Қарағанды облысы этнотопонимдері
КІРІСПЕ 5.11
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І . ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН ЭТНОТОПОНИМИКАСЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫНАН 12.26
ІІ . ТАРАУ
ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫ ЭТНОТОПОНИМ.
ДЕРІНІҢ ТЕК .ТӨРКІНІ 27.48
ҚОРЫТЫНДЫ 49.51
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52.56
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І . ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН ЭТНОТОПОНИМИКАСЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫНАН 12.26
ІІ . ТАРАУ
ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫ ЭТНОТОПОНИМ.
ДЕРІНІҢ ТЕК .ТӨРКІНІ 27.48
ҚОРЫТЫНДЫ 49.51
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52.56
Жалпы тіл біліміндегі лексикологияның ерекше бір бөлігі ономастика жалқы есімдерді зерттейді. Ономастика деген терминнің орнына кейде ономатология деген термин де қолданылады. Бұлар өзара синонимдес терминдер. Бұл термин гректің онома – «ат. атау» деген сөзінен алынған.
Ономастика іштей бірнеше бөліктерге бөлінеді:
1. Антропонимика (адам аттары мен есімдері);
2. Топонимика (жер-су);
3. Этнонимика (ру, ел, халық, тайпа);
4. Астронимика (жұлдыз , аспан, әлем);
5. Зоонимика (хайуан аттары);
6. Фитонимика (өсімдік атаулары);
7. Хрематонимика (мекеме, мейрам, газет, кітап, поезд, самолет, кинофильм).
Ал енді осы бөлектердің өздері іштей ьбірнеше бөліктерге бөлінеді. Мысалы: антропонимика іштей:
1) фамилия;
2) әке аттары;
3) өзінің аты;
4) лақап аты;
5) бүркеншік ат;
6) этноантропонимдер (ру аттарынан) т.б. бөліктерден тұрады.
Ономастика іштей бірнеше бөліктерге бөлінеді:
1. Антропонимика (адам аттары мен есімдері);
2. Топонимика (жер-су);
3. Этнонимика (ру, ел, халық, тайпа);
4. Астронимика (жұлдыз , аспан, әлем);
5. Зоонимика (хайуан аттары);
6. Фитонимика (өсімдік атаулары);
7. Хрематонимика (мекеме, мейрам, газет, кітап, поезд, самолет, кинофильм).
Ал енді осы бөлектердің өздері іштей ьбірнеше бөліктерге бөлінеді. Мысалы: антропонимика іштей:
1) фамилия;
2) әке аттары;
3) өзінің аты;
4) лақап аты;
5) бүркеншік ат;
6) этноантропонимдер (ру аттарынан) т.б. бөліктерден тұрады.
1. А.Абдірахманов. Қазақстан энциклопедиясы. – А., 1979. – 3 бет.
2. Энгельс Ф. Семьяның жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы. – А., 1967.
3. Сонда, 29-70 бб.
4. Сонда, 100 бет.
5. Сонда, 104 бет.
6. Сонда, 105 бет.
7. Левшин А. Описание киргиз-кайсацких орд и степей. Ч.ІІІ. СПб., 1832.
8. Потанин Г. Очерки Северо-Западной Монголоии… СПБ., 1881, Вып. 1.
9. Радлов В.В. Этнографический обзор турецких племен Сибири и Монголии. – Иркутск, 1929.
10. Харузин А. Киргизы Букеевской орды (антрополого-этнографический очерк). Вып.1,2. – М., 1889-1891.
11. Аристов Н. Опыт выяснения этнического состава казахов Большой орды и каракиргизов. «Живая старина». Вып. 3, 1894.
12. Бартольд В.В. Сочинение в 9-ти том. – М., 1963-1975.
13. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-том. – А-А., 1961-1977.
14. Тынышпаев М. Материалы и истории киргиз-казахского народа. – Ташкент, 1925.
15. Аманжолов С.А. Вопросы истории и диалектологии казахского языка. – А-А.,, 1959.
16. Маргулан А. Комментарии к 5-ти т. Ч.Валиханова. – А-., 1961-1972 гг.
17. Кенесбаев С.К., Джанузаков Т.Д. О лексических пластах ономастики казахского языка. – «Советская тюркология», 1976, № 3, стр. 78-88.
18. Востров В., Муканов М. Родо-племенной состав и расчленение казахов. – А-А., 1968.
19. Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы, 1974.
20. Ақынжанов М.Х. К истории образования казахского народа. – «Вестник КазССР», 1951, № 1.
21. Энгельс Ф. Семьяның жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы. – 118 б.
22. Жданко Т. Очерки исторической этнографии каракалпаков. – 106-107 б., Мұданов С. Халық мұрасы. – А., 1974. – 20б.
23. Кононов А.Н. Родословная туркмен. – М.-Л., 1958. – с.185.
24. Бұл туралы деректерді С.Аманжоловтың аталған еңбегінің 29-30 беттерінен қараңыз.
25. Кияшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники. – М., 1964. – с.105.
26. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. – М. – Л., 1951. – с.28, 36; Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1967. – с.340.
27. Қашқари М. Девону муғатит түрк. Т.І-ІІІ. – Ташкент, 1960-1963.
28. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т. І-ІІ. – М.-Л., 1952-1960.
29. Там же, Т.І, кн.1. с.80.
30. Щербак П.М. Огуз-наме. – М., 1959.
31. Там же, с.81.
32. Кононов А.Н. Родословная туркмен. - М.-Л., 1958.
33. Валиханов Ч. Собрание сочинений. Т.І. - Алма-Ата, 1961. - с.142-168, 637, 645-646.
34. Бернштам А.Н. Древнейшие тюркские элементы в этногенезе Средней Азии. - 1974. - 151 стр.
35. Шербак А.М. Огуз-нами. - М., 1959. - стр.72?
36. Әбдірахманов А.Топонимика және этимология. -Алматы: Ғылым, 1975. - 118 б.
37. Мұқанов М. Этнический состав и расселение казавхов среденего жуза. - Алма-Ата, 1974. - с.57-58.
38. Аманжолов С. Вопрос диалектологии и истории казахского языка.
39. Ильич-Свитич В.М. Опыт сравнения ностратических языков. - Москва, 1971. - с.340-341.
40. Әбдіразманов А. Топонимика және этимология. - Алматы: Ғылым, 1975. - 102-106 б.
41. Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. – А., 1971. – 174 б.
42. Жанұзақов Т. Очерки казахской ономастики. – Алматы. - 89 б.
43. Бартольд В.В. Сочинение. – М.:изд.Вост.лит. – 1963. – 102 с.
44. Зуев Ю.А. Из древнетюркской этнонимии по китайским источникам. – с. 106.
45. Аманжолов С.А. Вопросы историии диалектологи . – А-А., 1959.
46. Востров В., Мұқанов М. Родо-племенной состав и рсселение казахов. – А-А., 1968.
47. Аристов Н. Опыт выяснения. – с. 424.
48. Кенесбаев С.К., Джанузаков Т.Ю. О лексических пластах. С. 84-85.
49. Зуев Ю. Жоғарғы көрсеткен еңбегінде. 105-107 бб.
50. Санжеев Т.Р. Сравнительная грамматика монгольских языков. Т.І. – М., 1953. – с.134.
51. Клешторный С.Т. Древнетюркские рунические памяиники. – с.122-135.
52. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т.І. кн.І. – М.-Л., 1952. – с.126-135.
53. Сонда, 50-51 бб.
54. Бартольд В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч.ІІ. – 1900. –с.416.
55. Востров В., Мұқанов М. – с.52-58.
56. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т.І. кн.І. – М.-Л., 1952. – с.128.
57. Сонда, 50-51 беттер.
58. Бартольд В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч,ІІ. – 1900. – стр. 416.
59. Nemeth J. Kereit Giray. – Ural-Altaishe Iahrluher, Vol6 36, Fase. 3-4. 1965. стр. 360-365.
60. Қашқари М. Диван-луғат-түрік. І. Т. 1960. – 350 б.
61. Юдахин Л.К. Киргизско-русский словарь. – М., 1965. Стр. 379.
62. Владимирцев Б. Георгафические имена орхонских подписей, сохранившихся в монголском. Доклады АНСССР 1929, в №19, стр. 170.
63. Раместед Т.И. В ведении в алтайское языкознание. – М., 1937. – стр. 182-183.
64. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология . – А., 1964. – 236 б.
65. Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразование в азербайджанском языке. - М., 1966. - стр. 170..
66. Викторова Л.Л. К вопросу о найманской теории происхождения монголского литературного языка и письменности ХІІ-ХІІІ в.в. Ученые записки ЛГУ, № 305, Серия востоковеденческих наук, вып. 12, 1961. – стр. 149-151.
67. Востров В.В., Муканов М. Родо-племенной состав и расселение казахов. Стр. 64-65.
68. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. - стр. 135.
69. Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразование в азербайджанском языке. - М., 1966. - стр.200-202.
70. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. - стр. –111-113.; Аманжолов С. Вопросы истории и диалектологии. стр. 55.
71. Аманжолов С. Вопросы истории и диалектологии. стр. 53-54.
72. Будагов Л.Сравнительный словарь турецкотатрских наречий т. ІІ. СПб., 1871. - с.280.
73. Манғолша-қазақша сөздік. – Уланбатыр, 1954.
74. Черемисов К.М. Бурят-монгольско-русский словарь. – с.335.
75. Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии кракалпаков. – М., 1960. – с.118-121.; Аманжолов С.А. Вопросы истории и диалектологии. – с.61-65.; Востров В.В., Муканов М.С. Родо-племенной состав и расселение казахов. – с.75-78.
76. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т.І, кн.1. –стр.153.
77. Сонда, 160 б.
78. Сонда, 153-165 б.
79. Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии кракалпаков. – М., 1960. – с.119.
80. Аманжолов С. Вопросы истории и диалектологии. стр. 62.
81. Абразон С.М. К семантике киргизских этнонимов. – «Советская этнография», 1964, №3. – с.129.
82. Қашқари М. Диван лугат турн. Т.І. – Ташкент, 1960. – с. 495.
2. Энгельс Ф. Семьяның жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы. – А., 1967.
3. Сонда, 29-70 бб.
4. Сонда, 100 бет.
5. Сонда, 104 бет.
6. Сонда, 105 бет.
7. Левшин А. Описание киргиз-кайсацких орд и степей. Ч.ІІІ. СПб., 1832.
8. Потанин Г. Очерки Северо-Западной Монголоии… СПБ., 1881, Вып. 1.
9. Радлов В.В. Этнографический обзор турецких племен Сибири и Монголии. – Иркутск, 1929.
10. Харузин А. Киргизы Букеевской орды (антрополого-этнографический очерк). Вып.1,2. – М., 1889-1891.
11. Аристов Н. Опыт выяснения этнического состава казахов Большой орды и каракиргизов. «Живая старина». Вып. 3, 1894.
12. Бартольд В.В. Сочинение в 9-ти том. – М., 1963-1975.
13. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-том. – А-А., 1961-1977.
14. Тынышпаев М. Материалы и истории киргиз-казахского народа. – Ташкент, 1925.
15. Аманжолов С.А. Вопросы истории и диалектологии казахского языка. – А-А.,, 1959.
16. Маргулан А. Комментарии к 5-ти т. Ч.Валиханова. – А-., 1961-1972 гг.
17. Кенесбаев С.К., Джанузаков Т.Д. О лексических пластах ономастики казахского языка. – «Советская тюркология», 1976, № 3, стр. 78-88.
18. Востров В., Муканов М. Родо-племенной состав и расчленение казахов. – А-А., 1968.
19. Мұқанов С. Халық мұрасы. – Алматы, 1974.
20. Ақынжанов М.Х. К истории образования казахского народа. – «Вестник КазССР», 1951, № 1.
21. Энгельс Ф. Семьяның жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы. – 118 б.
22. Жданко Т. Очерки исторической этнографии каракалпаков. – 106-107 б., Мұданов С. Халық мұрасы. – А., 1974. – 20б.
23. Кононов А.Н. Родословная туркмен. – М.-Л., 1958. – с.185.
24. Бұл туралы деректерді С.Аманжоловтың аталған еңбегінің 29-30 беттерінен қараңыз.
25. Кияшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники. – М., 1964. – с.105.
26. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. – М. – Л., 1951. – с.28, 36; Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1967. – с.340.
27. Қашқари М. Девону муғатит түрк. Т.І-ІІІ. – Ташкент, 1960-1963.
28. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т. І-ІІ. – М.-Л., 1952-1960.
29. Там же, Т.І, кн.1. с.80.
30. Щербак П.М. Огуз-наме. – М., 1959.
31. Там же, с.81.
32. Кононов А.Н. Родословная туркмен. - М.-Л., 1958.
33. Валиханов Ч. Собрание сочинений. Т.І. - Алма-Ата, 1961. - с.142-168, 637, 645-646.
34. Бернштам А.Н. Древнейшие тюркские элементы в этногенезе Средней Азии. - 1974. - 151 стр.
35. Шербак А.М. Огуз-нами. - М., 1959. - стр.72?
36. Әбдірахманов А.Топонимика және этимология. -Алматы: Ғылым, 1975. - 118 б.
37. Мұқанов М. Этнический состав и расселение казавхов среденего жуза. - Алма-Ата, 1974. - с.57-58.
38. Аманжолов С. Вопрос диалектологии и истории казахского языка.
39. Ильич-Свитич В.М. Опыт сравнения ностратических языков. - Москва, 1971. - с.340-341.
40. Әбдіразманов А. Топонимика және этимология. - Алматы: Ғылым, 1975. - 102-106 б.
41. Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. – А., 1971. – 174 б.
42. Жанұзақов Т. Очерки казахской ономастики. – Алматы. - 89 б.
43. Бартольд В.В. Сочинение. – М.:изд.Вост.лит. – 1963. – 102 с.
44. Зуев Ю.А. Из древнетюркской этнонимии по китайским источникам. – с. 106.
45. Аманжолов С.А. Вопросы историии диалектологи . – А-А., 1959.
46. Востров В., Мұқанов М. Родо-племенной состав и рсселение казахов. – А-А., 1968.
47. Аристов Н. Опыт выяснения. – с. 424.
48. Кенесбаев С.К., Джанузаков Т.Ю. О лексических пластах. С. 84-85.
49. Зуев Ю. Жоғарғы көрсеткен еңбегінде. 105-107 бб.
50. Санжеев Т.Р. Сравнительная грамматика монгольских языков. Т.І. – М., 1953. – с.134.
51. Клешторный С.Т. Древнетюркские рунические памяиники. – с.122-135.
52. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т.І. кн.І. – М.-Л., 1952. – с.126-135.
53. Сонда, 50-51 бб.
54. Бартольд В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч.ІІ. – 1900. –с.416.
55. Востров В., Мұқанов М. – с.52-58.
56. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т.І. кн.І. – М.-Л., 1952. – с.128.
57. Сонда, 50-51 беттер.
58. Бартольд В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Ч,ІІ. – 1900. – стр. 416.
59. Nemeth J. Kereit Giray. – Ural-Altaishe Iahrluher, Vol6 36, Fase. 3-4. 1965. стр. 360-365.
60. Қашқари М. Диван-луғат-түрік. І. Т. 1960. – 350 б.
61. Юдахин Л.К. Киргизско-русский словарь. – М., 1965. Стр. 379.
62. Владимирцев Б. Георгафические имена орхонских подписей, сохранившихся в монголском. Доклады АНСССР 1929, в №19, стр. 170.
63. Раместед Т.И. В ведении в алтайское языкознание. – М., 1937. – стр. 182-183.
64. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология . – А., 1964. – 236 б.
65. Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразование в азербайджанском языке. - М., 1966. - стр. 170..
66. Викторова Л.Л. К вопросу о найманской теории происхождения монголского литературного языка и письменности ХІІ-ХІІІ в.в. Ученые записки ЛГУ, № 305, Серия востоковеденческих наук, вып. 12, 1961. – стр. 149-151.
67. Востров В.В., Муканов М. Родо-племенной состав и расселение казахов. Стр. 64-65.
68. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. - стр. 135.
69. Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразование в азербайджанском языке. - М., 1966. - стр.200-202.
70. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. - стр. –111-113.; Аманжолов С. Вопросы истории и диалектологии. стр. 55.
71. Аманжолов С. Вопросы истории и диалектологии. стр. 53-54.
72. Будагов Л.Сравнительный словарь турецкотатрских наречий т. ІІ. СПб., 1871. - с.280.
73. Манғолша-қазақша сөздік. – Уланбатыр, 1954.
74. Черемисов К.М. Бурят-монгольско-русский словарь. – с.335.
75. Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии кракалпаков. – М., 1960. – с.118-121.; Аманжолов С.А. Вопросы истории и диалектологии. – с.61-65.; Востров В.В., Муканов М.С. Родо-племенной состав и расселение казахов. – с.75-78.
76. Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т.І, кн.1. –стр.153.
77. Сонда, 160 б.
78. Сонда, 153-165 б.
79. Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии кракалпаков. – М., 1960. – с.119.
80. Аманжолов С. Вопросы истории и диалектологии. стр. 62.
81. Абразон С.М. К семантике киргизских этнонимов. – «Советская этнография», 1964, №3. – с.129.
82. Қашқари М. Диван лугат турн. Т.І. – Ташкент, 1960. – с. 495.
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
КЕНЖЕБАЕВА ЖАННА ӘбдікӘрімҚЫЗЫ
ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫ ЭТНОТОПОНИМДЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 0212 - Қазақ тілі мен қазақ әдебиеті
Қарағанды-2002 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
____________ ф.ғ.д., профессор Ш.М.Мәжітаева
______ _________________ 2002 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫ ЭТНОТОПОНИМДЕРІ
Мамандығы: 0212 - Қазақ тілі мен қазақ Әдебиеті
Ғылыми жетекші: ____________филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Жартыбаев А.Е.
Студент ____________________ Кенжебаева Ж.Ә.
Қарағанды-2002 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5-11
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І – Тарау
ҚАЗАҚСТАН ЭТНОТОПОНИМИКАСЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫНАН 12-26
ІІ – ТАРАУ
Қарағанды облысы этнотопоним-
дерінің тек -тӨркіні 27-48
Қорытынды 49-51
Пайдаланған Әдебиеттер тізімі 52-56
КІРІСПЕ
І. ТОПОНИМИКАҒА БАЙЛАНЫСТЫ ЗЕРТТЕУ ЕҢБЕКТЕРІ
Жалпы тіл біліміндегі лексикологияның ерекше бір бөлігі ономастика
жалқы есімдерді зерттейді. Ономастика деген терминнің орнына кейде
ономатология деген термин де қолданылады. Бұлар өзара синонимдес терминдер.
Бұл термин гректің онома – ат. атау деген сөзінен алынған.
Ономастика іштей бірнеше бөліктерге бөлінеді:
1. Антропонимика (адам аттары мен есімдері);
2. Топонимика (жер-су);
3. Этнонимика (ру, ел, халық, тайпа);
4. Астронимика (жұлдыз , аспан, әлем);
5. Зоонимика (хайуан аттары);
6. Фитонимика (өсімдік атаулары);
7. Хрематонимика (мекеме, мейрам, газет, кітап, поезд, самолет,
кинофильм).
Ал енді осы бөлектердің өздері іштей ьбірнеше бөліктерге бөлінеді.
Мысалы: антропонимика іштей:
1) фамилия;
2) әке аттары;
3) өзінің аты;
4) лақап аты;
5) бүркеншік ат;
6) этноантропонимдер (ру аттарынан) т.б. бөліктерден тұрады.
І – ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН ЭТНОТОПОНИМИКАСЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫНАН
Топонимиканың кесек бір саласы – этнотопонимика, яғни ру, тайпа, халық
аттарынан қойылған географиялық атауларды зерттеу бөлігі. Ал этнонимдерден
қойылған жер-су аттары – этнотопонимдер делінеді.
Этнотопонимдердің негізін құрайтын компонент – этноним. Этноним
дегеніміз ру, тайпа, халық аты, ал оны зерттейтін білім саласын этнонимика
деп атаған жөн 1.
Этнонимге байланысты жер-су атауларының сыры – қазақтың көне тарихына
алып барары сөзсіз. Қазақтың ең алғаш ру, тайпа, халық және ұлт болып
қалыптасуы – оның ежелгі ұлтардың бірі екенін дәлелдейді. Осы ежелден қазақ
жерін мекендеуші ру, тайпа, халықтың атаулары өздері мекен етіп отырған жер-
су, тау-тас, өзен-көл т.б. атауларына әсерін тигізбей қоймады. Халқымыздың
арғы-бергі тарихына қол жетудің нәтижесінде және де кейбір атауларды тілдік
тұрғыдан ғылыми дәйектеме-дәлелдер арқылы жер-су атауларының этнонимге де
қатысы бар екенін осы жұмысымызда анықтап-ашып беру.
Этносты және этнонимдерді зерттеуді әрқашанда баршылыққа алынып келген
және алына бермек Ф.Энгельстің ру, тайпа, халықтардың және оның аттарының
әр түрлі қоғамдық формацияларда шығуын, дамуын, олардың қоғам құрылысымен
байланысты т.б. мәселелерін қарастырған. Семьяның, жеке меншіктің және
мемлекеттің шығуы деген еңбегінде марксизм ілімі тұрғысынан жете сипаттап
береді 2.
Ф.Энгельстің аталған еңбегінде семья мен рудың арасындағы қарым-
датылас, рудың адам қоғамының алғашқы қауымы есебінде баяндалған 3.
Сонымен қатар ру және тайпа категорияларына анықтама беріледі, конкретті
дәлелдермен суреттеледі.
Ру болу үшін оның көп шарртары бар. Ф.Энгельс Морганның еңбегіне
сүйене отырып, тайпа руларға бөлінетінің, ол олардың өз әдет-ғұрыптары бар
екенін көрсетеді. Соның бірі мынау: Рудың белгілі бір есімдері немесе
бірнеше есімдері болады, ол есімдермен бүкіл тайпа ішінде сол рудың өзі
ғана пайдалана алады, сондықтан әрбір ру мүшесінің есімі де оның қай рудың
адамы екенін көрсетеді. Рудың праволары да ру есімімен тығыз байланысты
болады 4. Тайпалар территориясының арасында бейтарап алқаптар жатады.
Егер тілдерді туысқан болса, онда бұл алқап – тілдері түсініксіз болса,
алқап – үлкен. Ал тайпа атаулары туралы Ф.Энгельс былай дейді: Тайпалардың
алып жүрген аттары саналы түрде таңдап алғаннан гөрі көбіне кездейсоқ
түрде пайда болған деу дұрысырақ болар; беретін келе мынандай жағдай бола
беретін болған. Немістерге өздерінің германдықтар денен ең алғашқы жалпы
тарихи атын кельттердің тақаанв сияқты, іргелес тайпалар маңайындағы
тайпаға сол тайпаның өзін-өзі атап жүрген атынан өзгеше ат беріп отыратын
болған 5.
Осы тайпаның өзіне ғана тән ерекше диалекті болды. Шындығында тайпа
мен оның диалектісі бір жерден шығып отырады; бөліну арқылы жаңа тайпалар
мен жаңа диалекті Америкада осы жақын арада ғана жасалды және осы кезде де
ол мүлдем тоқтала қойды ма екен 6.
Ф.Энгельс тайпаның бұл көрсетілгеннен басқа алты белгісі бар екенін
көрсетеді, соның ішінде тайпаға кіретін адам санын да сипаттайды.
Қазақ халқының ертедегі тарихын халық болып қалыптасқанға дейінгі ру,
тайпа, тайпа одақторы тарихын, этносы мен этнонимдерін революцияға дейін
А.Левшин 7, Г.Потанин 8, В.В.Радлов 9, А.Харузин 10, Н.Аристов
11, В.В.Бартольд 12, Ш.Уәлиханов 13 т.б. ғалымдар зерттеді.
Бұл ғалымдар өз еңбектерінде көне замандардағы және орта ғасырлардағы
грек, қытай, араб, парсы, көне түркі, көне славян нұсқаларын, түркі
халықтарының және қазақтардың шежіресін пайдаланады.
Революциядан кейінгі дәуірде түркі халықтарының этногенді, этностық
құрамы, кейбір этнонимдердің этимологиясы жөнінде жазған авторлардан
М.Тынышпаев 14, С.Аманжолов 15, Ә.Марғұлан 16, І.Кеңсебаев пен
Т.Жанұзақов 17, В.В.Востров пен М.Мұқанов 18, С.Мұқанов 19 т.б.
еңбектерін атауға болады.
Қаралып отырған мәселеге М.Ақынжанов, Х.Әділгереев, Ю.Зуев, В.Юдин,
С.Ибрагимов, Б.Көмеков т.б. тарихшылардың еңбек-мақалалары да қатысты 20.
Бұл деректерге қарап Одақ көлемінде де, Қазақстанда да халықтардың
этногенді, этносы және этнонимдері мәселелерімен көбіне-көп тарихшылар мен
этнография мамандары шұғылданып отырғанын көруге болады. Ал тіл білімі
тұрғысынан академик А.Н.Кононов пен С.Аманжоловтың еңбектері құнды да
бағалы.
Алайда жеке этнонимнің шығуы, тарихи нұсқаулардан орын алуы және оның
этимологиясы туралы бұл авторлар да арнайы шұғалданған жоқ. Этнонимдердің
тарихы, дамуы және шығу төркіні сияқты мәселелерді тарихи, этнографиялық
мағлұматтармен толықтыра отырып, тіл білімі тұрғысынан ретке келтіру,
зерттеу тілшілер, тарихшылар үшін құнды материал, ал халық үшін құнды еңбек
деп ойлаймыз.
Этнонимдерді зерттеуге сын елегінен өткізуге, шежіренің де келтірер
пайдасы бар. Шежіре деген не, ол қалай, қашан пайда болды деген мәселелер
жөнінде К.Маркс пен Ф.Энгельс былай деп жазды: Морганның бұл мәселеге
берген жауабын Маркс мына сөздермен қорытып өтеді: Рудың алғашқы түрінде
соған сай келетін қандас туыстық системасы, - басқа да қарапайым жай
адамдардағы сияқты гректерде де бір кездерде рудың сондай алғашқы түрі
болған, - барлық ру мүшелеріне өздерінің бір-біріне туыстық қатынастарын
білгізе алады. Олар бала жасынан-ақ өздері үшін өте маңызды бұл
мағлұматтарды тәжірибе жүзінде біліп алатын болады... Рулық аты ру шежіресін
жасады, ру шежіресі мен қатар қойғандай жеке семья шежіресі маңызды болмай
шықты. Осы ру аты енді оның иелерінің бір тектен тарағандығына айғақ болуға
тиіс еді, бірақ ру шежіресінің әбден алыс заманға кететіндігі сонша
неғұрлым бертікірек кездегі ортақ ата-бабалары болған біраз реттерде
болмаса, ру мүшелері елді өздерінің арасындағы шынымен болған туысқандық
дәрежесін дәл анықтай алмады. Ру атының өзі тұқымның ортақ бір тектен
тарағандығының дәлелі болды, дәлелі болғанда бөтен адамды ру адамы етіп алу
реттерін санамағанда, даусыз дәлелі болды 21.
Сөйтіп, марксизм классиктерінің бұл қағидаларынан шежіре рулық қоғам
заманында адамдардың бір-біріне туыстық қатысын білу үшін пайда болғанын
байқаймыз. Күні кешеге дейін қазақтардың баласына жеті атасына дейін
жаттататынын еске түсірсек, жоғарыдағы қағидалардық дұрыстығы растала
түседі.
Осылайша туып дамыған қазақ шежірелері де таптық, немесе діни тұрғыдан
өңделіп отырады. Қазақ шежіресінің басы үш варианттан басталады. Бірі –
қазақтың арғы атасы Мұхаммед пайғамбардың сахабасы Әнестен тараған екен деп
келеді 22.
Бұл шежіре ислам дінін таратушылар мен қошеметтенушілердің пиғылынан
туғанын аңғару қиын емес.
Екінші варианттағы шежіре – қазақтың арғы тегін төрелер тұқымына, яғни
тарихтын кеше болған Шыңғыс хан әлетіне жабыстыра салады 23. Бұл шежірені
де ғасырлар бойы қазақты билеген төре тұқымы – Шыңғыс хан әулеті
идеологтарының ойлар шығарған әрекеті екені көрініпақ тұр.
Ал үшінші варианттағы шежіре – көне заманнан күңгірт, ақиқаты бағзы
заманда ұмытылып кеткен, тек ру, тайпа аттарының өзі ғана туыстықты
білдіретін шежіре. Бұған ХІХ ғ. Жазып алған ақын Н.Наушабаев пен ХХ ғ.
Басында жарыққа шығарған Кәрім Батищевтің шежірелері жатады 24.
Бұл шежірелердің таптық, діни және идеологиялық үстемелерін сын
көзімен қараса, олардың берер пайдасы аз болмаса керек. Тегінде шежіре
мәліметтері түркі халықтарында ерте орта ғасырдан бар. Мәселен, түркілердің
шығуы жөнінде екі аңыз VI-VII ғасырдағы қытай нұсқаларында сақталған 25.
Бұл аңыздардағы шежіре элементтері мифологиялық түсініктермен ұштасып
жатады.
Ал көне түркі жазушыларында да шежіре сюжеттері бар. Мәселен, Кюнь-
Тегин ескерткіштерінің үлкен жазуы былай басталады: Жоғары да көк аспан,
төменде қара жер пайда болғанда, екеуінің арасында адам баласы пайда
болады. Адам баласына ата тегім Бумын қаған, Естеми қаған хан болады. Осы
шежірені тарихшы Л.Н.Гумилев өзінше түсіндіреді. Бумын 545 жылы, ал Естеми
554 жылы хан болған. Ал Кюль-Тегин 731 жылы өледі. Ал Кюль-Тегин заманының
түрлері адам баласының пайда болғанына 200 жыл болды, ал оның алғашқы
хандары – Бумын мен Естеми деп түсіндірген 26.
ХІ ғасырдың атақты тілші, этнограф ғаламы М.Қашқаридің еңбегінде 27
қаншама рулар тарихы мен олардың тұрағы айтылады. Бұдан кейін түркі
тайпаларының тарихы, шежіресі ХІІІ ғасырдың аяғы, XIV ғасырдың басында 10
жыл бойы жазылған (1300-1310 жж.). Рашид-ад-диннің Джами ат-тауарих
(Сборник летописей) атты еңбегінде 28 молынан орын алған. Біздің
байқауымызша Рашид-ад-дин еңбегі І томның 1-ші кітабының бас жағында
айтылатын шежіре, тайпалар тарихы ауызша айтылып жүрген шежіреден алынған
болуы керек. Осы кітаптің бірінші бөлімшесін автор былай деп атайды:
Раздел первый относительно истории и народных рассказов об Огузе и
двадцати четырех вышеупомянутых племенах, происшедших от его потомков и от
некоторых его родных и двоюродных братьев, присоединившихся к нему. От них
произошли племена: уйгуры, кипчаки, каилы, карлуки и калачи. [Все это
излагается ] согласно тому, что сообщают мудрые люди [этих народов]
[выделего мною – А.А.] и на чем все они сходятся 29.
Міне, бұл тақырыпта айтылып тұрған халық әңгімелері, дана
адамдардың айтуынша деген сияқты автор сөздері Рашид-ад-дин еңбегінің бір
нұсқасы халық аузында айтылып жүрген шежіре, аңыз-әңгімелер екенін
көрсетеді. Ендігі шежіренің бір жазба нұсқасы – Огуз-нама 30.
А.М.Щербақтың ойынша бұл шығарма XV ғасырда Жетісуда жазылған. Ал өзінің
сюжеті және мазмұны жағынан Огузнаме ертерек сияқты. Өйткені мұнда
Огузхан адам мен жылқыны жеп шыдаптаған қиятпен (единорог) соғысады, Огуз-
ханды жорықтарда көк бөрі бастап жүреді 31. Міне, бұл оқиғалар шығарманың
ертелігін және мифтік бағытта екенін дәлелдейді. Осыған қарағанда Огузнаме
кеш жазылғанымен, мазмұны ертеректе. Бұл мәліметтер профессор
Ғ.Ғ.Мұсабековтың – Огуз-наме ерте орта ғасырда туған деген пікірін растай
түсетін тәрізді.
Түркі тайпаларының шежіресі 1659-61 жылдары жазылған Абдулғазының
Шаджари-и-таракіма атты еңбегінде де баршылық. А.Н.Кононовтың
зерттеулеріне қарағанда бұл еңбек Рашид-ад-диннің кітаптарын пайдаланып
жазылған 32.
Түркі және қазақ тайпаларының, хандарының тарихы мен шежіресі (авторы
қазақ) Қадырғали Жалалридің Жамиат-тауарих атты еңбегінде кездеседі.
Темшік Бахадурдың немересі, Қошымбектің ұлы Қадырғали (бек) тарақ таңбалы
жалайыр руынан. 1588 жылы Ораз-Мухаммед және Сейдақпен Ертісте қоршыға
салып жүргенде, Қадырғали үшеуін Чулков воевода тұтқынға алып, Москваға
жөнелткен. Қадырғалидің аталған еңбегі XVI ғасырдың аяғында Москвада
жазылған және орыс патшасы Борис Годуновқа арналған.
Зерттеушілердің пікіріне қарағанда, Қадырғали Рашид-ад-адиннің еңбегін
аударып қана қоймай, Қазан, Астрахань, қазақ халықтарының құрылуын, яғни
XIV-XV ғасырлар оқиғаларын т.б. жазған.
Қадырғали еңбегінің үлкен бөлімін Ш.Уәлиханов орыс тіліне аударған
және жоғары бағалаған 33.
Міне, бұл аталған тарихи нұсқа еңбектердің асса түркі халықтарының,
қама қазақ халқының этностық құрамын, көне тайпалардың тегін анықтауға
пайдасын тигізері сөзсіз. Бұл нұсқаларда кейбір этнонимдердің халықтық
этимологиялары да берілген. Соларды сын көзбен қарап, ғылыми қажетіне
жарату біздің, тілшілердің міндеті деп білеміз.
Этнонимдер (сол сияқты этнотопонимдер де) қалай зертеулік керек?
Этнонимдерді зерттеу үшін тарих, этнография және тіл мамандарының
ізденістерін бірлестіру қажет этнонимнің, оның иесі этностың пайда болу,
даму, тарихтан орын алуы сияқты мәселелерін тарихи этнография және тарих
мамандары қарастырушы керек. Ал олардың қай тілдің сөзінен шыққанын, қай
тілде сөйлегенін анықтау - тіл мамандарының міндеті. Міне, осы екі саланың
басын қосып зерттеу жүргізу сол халықтың этногенезін, халықтың этностық
құрамын анықтауға зор пайдасын тигізбек 33.
Осы жағдайларды ескере отырып, дипломдық жұмыста қазақ халқының
этностық құрамына енген ең ірі компоненттердің - ұлыстардың, тайпа
одақтардың тарихын және сол атаулардың шама келгенше этимологиямын ашуды
алдымызға мақсат етіп қойдық.
ЭТНОНИМДЕРДЕН ҚОЙЫЛҒАН ГИДРОНИМДЕР
Орталық Қазақстан көлдерінің үлкен бір бөлігінің атаулары, тайпа
аттарынан қойылған және территориясындағы орналасу тарихымен тығыз
байланысты болып келді.
"Жердің аты - тарихтың хаты" - дегендей тарихтан өткен ру, тайпа
халықтың атауы этникалық топтың атауы болып қана қоймай өздері мекен еткен
жер-су, тау-тас, өзен-көл атауы болып қалған.
Бұл мәліметтерге сол жерде қандай этникалық топтың мекен еткенін
көруге болады. Этнонимдердің көбісі елді мекен атауы. Ел мекен етуші жерде
өзен, көл, бұлақ, құдық, сарқырама болуы міндетті түрде. Ендігі сөз осы
этнонимдерден қойылған гидронимдер.
Қаратырылып отырған облстың Теңіз ауданында Қыпшақ аталған көл бар.
Осы көлге құятын ұзындығы 3 км өзен де Қыпшақ аталады. Сол секілді осылай
аталатын бастау, өзендер Жезқазған , Шымкент облыстары жерінде де
кездеседі. Бұл гидронимдер тарихта көне дәуірлерден белгілі қыпшақ тайпа
одағының атымен байланысты. А.Н.Бернштамның пікірінше: "Қимақтармен туыстас
қыпшақтар жайлы деректер арғы заманнан, біздің араға дейінгі ІІІ ғасырдан
белгілі болған. Қыпшақ этнонимі сондай-ақ VIII ғасырдың орта шеніндегі
ұйғыр, Мойн-Чара ескерткіштерінің текстерінде де кездеседі" 34. Онда
"түркі-қыпшақтар біздің үстімізден елу үстемдік етті" - деген жазу бар.
Қыпшақ - ру, тайпа атауы ретінде басқа да туыстас қарақалпақ, ноғай,
башқұрт, қырғыз, алтай, өзбек тілдерінде кездеседі. Гардизидың "Уаин-Гал-
ахбарындағы" деректерге қарағанда қимақтар мен қыпшақтар Ертіс жағалаууын
мекен еткен. Тарихи деректерде Орталық Қазақстан жерінен сонау Сыр бойы,
Еділ Жайыққа дейін Дешті қыпшақ (парсы тілінде - қыпшақ даласы) аталғаны
мәлім. Сығанақ қаласы XV ғасырға дейін қыпшақ ұлысының астанасы болып
келді. Қыпшақтардың тарихы мен осы атаудың шығу төркіні жайлы зерттеуші
ғалымдардың әртүрлі пікірлері, қым-қиғаш ғылыми топшылаулары бар. Жазылған
еңбектері мен зерттеу жұмыстары да жеткілікті. Қыпшақтардың тілі қазіргі
қазақ тіліне жақын, көп сөздері ұқсас келеді. Ал, қыпшақ сөзінің шығу
тарихына келсек, ол Рашид-ад-дин еңбегінде, "Огуз-намеде" және "Түркімен
шежіресінде айтылған".
Бұл жазба деректерде Оғұз қағанының соғыста өлген бір сардарының әйелі
ағаштың шіріген қуысында босанады. Ол баланы Оғұз қаған асырап алып, Қыпшақ
деген ат береді. Қыпшақ - түркітіліндегі қабық (ағаш қабығы) деген сөзден
алынғаны баяндалады. Ал ғылыми зерттеулерде қыпшақ сөзінің шығу тегі жайлы
пікірлер басқаша. Бұл сөздің екінші бөлігі - шақ компонентін А.Шербак есім
жұрнағы, ал Ш.Банг кішірейту жұрнағы деп қарайды 35. Қыпшақ сөзінің
"қып" түбірі туралы пікірлер де әр қилы. Қыпшақтарды славян халықтары,
орыстар половцы атағаны белгілі. Славян тілінің половцы, половы деген
сөздері "құба", "құбақ", "құба жол" деген мағынаға жуық. Ертедегі грек,
Батыс Европа халықтарының ескерткіштерінде қыпшақтардың аты Кумен, Кубань
түрінде кездеседі. Солтүстік Кавказдағы Кума, Кубань атаулары да өзара
түбірлес. Сондықтан да қыпшақ атауы осы Құба деген сөзден қалыптасқан деген
пікірді қазір көпшілік ғалымдар қолдайды.
Құба сөзінің бастапқы түрі ҚұбанҚұбаң болса керек. Сондай-ақ ҚҰба
Куба этноним ретінде Алтайдан Балқарға дейін кездеседі. Әңгімеге тиек
болып отырған қыпшақ сөзінің өзгеру процесі қубашақ құба-шақ, құб-шақ,
қыбшақ, қыпшақ.
Сөйтіп, осы өзгерістер нәтижесінде бұл этноним қыпшақ (кейбір түркі
тілдерінде құбшақ, қыпчаг, қыпсақ) түрінде қалыптасқан 36. Біздегі қыпшақ
көлі осы қыпшақтардың сол көлді иемденіп, соның жағалауын мекендеумен
байланысты қойылуы мүмкін.
Осы аталған аудан өңірінде, Керей деп аталатын көл бар, ол Теңіз
көлінің Оңтүстік-Батысында 6 км жерде, көлемі - 63 км. Суы тұзды, ащы,
ұзындығы - 100 км. Бұған Керей облысында Үлкен-Керей, Найза-Керей деген
шағын көлдер барын Қазақстанның географиялық картасынан анық көреміз. Бұл
этноним мен этнотопонимнің шығуы мен этимологиясы жайлы Н.Г.Потанин, Г.Грум-
Грмжайло, Н.Аристов, В.Бартольд, А.П.Чулошников, С.Аманжолов, Ю.Немет,
Ж.Болатов, В.Востров, М.Мұқанов т.б. кеңінен тоқталып құнды пікірлер
айтқан.
Рашид-ад-дин өз еңбектерінде Шыңғыс үстемдігіне деген керейлердің өз
мемлекеті болғандығын, олардың көне тұрғы ұлы Қытый қорғанына шекералас,
яғни, Онон, Керулен өзендерінің бойын, Үрганның оңтүстік батысындағы таулы
Долон өлкенін, Көке-Нор көлі Мақын, Селенгі, Арғын өзендерінің бойын
мекендегені туралы айтылады 37.
