Төле бидің соттық шешімдері және қазақтың әдет - ғұрыптық құқығы

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 115 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ - ЗАҢ УНИВЕРСИТЕТІ

Мыңбатырова Нұрлайым Қанбатырқызы

Төле бидің соттық шешімдері және қазақтың әдет - ғұрыптық құқығы

Мамандық: 12. 00. 01 - құқық және мемлекет теориясы;

құқық және мемлекет тарихы; саяси - құқықтық ілімдер тарихы

Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертация

Ғылыми жетекші: ҚР ҰҒА академигі, заң

ғылымдарының докторы,

профессор С. З. Зиманов

Қазақстан Республикасы

Алматы

2002

Мазмұны

Кіріспе . . 3-9

І Төле бидің заманы және оның қоғам қайраткері, әрі би, әрі шешен ретінде қалыптасуы.

1. 1 XVІІ ғасырдың екінші жартысы - XVІІІ ғасырдың бас кезіндегі қазақ хандығының саяси қоғамдық өміріндегі билердің орны …… 10-

1. 2 Төле бидің қоғам қайраткері және би ретінде қалыптасуы және танылуы .

1. 3 Төле бидің өмір баянының негізгі кезеңдері .

ІІ Төле бидің биліктеріне талдау.

2. 1 Төле Әлібекұлының құқықтық, құқықтық қағидалық мәні бар өсиеттері, толғаулары, нақыл сөздері . .

2. 2 Төле би және жер-су дауы . .

2. 3 Төле және мал-мүлік дауы .

2. 4 Төле би және жесір дауы .

2. 5 Төле би және өлім-жарақат дауы . .

Қорытынды .

Пайдаланылған деректер тізімі

Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі.

Қазақ халқының және қоғамының мемлекеттік және құқықтық даму тарихында ерекше орынға ие әлеуметтік топ бар. Ол - қазақ халқының билері. Билер сонау есте жоқ ерте замандарда пайда болып халқымыздың ұзына бойғы тарихында белгілі бір даму сатыларын бастан өткерді. Бірақ қай уақыт, қай замандарда болмасын билердің қоғам өміріндегі белсенді бейнесі мен жағымды тұлғасы тұрақты болып қала берді. Майқы, Аяз билерден басталып, Абай, Шәкәрім, Жетес билердің қызметтерімен жалғасқан билер дәстүрі өмірлік өнеге мен жарқын оқиғаларға бай.

Қазақ билерінің ішінде шоқтығы биік, аттары ауыздан түспейтін, бүкіл билердің тұлғалық символына айналған үш есім бар. Олар - Төле, Қазыбек, Әйтеке. Бұлар қазақ қоғамына қиын-қыстау заман орнаған уақытта өмір сүріп, сол дәуірдің небір ауыртпалықтары мен шытырман қарама-қайшылықтарын шешуде ерен еңбек еткен халық қаһармандары, ел ұлдары еді.

Ел президенті Н. Ә. Назарбаев өзінің 1993 жылы 28 мамырда Ордабасында сөйлеген сөзінде үш бидің атын ерекше құрметпен атаған еді. “… Сол бір жан-жақтан жау анталап, іргеден қиқу кетпей тұрған тұста күллі ұлтты түгел ұйытып, ұйымшылдыққа бастаған, рухани ізденіске мұрындық болған кімдер еді?” /1. 2/ - деп сұрақ қойды Президент осы жиында. Сосын өз сұрағына өзі жауап берді: “Сондай даналардың ішінде дәуірдің үш кемеңгері деп танылған Әлібекұлы Төле бидің, Келдібекұлы Қазыбек бидің, Бәйбекұлы Әйтеке бидің орны бөлек. Барша қазақ баласы аттарын ардақтап, айтқандарын жаттаған осы үш бабамыздың ел алдындағы еңбегіне, халық қамын жеген қасиетті ісіне сөз жеткізіп баға беру қиын-ақ. Халық болып сақталғанымыз, міне бүгін егемен ел атанып тәуелсіздік туын тігіп отырғанымыз, тіпті басқасын былай қойғанда, ата-баба жерінде басымыз аман, бауырымыз бүтін жүріп жатқанымыз үшін бүгінгі ұрпақ осы аталарымыздың аруағының алдында бас иеді /1. 2/.

Аты аталған үш бидің әрқайсысының орны жеке дара, өз алдына бөлек екендігі айтпаса да түсінікті. Сондай дербес тұлға, біртуар халық азаматы, өнбойы тұнған бітімгерлік билік пен шешендік үлгісіндей болған билердің бірі емес, бірегейі - Төле Әлібекұлы еді.

Төле 1663 жылы Шу өзенінің бойында өмірге келіп, 1756 жылы қайтыс болды. Денесі Ташкентте жерленген.

Төле 9 жасынан ел көзіне көрініп, бірте-бірте билікке араласа бастайды, 14 жасында “бала би” атанады. Тәуке хан билік құрған кездері (1680-1718 ж. ж. ) ол Ұлы жүздің бас (төбе) биі, хан жанындағы “Билер кеңесінің” мүшесі, “Жеті-Жарғыны” құрастырушылардың бірі болды. Мұнан кейінгі жылдары қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы ұлт-азаттық күресінің басшыларының және ұйымдастырушыларының алғы сапында болды. Төле өз заманының белді де беделді мемлекет әрі қоғам қайраткері еді. Ал оның осы қайраткерлік тұлғасының басты өзегі және өз заманының ұлы саяси ойшылдарының бірі ретіндегі бейнесінің жарқын жағы - би есебіндегі қызметі, ой-пікірлері, соттық қағидалары мен шешімдері болатын. Төле қазақ құқығы саласында қызмет еткен және бұл салада қомақты мұра қалдырған тұлға. Ал қазақ құқығы, академик С. Зимановтың айтуынша “Қазақ халқының және барлық көшпелі өркениетінің мәдени байлығы. Ол мыңжылдық тарихымен ерекшеленеді және өміршеңдігімен, адам еркіндігін жақтаған сипаттарымен әлем назарына ілінді” /4. 15, 16/. Демек, Төленің құқықтық мұрасын зерттеп, оның далалық сот мәдениеті саласындағы еңбегін саралау заң ғылымы алдында тұрған кезек күттірмес мәселелердің бірі.

Тақырыптың зерттелу деңгейі.

Төле Әлібекұлының өмірін, қызметін және рухани мұрасын зерттеу тарихын шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең - Төле жәйлі мағлұматтардың патшалық Ресей тұсында жиналып, сұрыпталуы, жарық көруі. Бұл кезең Қазан төңкерісіне дейін созылады.

Патша өкіметінің чиновниктері Ұлы жүз, оның құрылымы, хандары мен билеушілері, соның ішінде Төле жәйлі мағлұматтарды, оның көзі тірісінде-ақ іздеп, жинап, тиісті органдарға хабарлап отырды. Бұлардың ішінде М. Тевкелевтің /5. 407/, Ю. Гуляевтің /6. 425/, Смаил-мулла Абдрезяковтің /7. 432/, Орынбор губернаторы И. Неплюевтің /8. 490/ Ресей империясының сыртқы істер коллегиясына және басқа да ресми органдар мен лауазымды адамдарға жазған хаттары мен мәлімдемелері Төленің дәуірі, сол кездегі саяси-құқықтық ахуал, Төленің ұстанған саяси бағыт-бағдары жәйлі біршама хабар береді.

Сондай-ақ Төленің Ресей қол астына кіруге ниеттеніп Ұлы жүз қазақтары атынан Орынбор губернаторы И. Неплюевке жазған хаты /9. 484/. Барақ сұлтан мен И. Неплюев арасындағы хат арқылы байланыстар да бидің қартайған шағындағы өз халқы жәйлі ой-толғаныстарынан хабар береді.

Төле өмірден өткеннен кейін де оның тұлғасына деген қызығушылық орыс шенеуніктері мен зерттеушілері тарапынан сөнген жоқ. Осы ретте А. И. Левшиннің /10/, П. И. Рычковтың /11/, В. В. Вельяминов-Зерновтың /12/, В. Н. Витевскийдің /13/, Н. И. Гредековтің /14/, А. Баллюзектің /15/, А. И. Добросмысловтың /16/, Н. Павловтың /17/, И. И Крафттың /18/, Л. У. Гурляндтың /19/, А. Диваевтың /20/ еңбектерін арнайы атап өткен абзал. Бұл зерттеулерде Төле өмірінің, іс-әрекетінің кейбір сәттері баяндалып қана қоймай, оның бейнесінің уақыт өткен сайын халық жадында қалай жаңғырып, бидің қандай беделге ие екендігі де айтылады.

Тақырыпты терең игеруде “Түркістан жинағындағы” материалдармен танысып, саралау айтарлықтай көмек көрсетті. әсіресе оның 16, 25, 122, 383, 395, 422, 458, 460, 517 томдарындағы қазақ даласының сол кездегі әлеуметтік, тұрмыстық, діни, құқықтық өмір көріністерін суреттейтін зерттеулер біздің назарымыздан қалыс қалған жоқ /21/.

Бұл кезде Төле жәйлі қалам тартқан қазақ зерттеушілерінің арасынан Ш. Уәлихановтың /22. 88, 173/ және Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің /23/ еңбектерін атап өткен жөн.

Кеңес дәуірінде Төле мұрасын жинап, зерттеу өзінің екінші кезеңіне өтеді. Бұл уақыт аралығының ерекшелігі - Төле заманына, Ресей мен Қазақстан арақатынасына байланысты көптеген архив материалдары том-том кітаптар болып жарық көре бастады. соның арқасында ХVІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХVІІІ ғасырдың бірінші жартысына байланысты оқиғаларды зерттеу біршама қолға алынып, алға жылжыды. Осындай жинақтардың ішінен әсіресе Республикалық Ғылым Академиясының институттары дайындап шығарған еңбектердің құндылығы өте жоғары /24/. Осы жылдары көшпелі қазақ қоғамының экономикасын, қоғамдық және саяси құрылысын, оның Ресейге қосылу тарихын, әдет құқығын зерттеуге бағытталған елеулі ғылыми еңбектер жарық көре бастады. Олардың арасынан М. Тынышбаевтың /25/, М. П. Вяткиннің /26/, Н. Г. Аполлованың /27/, Е. Б. Бекмахановтың /28/, Т. М. Культелеевтің /29/, С. З. Зимановтың /30/, С. Е. Толыбековтің /31/ еңбектерін атап өткен дұрыс. Өйткені, бұл зерттеулер қазақ қоғамының генезисін, ерекшелігін, әсіресе, билер тобының орнын, әдет құқығы нормаларының құндылығын түсінуде айтарлықтай алға жылжуға мұрындық болды. Ал, Төленің қызметін, әсіресе оның құқықтық саладағы еңбегін танып-білуге елеулі үлес қосқан зерттеу Н. Өсерұлының академик С. З. Зимановтың жетекшілігімен жүргізген “Жеті-Жарғы” жәйлі зерттеуі еді /32/.

Дегенмен, Кеңес дәуірінде Төле Әлібекұлына деген жалпы көзқарас өзінің салқындығымен, оның еңбегін бағалау ресми органдар тарапынан көпе-көрнеу “сараңдығымен” ерекшеленетін. Себебі, қоғамдық өмірге, оның ішінде жеке адам өміріне таптық көзқарас тұрғысынан келіп, бағалаудың ауқымы Төлеге де “үстем тап өкілі”, “қанаушы билер тобынан” деп қарауды талап ететін.

Төле Әлібекұлының тарихи тұлғасын толыққанды және жан-жақты зерттеу еліміз саяси егемендік пен мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін ғана іске аса бастады. Бұл ұлы бабамыздың өмірі мен қызметін зерттеудің үшінші кезеңі еді.

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақытта Төле Әлібекұлы жәйлі қыруар материал жарық көрді. Бұл ретте, ең алдымен, әдебиетшілердің еңбегін атап айтқан жөн. Шешендік өнер жәйлі бұрыннан қалам тартып жүрген Б. Адамбаев /33/, сондай-ақ Н. Төреқұлұлы /34/, А. Нысаналы /35/, С. Дәуітов /36/, Т. Кәкішев /37/, І. Есхожин /38/ Төле жәйлі естеліктер, деректер, аңыз әңгімелер, оның шешендік сөздері, биліктері ұлы бидің жан-жақты рухани мұрасын елге танытуға үлкен себепкер болды.

Қазақстан тарихшылары да Төле заманын, сол кездегі қазақ хандарының саясатын, билердің беделін ашып көрсетер туындылар жариялады. Бұл ретте Ж. Қасымбаевтың /39/, Ж. О. Артықбаевтың /40/ еңбектерін атап өтуге болады.

Республиканың заңгер-ғалымдары да қазақ халқының құқықтық мәдениеті мен мұрасын зерттеуде, оның ішінде Төленің би есебіндегі тұлғасын тануда біршама істер атқарды. Қазақстанның заң ғылымындағы құбылыс деп бағалауға болар “Қазақтың ата заңдарының” 10 томдығының жариялана бастауы билер мұрасын зерттеудегі шоқтығы биік еңбек. Ол - академик Зимановтың жобасымен және жетекшілігімен іске асуда/41/. Еңбектің бірінші томында академик С. З. Зимановтың “Қазақтың ата заңдары және оның бастаулары” деген мақаласы жарияланған. Бұл мақалада академик С. З. Зиманов қазақ әдет құқығын зерттеу саласына серпіліс берер, методологиялық және теориялық мәні мол құнды идеяларын ортаға салады. Олардың ішінде қазақ халқының құқықтық мәдениетін “қазақ құқығы” деген атпен дәл де айқын атаумен айшықтауы көңілге өте қонымды. Шын мәнінде ғылымда “рим құқығы”, “афина құқығы” деген ұғымдар бар. Бұл атаулар римдіктердің, афинылықтардың немесе басқа да халықтардың құқықтық жүйелері осы халықтардың төл туындысы дегенді білдіреді. Сондықтан қазақ халқының тарихи құқықтық мәдениетін “қазақ құқығы” деген атпен беру өте орынды және уақыты жеткен шешім.

Екіншіден, “қазақ құқығы” деген атау көшпелілердің құқықтық мәдениетінің ішкі мәнін және мазмұнын оның сыртқы нысанынан (әдет құқығы) жоғары қоюды талап етеді. Себебі, қазақ құқығының мәдени құбылыс есебіндегі ерекшелігі және құндылығы оның адам табиғатына жақын бола білетіндігінде, мәңгі адами құндылықтар - бостандық, еркіндік, теңдік, әділдік - сияқты құбылыстардың қазақ құқығының астары әрі мақсаты бола білуінде еді. Ал, қазақ құқығының сыртқы нысанына баса көңіл бөлу бұл тарихи құбылыстың шынайы келбетін бұрмалауға жол беріп жататын.

С. З. Зимановтың саналық сонылығымен және мазмұндық тереңдігімен ерекшеленетін келесі бір идеясы “Қазақия - “еркіндік” мекені “еркіндік” аумағы болды” деген пікірі /41. 17/. Бұл пікір қазақ қоғамының бүкіл тарихы мен тыныс-тіршілігін жаңа көзбен қайта қарауды талап ететін методологиялық тұғыр. Әсіресе, осы “еркіндік аумағында” қызмет жасаған қазақ құқығының мәні мен мазмұны, әлеуметтік және адами құндылығы деген мәселелерді ой елегінен тағы бір өткізу - сұранып-ақ тұрған қажеттілік. Себебі, қазақ құқығы әлемдік шеңбердегі адамзат тарихының мәдени жетістіктерінің бірі. Оның бастаулары түркі тілді көшпелі өркениетке барып тіреледі де, ал ұзақ уақыт тұрақтап қалған және жеке-дара әрі дербес құқықтық мәдени құбылыс есебінде дамыған, өсіп-өркендеген мекені - Қазақ даласы немесе Қазақия еді.

Аталмыш 10-томдықтың бірінші томында Төле мұрасына жеткілікті көңіл бөлінген. Сондай-ақ, белгілі заңгерлер С. Өзбекұлының /42/, Н. Дулатбековтың /43/, М. Нәрікбаевтың /44/, Б. Қуандықовтың /45/ зерттеулері Төлебитану аясын кеңейте түсті.

Төле жәйлі аса мол мағлұмат баспасөз беттерінде жарық көрді. Республикалық, облыстық, аудандық газеттер /46/ мен журналдарда /47/ Төле Әлібекұлының бейнесіне байланысты материалдар соңғы жылдары толассыз жариялануда. Біз оларды өзара салыстыра және сын көзбен қарай отырып пайдалануға тырыстық.

Көріп отырғанымыздай, Төле Әлібекұлының жалпы өмірі мен қызметі, ел аузында сақталған оның өсиет сөздері, нақылдары мен биліктері біршама зерттелген. Біз өз еңбегімізде бізге дейін Төле жәйлі қалам тартқан зерттеушілердің еңбегіне сүйендік. Сонымен бірге Төленің қазақ әдет құқығы саласында атқарған еңбегін, қалдырған мұрасын арнайы зерттеп, осы мәселенің мәнін және мазмұнын толық әрі жан-жақты ашуға тырыстық.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.

Диссертациялық жұмыстың мақсаты. Бізден бұрынғы зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып, Төле Әлібекұлының құқықтық мұрасын тұтастай зерттеп, қазақ халқының құқықтық өмір саласындағы оның атқарған қызметін және сіңірген еңбегін толық тарата түсу әрі жан-жақты ашып көрсету еді.

Осы мақсатқа сай келесі міндеттер туындады:

ХVІІ-XVІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығының қоғамдық-саяси өміріндегі билердің орнының ерекшеліктерін анықтау;
Төле Әлібекұлының өмірбаянын негізгі кезеңдерге бөліп қарастырып, ой елегінен өткізу;
Төленің би және қоғам қайраткері ретінде танылуын, ұлыстың “төбе биі” деңгейіне көтерілуін айқындау;
Төленің биліктерін, әсіресе, оның құқықтық қағидалық мәні бар нақылдарын, айшықты сөздері мен толғауларын алдын-ала талдау;
Бидің жер-су дауын шешу бағытында ұстанған қағидаларын, қолданған нормаларын және жеткен нәтижелерін зерделеу;
Мал-мүлік және жесір даулары саласындағы Төле Әлібекұлының бітімгерлік шеберлігіне талдау жүргізу.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы.

Төле Әлібекұлының қазақ қоғамының құқықтық өмір саласында атқарған қызметі мен сіңірген еңбегі толық әрі жан-жақты қарастырылып, оның құқықтық мұрасы тұтастай зерттелді. Бидің құқықтық мәні бар өсиеттері мен нақылдары, үлгілі биліктері мен шешімдері, дауды шешу тәсілдері мен ерекшеліктері ғылыми сараптамаға түсті.

Зерттеу барысында бұрын ғылыми айналымға түспеген мұрағаттық, тарихи, әдеби, баспасөз материалдары және өзіміз ел арасында сұрау жүргізу арқылы іздестіріп тапқан жеке мәліметтер пайдаланылды.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.

ХVІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХVІІІ ғасырдың бірінші жартысында билер “ерікті аймақ” - көшпелі қазақ қоғамының белді және беделді әлеуметтік тобы болды, саяси, әскери және құқықтық өмірдегі олардың белсенділігі арта түсті, халық тарапынан қолдау тапты;
Төле би ғасырлар бойы көшпелі елде қалыптасқан билер дәстүрін дамытты, елге ерте танылды. Ол 9 жасынан билікке араласып, 14 жасында “бала би”, ал Тәуке (1680-1718 жж. ) билікке келген алғашқы жылдары-ақ Ұлы жүздің бас биі есебінде хан жанындағы “Билер кеңесінің” мүшесі болды.
Төле би қазақ халқының жоңғарларға қарсы ұлт-азаттық күресінің белгілі ұйымдастырушысы әрі басшысы деңгейіне көтерілді.
Төле Әлібекұлының өмірбаянын шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады:

Балалық шағы және жастық дәурені (1663-1679 жж. )
Өз руының биі, Үйсін тайпасы атынан сөйлейтін би, Ұлы жүздің бас биі, Тәуке ханның “Билер кеңесінің” мүшесі (1680-1717 жж. )
1717-1732 ж. ж. аралығы. Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы жүргізген ұлт-азаттық күресінің ұйымдастырушыларының әрі басшыларының бірі.
1735-1763 ж. ж. аралығы. Ұлы жүздің нақты билеушісі (1739-1749 ж. ж. ), бүкіл қазақ халқының бас билерінің бірі, дипломат, ұлт-азаттық қозғалыстың батырлары мен басшыларының (хандарының) қамқоршысы, батагөй қария, ойшыл-ғұлама.

Бидің құқықтық кағидалық мәні бар нақылдары, айшықты сөздері мен толғаулары арнайы бөлініп қаралып талданды, салыстырмалы елеуге түсті.
Жер-су дауларын шешудегі ұстанымы, қағидалары анықталды, нақты шешімдері талқыланды.
Өлім-жарақатқа байланысты қолданған құқықтық нормаларына, қабылдаған биліктеріне, бұл саланы реттеуде енгізген жаңалықтарына зерттеу жүргізілді.
Мал-мүлік пен жесір дауларын шешу шеберлігі мен тосын әдіс-тәсілдері сараланды.

Жұмыстың методологиялық және теориялық негізі.

Диссертациялық еңбектің методологиялық негізін, жалпы танымдық принциптер мен арнайы-ғылыми әдістердің іштей бірлігі мен байланысы құрады. Жалпы қоғамдық ғылымға тән жүйелілік, тарихилық, салыстырмалы сараптау принциптері мен әдістері тақырыпты зерттеу барысында басты әдістемелік құралдар болды. Сондай-ақ, тарихи-хронологиялық тұрғыдан зерттеу, сұрау салу әдістері де пайдаланылды.

Жұмыстың теориялық негізінде қазақстандық ғалымдардың, сондай-ақ алыс және жақын шетел ғалымдарының методологиялық және теориялық сипаттағы еңбектері жатты. Бұл ретте, әсіресе, С. З. Зимановтың жетекшілік етуімен жүргізіліп жатқан 10-томдық “Қазақтың ата заңдары” еңбегі және академиктің осы еңбектің 1-томында жарияланған жоғарыда аты аталған мақаласындағы құнды-құнды идеялары басшылыққа алынды. Сондай-ақ М. Т. Баймахановтың, Ғ. С. Сапарғалиевтің, Қ. А. Жиреншиннің, З. Ж. Кенжалиевтің, С. Өзбекұлының, Н. Өсерұлының, С. Л. Фукстың т. б. ғалымдардың еңбектері басты назарда болды.

Жұмыстың тәжірибелік маңызы.

Диссертацияның нәтижелерін елімізде жүріп жатқан мемлекеттік және құқықтық салалардағы реформаларды жүргізу барысында халықтың дәстүрлі биліктанымы мен құқықтанымын ескеру бағытында пайдалануға болады. Әсіресе соңғы кездері көптеген пікір-талас тудырған және тудырып келе жатқан “билер сотын жандандыру”, “ақсақалдар алқасын құру” немесе “алқалы сот (суд присяжных заседателей) институтын енгізу” жәйлі мәселелерді көтеріп, талқылап және шешу барысында диссертация нәтижелері айтарлықтай бағыт-бағдар бере алады. Сондай-ақ, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жүйесін ұйымдастыру және құру процесі кезінде бұл тұжырымдар пайдалы болуы мүмкін.

Жоғарғы оқу орындарында мемлекет және құқық теориясы мен тарихы, саяси және құқықтық ілімдер тарихы, әдет құқығы пәндерінен дәріс беру кезінде бұл зерттеудің берері мол.

Диссертациялық зерттеудің сыннан өтуі.

Зерттеудің негізгі нәтижелері Қазақ мемлекеттік заң академиясының 5 жылдық мерей тойына арналған ғылыми теориялық конференцияда (17 наурыз 1999 ж. ), Әл-Фараби атындағы Қаз. ҰУ-де ҚР-ның мемлекеттік тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған «Адам құқықтарының халықаралық стандарттарымен ұлттық заңдарды дамытуң атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (1-2 наурыз 2001 ж. ), Орта-Азиялық университет пен Д. А. Қонаев атындағы университеттің ҚР-ның егеменді ел болуының он жылдығына арнап өткізілген «Орта-Азиялық елдердің мемлекеттік егемендігі: нәтижелері мен болашағың тақырыбында өткізілген халықаралық ғылыми тәжірибелік конференцияда (29-30 қыркүйек 2001 ж. ), Қазақ гуманитарлық заң университеті мен Мемлекет және заң институтының бірігіп өткізген «Ұлттық құқық жүйесін қалыптастырудың өзекті мәселелерің тақырыбындағы республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (28 ақпан 2002 ж. ), Д. А. Қонаевтың 90 жылдық мерей тойына арналған республикалық ғылыми тәжірибелік конференцияда (5 мамыр 2002 ж. ), Тараз қаласының 2000 жылдық мерей тойына арнап өткізілген халықаралық ғылыми тәжірибелік конференцияда (24-25 қыркүйек 2002 ж. ) баяндалды.