ол уақыт жұмыс уақыты деп есептеледі және ақы төленеді.Жұмыс күнінің мұндай тәртібі жұмыс уақыты 7-8 сағатқа созылатын жерлерде белгіленеді. Оқу орындарында үзіліс берудің басқа тәртібі белгіленеді.
Жұмыс күндері арасындағы үзіліс. Мұндай үзіліс жұмыс аяқталған соң басталып, келесі жұмыс күніне дейін созылады.
Апталық демалыс уақыты. Баршаға ортақ демалыс күні жексенбі,. Аптасына 5 жұмыс күні белгіленген жерлерде сенбі-демалыс күні деп есептеледі. Жұмыс күнінің ұзақтығы 42 сағаттан аспауы тиіс.
Жылдық демалыс уақыты - кем дегенде 15 жұмыс күндік демалыс. Әр түрлі салаларда тағы да қосымша демалыс беріледі. Мысалы,мұғалімдерге берілетін демалыстың ұзақтығы 48 жұмыс күні
Мектептерде, арнаулы оқу орындарында (техникумдарда, университеттерде) оқитындарға қосымша демалыс ақысы төленеді. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.