Монғолдардан жеңіліс тапқаннан соң, керейлер батысқа қарай қашад.
Кейбір топтары Алтайда қалғанымен, біразы Ертіс бойы мен Омбыға, одан әрі
Батыс Қазақстанға дейін көшіп, Кіші жүздің құрамына кіреді де, Орталық
Қазақстанға қоныстанған керейлер Орта жүздің құрамына енеді. Ал жоңғар
қалмақтары қуылғаннан кейін керейлер ХІХ ғасырдың аяғында Семей (Зайсан,
Қарқаралы, Өскемен, Павлодар уездері) және Ақмола (Омбы, Петропавл,
Көкшетау, Ақмола уездері) облыстарын мекендейді. Керей аталатын кейбір
тайпалар: татар, алтай, тува, ноғай, өзбек, башқұрт халықтарының құрамында
да кездеседі 37.
Міне, керейлердің өз атамекенінен асып, қазақ жеріне келіп, орын
тебуінің жайы осындай еді, Керей атауының этимологиясы жайлы, керелердің
шығу тегі туралы ең алғашқы пікір айтқан Н.Аристов, Ховорс сияқты ғалымдар
бұларды түркі тайпалары деп қараса, Гримм-Гржимайло бұған шүбә келтірген.
Ал В.Бартольд керейлер мен наймандарды монғол тектес деп есептейді.
Бұл мәселені түпкілікті зерттеп, керейлердің түркі тектес екендігін
дәлелдеген С.Аманжолов еді 38. Ал семитхамит, картвель, үнді-европа,
урал, дравид және алтай тектес ата тілдері туыстас деп қарайтын В.М.Ильич-
Свитичтың еңбегінде қоркерқр формасындағы сөздер "тау", "тас", "асың"
мағынасында осы семья тілдеріне кең тарағандығы туралы айтылады 39. Бұл
айтылғандардан кер сөзінің "тау", "қыр", "қосрат" мағынасында алтай тіл
бірлестігі заманынан да бұрын бар екендігін және оның орал-алтай, үнді-
европа тілдерінде кең тарағанын көреміз. Демек, керей этнонимінің түбірі
кере деп қарасақ, оның құрамындағы ай, ей сөз тудыратын жұрнақ. Түркі
тілдеріндегі материалдар ей жұрнағы бір кезде өнімді болғанмен, қазіргі
кезде қолданылуы сиреп, қызметі өзгергенін байқатады. Ал оның көне мағынасы
қазіргі қазақ тіліндегі -лық жұрнағымен мәндес болған сонда кере - "тау",
"жота", "кер" + ей - таулық, қырлық дегенді білдірмек 40.
Аталған облыстық Нұра ауданында Барақ атты көл бар. Қазақ халқының
этностық құрылымында аты жартылай аңызға айналған. Барақ дейтін тайпа бар.
Көне деректерде бұл ит барақ, итлар, ит патшалығы деген атаулармен де
белгілі. Оғұз Наменің барлық нұсқауларында Оғұзханды (Хатай) қазақтар
қарақытай деп атаған.
Жұржит (Солтүстік – шығыс Манчжуриядағы тунгус-Манччжурлар) тибетті
жеңгеннен кейін таулы алқапты мекендеген Барақ тайпасына қарсы шабуылға
шыққаны айтылады. Оғызхан барақтарды бағындырады. Өте ерте замандардан
жеткен деректерге қарағанда, Барақ атауы сабалақ, жұндес ит деген
мағынаны береді. Бұл жөніндегі алғашқы мәліметтер біздің заманнан бұрынғы
ІІІ ғасырлардың аяғындағы деректерде келтірілген. Онда сол кезде Саян-
Алтайды күшәк (нучак) тайпасы мекендеген, ал V ғасырдың аяғындағы
деректерде күшәгір (кушагир) деген атпен белгілі болған тайпа жөнінде
айтылады. Ұйғыр саяхатшылары ХІІІ ғасырдың басында чаған Тараз бен Ертіс
бойын қоныстаған халықты күшік наймандар монголша – кучугут-наймандар деп
аталған. Монғолдар жорықта иті көп бір тайпаға кез болып, соғысып жеңе
алмаған.
Бұл азаттық күресте Әбілқайыр, Абылай Сұлтандармен қатар Бөгембай,
Қабанбай, Тайлақ, Саурық, Райымбек, Малай, Базай батырлар көрнекті роль
атқаруы, Қазақстандағы біраз жер-су атаулары осындай халық батырларының
есімімен аталады. Мысалы, Малай өзені басқа да екі облыс жерінде кездеседі.
Біріншісі – Нұра ауданында, екіншісі – Ақтөбе облысының Байғанин ауданында.
Сол секілді Нұра ауданындағы Баймұрза жылғасы мен Талды ауданының Кент
тауынан бас алатын Елшібек атты жылға бар.
Малай, Елшібай әрі ру аттары (этноним) әрі қазақтың белгілі
батырларының есімі (антропоним), ол кейін гидронимге ауысқан.
Молодежный ауданындағы Қоңыр бұлағы, Қарқаралы ауданындағы Қожасайы
бұлағы да этнонимдер болуы мүмкін. Бұл этнонимдер Т.Жанұзақов еңбегінде
көрсетілген. 41 Теңз ауданында Сарт аталатын бұлақ ағады. Бұл сөз де
тәжік, өзбек халықтарының ежелгі отырықшы бөлігінің көне атауы.
В.В.Бартольдың айтуы бойынша, бір кезде түркі халықтары үндінің саудагер
сөзінің орнына сарт, сарттық, сартуыл.
Махмуд Қашқаридің еңбектерінде ХІ ғ. итылғ деген түркі тайпасы жайлы
мағлұмат берілген. Қыпшақтардың біразы Шығыс Европаның оңтүстікгіне
қоныстанғаннан кейін, жылжамашылар олардың арасында итлар тайпасы мен
қыпшақтың (половецтер) Барақ атты князі болды деп көрсеткен. Шамасы, мұның
бәрі зерттеушілердің топшылауы бойынша белгілі бір тайпаның түрлі ру
атауларына тағылған төтемдік атау және олардық итті кәсіптік (көліктік,
аңшылық т.б.), тұрмыстық (киім, терісін шатырға жабу) мақсаттарға
пайдалануына байланысты шықан атау болса керек.
Қазақ тарихында Барақ есімді екі адам болған. Бірі – Ақ Орда 1423-1428
жылдары арасында хан болған. Барақ хан 1428 жылы өлген. Ол Шыңғыс хан
Аулетінен шыққан, Орыс ханның немересі, Құйыршық ханның баласы. Барақ хан
қазақ хандарының ту атасы саналады.
Екінші Борақ – кіші жүздің шекті руынан шыққансұлтандардың бірі, 1751
жылы өлген. Міне, республикадағы ру, тайпа, кісі аттары мен жер-су аттары
сол көне дәуірлерден белгілі ру, тайпа аттарынан қойылған.
Бұлардың басқа да облыс өлкесінде Есен, Жандос, Балтабек, Қаратай,
Қонақай, Үсен секілді этнонимдерден жасалған көлдер бар және де Осакаровка
ауданындағы Қашқар көлі – Орта жүздегі қоңырат тайпасындағы Аққошқар
этнониміне байланысты аталған. Көптеген жайттарда этнонимдер мен
гидронимдердің тілдік тұрғыдан қайсы бұрын пайда болғанын, қайсысының соңғы
екенін білу қиындық туғызады. Т.Жанұзақов айтқандай Ономастиканың салалары
арасындағы өзара тұрақты байланыс этнонимдердің топонимдер мен
антротопонимдерге немесе керісінше топонимдер мен антронимдердің этнонимге
ауысып отыруын тудырады 42. Сондықтан да кейбір көл аттарының этнонимнен
не антропонимнен жасалғанын анықтау оңайға соқпайды. Атап айтқанда
Қарқаралы ауданындағы Кенжебай бұлағы немесе Тельман ауданындағы Нұра
өзеніне құятын Есен өзенінің осы аттас ру аттарынан қойылған ба, әлде кісі
аттарынан алынған ба, оны тап басып айту қиын шаруа.
Тарихи деректерде қазақ жасақтарының жоңғар басқыншыларының 1728-1729
жылдары ойсырата соққы бергені мәлім деген атау сөздерін қолданған. Ал,
Батыр-намада Исфара қаласының барлық тұрғындары сарттар, ол парсы тілінде
сөйлейді, - деп жазылған 43.
Жоғарыда келтірілген нақты дәлелдер облыс гидронимдерінің құрамында аз
да болса этнонимдердің бар екендігін көрсетеді. Этникалық атаулардан
қойылған жер-су аттары сол жерлерді мекендеген ру, тайпа, ел тарихынан
толық мағлұмат береді. Ол атаулар арқылы сол жерлерді мекендегендердің
ұлты, тілі, әдеп-ғұрпы, салт-сана, мәдени дәрежесі толық анықталады. Бұдан
байқағанымыз макроэтногидронимдер ұзақ сақталған, тарихтың алтын
сандығындағы қазына іспеттес болса микроэтногидронимдер тұрақсыз, аз
өзгеріске түскіш, тарих табалдырығынан шығып, ұмыт қала береді. Бұған
Қарағанды өңіріндегі Қазан төңкерісінен бұрынғы ру аттарынан қойылған, бұл
күнде ұмыт болған микроэтногидронимдер толық айғақ бола алады.
ІІ – ТАРАУ
Қарағанды облысы этнотопонимдерінің
тек-тӨркіні
Қаңлы. Тарихи этнотопоним. Біздің эрамызға дейінгі ІІ ғасырдан біздің
эрамыз ШV-V ғасырларына дейін сырдарияның орта аймағы осылай деп аталған.
Аңлы тайпа одағы жөнінде А.Харузиннің, Ш.Уәлихановтың, Н.Аристовтың,
А.Харузиннің, В.Бартольдтвң еңбегінде айтылған. Олардың пікірлерң
С.Аманжоловтың 45, В.Востров пен М.Мурзановтың т.б. авторлар жазды.
Қаңлылардың тарихы жөнінде Н.Аристов былай деген пікір айтты: Канглы
является менее древним тюркским племенам, чем дулаты. Вероятно, именно они
упоминались в Авесте и Махабгарате под именем Канка.
Бұдан әрі былай деп жазды: на Сыр-Дарье находилась обширное владение
канюй, которому подчинялись мелкие оседлые владения на Зеровшане и в нижнем
течении Амударьи. В 25-221 годах кангы покорили аланов между Аральским и
Каспийским морями 11, 403-404.
Бұдан кейін Н.Аристов қаңлы мен дулат атаулары түркі (алтай)
тілдерінен және Чарыш өзендерінің салалары қан мен Тулати аттарынан
қойылған болуы керек деп қарайды, Қаңлылар өте ерте уақытта осы Алтай
бойынан көшкен болуы керек деп қорытады автор 11.
Өзге деректер академик В.Бартольтың еңбектерінде айтылады: Тождество
кананов с кипчаками и близкое родство последних с канаглами не подлежит
сомнению. Мусульманские писатели ХІІ и начала ХІІІ вв. употребляют слово
канглы и кипчак почти как синонимы 15, 71.
Мұның өзі, біздіңше, ХІ ғасырда қаңлылардың қыпшақ ұлысына тәуелді.
Болуынан туған болуы керек. Сол себептен М.Қашқари еңбектерінде қаңлы
дербес тайпа есебінде айтылмайды. Ал М.Қашқаридың Девану лұғатит турк
атты еңбегін аударған профессор С.Мұталлибов қаңлыларды қыпшақ ұлысының
үлкен бір тайпасы деп қарайды. 82
М.Қашқаридың өзі қаңлы этонимін былай деп түсіндіреді: Қаңлы –
қыпшақтардың үлкен бір адамның аты (ХІІІ, 389 ж.). Оның осы айтқанын қаңлы
қыпшақтардың үлкен бір тайпасы деп түсіну керек. Қаңлы сөзі М.Қашқари
еңбегінде екі рет кездеседі. Екінші жерде қаңлы - өңыр жүк артылған екі
доңғалақты арба деп түсіндіреді 82.
Тарихи әдебиетте қаңлылар жөнінде деректер XIV ғасырда автор Рашид-ад-
диннің еңбегінде кездеседі. Онда автор қаңлы Огуздың тікелей ұрпағы ретінде
емес, огузға қосылған ағайындас інілері ретінде береді. Рашид-ад-динннің
еңбегінде қаңлы сөзінің этимологиясы да айтылады. Онда былай делінеді: В
то же самое время, как Огуз воевал со своим отцом, братьями и
племянниками, делал набеги и грабил их страны, те из всего народа, все те
из его родственников, которые присоденились к нему и стали с ним заодно, по
соображению собственного ума сделали повозки и нагружали на них
награбленное, другие навьючивали добычу на животных (повозку по тюркски
называют канлы), по этой причине и они были названы именем канлы. Все ветви
канлы (происходят) от их потомства.
Қорыта келгенде қаңлы этонимнің алғашқы мағынасы қан оғлы яғни өзен,
су бойындағы адамдар, рулар дегенді – білдірген де, кейін бұл атау
жоғарыдағы фонетикалық өзгерістерден кейін қаңлы түріне көшкен. Осы түрде
этноним ХІ ғ. .М.Қашқари еңбегінде кездеседі. Қаноғлы типтес этнонимдер
ертеде көп болған.
АлшынАлашын. Тарихи этнотопоним.
Оның ертеде ел аты болғандығына Ю.Зуевтің мына зерттеулері куә:
Выражении бо-ма (реч. не көнгі) является китайской калькой
соответствующего тюркского этнонима. Вставка в тексте Тундянь гласит:
Туцзюе пегих коней называют хэла; еще известна страна Хэла (АлаатАла +ат)
44.
Кіші жүз қазақтарының құрамына кіретін алшын тайпа одағының тарихы
туралы А.Харузиннің, Ш.Уәлихановтың, Н.Аристовтың, А.Харузиннің,
В.Бартольдтвң еңбегінде айтылған. Олардың пікірлерң С.Аманжоловтың 45,
В.Востров пен М.Мурзановтығ еңбектерінде 46 және Ю.Зуевтің жоғарыда
көрсетілген мақаласындна толық көрсетілген. У.К.Кеңесбаев пен Т.Жанұзақов
та жоғарыда аталған мақаласында пікір айтқан.
Алшын этнонимінің этимологиясы жөнінде алғаш рет Н.Аристов былай деп
жазды: По варианту, приведенному Казанцевым же, во владениях Алачи хана
или Алчена стали рождаться пегие и чубарые люди, называемые ченчак (рябые)
47. Профессор с.Аманжанов бұл этнонимді зетррей келе, алшындардың Отаны
Алтай болған, өткені ондағы көптеген жер-су аттары алшынмен және оған
кіретін ру-тайпа аттарына байланысты қойылған деп, алшын этнониміне али
деген сөздің қатынасы жоқ деп пікір жасаған.
Ал І.Кеңесбаев пен Т.Жанұзақов алшын этнонимінің этимологиясы Геродот
еңбегінде айтылып, Б.ғ.д. V ғасырда Қара Теңіз жағасында өмір сүрген
алозондармен тығыз байланысты деп қарайды. Оның алғашқы өла компоненті
түркі тілдерінде (башқұртша өла , якутше – улахан, қаз., қырғ. – ұлы)
үлкен, ғаламат, ұлы деген мағынада кездеседі, ал зөн монғол, тунгус-
маньчжур және түркі тілдерінде халық , тайпа дегенді білдреді. Сөйтіп
атаудың өзгеру схемасына авторлар бойынша көрсетеді: өлазан өлизон алзон
алсыналшын 48 .
Бұл этимологияның дамуы жағы – ол кезде, яғни б.ғ.д V ғасырда және
онан кейінгі дәуірде алшындар (тарихи алаатшиндар) Алтай маңында жүрген.
Сондықтан тарихи хронология мен территория қашықтығы бұл этимологияға күмән
келтіреді.
Туньдянь нұсқасындағы бо-ма сөзін Б.Зуев алат деген түркі этнонимнің
калькиен деп қарайды. Осы сөзге берген түсініктемеде Тунцяньның авторын
ала аттарды, туцзюелу (түркілер. – А.Ә.) хэла деп атауы деген көне
қытай нұсқауындағы хэли сөзін Ю.Зуев түрікше ала-ат деп түсіндіреді. Көне
тексте бұл елді жұмысының бәрі ала, сондықтан халық аты да содан алынған
деп көрсетілген. 49
Тань дәуіріндегі құжаттарда бұл тайпаның аты ғлочжи және сәл өзгеріске
түскен гэлочжи түрінде кездеседі. Ю.Зуев мұның алғашқысын алачиалчи,
соңғысын aloci деп оқиды.
Осы алачи тайпасының тарихын, көшу-қонысын, таралу аймағын зерттей
келіп жасаған Ю.Зуевтің қортындылары да бар. Ю.Зуев болса, ала-ат, алачи,
ала йонтлығ, алачин, алчин атауларын байланыстырып қараған. Бірақ алақ-
бұлақ, алка-бұлақ, булак-ат сияқты сөздерді жатқызуы тарихи тұрғыдан да,
лингвистикалық тұрғыдан да жазсақ нәрселер.
Сөз етіп отырған ала-ат, алачин, алшин этнонимдерінің көне формасы, -
біздіңше ала-атчин. Бұған тарихи жағынан VIII –X ғ. Жазылған Танхуйяо деп
аталатын көне қытай нұсқасындағы гэ-ло-чжи атауының түркі тілдерінде
өлағчиналачин атауың беретіндігі дәлел бола алады. 50 Егер сөз түбірі
Ю.Зуев айтқандай болса, онда ала(а)тчы сөзінен алачыналшын этнонимі
тумайды. Өйткені алачыналшин формаларындағы сөз соңындағы н дыбысының
түсіп қалмай, сақталып келуі біздің пікірімізді дәлелдейді. Ендігі мәселе
сөз аяғындағы –сыншын аффиксінің не екендігінде. Біздіңше Ю.Зуев
айтқандай ол монғол тілінің ғана жұрнағы емес, ертедегі түркі-монғол
тілдеріне ортақ жұрнақ – шан-шон, шғн ең өнімді бурят тіліндегі жұрнақ.
Автор бурят тіліндегі –ша аффикссінен –ша аффиксін бөліп қарап,
соңғысы мамандықты білдіретін жұрнақ деп есептейді: оро (олень) + шон
(оленовод), зигаһа (н) + шан (рыбак) т.б. Бұдан әрі ол бурят тіліндегі –ши
және –шин аффикстерін монғол тіліндегі –ч және –чин аффикстерін көптеген
зерттеушілер бір жұрнақ деп қараса кейбір бурят тілі мамандары -ша
аффиксін тек сын есімге тән жұрнақ деп қарайтынын айтады.
Автор бұл құбылыстық сыры ой ертеде зат есім мен сын есімнің бір-
бірінен ажырамағының, сондықтан олардың сөз тудыратын орынды айта келіп
тілдің даму барысында бұл аффикстер әр түрлі лексика-семантикалық мағынаға
ие болғанын, яғни сараланғанын көрсетеді 51.
Бурят-моғол тілдеріндегі –чин жұрнағының шығуы мен даму барысы туралы
профессор Г.Д.Санжиевтің пікірі ғылыми дәлелді. Ол былай деп жазды: Этот
показатель –н превратился в покоритель множественности не потому, что он
стал наращиваться на основу с конечным –чіг – ши. Здесь дело обстоит
совершенно иначе, нежели с другими показателями множественности, ибо в
монгольском языке –чі, -ша как форма единственного числа сложилась
позднее: первоначально имена с окончаниями –чін обозначали наименование
целых коллективов, целых соц. Групп и употреблялись в качестве родовых и
племенных названий (керемучін – керемучины от керему белка, булағачін
- булачочины от булага соболь и т.д.). И лишь потом путем отсечения или
выпадения конечного -н образуется форма единственного числа на –чі –ши.
Таким образом, в данном случае сначала было множественное число, а потом
единственное. Иными словами, суффикс –чін –шан с исторической точки зрения
является неделаным и неразложимым показателем множественности 52.
Сөйтіп бұл факілерде бурят-монғол тілдеріндегі –тін, -чін, -тын, -гна,
-шан, -ч аффикстерің бір арнадан шыққандығын дәлелдейді. Ал бұл аффикстер
түркі тілдерінде болған деуге болады. Өйткені М.Қашқари еңбегінде –чын
жұрнағы арқылы жасалған сөз баршылық.
Жоғарыда келтірілген фактілерге қарап –чын қосымшасының мына тілдерге
қатысы бар екенін көруге болады.
-чын –чин, -ч (монғол тілінде)
-чын – шын, -ша (бурят тілінде)
-чын – чы шысысі (түркі тілдерінде)
Енді –чын жұрнағының алаат этнониміне ертедегі жалғанған дәуіріндегі
мағынасына келейік. Біздіңше –чын жұрнағы ертеде, жоғарыда профессор
Г.Р.Санжеев көрсеткендей, сөз аяғында жалғанып, ру және тайпа аттарының
көрсеткіші болған. Бұл дәстүр сол ертедегі түркі тайпаларының тілдерінде де
қатар өмір сүрген болуы керек. Айтылмыш жұрнақтың көне дәуірлерінде түркі-
монғол тілдерінде екі қызметі болған: 1) көбіне жандар, аң аттарына т.б.
байланысты сөздерге жалғанып оны тиянақты сол рудың не тайпасының атын
айналдыратын болған. Мәселен, жоғарыда Г.Р.Санжиевтің еңбегінде келтірілген
керему (белка), булага (соболь) сөздері жеке тұрып ру атын жасамайды,
оларға –чин жұрнағы қосылғанда ғана ру атына айналған. Сол сияқты алаат
сөздері де тайпа атына айналмай, бұған –чын жұрнағы қосылғанда ғана
ала(а)тшын этнониміне айналған. Бірақ кейінгі дәуірлерде –чын жұрнағы
қосылу міндетті болмаған, өйткені осы ала(а)тшые (алачын) этнонимінің өзі
де кейбір тарихи нұсқаларда алат түрінде кездесетіні жоғарыда көрсетілген;
2) –чын жұрнағының ертедегі екінші қызметі жинақтау, көптін мағынаны
білдіру сияқты. Сонда ала(а)тилен дегенде бұған ала(а)ттарға жататын көп
адамдар енетінін аңғартады. Сөйтіп бұл жұрнақ шартты түрде рулық-жинақтау
мәндегі аффикс деп атаймыз.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КЕНЖЕБАЕВА ЖАННА ӘбдікӘрімҚЫЗЫ
ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫ ЭТНОТОПОНИМДЕРІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы: 0212 - Қазақ тілі мен қазақ әдебиеті
Қарағанды-2002 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
____________ ф.ғ.д., профессор Ш.М.Мәжітаева
______ _________________ 2002 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСЫ ЭТНОТОПОНИМДЕРІ
Мамандығы: 0212 - Қазақ тілі мен қазақ Әдебиеті
Ғылыми жетекші: ____________филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Жартыбаев А.Е.
Студент ____________________ Кенжебаева Ж.Ә.
Қарағанды-2002 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5-11
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І – Тарау
ҚАЗАҚСТАН ЭТНОТОПОНИМИКАСЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫНАН 12-26
ІІ – ТАРАУ
Қарағанды облысы этнотопоним-
дерінің тек -тӨркіні 27-48
Қорытынды 49-51
Пайдаланған Әдебиеттер тізімі 52-56
КІРІСПЕ
І. ТОПОНИМИКАҒА БАЙЛАНЫСТЫ ЗЕРТТЕУ ЕҢБЕКТЕРІ
Жалпы тіл біліміндегі лексикологияның ерекше бір бөлігі ономастика
жалқы есімдерді зерттейді. Ономастика деген терминнің орнына кейде
ономатология деген термин де қолданылады. Бұлар өзара синонимдес терминдер.
Бұл термин гректің онома – ат. атау деген сөзінен алынған.
Ономастика іштей бірнеше бөліктерге бөлінеді:
1. Антропонимика (адам аттары мен есімдері);
2. Топонимика (жер-су);
3. Этнонимика (ру, ел, халық, тайпа);
4. Астронимика (жұлдыз , аспан, әлем);
5. Зоонимика (хайуан аттары);
6. Фитонимика (өсімдік атаулары);
7. Хрематонимика (мекеме, мейрам, газет, кітап, поезд, самолет,
кинофильм).
Ал енді осы бөлектердің өздері іштей ьбірнеше бөліктерге бөлінеді.
Мысалы: антропонимика іштей:
1) фамилия;
2) әке аттары;
3) өзінің аты;
4) лақап аты;
5) бүркеншік ат;
6) этноантропонимдер (ру аттарынан) т.б. бөліктерден тұрады.
І – ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН ЭТНОТОПОНИМИКАСЫНЫҢ
ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫНАН
Топонимиканың кесек бір саласы – этнотопонимика, яғни ру, тайпа, халық
аттарынан қойылған географиялық атауларды зерттеу бөлігі. Ал этнонимдерден
қойылған жер-су аттары – этнотопонимдер делінеді.
Этнотопонимдердің негізін құрайтын компонент – этноним. Этноним
дегеніміз ру, тайпа, халық аты, ал оны зерттейтін білім саласын этнонимика
деп атаған жөн 1.
Этнонимге байланысты жер-су атауларының сыры – қазақтың көне тарихына
алып барары сөзсіз. Қазақтың ең алғаш ру, тайпа, халық және ұлт болып
қалыптасуы – оның ежелгі ұлтардың бірі екенін дәлелдейді. Осы ежелден қазақ
жерін мекендеуші ру, тайпа, халықтың атаулары өздері мекен етіп отырған жер-
су, тау-тас, өзен-көл т.б. атауларына әсерін тигізбей қоймады. Халқымыздың
арғы-бергі тарихына қол жетудің нәтижесінде және де кейбір атауларды тілдік
тұрғыдан ғылыми дәйектеме-дәлелдер арқылы жер-су атауларының этнонимге де
қатысы бар екенін осы жұмысымызда анықтап-ашып беру.
Этносты және этнонимдерді зерттеуді әрқашанда баршылыққа алынып келген
және алына бермек Ф.Энгельстің ру, тайпа, халықтардың және оның аттарының
әр түрлі қоғамдық формацияларда шығуын, дамуын, олардың қоғам құрылысымен
байланысты т.б. мәселелерін қарастырған. Семьяның, жеке меншіктің және
мемлекеттің шығуы деген еңбегінде марксизм ілімі тұрғысынан жете сипаттап
береді 2.
Ф.Энгельстің аталған еңбегінде семья мен рудың арасындағы қарым-
датылас, рудың адам қоғамының алғашқы қауымы есебінде баяндалған 3.
Сонымен қатар ру және тайпа категорияларына анықтама беріледі, конкретті
дәлелдермен суреттеледі.
Ру болу үшін оның көп шарртары бар. Ф.Энгельс Морганның еңбегіне
сүйене отырып, тайпа руларға бөлінетінің, ол олардың өз әдет-ғұрыптары бар
екенін көрсетеді. Соның бірі мынау: Рудың белгілі бір есімдері немесе
бірнеше есімдері болады, ол есімдермен бүкіл тайпа ішінде сол рудың өзі
ғана пайдалана алады, сондықтан әрбір ру мүшесінің есімі де оның қай рудың
адамы екенін көрсетеді. Рудың праволары да ру есімімен тығыз байланысты
болады 4. Тайпалар территориясының арасында бейтарап алқаптар жатады.
Егер тілдерді туысқан болса, онда бұл алқап – тілдері түсініксіз болса,
алқап – үлкен. Ал тайпа атаулары туралы Ф.Энгельс былай дейді: Тайпалардың
алып жүрген аттары саналы түрде таңдап алғаннан гөрі көбіне кездейсоқ
түрде пайда болған деу дұрысырақ болар; беретін келе мынандай жағдай бола
беретін болған. Немістерге өздерінің германдықтар денен ең алғашқы жалпы
тарихи атын кельттердің тақаанв сияқты, іргелес тайпалар маңайындағы
тайпаға сол тайпаның өзін-өзі атап жүрген атынан өзгеше ат беріп отыратын
болған 5.
Осы тайпаның өзіне ғана тән ерекше диалекті болды. Шындығында тайпа
мен оның диалектісі бір жерден шығып отырады; бөліну арқылы жаңа тайпалар
мен жаңа диалекті Америкада осы жақын арада ғана жасалды және осы кезде де
ол мүлдем тоқтала қойды ма екен 6.
Ф.Энгельс тайпаның бұл көрсетілгеннен басқа алты белгісі бар екенін
көрсетеді, соның ішінде тайпаға кіретін адам санын да сипаттайды.
Қазақ халқының ертедегі тарихын халық болып қалыптасқанға дейінгі ру,
тайпа, тайпа одақторы тарихын, этносы мен этнонимдерін революцияға дейін
А.Левшин 7, Г.Потанин 8, В.В.Радлов 9, А.Харузин 10, Н.Аристов
11, В.В.Бартольд 12, Ш.Уәлиханов 13 т.б. ғалымдар зерттеді.
Бұл ғалымдар өз еңбектерінде көне замандардағы және орта ғасырлардағы
грек, қытай, араб, парсы, көне түркі, көне славян нұсқаларын, түркі
халықтарының және қазақтардың шежіресін пайдаланады.
Революциядан кейінгі дәуірде түркі халықтарының этногенді, этностық
құрамы, кейбір этнонимдердің этимологиясы жөнінде жазған авторлардан
М.Тынышпаев 14, С.Аманжолов 15, Ә.Марғұлан 16, І.Кеңсебаев пен
Т.Жанұзақов 17, В.В.Востров пен М.Мұқанов 18, С.Мұқанов 19 т.б.
еңбектерін атауға болады.
Қаралып отырған мәселеге М.Ақынжанов, Х.Әділгереев, Ю.Зуев, В.Юдин,
С.Ибрагимов, Б.Көмеков т.б. тарихшылардың еңбек-мақалалары да қатысты 20.
Бұл деректерге қарап Одақ көлемінде де, Қазақстанда да халықтардың
этногенді, этносы және этнонимдері мәселелерімен көбіне-көп тарихшылар мен
этнография мамандары шұғылданып отырғанын көруге болады. Ал тіл білімі
тұрғысынан академик А.Н.Кононов пен С.Аманжоловтың еңбектері құнды да
бағалы.
Алайда жеке этнонимнің шығуы, тарихи нұсқаулардан орын алуы және оның
этимологиясы туралы бұл авторлар да арнайы шұғалданған жоқ. Этнонимдердің
тарихы, дамуы және шығу төркіні сияқты мәселелерді тарихи, этнографиялық
мағлұматтармен толықтыра отырып, тіл білімі тұрғысынан ретке келтіру,
зерттеу тілшілер, тарихшылар үшін құнды материал, ал халық үшін құнды еңбек
деп ойлаймыз.
Этнонимдерді зерттеуге сын елегінен өткізуге, шежіренің де келтірер
пайдасы бар. Шежіре деген не, ол қалай, қашан пайда болды деген мәселелер
жөнінде К.Маркс пен Ф.Энгельс былай деп жазды: Морганның бұл мәселеге
берген жауабын Маркс мына сөздермен қорытып өтеді: Рудың алғашқы түрінде
соған сай келетін қандас туыстық системасы, - басқа да қарапайым жай
адамдардағы сияқты гректерде де бір кездерде рудың сондай алғашқы түрі
болған, - барлық ру мүшелеріне өздерінің бір-біріне туыстық қатынастарын
білгізе алады. Олар бала жасынан-ақ өздері үшін өте маңызды бұл
мағлұматтарды тәжірибе жүзінде біліп алатын болады... Рулық аты ру шежіресін
жасады, ру шежіресі мен қатар қойғандай жеке семья шежіресі маңызды болмай
шықты. Осы ру аты енді оның иелерінің бір тектен тарағандығына айғақ болуға
тиіс еді, бірақ ру шежіресінің әбден алыс заманға кететіндігі сонша
неғұрлым бертікірек кездегі ортақ ата-бабалары болған біраз реттерде
болмаса, ру мүшелері елді өздерінің арасындағы шынымен болған туысқандық
дәрежесін дәл анықтай алмады. Ру атының өзі тұқымның ортақ бір тектен
тарағандығының дәлелі болды, дәлелі болғанда бөтен адамды ру адамы етіп алу
реттерін санамағанда, даусыз дәлелі болды 21.
Сөйтіп, марксизм классиктерінің бұл қағидаларынан шежіре рулық қоғам
заманында адамдардың бір-біріне туыстық қатысын білу үшін пайда болғанын
байқаймыз. Күні кешеге дейін қазақтардың баласына жеті атасына дейін
жаттататынын еске түсірсек, жоғарыдағы қағидалардық дұрыстығы растала
түседі.
Осылайша туып дамыған қазақ шежірелері де таптық, немесе діни тұрғыдан
өңделіп отырады. Қазақ шежіресінің басы үш варианттан басталады. Бірі –
қазақтың арғы атасы Мұхаммед пайғамбардың сахабасы Әнестен тараған екен деп
келеді 22.
Бұл шежіре ислам дінін таратушылар мен қошеметтенушілердің пиғылынан
туғанын аңғару қиын емес.
Екінші варианттағы шежіре – қазақтың арғы тегін төрелер тұқымына, яғни
тарихтын кеше болған Шыңғыс хан әлетіне жабыстыра салады 23. Бұл шежірені
де ғасырлар бойы қазақты билеген төре тұқымы – Шыңғыс хан әулеті
идеологтарының ойлар шығарған әрекеті екені көрініпақ тұр.
Ал үшінші варианттағы шежіре – көне заманнан күңгірт, ақиқаты бағзы
заманда ұмытылып кеткен, тек ру, тайпа аттарының өзі ғана туыстықты
білдіретін шежіре. Бұған ХІХ ғ. Жазып алған ақын Н.Наушабаев пен ХХ ғ.
Басында жарыққа шығарған Кәрім Батищевтің шежірелері жатады 24.
Бұл шежірелердің таптық, діни және идеологиялық үстемелерін сын
көзімен қараса, олардың берер пайдасы аз болмаса керек. Тегінде шежіре
мәліметтері түркі халықтарында ерте орта ғасырдан бар. Мәселен, түркілердің
шығуы жөнінде екі аңыз VI-VII ғасырдағы қытай нұсқаларында сақталған 25.
Бұл аңыздардағы шежіре элементтері мифологиялық түсініктермен ұштасып
жатады.
Ал көне түркі жазушыларында да шежіре сюжеттері бар. Мәселен, Кюнь-
Тегин ескерткіштерінің үлкен жазуы былай басталады: Жоғары да көк аспан,
төменде қара жер пайда болғанда, екеуінің арасында адам баласы пайда
болады. Адам баласына ата тегім Бумын қаған, Естеми қаған хан болады. Осы
шежірені тарихшы Л.Н.Гумилев өзінше түсіндіреді. Бумын 545 жылы, ал Естеми
554 жылы хан болған. Ал Кюль-Тегин 731 жылы өледі. Ал Кюль-Тегин заманының
түрлері адам баласының пайда болғанына 200 жыл болды, ал оның алғашқы
хандары – Бумын мен Естеми деп түсіндірген 26.
ХІ ғасырдың атақты тілші, этнограф ғаламы М.Қашқаридің еңбегінде 27
қаншама рулар тарихы мен олардың тұрағы айтылады. Бұдан кейін түркі
тайпаларының тарихы, шежіресі ХІІІ ғасырдың аяғы, XIV ғасырдың басында 10
жыл бойы жазылған (1300-1310 жж.). Рашид-ад-диннің Джами ат-тауарих
(Сборник летописей) атты еңбегінде 28 молынан орын алған. Біздің
байқауымызша Рашид-ад-дин еңбегі І томның 1-ші кітабының бас жағында
айтылатын шежіре, тайпалар тарихы ауызша айтылып жүрген шежіреден алынған
болуы керек. Осы кітаптің бірінші бөлімшесін автор былай деп атайды:
Раздел первый относительно истории и народных рассказов об Огузе и
двадцати четырех вышеупомянутых племенах, происшедших от его потомков и от
некоторых его родных и двоюродных братьев, присоединившихся к нему. От них
произошли племена: уйгуры, кипчаки, каилы, карлуки и калачи. [Все это
излагается ] согласно тому, что сообщают мудрые люди [этих народов]
[выделего мною – А.А.] и на чем все они сходятся 29.
Міне, бұл тақырыпта айтылып тұрған халық әңгімелері, дана
адамдардың айтуынша деген сияқты автор сөздері Рашид-ад-дин еңбегінің бір
нұсқасы халық аузында айтылып жүрген шежіре, аңыз-әңгімелер екенін
көрсетеді. Ендігі шежіренің бір жазба нұсқасы – Огуз-нама 30.
А.М.Щербақтың ойынша бұл шығарма XV ғасырда Жетісуда жазылған. Ал өзінің
сюжеті және мазмұны жағынан Огузнаме ертерек сияқты. Өйткені мұнда
Огузхан адам мен жылқыны жеп шыдаптаған қиятпен (единорог) соғысады, Огуз-
ханды жорықтарда көк бөрі бастап жүреді 31. Міне, бұл оқиғалар шығарманың
ертелігін және мифтік бағытта екенін дәлелдейді. Осыған қарағанда Огузнаме
кеш жазылғанымен, мазмұны ертеректе. Бұл мәліметтер профессор
Ғ.Ғ.Мұсабековтың – Огуз-наме ерте орта ғасырда туған деген пікірін растай
түсетін тәрізді.
Түркі тайпаларының шежіресі 1659-61 жылдары жазылған Абдулғазының
Шаджари-и-таракіма атты еңбегінде де баршылық. А.Н.Кононовтың
зерттеулеріне қарағанда бұл еңбек Рашид-ад-диннің кітаптарын пайдаланып
жазылған 32.
Түркі және қазақ тайпаларының, хандарының тарихы мен шежіресі (авторы
қазақ) Қадырғали Жалалридің Жамиат-тауарих атты еңбегінде кездеседі.
Темшік Бахадурдың немересі, Қошымбектің ұлы Қадырғали (бек) тарақ таңбалы
жалайыр руынан. 1588 жылы Ораз-Мухаммед және Сейдақпен Ертісте қоршыға
салып жүргенде, Қадырғали үшеуін Чулков воевода тұтқынға алып, Москваға
жөнелткен. Қадырғалидің аталған еңбегі XVI ғасырдың аяғында Москвада
жазылған және орыс патшасы Борис Годуновқа арналған.
Зерттеушілердің пікіріне қарағанда, Қадырғали Рашид-ад-адиннің еңбегін
аударып қана қоймай, Қазан, Астрахань, қазақ халықтарының құрылуын, яғни
XIV-XV ғасырлар оқиғаларын т.б. жазған.
Қадырғали еңбегінің үлкен бөлімін Ш.Уәлиханов орыс тіліне аударған
және жоғары бағалаған 33.
Міне, бұл аталған тарихи нұсқа еңбектердің асса түркі халықтарының,
қама қазақ халқының этностық құрамын, көне тайпалардың тегін анықтауға
пайдасын тигізері сөзсіз. Бұл нұсқаларда кейбір этнонимдердің халықтық
этимологиялары да берілген. Соларды сын көзбен қарап, ғылыми қажетіне
жарату біздің, тілшілердің міндеті деп білеміз.
Этнонимдер (сол сияқты этнотопонимдер де) қалай зертеулік керек?
Этнонимдерді зерттеу үшін тарих, этнография және тіл мамандарының
ізденістерін бірлестіру қажет этнонимнің, оның иесі этностың пайда болу,
даму, тарихтан орын алуы сияқты мәселелерін тарихи этнография және тарих
мамандары қарастырушы керек. Ал олардың қай тілдің сөзінен шыққанын, қай
тілде сөйлегенін анықтау - тіл мамандарының міндеті. Міне, осы екі саланың
басын қосып зерттеу жүргізу сол халықтың этногенезін, халықтың этностық
құрамын анықтауға зор пайдасын тигізбек 33.
Осы жағдайларды ескере отырып, дипломдық жұмыста қазақ халқының
этностық құрамына енген ең ірі компоненттердің - ұлыстардың, тайпа
одақтардың тарихын және сол атаулардың шама келгенше этимологиямын ашуды
алдымызға мақсат етіп қойдық.
ЭТНОНИМДЕРДЕН ҚОЙЫЛҒАН ГИДРОНИМДЕР
Орталық Қазақстан көлдерінің үлкен бір бөлігінің атаулары, тайпа
аттарынан қойылған және территориясындағы орналасу тарихымен тығыз
байланысты болып келді.
"Жердің аты - тарихтың хаты" - дегендей тарихтан өткен ру, тайпа
халықтың атауы этникалық топтың атауы болып қана қоймай өздері мекен еткен
жер-су, тау-тас, өзен-көл атауы болып қалған.
Бұл мәліметтерге сол жерде қандай этникалық топтың мекен еткенін
көруге болады. Этнонимдердің көбісі елді мекен атауы. Ел мекен етуші жерде
өзен, көл, бұлақ, құдық, сарқырама болуы міндетті түрде. Ендігі сөз осы
этнонимдерден қойылған гидронимдер.
Қаратырылып отырған облстың Теңіз ауданында Қыпшақ аталған көл бар.
Осы көлге құятын ұзындығы 3 км өзен де Қыпшақ аталады. Сол секілді осылай
аталатын бастау, өзендер Жезқазған , Шымкент облыстары жерінде де
кездеседі. Бұл гидронимдер тарихта көне дәуірлерден белгілі қыпшақ тайпа
одағының атымен байланысты. А.Н.Бернштамның пікірінше: "Қимақтармен туыстас
қыпшақтар жайлы деректер арғы заманнан, біздің араға дейінгі ІІІ ғасырдан
белгілі болған. Қыпшақ этнонимі сондай-ақ VIII ғасырдың орта шеніндегі
ұйғыр, Мойн-Чара ескерткіштерінің текстерінде де кездеседі" 34. Онда
"түркі-қыпшақтар біздің үстімізден елу үстемдік етті" - деген жазу бар.
Қыпшақ - ру, тайпа атауы ретінде басқа да туыстас қарақалпақ, ноғай,
башқұрт, қырғыз, алтай, өзбек тілдерінде кездеседі. Гардизидың "Уаин-Гал-
ахбарындағы" деректерге қарағанда қимақтар мен қыпшақтар Ертіс жағалаууын
мекен еткен. Тарихи деректерде Орталық Қазақстан жерінен сонау Сыр бойы,
Еділ Жайыққа дейін Дешті қыпшақ (парсы тілінде - қыпшақ даласы) аталғаны
мәлім. Сығанақ қаласы XV ғасырға дейін қыпшақ ұлысының астанасы болып
келді. Қыпшақтардың тарихы мен осы атаудың шығу төркіні жайлы зерттеуші
ғалымдардың әртүрлі пікірлері, қым-қиғаш ғылыми топшылаулары бар. Жазылған
еңбектері мен зерттеу жұмыстары да жеткілікті. Қыпшақтардың тілі қазіргі
қазақ тіліне жақын, көп сөздері ұқсас келеді. Ал, қыпшақ сөзінің шығу
тарихына келсек, ол Рашид-ад-дин еңбегінде, "Огуз-намеде" және "Түркімен
шежіресінде айтылған".
Бұл жазба деректерде Оғұз қағанының соғыста өлген бір сардарының әйелі
ағаштың шіріген қуысында босанады. Ол баланы Оғұз қаған асырап алып, Қыпшақ
деген ат береді. Қыпшақ - түркітіліндегі қабық (ағаш қабығы) деген сөзден
алынғаны баяндалады. Ал ғылыми зерттеулерде қыпшақ сөзінің шығу тегі жайлы
пікірлер басқаша. Бұл сөздің екінші бөлігі - шақ компонентін А.Шербак есім
жұрнағы, ал Ш.Банг кішірейту жұрнағы деп қарайды 35. Қыпшақ сөзінің
"қып" түбірі туралы пікірлер де әр қилы. Қыпшақтарды славян халықтары,
орыстар половцы атағаны белгілі. Славян тілінің половцы, половы деген
сөздері "құба", "құбақ", "құба жол" деген мағынаға жуық. Ертедегі грек,
Батыс Европа халықтарының ескерткіштерінде қыпшақтардың аты Кумен, Кубань
түрінде кездеседі. Солтүстік Кавказдағы Кума, Кубань атаулары да өзара
түбірлес. Сондықтан да қыпшақ атауы осы Құба деген сөзден қалыптасқан деген
пікірді қазір көпшілік ғалымдар қолдайды.
Құба сөзінің бастапқы түрі ҚұбанҚұбаң болса керек. Сондай-ақ ҚҰба
Куба этноним ретінде Алтайдан Балқарға дейін кездеседі. Әңгімеге тиек
болып отырған қыпшақ сөзінің өзгеру процесі қубашақ құба-шақ, құб-шақ,
қыбшақ, қыпшақ.
Сөйтіп, осы өзгерістер нәтижесінде бұл этноним қыпшақ (кейбір түркі
тілдерінде құбшақ, қыпчаг, қыпсақ) түрінде қалыптасқан 36. Біздегі қыпшақ
көлі осы қыпшақтардың сол көлді иемденіп, соның жағалауын мекендеумен
байланысты қойылуы мүмкін.
Осы аталған аудан өңірінде, Керей деп аталатын көл бар, ол Теңіз
көлінің Оңтүстік-Батысында 6 км жерде, көлемі - 63 км. Суы тұзды, ащы,
ұзындығы - 100 км. Бұған Керей облысында Үлкен-Керей, Найза-Керей деген
шағын көлдер барын Қазақстанның географиялық картасынан анық көреміз. Бұл
этноним мен этнотопонимнің шығуы мен этимологиясы жайлы Н.Г.Потанин, Г.Грум-
Грмжайло, Н.Аристов, В.Бартольд, А.П.Чулошников, С.Аманжолов, Ю.Немет,
Ж.Болатов, В.Востров, М.Мұқанов т.б. кеңінен тоқталып құнды пікірлер
айтқан.
Рашид-ад-дин өз еңбектерінде Шыңғыс үстемдігіне деген керейлердің өз
мемлекеті болғандығын, олардың көне тұрғы ұлы Қытый қорғанына шекералас,
яғни, Онон, Керулен өзендерінің бойын, Үрганның оңтүстік батысындағы таулы
Долон өлкенін, Көке-Нор көлі Мақын, Селенгі, Арғын өзендерінің бойын
мекендегені туралы айтылады 37.
Монғолдардан жеңіліс тапқаннан соң, керейлер батысқа қарай қашад.
Кейбір топтары Алтайда қалғанымен, біразы Ертіс бойы мен Омбыға, одан әрі
Батыс Қазақстанға дейін көшіп, Кіші жүздің құрамына кіреді де, Орталық
Қазақстанға қоныстанған керейлер Орта жүздің құрамына енеді. Ал жоңғар
қалмақтары қуылғаннан кейін керейлер ХІХ ғасырдың аяғында Семей (Зайсан,
Қарқаралы, Өскемен, Павлодар уездері) және Ақмола (Омбы, Петропавл,
Көкшетау, Ақмола уездері) облыстарын мекендейді. Керей аталатын кейбір
тайпалар: татар, алтай, тува, ноғай, өзбек, башқұрт халықтарының құрамында
да кездеседі 37.
Міне, керейлердің өз атамекенінен асып, қазақ жеріне келіп, орын
тебуінің жайы осындай еді, Керей атауының этимологиясы жайлы, керелердің
шығу тегі туралы ең алғашқы пікір айтқан Н.Аристов, Ховорс сияқты ғалымдар
бұларды түркі тайпалары деп қараса, Гримм-Гржимайло бұған шүбә келтірген.
Ал В.Бартольд керейлер мен наймандарды монғол тектес деп есептейді.
Бұл мәселені түпкілікті зерттеп, керейлердің түркі тектес екендігін
дәлелдеген С.Аманжолов еді 38. Ал семитхамит, картвель, үнді-европа,
урал, дравид және алтай тектес ата тілдері туыстас деп қарайтын В.М.Ильич-
Свитичтың еңбегінде қоркерқр формасындағы сөздер "тау", "тас", "асың"
мағынасында осы семья тілдеріне кең тарағандығы туралы айтылады 39. Бұл
айтылғандардан кер сөзінің "тау", "қыр", "қосрат" мағынасында алтай тіл
бірлестігі заманынан да бұрын бар екендігін және оның орал-алтай, үнді-
европа тілдерінде кең тарағанын көреміз. Демек, керей этнонимінің түбірі
кере деп қарасақ, оның құрамындағы ай, ей сөз тудыратын жұрнақ. Түркі
тілдеріндегі материалдар ей жұрнағы бір кезде өнімді болғанмен, қазіргі
кезде қолданылуы сиреп, қызметі өзгергенін байқатады. Ал оның көне мағынасы
қазіргі қазақ тіліндегі -лық жұрнағымен мәндес болған сонда кере - "тау",
"жота", "кер" + ей - таулық, қырлық дегенді білдірмек 40.
Аталған облыстық Нұра ауданында Барақ атты көл бар. Қазақ халқының
этностық құрылымында аты жартылай аңызға айналған. Барақ дейтін тайпа бар.
Көне деректерде бұл ит барақ, итлар, ит патшалығы деген атаулармен де
белгілі. Оғұз Наменің барлық нұсқауларында Оғұзханды (Хатай) қазақтар
қарақытай деп атаған.
Жұржит (Солтүстік – шығыс Манчжуриядағы тунгус-Манччжурлар) тибетті
жеңгеннен кейін таулы алқапты мекендеген Барақ тайпасына қарсы шабуылға
шыққаны айтылады. Оғызхан барақтарды бағындырады. Өте ерте замандардан
жеткен деректерге қарағанда, Барақ атауы сабалақ, жұндес ит деген
мағынаны береді. Бұл жөніндегі алғашқы мәліметтер біздің заманнан бұрынғы
ІІІ ғасырлардың аяғындағы деректерде келтірілген. Онда сол кезде Саян-
Алтайды күшәк (нучак) тайпасы мекендеген, ал V ғасырдың аяғындағы
деректерде күшәгір (кушагир) деген атпен белгілі болған тайпа жөнінде
айтылады. Ұйғыр саяхатшылары ХІІІ ғасырдың басында чаған Тараз бен Ертіс
бойын қоныстаған халықты күшік наймандар монголша – кучугут-наймандар деп
аталған. Монғолдар жорықта иті көп бір тайпаға кез болып, соғысып жеңе
алмаған.
Бұл азаттық күресте Әбілқайыр, Абылай Сұлтандармен қатар Бөгембай,
Қабанбай, Тайлақ, Саурық, Райымбек, Малай, Базай батырлар көрнекті роль
атқаруы, Қазақстандағы біраз жер-су атаулары осындай халық батырларының
есімімен аталады. Мысалы, Малай өзені басқа да екі облыс жерінде кездеседі.
Біріншісі – Нұра ауданында, екіншісі – Ақтөбе облысының Байғанин ауданында.
Сол секілді Нұра ауданындағы Баймұрза жылғасы мен Талды ауданының Кент
тауынан бас алатын Елшібек атты жылға бар.
Малай, Елшібай әрі ру аттары (этноним) әрі қазақтың белгілі
батырларының есімі (антропоним), ол кейін гидронимге ауысқан.
Молодежный ауданындағы Қоңыр бұлағы, Қарқаралы ауданындағы Қожасайы
бұлағы да этнонимдер болуы мүмкін. Бұл этнонимдер Т.Жанұзақов еңбегінде
көрсетілген. 41 Теңз ауданында Сарт аталатын бұлақ ағады. Бұл сөз де
тәжік, өзбек халықтарының ежелгі отырықшы бөлігінің көне атауы.
В.В.Бартольдың айтуы бойынша, бір кезде түркі халықтары үндінің саудагер
сөзінің орнына сарт, сарттық, сартуыл.
Махмуд Қашқаридің еңбектерінде ХІ ғ. итылғ деген түркі тайпасы жайлы
мағлұмат берілген. Қыпшақтардың біразы Шығыс Европаның оңтүстікгіне
қоныстанғаннан кейін, жылжамашылар олардың арасында итлар тайпасы мен
қыпшақтың (половецтер) Барақ атты князі болды деп көрсеткен. Шамасы, мұның
бәрі зерттеушілердің топшылауы бойынша белгілі бір тайпаның түрлі ру
атауларына тағылған төтемдік атау және олардық итті кәсіптік (көліктік,
аңшылық т.б.), тұрмыстық (киім, терісін шатырға жабу) мақсаттарға
пайдалануына байланысты шықан атау болса керек.
Қазақ тарихында Барақ есімді екі адам болған. Бірі – Ақ Орда 1423-1428
жылдары арасында хан болған. Барақ хан 1428 жылы өлген. Ол Шыңғыс хан
Аулетінен шыққан, Орыс ханның немересі, Құйыршық ханның баласы. Барақ хан
қазақ хандарының ту атасы саналады.
Екінші Борақ – кіші жүздің шекті руынан шыққансұлтандардың бірі, 1751
жылы өлген. Міне, республикадағы ру, тайпа, кісі аттары мен жер-су аттары
сол көне дәуірлерден белгілі ру, тайпа аттарынан қойылған.
Бұлардың басқа да облыс өлкесінде Есен, Жандос, Балтабек, Қаратай,
Қонақай, Үсен секілді этнонимдерден жасалған көлдер бар және де Осакаровка
ауданындағы Қашқар көлі – Орта жүздегі қоңырат тайпасындағы Аққошқар
этнониміне байланысты аталған. Көптеген жайттарда этнонимдер мен
гидронимдердің тілдік тұрғыдан қайсы бұрын пайда болғанын, қайсысының соңғы
екенін білу қиындық туғызады. Т.Жанұзақов айтқандай Ономастиканың салалары
арасындағы өзара тұрақты байланыс этнонимдердің топонимдер мен
антротопонимдерге немесе керісінше топонимдер мен антронимдердің этнонимге
ауысып отыруын тудырады 42. Сондықтан да кейбір көл аттарының этнонимнен
не антропонимнен жасалғанын анықтау оңайға соқпайды. Атап айтқанда
Қарқаралы ауданындағы Кенжебай бұлағы немесе Тельман ауданындағы Нұра
өзеніне құятын Есен өзенінің осы аттас ру аттарынан қойылған ба, әлде кісі
аттарынан алынған ба, оны тап басып айту қиын шаруа.
Тарихи деректерде қазақ жасақтарының жоңғар басқыншыларының 1728-1729
жылдары ойсырата соққы бергені мәлім деген атау сөздерін қолданған. Ал,
Батыр-намада Исфара қаласының барлық тұрғындары сарттар, ол парсы тілінде
сөйлейді, - деп жазылған 43.
Жоғарыда келтірілген нақты дәлелдер облыс гидронимдерінің құрамында аз
да болса этнонимдердің бар екендігін көрсетеді. Этникалық атаулардан
қойылған жер-су аттары сол жерлерді мекендеген ру, тайпа, ел тарихынан
толық мағлұмат береді. Ол атаулар арқылы сол жерлерді мекендегендердің
ұлты, тілі, әдеп-ғұрпы, салт-сана, мәдени дәрежесі толық анықталады. Бұдан
байқағанымыз макроэтногидронимдер ұзақ сақталған, тарихтың алтын
сандығындағы қазына іспеттес болса микроэтногидронимдер тұрақсыз, аз
өзгеріске түскіш, тарих табалдырығынан шығып, ұмыт қала береді. Бұған
Қарағанды өңіріндегі Қазан төңкерісінен бұрынғы ру аттарынан қойылған, бұл
күнде ұмыт болған микроэтногидронимдер толық айғақ бола алады.
ІІ – ТАРАУ
Қарағанды облысы этнотопонимдерінің
тек-тӨркіні
Қаңлы. Тарихи этнотопоним. Біздің эрамызға дейінгі ІІ ғасырдан біздің
эрамыз ШV-V ғасырларына дейін сырдарияның орта аймағы осылай деп аталған.
Аңлы тайпа одағы жөнінде А.Харузиннің, Ш.Уәлихановтың, Н.Аристовтың,
А.Харузиннің, В.Бартольдтвң еңбегінде айтылған. Олардың пікірлерң
С.Аманжоловтың 45, В.Востров пен М.Мурзановтың т.б. авторлар жазды.
Қаңлылардың тарихы жөнінде Н.Аристов былай деген пікір айтты: Канглы
является менее древним тюркским племенам, чем дулаты. Вероятно, именно они
упоминались в Авесте и Махабгарате под именем Канка.
Бұдан әрі былай деп жазды: на Сыр-Дарье находилась обширное владение
канюй, которому подчинялись мелкие оседлые владения на Зеровшане и в нижнем
течении Амударьи. В 25-221 годах кангы покорили аланов между Аральским и
Каспийским морями 11, 403-404.
Бұдан кейін Н.Аристов қаңлы мен дулат атаулары түркі (алтай)
тілдерінен және Чарыш өзендерінің салалары қан мен Тулати аттарынан
қойылған болуы керек деп қарайды, Қаңлылар өте ерте уақытта осы Алтай
бойынан көшкен болуы керек деп қорытады автор 11.
Өзге деректер академик В.Бартольтың еңбектерінде айтылады: Тождество
кананов с кипчаками и близкое родство последних с канаглами не подлежит
сомнению. Мусульманские писатели ХІІ и начала ХІІІ вв. употребляют слово
канглы и кипчак почти как синонимы 15, 71.
Мұның өзі, біздіңше, ХІ ғасырда қаңлылардың қыпшақ ұлысына тәуелді.
Болуынан туған болуы керек. Сол себептен М.Қашқари еңбектерінде қаңлы
дербес тайпа есебінде айтылмайды. Ал М.Қашқаридың Девану лұғатит турк
атты еңбегін аударған профессор С.Мұталлибов қаңлыларды қыпшақ ұлысының
үлкен бір тайпасы деп қарайды. 82
М.Қашқаридың өзі қаңлы этонимін былай деп түсіндіреді: Қаңлы –
қыпшақтардың үлкен бір адамның аты (ХІІІ, 389 ж.). Оның осы айтқанын қаңлы
қыпшақтардың үлкен бір тайпасы деп түсіну керек. Қаңлы сөзі М.Қашқари
еңбегінде екі рет кездеседі. Екінші жерде қаңлы - өңыр жүк артылған екі
доңғалақты арба деп түсіндіреді 82.
Тарихи әдебиетте қаңлылар жөнінде деректер XIV ғасырда автор Рашид-ад-
диннің еңбегінде кездеседі. Онда автор қаңлы Огуздың тікелей ұрпағы ретінде
емес, огузға қосылған ағайындас інілері ретінде береді. Рашид-ад-динннің
еңбегінде қаңлы сөзінің этимологиясы да айтылады. Онда былай делінеді: В
то же самое время, как Огуз воевал со своим отцом, братьями и
племянниками, делал набеги и грабил их страны, те из всего народа, все те
из его родственников, которые присоденились к нему и стали с ним заодно, по
соображению собственного ума сделали повозки и нагружали на них
награбленное, другие навьючивали добычу на животных (повозку по тюркски
называют канлы), по этой причине и они были названы именем канлы. Все ветви
канлы (происходят) от их потомства.
Қорыта келгенде қаңлы этонимнің алғашқы мағынасы қан оғлы яғни өзен,
су бойындағы адамдар, рулар дегенді – білдірген де, кейін бұл атау
жоғарыдағы фонетикалық өзгерістерден кейін қаңлы түріне көшкен. Осы түрде
этноним ХІ ғ. .М.Қашқари еңбегінде кездеседі. Қаноғлы типтес этнонимдер
ертеде көп болған.
АлшынАлашын. Тарихи этнотопоним.
Оның ертеде ел аты болғандығына Ю.Зуевтің мына зерттеулері куә:
Выражении бо-ма (реч. не көнгі) является китайской калькой
соответствующего тюркского этнонима. Вставка в тексте Тундянь гласит:
Туцзюе пегих коней называют хэла; еще известна страна Хэла (АлаатАла +ат)
44.
Кіші жүз қазақтарының құрамына кіретін алшын тайпа одағының тарихы
туралы А.Харузиннің, Ш.Уәлихановтың, Н.Аристовтың, А.Харузиннің,
В.Бартольдтвң еңбегінде айтылған. Олардың пікірлерң С.Аманжоловтың 45,
В.Востров пен М.Мурзановтығ еңбектерінде 46 және Ю.Зуевтің жоғарыда
көрсетілген мақаласындна толық көрсетілген. У.К.Кеңесбаев пен Т.Жанұзақов
та жоғарыда аталған мақаласында пікір айтқан.
Алшын этнонимінің этимологиясы жөнінде алғаш рет Н.Аристов былай деп
жазды: По варианту, приведенному Казанцевым же, во владениях Алачи хана
или Алчена стали рождаться пегие и чубарые люди, называемые ченчак (рябые)
47. Профессор с.Аманжанов бұл этнонимді зетррей келе, алшындардың Отаны
Алтай болған, өткені ондағы көптеген жер-су аттары алшынмен және оған
кіретін ру-тайпа аттарына байланысты қойылған деп, алшын этнониміне али
деген сөздің қатынасы жоқ деп пікір жасаған.
Ал І.Кеңесбаев пен Т.Жанұзақов алшын этнонимінің этимологиясы Геродот
еңбегінде айтылып, Б.ғ.д. V ғасырда Қара Теңіз жағасында өмір сүрген
алозондармен тығыз байланысты деп қарайды. Оның алғашқы өла компоненті
түркі тілдерінде (башқұртша өла , якутше – улахан, қаз., қырғ. – ұлы)
үлкен, ғаламат, ұлы деген мағынада кездеседі, ал зөн монғол, тунгус-
маньчжур және түркі тілдерінде халық , тайпа дегенді білдреді. Сөйтіп
атаудың өзгеру схемасына авторлар бойынша көрсетеді: өлазан өлизон алзон
алсыналшын 48 .
Бұл этимологияның дамуы жағы – ол кезде, яғни б.ғ.д V ғасырда және
онан кейінгі дәуірде алшындар (тарихи алаатшиндар) Алтай маңында жүрген.
Сондықтан тарихи хронология мен территория қашықтығы бұл этимологияға күмән
келтіреді.
Туньдянь нұсқасындағы бо-ма сөзін Б.Зуев алат деген түркі этнонимнің
калькиен деп қарайды. Осы сөзге берген түсініктемеде Тунцяньның авторын
ала аттарды, туцзюелу (түркілер. – А.Ә.) хэла деп атауы деген көне
қытай нұсқауындағы хэли сөзін Ю.Зуев түрікше ала-ат деп түсіндіреді. Көне
тексте бұл елді жұмысының бәрі ала, сондықтан халық аты да содан алынған
деп көрсетілген. 49
Тань дәуіріндегі құжаттарда бұл тайпаның аты ғлочжи және сәл өзгеріске
түскен гэлочжи түрінде кездеседі. Ю.Зуев мұның алғашқысын алачиалчи,
соңғысын aloci деп оқиды.
Осы алачи тайпасының тарихын, көшу-қонысын, таралу аймағын зерттей
келіп жасаған Ю.Зуевтің қортындылары да бар. Ю.Зуев болса, ала-ат, алачи,
ала йонтлығ, алачин, алчин атауларын байланыстырып қараған. Бірақ алақ-
бұлақ, алка-бұлақ, булак-ат сияқты сөздерді жатқызуы тарихи тұрғыдан да,
лингвистикалық тұрғыдан да жазсақ нәрселер.
Сөз етіп отырған ала-ат, алачин, алшин этнонимдерінің көне формасы, -
біздіңше ала-атчин. Бұған тарихи жағынан VIII –X ғ. Жазылған Танхуйяо деп
аталатын көне қытай нұсқасындағы гэ-ло-чжи атауының түркі тілдерінде
өлағчиналачин атауың беретіндігі дәлел бола алады. 50 Егер сөз түбірі
Ю.Зуев айтқандай болса, онда ала(а)тчы сөзінен алачыналшын этнонимі
тумайды. Өйткені алачыналшин формаларындағы сөз соңындағы н дыбысының
түсіп қалмай, сақталып келуі біздің пікірімізді дәлелдейді. Ендігі мәселе
сөз аяғындағы –сыншын аффиксінің не екендігінде. Біздіңше Ю.Зуев
айтқандай ол монғол тілінің ғана жұрнағы емес, ертедегі түркі-монғол
тілдеріне ортақ жұрнақ – шан-шон, шғн ең өнімді бурят тіліндегі жұрнақ.
Автор бурят тіліндегі –ша аффикссінен –ша аффиксін бөліп қарап,
соңғысы мамандықты білдіретін жұрнақ деп есептейді: оро (олень) + шон
(оленовод), зигаһа (н) + шан (рыбак) т.б. Бұдан әрі ол бурят тіліндегі –ши
және –шин аффикстерін монғол тіліндегі –ч және –чин аффикстерін көптеген
зерттеушілер бір жұрнақ деп қараса кейбір бурят тілі мамандары -ша
аффиксін тек сын есімге тән жұрнақ деп қарайтынын айтады.
Автор бұл құбылыстық сыры ой ертеде зат есім мен сын есімнің бір-
бірінен ажырамағының, сондықтан олардың сөз тудыратын орынды айта келіп
тілдің даму барысында бұл аффикстер әр түрлі лексика-семантикалық мағынаға
ие болғанын, яғни сараланғанын көрсетеді 51.
Бурят-моғол тілдеріндегі –чин жұрнағының шығуы мен даму барысы туралы
профессор Г.Д.Санжиевтің пікірі ғылыми дәлелді. Ол былай деп жазды: Этот
показатель –н превратился в покоритель множественности не потому, что он
стал наращиваться на основу с конечным –чіг – ши. Здесь дело обстоит
совершенно иначе, нежели с другими показателями множественности, ибо в
монгольском языке –чі, -ша как форма единственного числа сложилась
позднее: первоначально имена с окончаниями –чін обозначали наименование
целых коллективов, целых соц. Групп и употреблялись в качестве родовых и
племенных названий (керемучін – керемучины от керему белка, булағачін
- булачочины от булага соболь и т.д.). И лишь потом путем отсечения или
выпадения конечного -н образуется форма единственного числа на –чі –ши.
Таким образом, в данном случае сначала было множественное число, а потом
единственное. Иными словами, суффикс –чін –шан с исторической точки зрения
является неделаным и неразложимым показателем множественности 52.
Сөйтіп бұл факілерде бурят-монғол тілдеріндегі –тін, -чін, -тын, -гна,
-шан, -ч аффикстерің бір арнадан шыққандығын дәлелдейді. Ал бұл аффикстер
түркі тілдерінде болған деуге болады. Өйткені М.Қашқари еңбегінде –чын
жұрнағы арқылы жасалған сөз баршылық.
Жоғарыда келтірілген фактілерге қарап –чын қосымшасының мына тілдерге
қатысы бар екенін көруге болады.
-чын –чин, -ч (монғол тілінде)
-чын – шын, -ша (бурят тілінде)
-чын – чы шысысі (түркі тілдерінде)
Енді –чын жұрнағының алаат этнониміне ертедегі жалғанған дәуіріндегі
мағынасына келейік. Біздіңше –чын жұрнағы ертеде, жоғарыда профессор
Г.Р.Санжеев көрсеткендей, сөз аяғында жалғанып, ру және тайпа аттарының
көрсеткіші болған. Бұл дәстүр сол ертедегі түркі тайпаларының тілдерінде де
қатар өмір сүрген болуы керек. Айтылмыш жұрнақтың көне дәуірлерінде түркі-
монғол тілдерінде екі қызметі болған: 1) көбіне жандар, аң аттарына т.б.
байланысты сөздерге жалғанып оны тиянақты сол рудың не тайпасының атын
айналдыратын болған. Мәселен, жоғарыда Г.Р.Санжиевтің еңбегінде келтірілген
керему (белка), булага (соболь) сөздері жеке тұрып ру атын жасамайды,
оларға –чин жұрнағы қосылғанда ғана ру атына айналған. Сол сияқты алаат
сөздері де тайпа атына айналмай, бұған –чын жұрнағы қосылғанда ғана
ала(а)тшын этнониміне айналған. Бірақ кейінгі дәуірлерде –чын жұрнағы
қосылу міндетті болмаған, өйткені осы ала(а)тшые (алачын) этнонимінің өзі
де кейбір тарихи нұсқаларда алат түрінде кездесетіні жоғарыда көрсетілген;
2) –чын жұрнағының ертедегі екінші қызметі жинақтау, көптін мағынаны
білдіру сияқты. Сонда ала(а)тилен дегенде бұған ала(а)ттарға жататын көп
адамдар енетінін аңғартады. Сөйтіп бұл жұрнақ шартты түрде рулық-жинақтау
мәндегі аффикс деп атаймыз.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz