Салықтық есеп
1 САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Салықтық есептің мәні мен принциптері.
1.2 Бухгалтерлік және салықтық есептердің арақатынасы.
1.1 Салықтық есептің мәні мен принциптері.
1.2 Бухгалтерлік және салықтық есептердің арақатынасы.
Салықтық реформалар біздің еліміздегі ең бір қиыншылықты мәселелердің бірі болып табылады, өйткені салықтық жүйе ‒ нарықтық қатынастардың маіызды элементі және елдегі экономикалық жаңартулардың сәттілігі көбіне соның дұрыстығына байланысты болады. Сондықтан да салықты алуға тырысатын мемлекет қатаң салықтық міндеттемелер қоюына келеді, оларды орындамау мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен жазаланады, олар қылмыстық жазаға тартылуға дейін де барады. Америка мемлекеттігінің «негізін қалаушы әкесі» Бенджамин Франклин: «Өмірде сөзсіз екі-ақ нәрсе: өлім мен салық», ‒ деп тегіннен-тегін айтпаған [1, с.31].
Салық ‒ практика мен теорияда ұзақ уақыттық қалыптасуды бастан кешкен, қисынды, көпфункционалды құндық категория. Салықтар, табысты жинау мен қайта бөлу әдісі ретінде мемлекетпен бірге пайда болды.
Салықтардың түпнегізін түсінуге салық салу теорияларының классигі А.Смит еңбектерінің маңызы зор [2, c.16], оның көзқарастары мемлекеттердің негізін қалады. А.Смит салық салудың келесідей принциптерін көрсетті, оның айтуынша, принциптер салықтардың сай болуы тиіс талаптары:
‒ азаматтар мүмкіндігінше қабілеттері мен күштеріне сәйкес үкіметті ұстап тұруға қатысуы қажет, яғни мемлекеттің қамқорлығы мен қорғауына сәйкес, алған табыстарына салық төлеуі тиіс. Кез келген салық міндетті түрде теңсіздік болып табылады, себебі 1/3-ң алатыны болғандықтан, қалған 2-не қатыстығы жоқ.
‒ әрбір жеке тұлға төлеуге мідеттелген салық өз еркінше емес, дәл анықталуы тиіс. Төлеу мерзімі, әдісі, сомасы, барлығы төлеуші күшін де, басқаға да анық болуы тиіс.
‒ әрбір салық төлеуші үшін ыңғайлы уақытпен әдіс бойынша алынуы тиіс.
‒ халықтың қалтасынан алынатын әрбір салықтың мемлекет қазынасына артық түсімдерден мүмкіндігінше кең болуын қарастыра отырып белгілеуін көздеу қажет.
Сөйтіп, біздің көзқарасымыз бойынша, салық салу салықтардың практикалық арналымын жүзеге асыратын төрт функция орындайды, ол сурет 1-де көрсетілген.
Фискалдық функция ‒ негізгі функция; ол табыстардың бюджет пен зейнетақы кадрларының мемлекеттік бағдарламаларды орындау мақсатымен қалыптасуын, шоғырлануын білдіреді. Бұл қаржылар әлеуметтік қызметтер, ауылшаруашылық қажеттіліктер, сыртқы саясатты қолдауға, қорғаныс, қауіпсіздік, әкімшілік басқарушылық шығындар, мемлекеттік қарыз бойынша төлемдерге жұмсалады.
Салық ‒ практика мен теорияда ұзақ уақыттық қалыптасуды бастан кешкен, қисынды, көпфункционалды құндық категория. Салықтар, табысты жинау мен қайта бөлу әдісі ретінде мемлекетпен бірге пайда болды.
Салықтардың түпнегізін түсінуге салық салу теорияларының классигі А.Смит еңбектерінің маңызы зор [2, c.16], оның көзқарастары мемлекеттердің негізін қалады. А.Смит салық салудың келесідей принциптерін көрсетті, оның айтуынша, принциптер салықтардың сай болуы тиіс талаптары:
‒ азаматтар мүмкіндігінше қабілеттері мен күштеріне сәйкес үкіметті ұстап тұруға қатысуы қажет, яғни мемлекеттің қамқорлығы мен қорғауына сәйкес, алған табыстарына салық төлеуі тиіс. Кез келген салық міндетті түрде теңсіздік болып табылады, себебі 1/3-ң алатыны болғандықтан, қалған 2-не қатыстығы жоқ.
‒ әрбір жеке тұлға төлеуге мідеттелген салық өз еркінше емес, дәл анықталуы тиіс. Төлеу мерзімі, әдісі, сомасы, барлығы төлеуші күшін де, басқаға да анық болуы тиіс.
‒ әрбір салық төлеуші үшін ыңғайлы уақытпен әдіс бойынша алынуы тиіс.
‒ халықтың қалтасынан алынатын әрбір салықтың мемлекет қазынасына артық түсімдерден мүмкіндігінше кең болуын қарастыра отырып белгілеуін көздеу қажет.
Сөйтіп, біздің көзқарасымыз бойынша, салық салу салықтардың практикалық арналымын жүзеге асыратын төрт функция орындайды, ол сурет 1-де көрсетілген.
Фискалдық функция ‒ негізгі функция; ол табыстардың бюджет пен зейнетақы кадрларының мемлекеттік бағдарламаларды орындау мақсатымен қалыптасуын, шоғырлануын білдіреді. Бұл қаржылар әлеуметтік қызметтер, ауылшаруашылық қажеттіліктер, сыртқы саясатты қолдауға, қорғаныс, қауіпсіздік, әкімшілік басқарушылық шығындар, мемлекеттік қарыз бойынша төлемдерге жұмсалады.
1 САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Салықтық есептің мәні мен принциптері.
Салықтық реформалар біздің еліміздегі ең бір қиыншылықты мәселелердің
бірі болып табылады, өйткені салықтық жүйе ‒ нарықтық қатынастардың маіызды
элементі және елдегі экономикалық жаңартулардың сәттілігі көбіне соның
дұрыстығына байланысты болады. Сондықтан да салықты алуға тырысатын
мемлекет қатаң салықтық міндеттемелер қоюына келеді, оларды орындамау
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен жазаланады, олар қылмыстық жазаға
тартылуға дейін де барады. Америка мемлекеттігінің негізін қалаушы әкесі
Бенджамин Франклин: Өмірде сөзсіз екі-ақ нәрсе: өлім мен салық, ‒ деп
тегіннен-тегін айтпаған [1, с.31].
Салық ‒ практика мен теорияда ұзақ уақыттық қалыптасуды бастан кешкен,
қисынды, көпфункционалды құндық категория. Салықтар, табысты жинау мен
қайта бөлу әдісі ретінде мемлекетпен бірге пайда болды.
Салықтардың түпнегізін түсінуге салық салу теорияларының классигі
А.Смит еңбектерінің маңызы зор [2, c.16], оның көзқарастары мемлекеттердің
негізін қалады. А.Смит салық салудың келесідей принциптерін көрсетті, оның
айтуынша, принциптер салықтардың сай болуы тиіс талаптары:
‒ азаматтар мүмкіндігінше қабілеттері мен күштеріне сәйкес үкіметті
ұстап тұруға қатысуы қажет, яғни мемлекеттің қамқорлығы мен қорғауына
сәйкес, алған табыстарына салық төлеуі тиіс. Кез келген салық міндетті
түрде теңсіздік болып табылады, себебі 13-ң алатыны болғандықтан, қалған 2-
не қатыстығы жоқ.
‒ әрбір жеке тұлға төлеуге мідеттелген салық өз еркінше емес, дәл
анықталуы тиіс. Төлеу мерзімі, әдісі, сомасы, барлығы төлеуші күшін де,
басқаға да анық болуы тиіс.
‒ әрбір салық төлеуші үшін ыңғайлы уақытпен әдіс бойынша алынуы тиіс.
‒ халықтың қалтасынан алынатын әрбір салықтың мемлекет қазынасына
артық түсімдерден мүмкіндігінше кең болуын қарастыра отырып белгілеуін
көздеу қажет.
Сөйтіп, біздің көзқарасымыз бойынша, салық салу салықтардың
практикалық арналымын жүзеге асыратын төрт функция орындайды, ол сурет 1-
де көрсетілген.
Фискалдық функция ‒ негізгі функция; ол табыстардың бюджет пен
зейнетақы кадрларының мемлекеттік бағдарламаларды орындау мақсатымен
қалыптасуын, шоғырлануын білдіреді. Бұл қаржылар әлеуметтік қызметтер,
ауылшаруашылық қажеттіліктер, сыртқы саясатты қолдауға, қорғаныс,
қауіпсіздік, әкімшілік басқарушылық шығындар, мемлекеттік қарыз бойынша
төлемдерге жұмсалады.
Сурет 1 ‒ Салықтардың маңызды функциялары (автордың арнайы әдебиеттерді
зерттеуі нәтижесінде жасалған).
Әлеуметтік фунция салық салудың әр түрлі сомалары негізінде жүзеге
асады. Бұл функцияның арқасында табыстары әр түрлі халық арасында бөлу
жүреді. Әлеуметтік функцияның мысалдары ретінде табысқа прогрессивті салық
салу, салықтық жеңілдіктер, бағалы заттарға акциздер.
Реттеушілік фунция мемлекеттік салықтық саясаттың мақсаттарын жүзеге
асыру механизмдерінің жұмысына бағытталған. Бұл функция салықтардың
инвестициялық процестерге, өндірістің өсімі мен төмендеуі және оның
құрылымына әсер етеді. Бұл функцияның мәні: салықтар тұтынуға арналған
ресурстарға салынады, ал өндірістік қорларға бағытталған ресурстар салықтан
босатылады, сондықтан да бұл функцияның үш құраушысы бар:
‒ ынталандырушы қосымша функциясы жеңілдіктер мен салықтан
босатулардан тұрады
‒ ынтасыздандырушы қосымша функциясы түрлі салықтық қойылымдарды
ынталандыру арқылы құмар ойын бизнесін, т.б. тежеу, кедендік баждарды
көтеру арқылы, елден капиталды шығаруды тоқтату.
‒ өндірушілік қосымша функциясы қолданылып жатқан ресурстарды қайта
жаңғырту үшін капиталды шоғырландыруға арналған.
Бақылау функциясы мемлекетке салықтық түсімдердің бюджетке дұрыс,
толық әрі дер кезінде түсуін қамтамасыз етуге, олардың көлемін қаржылық
ресурстарға деген қажеттілікпен салыстырып, нәтижесінде салық жүйесінің ,
бюджет саясатының реформаларын жүргізуге көмектеседі.
Жоғарыдағын жалпылай келе, келесідей қорытындыға келуге болады, салық
‒ бұл мемлекеттің ұйымдар мен азаматтардан белгілі мөлшерде, заңмен
белгіленген тәртіппен жиналатын алымдары.
Ол мемлекеттің пайда болуынан бастап қалыптаса бастаған және қоғамдағы
экономикалық қатынастардың міндетті бөлігі болып табылады. Қазіргі дамыған
қоғамда салықтар ‒ мемлекеттің негізгі табыс формасы. Бұдан басқа, салықтық
механизм мемлекеттің қоғамдық өндіріске, оның динамикасы мен құрылымына
экономикалық тұрғыдан әсер ету құралы болып табылады [3, c.21].
Cалықтық кезең және есептік кезең түсініктерін айыра білген жөн.
Кейде олар бір-біріне сәйкес келуі мүмкін, ал кейде есептілік салықтық
кезеңге бірнеше жасалуы мүмкін.
Бір салықтық кезең ішінде салық салу базасы куммулятивтік және
куммулятивтік емес әдістермен жүзеге асыруы мүмкін, яғни бөліп-бөліп немесе
кезең басындағы өспелі нәтижелермен. Белгіленген салықтық кезеңге карай,
салықтардың мерзімдік және периодтық-календарлық түрлерін ажыратады.
Мерзімдік салықтардың кезеңі салық салу объектісі пайда болғаннан кейін
басталады. Негізінен оларға акциздер жатады. Мысалға, спирттің барлық
түрлеріне, алкогольді өнімдерге, шылым өнімдеріне бюджетке акцизді төлеу
операциясының жүзеге асырылуынан кейін 10 күннен кешіктірілмей жүзеге
асурылуы тиіс. Сонымен қатар сатып алынған көлік қүралдарына салық оны
тіркеуге қойғанға дейін немесе тіркеген кезде төленуі қажет.
Периодтық салықтар белгіленген күнтізбелік мерзімде төленеді. Сонымен
қатар салық төлеушілер салықтық жеңілдіктерді қолданады. Жеңілдіктер
салықтық міндеттеме көлемін төмендетуге және кейінге қалдыруға қолданылады
(бұл жағдайда салық төлеушіге тегін несие немесе жеңілдетілген түрде
беріледі). Салықтық жеңілдіктер салық құрылымының қай элементтеріне өзгеріс
енгізілуіне қарай 3 түрге бөлінеді: салық төлеуден босату, жеңілдік
(скидки), салықтық несиелер.
Салық төлеуден босату ‒ бұл салық салу объектілері болып табылатын
кейбір салықтардан босату. Ондай жеңілдіктер барлық төлеушілер немесе
кейбір олардың категорияларына, тұрақты түрде немесе белгілі бір мерзімге
берілуі мүмкін.
Жеңілдіктер (скидки) ‒салықтық базаны белгілі бір мөлшерде төмендету
бағытталған жеңілдік түрі. Олар өз кезегінде лимиттелген (шектелген) және
лимиттелмеген (шектелмеген) болып бөлінеді. Яғни лимиттелген түрінде
жеңілдік көлемі шектеулі болады, ал лимиттелген жағдайда салықтық
міндеттеме төлеуші шығындарын толық қысқартуы да мүмкін. Жеңілдіктер
сонымен қатар жалпы (барлық салық төлеушілерге) және арнайы (кейбір жеке
категориялы субъектілерге) деп те бөлінеді.
Салықтық несиелер ‒ бұл салықтық қойылымды кемітуге бағытталған
жеңілдіктер түрі. Бұл кредиттің көпшілік түрі қайтарымсыз да, тегін де
болады. Салықтық несие берудің келесідей формалары белгілі:
‒ салық қойлымын төмендету
‒ жалпы салықтардан шегеріп, ұстап қалу
‒ салық төлеуді кейінге қалдыру, салықты бөліп төлеу
‒ бұрын төленген салықты қайтарып беру (белгілі бір бөлігін қайтару)
‒ бұрын төленген салықты есепке ала салу
‒ инвестициялық салықтық кредит [4, с.25]
Жалпы салықтардан шегерім жасау толық және бөлшектеп, белгілі бір
уақытқа немесе мерзімсіз жүзеге асырылуы мүмкін. Салық төлеуден белгілі бір
мерзімге толығымен босатылу салықтық демалыстар деп аталады.
Салық төлеуді кейінге қалдыру ‒ салықтық міндеттемені төлеу мерзімі
одан біраз уақытқа кейінге қалдыру.
Салықты бөліп төлеу ‒ салықтың толық көлемін бірнеше бөліктерге бөліп,
әрбір бөлікті төлеу мерзімін белгілеу.
Бұрын төленген салықты қайтарып берудің басқаша аты ‒ салықтық
амнистия.
Инвестициялық салықтық кредит ‒ бұл салықты (немесе оның бөлігін)
натуралды орындау болып табылады. Бұл қызмет жергілікті билік органдарымен
жергілікті бюджетке түсетін салық сомасы көлемінде беріледі. Салық төлеуші
ол міндеттемені өз қызмет ету аясымен немесе өзінің әлеуметтік статусы мен
мүліктік жағдайымен атқарады [5, c.63].
Инвестициялық салықтық несие ‒ бұл жаңа немесе қазіргі кезде бар
өндірістерді кеңейтуге, жаңғыртуға инвестициялар салатын төлеушілерге түрлі
салықтық жеңілдіктер беру болып табылады [6, c.72].
Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты біздің елімізде салық жүйесін
және механизмін жақсарту процесі басталды. Сөйтіп, ҚР салық жүйесінің
негіздері қаланды, ол жүйенің жұмыс істеуінің методологиялық тетіктері
жасалып, жақсартылды, 2001жылдың 12 маусымында №209-II Салықтар және
бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР Кодексі қабылданып,
түзетілді. ҚР салық кодексі төлеуші түсінігін, салық салу принциптері мен
объектісін, салықтар сыныптамасын және т.б. сұрақтарды нақты әрі дәл
айқындайды. Алайда практикада көрінгендей, салық кодексінің осындай
қаланған негіздеріне қармастан, салықтарды дұрыс есептеу мен жинауда біраз
қиыншылықтар туындайды екен. Салық салу бойынша нормативтік актілер
анализы, қазір қолданылып жүрген есептеу заңнамалары мен бухгартерлік
есептегі өзгертулер халықаралық стандарттарға көшуге жарамсыз болып қалады.
Салық салуда болып жатқан өзгертулер салықтық төлемдер жасау кезіндегі
есептіліктерде мүлдем ескерілмейді екен [7, c.129].
Салықтарды есептеу жүйесінің негізінде салық салу талаптарын ескере
отыра қаржылық есептіліктің шеңберінде жүзеге асатын бюджет пен зейнетақы
қорларымен есеп айрысу жатады. Айта кететін жайт, бұл жүйенің негізгі
мақсаты қаржылық және салықтық есептіліктерін жасау үшін аса қажетті
ұйымның салықтық міндеттемелері туралы толық әрі сенімді ақпаратты
қалыптастыру. Бұл жағдайда, салықтарды есепке алу жүйесі төлеушінің
салықтық міндеттемелерін дұрыс есептеу үшін қажетті шарушылық және қаржылық
ақпаратты жинау, бекіту және өңдеу кешенін құрайды. Салықтарды есептеу
шоттарын реттейтін нормалар мен негіздер бухгалтерлік те, салықтық та
заңнамаларда көстетілген.
Салықтарды есептеу жүйесінің зерттеу пәні болып жалрылама түрде
ұйымдардың өндірістік және өндірістік емес іс-әрекеттері табылады, бұл
әрекеттер нәтижесінде салық төлеушіде салықтық міндеттемелер пайда болады,
яғни салықтық есептіліктің объектісі болып ұйымның қаржылық шаруашылық
қызметі нәтижесінде пайда болған табыс саналады, қаржылық шаруашылық қызмет
нәтижесіне келесілерді жатқызуға болады: белгілі бір тауарлар құны, өнімнің
қосымша құны, ұйым мүлкі, кейбір қызметтер түрі, т.б.
Салықтық есептіліктің мағынасы мен мазмұнын қарасытыра отыра, талдауды
бюджетке төленетін салықтық сомасын есептеуден бөлек жүргізуге болмайды,
өйткені салықтық есептіліктің басты мақсаты ‒‒ салықтық міндеттемелердің
нақты көлемін анықтау болып табылады.
Бұл жағдайда бухгалтерлік және салықтық есептіліктегі сәйкессіздіктер
салықтық есептілікті екі көзқарас тұрғысынан қарастыру болатындығын
көрсетеді: кең мағынада және тар мағынада.
Кең мағынада салықтық есептілік салық төлеушінің мүлкін тіркеу, оның
жүзеге асыратын шаруашылық операцияларын және олардың нәтижелерін есепке
алуға бағытталған бюджетке түсетін салық сомасын анықтау процесі. Яғни
салықтық есептілікті осы тұрғыдан қарастырсақ, ұйым ішінде болып жатқан
түрлі бухгалтерлік және статистикалық есептерді қоса алғанда, салықтарды
есептеуге байланысты барлық есептіліктерді салықтық есептілікке жатқызуға
болады. Басқаша айтқанда, бухгалтерлік есеп бюджетке түсуі қажет қандай да
бір бір салықты есептейтін болса, онда ол екі функция атқарады: есепті-
қаржылық (негізгі функциясы) және есепті-салықтық (көмекші функция).
Тар мағынада салықтық есептілік бюджетке төленетін салықтар соммаларын
есептеуде бухгалтерлік есептілік қолданылмайтын жағдайда іске қосылатын
арнайы жүйе. Яғни бұл күйде салықтық есептілікті жеке, тәуелсіз жүйе
қаржылық қатынастар жүйесі ретінде қарастыруға болады. Алайда, салықтық
есептілікті тек тар мағынасында қарастыру онша дұрыс емес, біріншіден,
бұндай анықтама беру салықты есептеу үшін маңызды бухгалтерлік қызметтердің
тұтас блогын алып тастайды, екіншіден, салықтық есептілік тарихи тұрғыдан
бухгалтерлік есептіліктен бастау алады [8, c.9].
Сонымен бірге, айта кететін жайт, таза күйінде салықтық есептілік аз
қолданылады, оның метадалогиясы барлық жерде бухгалтерлік есептілікке
негізделген. Басқаша айтқанда, бюджетке салықты аударуды есептей
бастағанда, бухгалтерлік есеп өзінің таза қаржылық-есептілік функциясынан
басқа қызметтерді де атқара бастайды да салықтық есептілікке айналады
(сурет 2) [8, c.11].
Cурет-2. Салықтық міндеттерді есептеу үшін жиналатын ақпарат жинау
жүйесі (арнайы әдебиеттерді зерттеу нәтижесіндегі автордың өзінің құрған
сызбасы).
Сонымен салықтық есептілік дегеніміз ‒ салықтық міндеттемені дұрыс
есептеу мен орындауға қажетті қаржылық-шаруашылық ақпаратты жинау, тіркеу
және өңдеу жүйесі.
Салық салу бойынша заңнамалық актілерде салықтық есептілік бойынша
қатынастардың регламентациясы әдетте салық салу мақсаттары
конструкцясында көрсетіледі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Салықтық есептің мәні мен принциптері.
Салықтық реформалар біздің еліміздегі ең бір қиыншылықты мәселелердің
бірі болып табылады, өйткені салықтық жүйе ‒ нарықтық қатынастардың маіызды
элементі және елдегі экономикалық жаңартулардың сәттілігі көбіне соның
дұрыстығына байланысты болады. Сондықтан да салықты алуға тырысатын
мемлекет қатаң салықтық міндеттемелер қоюына келеді, оларды орындамау
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен жазаланады, олар қылмыстық жазаға
тартылуға дейін де барады. Америка мемлекеттігінің негізін қалаушы әкесі
Бенджамин Франклин: Өмірде сөзсіз екі-ақ нәрсе: өлім мен салық, ‒ деп
тегіннен-тегін айтпаған [1, с.31].
Салық ‒ практика мен теорияда ұзақ уақыттық қалыптасуды бастан кешкен,
қисынды, көпфункционалды құндық категория. Салықтар, табысты жинау мен
қайта бөлу әдісі ретінде мемлекетпен бірге пайда болды.
Салықтардың түпнегізін түсінуге салық салу теорияларының классигі
А.Смит еңбектерінің маңызы зор [2, c.16], оның көзқарастары мемлекеттердің
негізін қалады. А.Смит салық салудың келесідей принциптерін көрсетті, оның
айтуынша, принциптер салықтардың сай болуы тиіс талаптары:
‒ азаматтар мүмкіндігінше қабілеттері мен күштеріне сәйкес үкіметті
ұстап тұруға қатысуы қажет, яғни мемлекеттің қамқорлығы мен қорғауына
сәйкес, алған табыстарына салық төлеуі тиіс. Кез келген салық міндетті
түрде теңсіздік болып табылады, себебі 13-ң алатыны болғандықтан, қалған 2-
не қатыстығы жоқ.
‒ әрбір жеке тұлға төлеуге мідеттелген салық өз еркінше емес, дәл
анықталуы тиіс. Төлеу мерзімі, әдісі, сомасы, барлығы төлеуші күшін де,
басқаға да анық болуы тиіс.
‒ әрбір салық төлеуші үшін ыңғайлы уақытпен әдіс бойынша алынуы тиіс.
‒ халықтың қалтасынан алынатын әрбір салықтың мемлекет қазынасына
артық түсімдерден мүмкіндігінше кең болуын қарастыра отырып белгілеуін
көздеу қажет.
Сөйтіп, біздің көзқарасымыз бойынша, салық салу салықтардың
практикалық арналымын жүзеге асыратын төрт функция орындайды, ол сурет 1-
де көрсетілген.
Фискалдық функция ‒ негізгі функция; ол табыстардың бюджет пен
зейнетақы кадрларының мемлекеттік бағдарламаларды орындау мақсатымен
қалыптасуын, шоғырлануын білдіреді. Бұл қаржылар әлеуметтік қызметтер,
ауылшаруашылық қажеттіліктер, сыртқы саясатты қолдауға, қорғаныс,
қауіпсіздік, әкімшілік басқарушылық шығындар, мемлекеттік қарыз бойынша
төлемдерге жұмсалады.
Сурет 1 ‒ Салықтардың маңызды функциялары (автордың арнайы әдебиеттерді
зерттеуі нәтижесінде жасалған).
Әлеуметтік фунция салық салудың әр түрлі сомалары негізінде жүзеге
асады. Бұл функцияның арқасында табыстары әр түрлі халық арасында бөлу
жүреді. Әлеуметтік функцияның мысалдары ретінде табысқа прогрессивті салық
салу, салықтық жеңілдіктер, бағалы заттарға акциздер.
Реттеушілік фунция мемлекеттік салықтық саясаттың мақсаттарын жүзеге
асыру механизмдерінің жұмысына бағытталған. Бұл функция салықтардың
инвестициялық процестерге, өндірістің өсімі мен төмендеуі және оның
құрылымына әсер етеді. Бұл функцияның мәні: салықтар тұтынуға арналған
ресурстарға салынады, ал өндірістік қорларға бағытталған ресурстар салықтан
босатылады, сондықтан да бұл функцияның үш құраушысы бар:
‒ ынталандырушы қосымша функциясы жеңілдіктер мен салықтан
босатулардан тұрады
‒ ынтасыздандырушы қосымша функциясы түрлі салықтық қойылымдарды
ынталандыру арқылы құмар ойын бизнесін, т.б. тежеу, кедендік баждарды
көтеру арқылы, елден капиталды шығаруды тоқтату.
‒ өндірушілік қосымша функциясы қолданылып жатқан ресурстарды қайта
жаңғырту үшін капиталды шоғырландыруға арналған.
Бақылау функциясы мемлекетке салықтық түсімдердің бюджетке дұрыс,
толық әрі дер кезінде түсуін қамтамасыз етуге, олардың көлемін қаржылық
ресурстарға деген қажеттілікпен салыстырып, нәтижесінде салық жүйесінің ,
бюджет саясатының реформаларын жүргізуге көмектеседі.
Жоғарыдағын жалпылай келе, келесідей қорытындыға келуге болады, салық
‒ бұл мемлекеттің ұйымдар мен азаматтардан белгілі мөлшерде, заңмен
белгіленген тәртіппен жиналатын алымдары.
Ол мемлекеттің пайда болуынан бастап қалыптаса бастаған және қоғамдағы
экономикалық қатынастардың міндетті бөлігі болып табылады. Қазіргі дамыған
қоғамда салықтар ‒ мемлекеттің негізгі табыс формасы. Бұдан басқа, салықтық
механизм мемлекеттің қоғамдық өндіріске, оның динамикасы мен құрылымына
экономикалық тұрғыдан әсер ету құралы болып табылады [3, c.21].
Cалықтық кезең және есептік кезең түсініктерін айыра білген жөн.
Кейде олар бір-біріне сәйкес келуі мүмкін, ал кейде есептілік салықтық
кезеңге бірнеше жасалуы мүмкін.
Бір салықтық кезең ішінде салық салу базасы куммулятивтік және
куммулятивтік емес әдістермен жүзеге асыруы мүмкін, яғни бөліп-бөліп немесе
кезең басындағы өспелі нәтижелермен. Белгіленген салықтық кезеңге карай,
салықтардың мерзімдік және периодтық-календарлық түрлерін ажыратады.
Мерзімдік салықтардың кезеңі салық салу объектісі пайда болғаннан кейін
басталады. Негізінен оларға акциздер жатады. Мысалға, спирттің барлық
түрлеріне, алкогольді өнімдерге, шылым өнімдеріне бюджетке акцизді төлеу
операциясының жүзеге асырылуынан кейін 10 күннен кешіктірілмей жүзеге
асурылуы тиіс. Сонымен қатар сатып алынған көлік қүралдарына салық оны
тіркеуге қойғанға дейін немесе тіркеген кезде төленуі қажет.
Периодтық салықтар белгіленген күнтізбелік мерзімде төленеді. Сонымен
қатар салық төлеушілер салықтық жеңілдіктерді қолданады. Жеңілдіктер
салықтық міндеттеме көлемін төмендетуге және кейінге қалдыруға қолданылады
(бұл жағдайда салық төлеушіге тегін несие немесе жеңілдетілген түрде
беріледі). Салықтық жеңілдіктер салық құрылымының қай элементтеріне өзгеріс
енгізілуіне қарай 3 түрге бөлінеді: салық төлеуден босату, жеңілдік
(скидки), салықтық несиелер.
Салық төлеуден босату ‒ бұл салық салу объектілері болып табылатын
кейбір салықтардан босату. Ондай жеңілдіктер барлық төлеушілер немесе
кейбір олардың категорияларына, тұрақты түрде немесе белгілі бір мерзімге
берілуі мүмкін.
Жеңілдіктер (скидки) ‒салықтық базаны белгілі бір мөлшерде төмендету
бағытталған жеңілдік түрі. Олар өз кезегінде лимиттелген (шектелген) және
лимиттелмеген (шектелмеген) болып бөлінеді. Яғни лимиттелген түрінде
жеңілдік көлемі шектеулі болады, ал лимиттелген жағдайда салықтық
міндеттеме төлеуші шығындарын толық қысқартуы да мүмкін. Жеңілдіктер
сонымен қатар жалпы (барлық салық төлеушілерге) және арнайы (кейбір жеке
категориялы субъектілерге) деп те бөлінеді.
Салықтық несиелер ‒ бұл салықтық қойылымды кемітуге бағытталған
жеңілдіктер түрі. Бұл кредиттің көпшілік түрі қайтарымсыз да, тегін де
болады. Салықтық несие берудің келесідей формалары белгілі:
‒ салық қойлымын төмендету
‒ жалпы салықтардан шегеріп, ұстап қалу
‒ салық төлеуді кейінге қалдыру, салықты бөліп төлеу
‒ бұрын төленген салықты қайтарып беру (белгілі бір бөлігін қайтару)
‒ бұрын төленген салықты есепке ала салу
‒ инвестициялық салықтық кредит [4, с.25]
Жалпы салықтардан шегерім жасау толық және бөлшектеп, белгілі бір
уақытқа немесе мерзімсіз жүзеге асырылуы мүмкін. Салық төлеуден белгілі бір
мерзімге толығымен босатылу салықтық демалыстар деп аталады.
Салық төлеуді кейінге қалдыру ‒ салықтық міндеттемені төлеу мерзімі
одан біраз уақытқа кейінге қалдыру.
Салықты бөліп төлеу ‒ салықтың толық көлемін бірнеше бөліктерге бөліп,
әрбір бөлікті төлеу мерзімін белгілеу.
Бұрын төленген салықты қайтарып берудің басқаша аты ‒ салықтық
амнистия.
Инвестициялық салықтық кредит ‒ бұл салықты (немесе оның бөлігін)
натуралды орындау болып табылады. Бұл қызмет жергілікті билік органдарымен
жергілікті бюджетке түсетін салық сомасы көлемінде беріледі. Салық төлеуші
ол міндеттемені өз қызмет ету аясымен немесе өзінің әлеуметтік статусы мен
мүліктік жағдайымен атқарады [5, c.63].
Инвестициялық салықтық несие ‒ бұл жаңа немесе қазіргі кезде бар
өндірістерді кеңейтуге, жаңғыртуға инвестициялар салатын төлеушілерге түрлі
салықтық жеңілдіктер беру болып табылады [6, c.72].
Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты біздің елімізде салық жүйесін
және механизмін жақсарту процесі басталды. Сөйтіп, ҚР салық жүйесінің
негіздері қаланды, ол жүйенің жұмыс істеуінің методологиялық тетіктері
жасалып, жақсартылды, 2001жылдың 12 маусымында №209-II Салықтар және
бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР Кодексі қабылданып,
түзетілді. ҚР салық кодексі төлеуші түсінігін, салық салу принциптері мен
объектісін, салықтар сыныптамасын және т.б. сұрақтарды нақты әрі дәл
айқындайды. Алайда практикада көрінгендей, салық кодексінің осындай
қаланған негіздеріне қармастан, салықтарды дұрыс есептеу мен жинауда біраз
қиыншылықтар туындайды екен. Салық салу бойынша нормативтік актілер
анализы, қазір қолданылып жүрген есептеу заңнамалары мен бухгартерлік
есептегі өзгертулер халықаралық стандарттарға көшуге жарамсыз болып қалады.
Салық салуда болып жатқан өзгертулер салықтық төлемдер жасау кезіндегі
есептіліктерде мүлдем ескерілмейді екен [7, c.129].
Салықтарды есептеу жүйесінің негізінде салық салу талаптарын ескере
отыра қаржылық есептіліктің шеңберінде жүзеге асатын бюджет пен зейнетақы
қорларымен есеп айрысу жатады. Айта кететін жайт, бұл жүйенің негізгі
мақсаты қаржылық және салықтық есептіліктерін жасау үшін аса қажетті
ұйымның салықтық міндеттемелері туралы толық әрі сенімді ақпаратты
қалыптастыру. Бұл жағдайда, салықтарды есепке алу жүйесі төлеушінің
салықтық міндеттемелерін дұрыс есептеу үшін қажетті шарушылық және қаржылық
ақпаратты жинау, бекіту және өңдеу кешенін құрайды. Салықтарды есептеу
шоттарын реттейтін нормалар мен негіздер бухгалтерлік те, салықтық та
заңнамаларда көстетілген.
Салықтарды есептеу жүйесінің зерттеу пәні болып жалрылама түрде
ұйымдардың өндірістік және өндірістік емес іс-әрекеттері табылады, бұл
әрекеттер нәтижесінде салық төлеушіде салықтық міндеттемелер пайда болады,
яғни салықтық есептіліктің объектісі болып ұйымның қаржылық шаруашылық
қызметі нәтижесінде пайда болған табыс саналады, қаржылық шаруашылық қызмет
нәтижесіне келесілерді жатқызуға болады: белгілі бір тауарлар құны, өнімнің
қосымша құны, ұйым мүлкі, кейбір қызметтер түрі, т.б.
Салықтық есептіліктің мағынасы мен мазмұнын қарасытыра отыра, талдауды
бюджетке төленетін салықтық сомасын есептеуден бөлек жүргізуге болмайды,
өйткені салықтық есептіліктің басты мақсаты ‒‒ салықтық міндеттемелердің
нақты көлемін анықтау болып табылады.
Бұл жағдайда бухгалтерлік және салықтық есептіліктегі сәйкессіздіктер
салықтық есептілікті екі көзқарас тұрғысынан қарастыру болатындығын
көрсетеді: кең мағынада және тар мағынада.
Кең мағынада салықтық есептілік салық төлеушінің мүлкін тіркеу, оның
жүзеге асыратын шаруашылық операцияларын және олардың нәтижелерін есепке
алуға бағытталған бюджетке түсетін салық сомасын анықтау процесі. Яғни
салықтық есептілікті осы тұрғыдан қарастырсақ, ұйым ішінде болып жатқан
түрлі бухгалтерлік және статистикалық есептерді қоса алғанда, салықтарды
есептеуге байланысты барлық есептіліктерді салықтық есептілікке жатқызуға
болады. Басқаша айтқанда, бухгалтерлік есеп бюджетке түсуі қажет қандай да
бір бір салықты есептейтін болса, онда ол екі функция атқарады: есепті-
қаржылық (негізгі функциясы) және есепті-салықтық (көмекші функция).
Тар мағынада салықтық есептілік бюджетке төленетін салықтар соммаларын
есептеуде бухгалтерлік есептілік қолданылмайтын жағдайда іске қосылатын
арнайы жүйе. Яғни бұл күйде салықтық есептілікті жеке, тәуелсіз жүйе
қаржылық қатынастар жүйесі ретінде қарастыруға болады. Алайда, салықтық
есептілікті тек тар мағынасында қарастыру онша дұрыс емес, біріншіден,
бұндай анықтама беру салықты есептеу үшін маңызды бухгалтерлік қызметтердің
тұтас блогын алып тастайды, екіншіден, салықтық есептілік тарихи тұрғыдан
бухгалтерлік есептіліктен бастау алады [8, c.9].
Сонымен бірге, айта кететін жайт, таза күйінде салықтық есептілік аз
қолданылады, оның метадалогиясы барлық жерде бухгалтерлік есептілікке
негізделген. Басқаша айтқанда, бюджетке салықты аударуды есептей
бастағанда, бухгалтерлік есеп өзінің таза қаржылық-есептілік функциясынан
басқа қызметтерді де атқара бастайды да салықтық есептілікке айналады
(сурет 2) [8, c.11].
Cурет-2. Салықтық міндеттерді есептеу үшін жиналатын ақпарат жинау
жүйесі (арнайы әдебиеттерді зерттеу нәтижесіндегі автордың өзінің құрған
сызбасы).
Сонымен салықтық есептілік дегеніміз ‒ салықтық міндеттемені дұрыс
есептеу мен орындауға қажетті қаржылық-шаруашылық ақпаратты жинау, тіркеу
және өңдеу жүйесі.
Салық салу бойынша заңнамалық актілерде салықтық есептілік бойынша
қатынастардың регламентациясы әдетте салық салу мақсаттары
конструкцясында көрсетіледі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz