Билік ұғымы және ол туралы тұжырымдамалар
Биліктің қызметтері мен жіктелуі
Саяси билік пен мемлекетгік билік. Биліктің легитимдігі
Биліктің түрлері
Саяси тәртіп (режим)
Саяси билік пен мемлекетгік билік. Биліктің легитимдігі
Биліктің түрлері
Саяси тәртіп (режим)
Саясаттануда саяси билік теориясы негізгі орын алады. Ол саясаттан тығыз байланысты және саясаттың, саяси институттар мен барлық саясат әлемінің мәнін түсініп-білуге мүмкіндік береді. Себебі, саясаттың негізгі мәселесі - билік, ал мазмұны - билік үшін күрес және билікті жүргізу. Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Хаддун (1332-1406) адамның басқа жан-жануарлардан ерекшелігі - ол билік үшін күреседі деген екен.
Ағылшынның ең ірі фәлсафашыларынын, бірі, қоғам қайраткері болған Бертран Рассел (1872-1970) физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық. ғылымдарда негізгі ұғым билік болып табылады деп дұрыс айтқан. Ал Американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт Парсонс (1902-1979) экономикалық жүйеде акша қандай орын алса, саяси жүйеде билік те соншалықты орын алады деген. Сондықтан бұл курстағы басқа тақырыптардың бәрі билікке байланысты келеді.
Билік жөніңде ғалымдар арасында әр түрлі анықтамалар мен түжырымдамалар бар. Солардың негізгілеріне қысқаша тоқтала кетейік.
1. Телеологиялық анықтама билікті белгілі бір мақсатқа, белгілеген нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді. Мысалы, ағылшын фәлсафашысы Т.Гоббс (1588-1679) билік болашақта игілікке жетудің құралы және өмірдің өзі өле-өлгенше билік үшін үздіксіз ұмтылыс деп жазды.
2. Бихевиориапік анықтама бойынша билік деп баска адамдардың жүріс-тұрысын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-әрекетгің ерекше түрі.
3. Инструменталистік анықтама билікті белгілі бір кұралдарды, амалдарды (зорлық-зомбылық, күштеу сияқты шараларды) пайдалану, колдану мүмкіндігі деп біледі. Мәселен, Американың белгілі саясаттанушысы Р. Даль (1915 жылы туған) билік бір адамга екінші адамды өз еркімен жасамайтын іс-әрекетгі жасауға мәжбүр егу мүмкіндігін береді дейді.
4. Структуралистік анықтама билікті басқарушы мен бағынушының арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір адамдарды туганынан, табиғатынан әміршіл, басқарғысы ксліп түратыи болады, ал басқалары көнбіс, көнгіш, басқа біреу өз ырқын билеп, басқарып, жол керсетіп тұрғанын ұнатады, қалайды дейді. Солардың арасында, олардың ойынша, билік қатынастары туады.
5. Конфликтілік анықтама билікті дау-жанжал жағдайында игілікті бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндіреді.
Біраз ғалымдар билікті кең мағынасында басқаларға тигізілетін жалпы ықпал ретінде қарайды.
Ағылшынның ең ірі фәлсафашыларынын, бірі, қоғам қайраткері болған Бертран Рассел (1872-1970) физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық. ғылымдарда негізгі ұғым билік болып табылады деп дұрыс айтқан. Ал Американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт Парсонс (1902-1979) экономикалық жүйеде акша қандай орын алса, саяси жүйеде билік те соншалықты орын алады деген. Сондықтан бұл курстағы басқа тақырыптардың бәрі билікке байланысты келеді.
Билік жөніңде ғалымдар арасында әр түрлі анықтамалар мен түжырымдамалар бар. Солардың негізгілеріне қысқаша тоқтала кетейік.
1. Телеологиялық анықтама билікті белгілі бір мақсатқа, белгілеген нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді. Мысалы, ағылшын фәлсафашысы Т.Гоббс (1588-1679) билік болашақта игілікке жетудің құралы және өмірдің өзі өле-өлгенше билік үшін үздіксіз ұмтылыс деп жазды.
2. Бихевиориапік анықтама бойынша билік деп баска адамдардың жүріс-тұрысын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-әрекетгің ерекше түрі.
3. Инструменталистік анықтама билікті белгілі бір кұралдарды, амалдарды (зорлық-зомбылық, күштеу сияқты шараларды) пайдалану, колдану мүмкіндігі деп біледі. Мәселен, Американың белгілі саясаттанушысы Р. Даль (1915 жылы туған) билік бір адамга екінші адамды өз еркімен жасамайтын іс-әрекетгі жасауға мәжбүр егу мүмкіндігін береді дейді.
4. Структуралистік анықтама билікті басқарушы мен бағынушының арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір адамдарды туганынан, табиғатынан әміршіл, басқарғысы ксліп түратыи болады, ал басқалары көнбіс, көнгіш, басқа біреу өз ырқын билеп, басқарып, жол керсетіп тұрғанын ұнатады, қалайды дейді. Солардың арасында, олардың ойынша, билік қатынастары туады.
5. Конфликтілік анықтама билікті дау-жанжал жағдайында игілікті бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндіреді.
Біраз ғалымдар билікті кең мағынасында басқаларға тигізілетін жалпы ықпал ретінде қарайды.
Билік ұғымы және ол туралы тұжырымдамалар
Саясаттануда саяси билік теориясы негізгі орын алады. Ол саясаттан
тығыз байланысты және саясаттың, саяси институттар мен барлық саясат
әлемінің мәнін түсініп-білуге мүмкіндік береді. Себебі, саясаттың негізгі
мәселесі - билік, ал мазмұны - билік үшін күрес және билікті жүргізу.
Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Хаддун (1332-1406) адамның басқа жан-
жануарлардан ерекшелігі - ол билік үшін күреседі деген екен.
Ағылшынның ең ірі фәлсафашыларынын, бірі, қоғам қайраткері болған
Бертран Рассел (1872-1970) физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық.
ғылымдарда негізгі ұғым билік болып табылады деп дұрыс айтқан. Ал
Американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт Парсонс (1902-1979) экономикалық
жүйеде акша қандай орын алса, саяси жүйеде билік те соншалықты орын алады
деген. Сондықтан бұл курстағы басқа тақырыптардың бәрі билікке байланысты
келеді.
Билік жөніңде ғалымдар арасында әр түрлі анықтамалар мен
түжырымдамалар бар. Солардың негізгілеріне қысқаша тоқтала кетейік.
1. Телеологиялық анықтама билікті белгілі бір мақсатқа, белгілеген
нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді. Мысалы, ағылшын
фәлсафашысы Т.Гоббс (1588-1679) билік болашақта игілікке жетудің
құралы және өмірдің өзі өле-өлгенше билік үшін үздіксіз ұмтылыс деп
жазды.
2. Бихевиориапік анықтама бойынша билік деп баска адамдардың жүріс-
тұрысын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-
әрекетгің ерекше түрі.
3. Инструменталистік анықтама билікті белгілі бір кұралдарды, амалдарды
(зорлық-зомбылық, күштеу сияқты шараларды) пайдалану, колдану
мүмкіндігі деп біледі. Мәселен, Американың белгілі саясаттанушысы Р.
Даль (1915 жылы туған) билік бір адамга екінші адамды өз еркімен
жасамайтын іс-әрекетгі жасауға мәжбүр егу мүмкіндігін береді дейді.
4. Структуралистік анықтама билікті басқарушы мен бағынушының арасындағы
қатынастың ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір адамдарды туганынан,
табиғатынан әміршіл, басқарғысы ксліп түратыи болады, ал басқалары
көнбіс, көнгіш, басқа біреу өз ырқын билеп, басқарып, жол керсетіп
тұрғанын ұнатады, қалайды дейді. Солардың арасында, олардың ойынша,
билік қатынастары туады.
5. Конфликтілік анықтама билікті дау-жанжал жағдайында игілікті бөлуді
реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндіреді.
Біраз ғалымдар билікті кең мағынасында басқаларға тигізілетін жалпы
ықпал ретінде қарайды.
П.Моррис, А.Гидценс сияқтылар, жоғарыдағы көзқараспен келіспей,
билікті біреуге немесе бірдеңеге тигізетін жай ғана ықпал, әсер емес,
оларды өзгертуге бағытталған іс-әрекет дейді.
Америка саясаттанушылары Г.Лассуэлл мен А.Каплан "Билік және қоғам"
деген кітабында билікті шешім қабылдауға қатысу мүмкіндігі ретінде
сипаттайды.
Сонымен, біз билік туралы ғалымдардың арасында ортақ пікір, анықтама
жоқ екенін байқадық. Батыстын әлеуметтанушысы Р. Мартин билік махаббат
сияқты, күнделікті тілімізде жиі пайдаланылады, іштей сезіледі, бірақ сирек
анықталады деп бекер айтпаған. Оның себебі, француздың саясаттанушысы
Ж.К.Шевалье айткдндай, адамдарды биліктің жалпы ұғымының айналасындағы
айтыс-тартыстан гөрі нақтылы, шын мәніндегі биліктің өзі көбірек
ойландырған, магнитше тартқан.
Дегенмен, ғылым болғандықтан анықтама беріледі. Мысалы, "Философиялық
энциклопедиялык. Сөздікте" билік туралы былай делінген: "Сөздің жалпы
мағынасында билік өз еркіңді жүзеге асыруға қабілеттілік пен мүмкіндік,
адамдардың жүріс-тұрысы, іс-әрекетіне қайсыбір амал-әдістер - бедел, құқық,
күштеу арқылы шешуші ықпал жасау" ("Философский энциклопедический словарь".
М,1983, 85-бет). Біздіңше, билік деп біреудің екіншілерге әмірін жүргізіп,
олардың іс-әрекеті, қызметіне ықпал етуін айтады.
Билік адамзат қоғамымен бірге пайда болады жөне онын, даму барысында
бола бермек. Ол ең алдымен қоғамдық өндірісті ұйымдастыру үшін керек. Онсыз
барлық қатысушы адамдарды біртұтас ерікке бағындыру қиын. Билік адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды, адамдар, қоғам және мемлекеттік саяси
институттар арасындағы катынастарды реттеуге міндетті. Ол қоғамның
тұтастығы мен бірлігін қолдау үшін керек.
Алғашқы қауымдық қоғамда билік қоғамдық сипатта болды. Ол кезде
билікті қауым бастығын сайлайтын ру-ру мен тайпалардың барлық мүшелері
бірігіп іске асыратын. Әлеуметтік белшектену өрістеп, мемлекеттің пайда
болуына байланысты ру басшыларының адамгершілік беделі төмендеп, онын,
орнына ақсүйектер билігінің беделі ұлғайды. Биліктің аппараты дүниеге
келді, адамдарды еркінен тыс, ықтиярсыз еркіне көндірген мекемелер пайда
болды. Олар мемлекет ретінде қоғамнан дараланып, оқшауланып, оның үстінен
қарайтын органга айналды. Құлдық қоғамда саясат, саяси билік пайда болды.
Сондықтан саяси биліктің пайда болуын қазіргі саясаттануда мемлекеттің
пайда болуымен байланыстырады.
Әдетте, "билік" деген сөз әр түрлі мағынада қолданылады. Оны ықпал ету
бағытына, объектісіне байланысты былай етіп бөледі: ата-аналар билігі,
мемлекеттік, экономикалық, саяси, әлеуметтік, құқықтық, әскери, рухани
билік және т.т. Бірақ биліктің толық мағынасы мемлекеттік-саяси салада ғана
айқындалады. Сондыктан саяси билік биліктің ең басты түріне жатады.
Биліктің басқа түрлерімен салыстарғанда саяси биліктің мынадай
ерекшеліктері бар: оның өктемдік сипаты (ол басқа биліктерден жоғары
тұрады, оның шешімдерін қалғандары орындайды), оның бүкіл қоғамның атынан
билік жүргізуі, басқарумен кәсіби айналысатын адамдардың ерекше тобының
болуы, оның көпшілік адамдардың мүддесін қозғауы, басқа ме-кемелерге
қарағанда билік органдарының тәуелсіздігі, қоғам өмірінің жұмыс тәртібін
белгілеуде жеке-дара құқығы, мемлекет шеңберінде ашық күш қолдана алуы және
т.б.
Саяси билік бар жерде теңсіздік бар. Мұнда біреулер билік етуге
құқықты да, екіншілері оларға бағынуға міндетті. Бұл теңсіздік неден туады?
Ол үшін саяси биліктің қарамағында тенсіздікті қамтамасыз ететін әдіс-
кұралдары бар. Оған жататындар:
1. Экономикалық қор. Қандай саяси билік болмасын оған қаржы-қаражат
керек. Мысалы, сайлау наукднын өткізу үшін ондаған миллион ақша жұмсалады.
Мемлекет тарапынан бөлінген каражат жетіспегендіктен шетелдерде үміткерлер
жеке бай адамдардың, бірлестіктердің көмегіне сүйенеді. Билеуші аппаратгы
үстау үшін каншама қаржы кетеді. Оның үстіне, әдетте, билік басына келген
топ өзінің экономикалық бағдарламасымен келеді. Мысалы, АҚШ-тың көрнекті
президенттері: Ф.Рузнельт "Жаңа бағыт", Дж.Кеннеди "Жаңа шеп", Л. Джонсон
"Кедейлікке қарсы соғыс" жәнет.с.с. бағдарламаларды алға тарткан. Оларды
жүзеге асыруға қыруар ақша іздестіруге тура келеді.
Экономикалық қорға қоғамдық өндіріс пен тұтынуға керек басқа да
материалдық құндылықтар, құнарлы, шұрайлы жерлер, пайдалы казба байлықтары
және т.б. кіреді.
Әлеуметтік әдіс-құралдар. Үстемдік етіп отырған билік өзін қолдайтын,
оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдар іздейді. Ондай рөлді ең алдымен
оның мәртебелі, абыройлы, жалақысы мол қызметтерді атқаратын, көптеген
жеңілдіктермен пайдаланатын кызметкерлері орындайды. Қазіргі Батыс
елдерінде үстемдік етіп отырған саяси билікті сақтауға халықтың көпшілігі
мүдделі. Себебі, оларда орта деңгейде тұратын
адамдар көп, саяси билік басына келгендер соларға арқа сүйейді, көпшілікті
мұқтаждық жағдайға жібермейді, елдерінде әлеуметтік әділеттілік, халықты
сақтандыру кең дамыған. Мысалы, зейнеткер жұмыс істеп жүргенде алғаи
жалақысының 90%-ға дейінгісін ала алады, неше түрлі қайырымдылық қорлары
жұмыс істейді және т.с.с.
Күш жүмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті
сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет жасаушыларға мүмкіндік бермейді.
Оған жататындар: оскер, полиция, қауіпсіздік органдары, сот, прокуратура
және т.т. Тарихи тәжірибеге сүйенсек, саяси билік оларды өз мақсаттарына
әсіресе экономикалық жөне саяси дағдарыстар ксіінде жиі пайдаланады. Оның
арнайы дайындалған адамдары болады.
Ақпарат құралдары. Қоғамдық пікір тудырып, саяси өмірге
ықпал ету жағынан оны төртінші билік деп те атайды. Кейбір саяси
қайраткерлер кім теледидарды бакыласа, сол бүкіл елді бақылай алады деп
санайды. Шынында да, олардың мүмкіншіліктері мол. Әсіресе, әрбір үйде
радио, теледидар бар кезде адамдар өз елдеріндегі жағдайды ғана емес, дүние
жүзінде не болып, не койып жатқанын көріп-біліп отырады. Ақпарат
құралдарының маңызы шын мәнінде сөз, баспасөз бостандығы берілген,
оппозициялық партиялар бар елдерде арта түседі.
5. Ақпарат құралдарымен катар билікті жүргізуде информациялық қордың
да маңызы зор. Білім мен ғылыми мағлұматты алу, оларды тарату бүгінгі танда
алдыңғы қатарлы орындарға шығуда. Кейбір ғалымдардың (жапондықтардың)
айтуынша, информация кімнің қолында болса, XXI ғасырда билік сонын, қолында
болады дейді.
Саяси билік әлеуметтік институттар арқылы жұмыс істейді. Ол ұйымдар,
мекемелер, техникалык, информациялық, адамдық жәйттар, қоғамдық
катынастарды ұйымдастыру мен реттеуді қамтамасыз ететін ережелер арқылы
іске асады.
Биліктің қайнар көзі, бастауына бедел, күш, байлық, заң, адамның
қоғамдағы алатын орны, ұйым, мүдде, білім және ха-барлама мәліметтер
(информация) жатады.
Билікті жүзеге асырғанда құқық, бедел, сендіру, әдет-ғұрып, дәстүр,
амал-айла, қулық, күштеу, зорлау, еріксіз көндіру сиякты әдіс-амалдар
пайдаланылады. Оны жүзеге асырудың түрлеріне үстемдік жүргізу, басшылык,
ету, үйлестіру, ұйымдастыру, бақылау жатады.
Биліктің қызметтері мен жіктелуі
Саяси биліктің өзіндік қызметтері болады. Оған жататындар: қоғамның
саяси жүйесін калыптастыру; оның саяси өмірін ұйымдастыру (ол мемлекет пен
қоғам, таптар мен топтар, ассоциациялар, саяси институттар, мемлекеттік
басқару органдары мен аппараттары, партиялар, азаматтар және т.б.
арасындағы катынастарды қамтиды); әр түрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің
істерін баскдру; өкімет органдары, саяси емес процестерге басшылық жасау;
саяси және басқа қатынастарды бақылау және түптеп келгенде, белгілі бір
қоғамға сәйкес басқарудың түрін, саяси тәртіпті және мемлекетгік құрылысты
(мо-иархиялық, республикалық), ашық не жабық (басқа мемлекеттерден
оқшауланып, қоршауланып алған, автаркиялық) қоғам-ды қүру, қоғамдық тәртіп
пен түрақтылықты қолдау; дау-дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою және
дер кезінде шешу; қоғамдық келісімге, мәмілеге келу және т. б.
Қоғамда билік өзара тығыз байланыстағы 3 деңгейде ұйымдастырылып,
жүмыс істейді:
1) жоғары орталық саяси институттар, мемлекеттік мекемелер мен
ұйымдар, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдарды басқару органдары кіретін
өте ірі деңгей;
2) орта буынды аппараттар мен мекемелерді қамтитын және аймақтық,
облыстық, аудандық шеңбердегі жергілікті әкімшілік билік (әртүрлі
мекемелер, агенттіктер, комиссиялар, кеңестер, префектуралар және т. б.
мекемелер) кіретін орта деңгей;
3) адамдар, кішігірім топтар, ұйымдар, одақтар, өндіріс және баска
ұжымдар арасындағы қоғамдық қатынастардың негізі, арқауы болып табылатын,
саяси және қоғамдық өзін-өзі басқару өрісін құрайтын кіші деңгей.
Билік мәселесін карастырғанда саяси биліктің "субъектісі" және "иелік
етуші" деген ұғымдарға назар аударуға тура келеді.
Субъект деп іс-әрекетті жасаушы, объекті өзгертуші жеке адам,
әлеуметтік топ, тап, партия, мемлекетті айтады. Саяси билікті жүзеге асыру
үшін арнайы ұйымдар мен мекемелер құрылып, субъект оларға өкілдік береді.
Олар билікті қолданушы, қорғаушы, "иелік етуші" болып есептеледі. Басқа
сөзбен айтқанда, субъект билікті "иелік етушілер" арқылы жүргізеді.
Сондықтан мүны түсінбейтін адамдар билікке "иелік етуші-лерді" биліктің
өзімен шатастырады немесе "иелік етушілерді" билік субъектісінен тәуелсіз
деп санайды. Мысалы, мұндай адамдар кез келген шенеунікті, үйым немесе
мекеменің, саяси, әкімшілік, шаруашылық бастықтарын билік иесі деп ұғады.
Олардың іс-әрекетгері туралы шағым арыз беруге болмайтын сияқты көрінеді.
Мұндай түсінік субъекті енжарлыққа, керенаулыққа әкеліп соқтырады, биліктен
шеттетіледі. Олар өз тағдырын белсенді түрде өзі шешетін мүмкіншілігіне
сенімі азаяды.
Биліктін, субъектісіне жеке адам немесе партиялар, ұйымдар және т. б.
жатады дедік. Бірақ олар бәрі бірдей билік жүргізе алмайды. Сондықтан
мұндай құқық адамдардың, ұжымдардың, партиялардың, таптардың, топтардың
белгілі бір бөлігіне ғана беріледі. Бұдан келіп билік етуге сенім білдіру
мәселесі туады.
Демократиялық саяси жүйе ойдағыдай өз ісін атқаруы үшін, өдетте,
мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы, сот билігі етіп үш тармаққа
бөледі. Оның негізін салушы ағылшын ой-шылы Джон Локк (1632-1704) пен
француз ғалымы Ш. Л. Монтескье (1689-1753) болды.
Заң шығарушы билік (парламент) заң шығарумен, оны бекіту, өзгерту
немесе жоюмен айналысады. Ол заң қабыддайды, салық салуды анықтайды,
үкіметті тағайындайды, бюджетті бекітеді, соғыс ашып және армияны
қамтамасыз етеді, сауданы реттейді, сотты ұйымдастырады, халықаралық
келісім-шарттарды қабылдайды, саясаттың маңызды ішкі жөне сыртқы бағытын
айқындайды. Оның жұмысына конституция атынан ерекше органдар
(конституциялық қадағалау, конституциялық сот) бақылау жасайды.
Атқарушы билікке үкімет пен әкімшілік жатады. Оларды заң шығарушы
өкіддік органдар қалыптастырады. Атқарушы билік чаң шығарушы биліктің
бақылауында болып, олардың алдында есеп береді. Оның жұмысы заңға
негізделіп, заң шеңберінде іс істеуі керек. Сырттай қарағанда ол заң
шығарушы билікке тәуелді. Бірақ іс жүзінде ол саяси жүйенің маңызды
бөлігіне айналған жөне қоғамдық өмірде зор рөл атқарады. Үкімет саяси
шешімдер қабылдайды (бірақ олар конституция шеңберінде болуы және заңға
негізделуі керек). Ал әкімшілік ол шешімдерді жүзеге асырады.
Соттық билік адамдардың құқығын корғайды, занды бұрмалаушылықтан
сақтайды, парламент не президент қабылдаған заңдардың, конституциялық
жарғылардың сәйкестігін анықтайды. Оны халық немесе өкілетті мекемелер
қалыптастырады. Ол заң шығарушы немесе атқарушы билікке тәуелсіз. Өз
жұмыыңда тек заңды ғана басшылыққа алады. Егер жоғарғы сот мемлекеттік
органның немесе қызмет адамының шешімін конституцияға қарсы десе, ол шешім
толығымен күшін жояды. Соттың маңызды принциптеріне жариялылық, айыпкердің
өзін қорғауға және сот үкімін бұздыру туралы шағым арыз беруге құқығы
жатады.
Біраз елдерде соттын, тәуелсіздігін және әділдігін қамтамасыз ету үшін
ант берген әділ сот құрылады. Мүндай жағдайда сот процесінде судьяларға
тәуелсіз, арнаулы ант берген азаматтардан тұратын қазылар алқасы қатысады.
Олар айыпкердің кінәсы жөнінде шешім қабылдайды. Соның негізінде судьялар
үкім шығарады.
Қазіргі кезде биліктің үш тармағы жөнінде саясатшы ғалымдардың
арасында әр түрлі көзқарастар бар. Олардың кейбіреуі билік санын көбейткісі
келсе, екіншілері кеміткісі келеді.
Билік санын көбейткісі келгендер төртінші билік деп ақпарат құралдарын
атайды. Олардың казіргі кезде, өмірдің демократияланып жатқан дәуірінде
алар орны зор. Әсіресе, сөз, баспасөз бостандығы шын мәнінде беріліп, радио
мен теледидарды пайдалану мүмкіндігі қамтамасыз етілген елдерде
азаматтардың өзіндік санасының өсуіне, қоғамның ісіне белсенді араласуына,
адамдардың басшылығы мен жауапкершілігін тәрбиелеуде ақпарат құралдарының
мүмкіншілігі ерекше. Ел басқарушы шенеуніктердің қылмысты істерін калт
жібермей әшкерелеп отырса (сондықтан олардан қаймықса), халықтың мұңын
мұндаса, шынында да, төртінші билік емей немене?
Бесінші деп сайлаушылар билігін айтады. Мұнда сайлаушылардың еркі,
талап-тілектерімен қатар кейбір елдерде сайлаушылар соты да бар.
Алтыншыға бақылау билігін жатқызады. Қайсыбір елдерде қарамағында
аппараты бар Бас бақылаушы да болады.
Жетінші саяси билік дейді. Мұнда билікті жүргізіп отырған басқарушы
партия туралы сөз болып отыр.
Кейбіреулер биліктін ерекше түрі деп әскери билікті атап жүр.
Сонымен қатар мемлекеттік билік санын қысқарткысы келетіндер де бар.
Мысалы, француздың белгілі саясат-керлері Р. Арон, Ж. Бюрдо және тағы
басқалар мемлекетте екі-ақ билік, атап айтқанда, заң шығарушы және оған
бағынышты әкімшілік билік болады дейді. Сот билігін жоққа шығармайды, бірақ
оны әкімшілік билікке қосады.
Дегенмен, дүние жүзінің алдыңғы қатарлы елдерінде үш тармақты билік
қалыптасқан. Мемлекетгі басқару ыңғайлы болу үшін ол биліктер орталық
(жоғары) және жергілікті билік болып бөлінеді.
Биліктің кейпін, сырт бейнесін, қоғамдағы релін, жұмысын және
болашағын бағалау үшін оны жүйелеп, топтастырудың мәні зор. Әр түрлі билік
өзара байланысты бірқатар белгілермен өзгешеленеді. Атап айтқанда: 1)
институционалданған (өзінің басқарушы және тәуедді күрылым деңгейі бар әр
түрлі мекемелер түрінде ұйымдасқан, төмен шенділердің жоғары шенділерге
бағынышты болып, араларында билеу-бағыну қатынастары орнаған) жөне
институционалданбаған (биресми, басқарушы және атқарушы топтар анық, ашық
көрсетілмеген) биліктің түрі (мәселен, саяси ассоциациялардағы билік,
биресми топтарды және т.б.басқару); 2) жұмыс істеу саласына бай-ланысты
билік саяси және саяси емес болып бөлінеді. Мысалы, соңғысына экономикалық,
ата-аналар, корпорациялар жәөне т.б. билігі жатады; 3) құқықтық шегіне,
күдіретінің мөлшері мен саласына қарай билік мемлекеттік, ассоциативтік
(партиялық, топтық, жергілікті әкімшіліктін. және т. б. билігі) болып,
сыртқы саясат қатынастарындағы, дүниежүзілік үйымдар мен одактардың
халыкаралық билігі болып жіктеледі; 4) биліктің субъектісі бойыниш
парламенттік, үкіметтік, соттық, дербес (монархиялық - корольдік, патшалық
және т.б. - президенттік), ұжымдық (партиялық, баскарушы топтардың алқалық,
халықтық, таптык және т.б. билігі) болып топталады; 5) қолданылатын әдіс,
тәсіліне қарай үстемдік, озбырлық, басқа түрлерді еріксіз көндіру, сендіру,
ерік, бедел және т.б. билігі болып белгіленді; 6) әлеуметтік түріне қарай
феодалдық, буржуазиялық және т.с.с. билігі болып жүйеленеді.
Саяси билік пен мемлекетгік билік. Биліктің легитимдігі
Билік саяси және мемлекеттік болып екіге бөлінеді. Бұл мәселенің үлкен
астары бар. Себебі, бұрынғы кеңестік дәуірде Бұл ұғымдарды теңестіріп,
бірыңғайлау саяси жүйенің барлық құрылымын мемлекеттендіруінің тәсілдемелік
негізі болды.
Саяси билік таптық, топтық жеке адамның саясатта тұжырымдалған өз
еркін жүргізу мүмкіндігін білдіреді. Ал мемлекеттік билікке барлық
адамдарға міндетті зандарды шығаруға жеке-дара қүқығы бар зандар мен
ұйымдарды сақтау үшін срскше күштеу аппаратына сүйенетін саяси биліктің
түрі жатады. Бүдан біз саяси биліктің мағынасының мемлекеттік биліктен кец
екендігін байқаймыз. Себебі, біріншіден, саяси билік адамдамзат тарихының
барлық кезендерінде болған. Мысалы, алғашқы қауымдық қауым кезінде
ақсақалдар кеңесінің, веченің (Ежелгі Русьтегі азаматгар жиналысының түрі),
вече соттарының және т.б. билігі болды. Екіншіден, саяси билік тек
мемлекеттік аппарат арқылы ғана емес, сонымен бірге партиялар,
кәсіподақтар, халыкдралық ұйымдар (Б¥Ү, НАТО және т.б.) сияқты саяси
жүйенің басқа элементтері арқылы да билігін жүргізеді. Үшіишіден,
мемлекеттік билік, жоғарыда керсетілгеніндей, ерекше күштеу аппаратына
сүйенеді және оның билігіне қоғам-ныц барлық мүшелері тегіс бағынады.
Мемлекеттік билік саяси биліктің ең жоғары, ең толық, ең дамыған түрі, оның
өзегі болып табылады.
Мемлекеттік биліктің зандылығы оның легитимдігінен білінеді.
Легитимдік (латын тілінде зандылык, шындық деген мағынаны білдіреді)
дегеніміз халықтың үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы, оның
заңдылығымен шешімдерін растауы.
Демократиялық жағдайда мемлекеттік билік легитимді болуы үшін мынандай
екі шарт қажет: 1) ол халықтың калауы бойынша қалыптасуы жөне көпшіліктің
еркіне қарай орындалуы керек. Яғни, мемлекеттік биліктің иесін тура немесе
жанама түрде белгілі бір мезгілге халық сайлауы керек және оның жұмысын
бақылап отыруға мүмкіндік болуы тиіс; 2) мемлекетгік билік конституциялық
кағидаларға сәйкес жүзеге асырылуы керек.
Немістің көрнекті ғалымы Макс Вебер билік басына келудегі
легитимдіктің мінсіз түрлері ретінде үш үлгісін көрсетті. Ең біріншісі -
әдет-ғұрыптық легитимдік.Ол сонау ерте заманнан бастап халықтың санасына
сіңген, әбден бойлары үйреніп, дұрыс деп тапқан салт-дәстүрлерге сүйенді.
Сондықтан, мысалы, (кейбір елдерде қазір де) хан, сұлтан, патша, шах, әмір
және т. б. билігін халық дұрыс, занды деп түсінді. Билік әкеден балаға
мирас болып қалып келді, оны жұрт ата-салтымыз деп мойындап отырды.
Екінші түріне харизматикалық легитимдік жатады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Саясаттануда саяси билік теориясы негізгі орын алады. Ол саясаттан
тығыз байланысты және саясаттың, саяси институттар мен барлық саясат
әлемінің мәнін түсініп-білуге мүмкіндік береді. Себебі, саясаттың негізгі
мәселесі - билік, ал мазмұны - билік үшін күрес және билікті жүргізу.
Шығыстың көрнекті ойшылы Ибн-Хаддун (1332-1406) адамның басқа жан-
жануарлардан ерекшелігі - ол билік үшін күреседі деген екен.
Ағылшынның ең ірі фәлсафашыларынын, бірі, қоғам қайраткері болған
Бертран Рассел (1872-1970) физикада басты ұғым энергия болса, қоғамдық.
ғылымдарда негізгі ұғым билік болып табылады деп дұрыс айтқан. Ал
Американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт Парсонс (1902-1979) экономикалық
жүйеде акша қандай орын алса, саяси жүйеде билік те соншалықты орын алады
деген. Сондықтан бұл курстағы басқа тақырыптардың бәрі билікке байланысты
келеді.
Билік жөніңде ғалымдар арасында әр түрлі анықтамалар мен
түжырымдамалар бар. Солардың негізгілеріне қысқаша тоқтала кетейік.
1. Телеологиялық анықтама билікті белгілі бір мақсатқа, белгілеген
нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді. Мысалы, ағылшын
фәлсафашысы Т.Гоббс (1588-1679) билік болашақта игілікке жетудің
құралы және өмірдің өзі өле-өлгенше билік үшін үздіксіз ұмтылыс деп
жазды.
2. Бихевиориапік анықтама бойынша билік деп баска адамдардың жүріс-
тұрысын, өзін-өзі ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-
әрекетгің ерекше түрі.
3. Инструменталистік анықтама билікті белгілі бір кұралдарды, амалдарды
(зорлық-зомбылық, күштеу сияқты шараларды) пайдалану, колдану
мүмкіндігі деп біледі. Мәселен, Американың белгілі саясаттанушысы Р.
Даль (1915 жылы туған) билік бір адамга екінші адамды өз еркімен
жасамайтын іс-әрекетгі жасауға мәжбүр егу мүмкіндігін береді дейді.
4. Структуралистік анықтама билікті басқарушы мен бағынушының арасындағы
қатынастың ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір адамдарды туганынан,
табиғатынан әміршіл, басқарғысы ксліп түратыи болады, ал басқалары
көнбіс, көнгіш, басқа біреу өз ырқын билеп, басқарып, жол керсетіп
тұрғанын ұнатады, қалайды дейді. Солардың арасында, олардың ойынша,
билік қатынастары туады.
5. Конфликтілік анықтама билікті дау-жанжал жағдайында игілікті бөлуді
реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндіреді.
Біраз ғалымдар билікті кең мағынасында басқаларға тигізілетін жалпы
ықпал ретінде қарайды.
П.Моррис, А.Гидценс сияқтылар, жоғарыдағы көзқараспен келіспей,
билікті біреуге немесе бірдеңеге тигізетін жай ғана ықпал, әсер емес,
оларды өзгертуге бағытталған іс-әрекет дейді.
Америка саясаттанушылары Г.Лассуэлл мен А.Каплан "Билік және қоғам"
деген кітабында билікті шешім қабылдауға қатысу мүмкіндігі ретінде
сипаттайды.
Сонымен, біз билік туралы ғалымдардың арасында ортақ пікір, анықтама
жоқ екенін байқадық. Батыстын әлеуметтанушысы Р. Мартин билік махаббат
сияқты, күнделікті тілімізде жиі пайдаланылады, іштей сезіледі, бірақ сирек
анықталады деп бекер айтпаған. Оның себебі, француздың саясаттанушысы
Ж.К.Шевалье айткдндай, адамдарды биліктің жалпы ұғымының айналасындағы
айтыс-тартыстан гөрі нақтылы, шын мәніндегі биліктің өзі көбірек
ойландырған, магнитше тартқан.
Дегенмен, ғылым болғандықтан анықтама беріледі. Мысалы, "Философиялық
энциклопедиялык. Сөздікте" билік туралы былай делінген: "Сөздің жалпы
мағынасында билік өз еркіңді жүзеге асыруға қабілеттілік пен мүмкіндік,
адамдардың жүріс-тұрысы, іс-әрекетіне қайсыбір амал-әдістер - бедел, құқық,
күштеу арқылы шешуші ықпал жасау" ("Философский энциклопедический словарь".
М,1983, 85-бет). Біздіңше, билік деп біреудің екіншілерге әмірін жүргізіп,
олардың іс-әрекеті, қызметіне ықпал етуін айтады.
Билік адамзат қоғамымен бірге пайда болады жөне онын, даму барысында
бола бермек. Ол ең алдымен қоғамдық өндірісті ұйымдастыру үшін керек. Онсыз
барлық қатысушы адамдарды біртұтас ерікке бағындыру қиын. Билік адамдар
арасындағы қарым-қатынастарды, адамдар, қоғам және мемлекеттік саяси
институттар арасындағы катынастарды реттеуге міндетті. Ол қоғамның
тұтастығы мен бірлігін қолдау үшін керек.
Алғашқы қауымдық қоғамда билік қоғамдық сипатта болды. Ол кезде
билікті қауым бастығын сайлайтын ру-ру мен тайпалардың барлық мүшелері
бірігіп іске асыратын. Әлеуметтік белшектену өрістеп, мемлекеттің пайда
болуына байланысты ру басшыларының адамгершілік беделі төмендеп, онын,
орнына ақсүйектер билігінің беделі ұлғайды. Биліктің аппараты дүниеге
келді, адамдарды еркінен тыс, ықтиярсыз еркіне көндірген мекемелер пайда
болды. Олар мемлекет ретінде қоғамнан дараланып, оқшауланып, оның үстінен
қарайтын органга айналды. Құлдық қоғамда саясат, саяси билік пайда болды.
Сондықтан саяси биліктің пайда болуын қазіргі саясаттануда мемлекеттің
пайда болуымен байланыстырады.
Әдетте, "билік" деген сөз әр түрлі мағынада қолданылады. Оны ықпал ету
бағытына, объектісіне байланысты былай етіп бөледі: ата-аналар билігі,
мемлекеттік, экономикалық, саяси, әлеуметтік, құқықтық, әскери, рухани
билік және т.т. Бірақ биліктің толық мағынасы мемлекеттік-саяси салада ғана
айқындалады. Сондыктан саяси билік биліктің ең басты түріне жатады.
Биліктің басқа түрлерімен салыстарғанда саяси биліктің мынадай
ерекшеліктері бар: оның өктемдік сипаты (ол басқа биліктерден жоғары
тұрады, оның шешімдерін қалғандары орындайды), оның бүкіл қоғамның атынан
билік жүргізуі, басқарумен кәсіби айналысатын адамдардың ерекше тобының
болуы, оның көпшілік адамдардың мүддесін қозғауы, басқа ме-кемелерге
қарағанда билік органдарының тәуелсіздігі, қоғам өмірінің жұмыс тәртібін
белгілеуде жеке-дара құқығы, мемлекет шеңберінде ашық күш қолдана алуы және
т.б.
Саяси билік бар жерде теңсіздік бар. Мұнда біреулер билік етуге
құқықты да, екіншілері оларға бағынуға міндетті. Бұл теңсіздік неден туады?
Ол үшін саяси биліктің қарамағында тенсіздікті қамтамасыз ететін әдіс-
кұралдары бар. Оған жататындар:
1. Экономикалық қор. Қандай саяси билік болмасын оған қаржы-қаражат
керек. Мысалы, сайлау наукднын өткізу үшін ондаған миллион ақша жұмсалады.
Мемлекет тарапынан бөлінген каражат жетіспегендіктен шетелдерде үміткерлер
жеке бай адамдардың, бірлестіктердің көмегіне сүйенеді. Билеуші аппаратгы
үстау үшін каншама қаржы кетеді. Оның үстіне, әдетте, билік басына келген
топ өзінің экономикалық бағдарламасымен келеді. Мысалы, АҚШ-тың көрнекті
президенттері: Ф.Рузнельт "Жаңа бағыт", Дж.Кеннеди "Жаңа шеп", Л. Джонсон
"Кедейлікке қарсы соғыс" жәнет.с.с. бағдарламаларды алға тарткан. Оларды
жүзеге асыруға қыруар ақша іздестіруге тура келеді.
Экономикалық қорға қоғамдық өндіріс пен тұтынуға керек басқа да
материалдық құндылықтар, құнарлы, шұрайлы жерлер, пайдалы казба байлықтары
және т.б. кіреді.
Әлеуметтік әдіс-құралдар. Үстемдік етіп отырған билік өзін қолдайтын,
оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдар іздейді. Ондай рөлді ең алдымен
оның мәртебелі, абыройлы, жалақысы мол қызметтерді атқаратын, көптеген
жеңілдіктермен пайдаланатын кызметкерлері орындайды. Қазіргі Батыс
елдерінде үстемдік етіп отырған саяси билікті сақтауға халықтың көпшілігі
мүдделі. Себебі, оларда орта деңгейде тұратын
адамдар көп, саяси билік басына келгендер соларға арқа сүйейді, көпшілікті
мұқтаждық жағдайға жібермейді, елдерінде әлеуметтік әділеттілік, халықты
сақтандыру кең дамыған. Мысалы, зейнеткер жұмыс істеп жүргенде алғаи
жалақысының 90%-ға дейінгісін ала алады, неше түрлі қайырымдылық қорлары
жұмыс істейді және т.с.с.
Күш жүмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті
сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет жасаушыларға мүмкіндік бермейді.
Оған жататындар: оскер, полиция, қауіпсіздік органдары, сот, прокуратура
және т.т. Тарихи тәжірибеге сүйенсек, саяси билік оларды өз мақсаттарына
әсіресе экономикалық жөне саяси дағдарыстар ксіінде жиі пайдаланады. Оның
арнайы дайындалған адамдары болады.
Ақпарат құралдары. Қоғамдық пікір тудырып, саяси өмірге
ықпал ету жағынан оны төртінші билік деп те атайды. Кейбір саяси
қайраткерлер кім теледидарды бакыласа, сол бүкіл елді бақылай алады деп
санайды. Шынында да, олардың мүмкіншіліктері мол. Әсіресе, әрбір үйде
радио, теледидар бар кезде адамдар өз елдеріндегі жағдайды ғана емес, дүние
жүзінде не болып, не койып жатқанын көріп-біліп отырады. Ақпарат
құралдарының маңызы шын мәнінде сөз, баспасөз бостандығы берілген,
оппозициялық партиялар бар елдерде арта түседі.
5. Ақпарат құралдарымен катар билікті жүргізуде информациялық қордың
да маңызы зор. Білім мен ғылыми мағлұматты алу, оларды тарату бүгінгі танда
алдыңғы қатарлы орындарға шығуда. Кейбір ғалымдардың (жапондықтардың)
айтуынша, информация кімнің қолында болса, XXI ғасырда билік сонын, қолында
болады дейді.
Саяси билік әлеуметтік институттар арқылы жұмыс істейді. Ол ұйымдар,
мекемелер, техникалык, информациялық, адамдық жәйттар, қоғамдық
катынастарды ұйымдастыру мен реттеуді қамтамасыз ететін ережелер арқылы
іске асады.
Биліктің қайнар көзі, бастауына бедел, күш, байлық, заң, адамның
қоғамдағы алатын орны, ұйым, мүдде, білім және ха-барлама мәліметтер
(информация) жатады.
Билікті жүзеге асырғанда құқық, бедел, сендіру, әдет-ғұрып, дәстүр,
амал-айла, қулық, күштеу, зорлау, еріксіз көндіру сиякты әдіс-амалдар
пайдаланылады. Оны жүзеге асырудың түрлеріне үстемдік жүргізу, басшылык,
ету, үйлестіру, ұйымдастыру, бақылау жатады.
Биліктің қызметтері мен жіктелуі
Саяси биліктің өзіндік қызметтері болады. Оған жататындар: қоғамның
саяси жүйесін калыптастыру; оның саяси өмірін ұйымдастыру (ол мемлекет пен
қоғам, таптар мен топтар, ассоциациялар, саяси институттар, мемлекеттік
басқару органдары мен аппараттары, партиялар, азаматтар және т.б.
арасындағы катынастарды қамтиды); әр түрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің
істерін баскдру; өкімет органдары, саяси емес процестерге басшылық жасау;
саяси және басқа қатынастарды бақылау және түптеп келгенде, белгілі бір
қоғамға сәйкес басқарудың түрін, саяси тәртіпті және мемлекетгік құрылысты
(мо-иархиялық, республикалық), ашық не жабық (басқа мемлекеттерден
оқшауланып, қоршауланып алған, автаркиялық) қоғам-ды қүру, қоғамдық тәртіп
пен түрақтылықты қолдау; дау-дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою және
дер кезінде шешу; қоғамдық келісімге, мәмілеге келу және т. б.
Қоғамда билік өзара тығыз байланыстағы 3 деңгейде ұйымдастырылып,
жүмыс істейді:
1) жоғары орталық саяси институттар, мемлекеттік мекемелер мен
ұйымдар, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдарды басқару органдары кіретін
өте ірі деңгей;
2) орта буынды аппараттар мен мекемелерді қамтитын және аймақтық,
облыстық, аудандық шеңбердегі жергілікті әкімшілік билік (әртүрлі
мекемелер, агенттіктер, комиссиялар, кеңестер, префектуралар және т. б.
мекемелер) кіретін орта деңгей;
3) адамдар, кішігірім топтар, ұйымдар, одақтар, өндіріс және баска
ұжымдар арасындағы қоғамдық қатынастардың негізі, арқауы болып табылатын,
саяси және қоғамдық өзін-өзі басқару өрісін құрайтын кіші деңгей.
Билік мәселесін карастырғанда саяси биліктің "субъектісі" және "иелік
етуші" деген ұғымдарға назар аударуға тура келеді.
Субъект деп іс-әрекетті жасаушы, объекті өзгертуші жеке адам,
әлеуметтік топ, тап, партия, мемлекетті айтады. Саяси билікті жүзеге асыру
үшін арнайы ұйымдар мен мекемелер құрылып, субъект оларға өкілдік береді.
Олар билікті қолданушы, қорғаушы, "иелік етуші" болып есептеледі. Басқа
сөзбен айтқанда, субъект билікті "иелік етушілер" арқылы жүргізеді.
Сондықтан мүны түсінбейтін адамдар билікке "иелік етуші-лерді" биліктің
өзімен шатастырады немесе "иелік етушілерді" билік субъектісінен тәуелсіз
деп санайды. Мысалы, мұндай адамдар кез келген шенеунікті, үйым немесе
мекеменің, саяси, әкімшілік, шаруашылық бастықтарын билік иесі деп ұғады.
Олардың іс-әрекетгері туралы шағым арыз беруге болмайтын сияқты көрінеді.
Мұндай түсінік субъекті енжарлыққа, керенаулыққа әкеліп соқтырады, биліктен
шеттетіледі. Олар өз тағдырын белсенді түрде өзі шешетін мүмкіншілігіне
сенімі азаяды.
Биліктін, субъектісіне жеке адам немесе партиялар, ұйымдар және т. б.
жатады дедік. Бірақ олар бәрі бірдей билік жүргізе алмайды. Сондықтан
мұндай құқық адамдардың, ұжымдардың, партиялардың, таптардың, топтардың
белгілі бір бөлігіне ғана беріледі. Бұдан келіп билік етуге сенім білдіру
мәселесі туады.
Демократиялық саяси жүйе ойдағыдай өз ісін атқаруы үшін, өдетте,
мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы, сот билігі етіп үш тармаққа
бөледі. Оның негізін салушы ағылшын ой-шылы Джон Локк (1632-1704) пен
француз ғалымы Ш. Л. Монтескье (1689-1753) болды.
Заң шығарушы билік (парламент) заң шығарумен, оны бекіту, өзгерту
немесе жоюмен айналысады. Ол заң қабыддайды, салық салуды анықтайды,
үкіметті тағайындайды, бюджетті бекітеді, соғыс ашып және армияны
қамтамасыз етеді, сауданы реттейді, сотты ұйымдастырады, халықаралық
келісім-шарттарды қабылдайды, саясаттың маңызды ішкі жөне сыртқы бағытын
айқындайды. Оның жұмысына конституция атынан ерекше органдар
(конституциялық қадағалау, конституциялық сот) бақылау жасайды.
Атқарушы билікке үкімет пен әкімшілік жатады. Оларды заң шығарушы
өкіддік органдар қалыптастырады. Атқарушы билік чаң шығарушы биліктің
бақылауында болып, олардың алдында есеп береді. Оның жұмысы заңға
негізделіп, заң шеңберінде іс істеуі керек. Сырттай қарағанда ол заң
шығарушы билікке тәуелді. Бірақ іс жүзінде ол саяси жүйенің маңызды
бөлігіне айналған жөне қоғамдық өмірде зор рөл атқарады. Үкімет саяси
шешімдер қабылдайды (бірақ олар конституция шеңберінде болуы және заңға
негізделуі керек). Ал әкімшілік ол шешімдерді жүзеге асырады.
Соттық билік адамдардың құқығын корғайды, занды бұрмалаушылықтан
сақтайды, парламент не президент қабылдаған заңдардың, конституциялық
жарғылардың сәйкестігін анықтайды. Оны халық немесе өкілетті мекемелер
қалыптастырады. Ол заң шығарушы немесе атқарушы билікке тәуелсіз. Өз
жұмыыңда тек заңды ғана басшылыққа алады. Егер жоғарғы сот мемлекеттік
органның немесе қызмет адамының шешімін конституцияға қарсы десе, ол шешім
толығымен күшін жояды. Соттың маңызды принциптеріне жариялылық, айыпкердің
өзін қорғауға және сот үкімін бұздыру туралы шағым арыз беруге құқығы
жатады.
Біраз елдерде соттын, тәуелсіздігін және әділдігін қамтамасыз ету үшін
ант берген әділ сот құрылады. Мүндай жағдайда сот процесінде судьяларға
тәуелсіз, арнаулы ант берген азаматтардан тұратын қазылар алқасы қатысады.
Олар айыпкердің кінәсы жөнінде шешім қабылдайды. Соның негізінде судьялар
үкім шығарады.
Қазіргі кезде биліктің үш тармағы жөнінде саясатшы ғалымдардың
арасында әр түрлі көзқарастар бар. Олардың кейбіреуі билік санын көбейткісі
келсе, екіншілері кеміткісі келеді.
Билік санын көбейткісі келгендер төртінші билік деп ақпарат құралдарын
атайды. Олардың казіргі кезде, өмірдің демократияланып жатқан дәуірінде
алар орны зор. Әсіресе, сөз, баспасөз бостандығы шын мәнінде беріліп, радио
мен теледидарды пайдалану мүмкіндігі қамтамасыз етілген елдерде
азаматтардың өзіндік санасының өсуіне, қоғамның ісіне белсенді араласуына,
адамдардың басшылығы мен жауапкершілігін тәрбиелеуде ақпарат құралдарының
мүмкіншілігі ерекше. Ел басқарушы шенеуніктердің қылмысты істерін калт
жібермей әшкерелеп отырса (сондықтан олардан қаймықса), халықтың мұңын
мұндаса, шынында да, төртінші билік емей немене?
Бесінші деп сайлаушылар билігін айтады. Мұнда сайлаушылардың еркі,
талап-тілектерімен қатар кейбір елдерде сайлаушылар соты да бар.
Алтыншыға бақылау билігін жатқызады. Қайсыбір елдерде қарамағында
аппараты бар Бас бақылаушы да болады.
Жетінші саяси билік дейді. Мұнда билікті жүргізіп отырған басқарушы
партия туралы сөз болып отыр.
Кейбіреулер биліктін ерекше түрі деп әскери билікті атап жүр.
Сонымен қатар мемлекеттік билік санын қысқарткысы келетіндер де бар.
Мысалы, француздың белгілі саясат-керлері Р. Арон, Ж. Бюрдо және тағы
басқалар мемлекетте екі-ақ билік, атап айтқанда, заң шығарушы және оған
бағынышты әкімшілік билік болады дейді. Сот билігін жоққа шығармайды, бірақ
оны әкімшілік билікке қосады.
Дегенмен, дүние жүзінің алдыңғы қатарлы елдерінде үш тармақты билік
қалыптасқан. Мемлекетгі басқару ыңғайлы болу үшін ол биліктер орталық
(жоғары) және жергілікті билік болып бөлінеді.
Биліктің кейпін, сырт бейнесін, қоғамдағы релін, жұмысын және
болашағын бағалау үшін оны жүйелеп, топтастырудың мәні зор. Әр түрлі билік
өзара байланысты бірқатар белгілермен өзгешеленеді. Атап айтқанда: 1)
институционалданған (өзінің басқарушы және тәуедді күрылым деңгейі бар әр
түрлі мекемелер түрінде ұйымдасқан, төмен шенділердің жоғары шенділерге
бағынышты болып, араларында билеу-бағыну қатынастары орнаған) жөне
институционалданбаған (биресми, басқарушы және атқарушы топтар анық, ашық
көрсетілмеген) биліктің түрі (мәселен, саяси ассоциациялардағы билік,
биресми топтарды және т.б.басқару); 2) жұмыс істеу саласына бай-ланысты
билік саяси және саяси емес болып бөлінеді. Мысалы, соңғысына экономикалық,
ата-аналар, корпорациялар жәөне т.б. билігі жатады; 3) құқықтық шегіне,
күдіретінің мөлшері мен саласына қарай билік мемлекеттік, ассоциативтік
(партиялық, топтық, жергілікті әкімшіліктін. және т. б. билігі) болып,
сыртқы саясат қатынастарындағы, дүниежүзілік үйымдар мен одактардың
халыкаралық билігі болып жіктеледі; 4) биліктің субъектісі бойыниш
парламенттік, үкіметтік, соттық, дербес (монархиялық - корольдік, патшалық
және т.б. - президенттік), ұжымдық (партиялық, баскарушы топтардың алқалық,
халықтық, таптык және т.б. билігі) болып топталады; 5) қолданылатын әдіс,
тәсіліне қарай үстемдік, озбырлық, басқа түрлерді еріксіз көндіру, сендіру,
ерік, бедел және т.б. билігі болып белгіленді; 6) әлеуметтік түріне қарай
феодалдық, буржуазиялық және т.с.с. билігі болып жүйеленеді.
Саяси билік пен мемлекетгік билік. Биліктің легитимдігі
Билік саяси және мемлекеттік болып екіге бөлінеді. Бұл мәселенің үлкен
астары бар. Себебі, бұрынғы кеңестік дәуірде Бұл ұғымдарды теңестіріп,
бірыңғайлау саяси жүйенің барлық құрылымын мемлекеттендіруінің тәсілдемелік
негізі болды.
Саяси билік таптық, топтық жеке адамның саясатта тұжырымдалған өз
еркін жүргізу мүмкіндігін білдіреді. Ал мемлекеттік билікке барлық
адамдарға міндетті зандарды шығаруға жеке-дара қүқығы бар зандар мен
ұйымдарды сақтау үшін срскше күштеу аппаратына сүйенетін саяси биліктің
түрі жатады. Бүдан біз саяси биліктің мағынасының мемлекеттік биліктен кец
екендігін байқаймыз. Себебі, біріншіден, саяси билік адамдамзат тарихының
барлық кезендерінде болған. Мысалы, алғашқы қауымдық қауым кезінде
ақсақалдар кеңесінің, веченің (Ежелгі Русьтегі азаматгар жиналысының түрі),
вече соттарының және т.б. билігі болды. Екіншіден, саяси билік тек
мемлекеттік аппарат арқылы ғана емес, сонымен бірге партиялар,
кәсіподақтар, халыкдралық ұйымдар (Б¥Ү, НАТО және т.б.) сияқты саяси
жүйенің басқа элементтері арқылы да билігін жүргізеді. Үшіишіден,
мемлекеттік билік, жоғарыда керсетілгеніндей, ерекше күштеу аппаратына
сүйенеді және оның билігіне қоғам-ныц барлық мүшелері тегіс бағынады.
Мемлекеттік билік саяси биліктің ең жоғары, ең толық, ең дамыған түрі, оның
өзегі болып табылады.
Мемлекеттік биліктің зандылығы оның легитимдігінен білінеді.
Легитимдік (латын тілінде зандылык, шындық деген мағынаны білдіреді)
дегеніміз халықтың үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы, оның
заңдылығымен шешімдерін растауы.
Демократиялық жағдайда мемлекеттік билік легитимді болуы үшін мынандай
екі шарт қажет: 1) ол халықтың калауы бойынша қалыптасуы жөне көпшіліктің
еркіне қарай орындалуы керек. Яғни, мемлекеттік биліктің иесін тура немесе
жанама түрде белгілі бір мезгілге халық сайлауы керек және оның жұмысын
бақылап отыруға мүмкіндік болуы тиіс; 2) мемлекетгік билік конституциялық
кағидаларға сәйкес жүзеге асырылуы керек.
Немістің көрнекті ғалымы Макс Вебер билік басына келудегі
легитимдіктің мінсіз түрлері ретінде үш үлгісін көрсетті. Ең біріншісі -
әдет-ғұрыптық легитимдік.Ол сонау ерте заманнан бастап халықтың санасына
сіңген, әбден бойлары үйреніп, дұрыс деп тапқан салт-дәстүрлерге сүйенді.
Сондықтан, мысалы, (кейбір елдерде қазір де) хан, сұлтан, патша, шах, әмір
және т. б. билігін халық дұрыс, занды деп түсінді. Билік әкеден балаға
мирас болып қалып келді, оны жұрт ата-салтымыз деп мойындап отырды.
Екінші түріне харизматикалық легитимдік жатады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz