Қазақстан - тәуелсіз, унитарлық мемлекет
КІРІСПЕ
І. ҚАЗАҚСТАН . ТӘУЕЛСІЗ, УНИТАРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ
1.1 ҚАЗАҚ КЕҢЕСТІК СОЦИАЛИСТІК РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТАУЫН ӨЗГЕРТУ ТУРАЛЫ
1.2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК УНИТАРЛЫҚ ТУРАЛЫ
1.3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӨКІМЕТ ОРГАНДАРЫ
ІІ. УНИТАРЛЫҚ ҚҰРЫЛҒЫ ФОРМАЛЫ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ . ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚОҒАМДАСТЫҚТЫҢ МҮШЕСІ
2.2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК УНИТАРЛЫҒЫН БАСҚАРУ
2.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ . ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫНДАҒЫ УНИТАРЛЫҚ (БІРТҰТАС) МЕМЛЕКЕТ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І. ҚАЗАҚСТАН . ТӘУЕЛСІЗ, УНИТАРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ
1.1 ҚАЗАҚ КЕҢЕСТІК СОЦИАЛИСТІК РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТАУЫН ӨЗГЕРТУ ТУРАЛЫ
1.2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК УНИТАРЛЫҚ ТУРАЛЫ
1.3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӨКІМЕТ ОРГАНДАРЫ
ІІ. УНИТАРЛЫҚ ҚҰРЫЛҒЫ ФОРМАЛЫ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ . ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚОҒАМДАСТЫҚТЫҢ МҮШЕСІ
2.2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК УНИТАРЛЫҒЫН БАСҚАРУ
2.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ . ПРЕЗИДЕНТТІК БАСҚАРУ НЫСАНЫНДАҒЫ УНИТАРЛЫҚ (БІРТҰТАС) МЕМЛЕКЕТ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
80-жж. ақырында Кеңес мемлекеті ыдырай бастады. Халық деутаттары бірінші съөзінің өзінде-ақ және партиялық форумдарда тәуелсіздік, экономикалық дербестік, орталық пен федерацияның мүшелері арасында өкілсттікті бөлісу, жаңа Одақтық шарттар жасасу идеялары талқылана бастады. Демократиялық қайта құрылыстардың және ұлттық сананың ояну процестерінің дамуы, уақиғалардың даму барысы партиялық және мемлекеттік басшылық тарапынан осыған сай арталық пен одақтас республикалардың қарым-қатынасын үйлестіретін шаралар қолдануды талап етті.
Жаңа шындық жагдайды есепке ала отырып, Одақуы қайта құру идеясы кеңінен қолдау тапты және ол «төменнен» — автономиялық және одақтас республикалардан көтерілді. Қазақ КСР-да республиканың өзін-өзі басқару, өзін-өзі қаржыландыру концепциясы жасалды, онда Қазақстан территориясындағы табиғи байлықтар мен ендіріс құрал-жабдықтарына, оның ішінде енеркәсіптің негізі болып табылатын салалық кәсіпорындарына республиканың меншіктік құқы дәлелденді, республиканың тәуелсіздігін саяси және экономикалық салада нақты түрде қамтамасыз ету қажеттігі тура-лы батыл мәлімденді. Қоғамды жаңгыртуға бағытталған қозғалысты Н. Ә. Назарбаев басқарды, ол ордайым аса кұрделі проблемалардың шешімін демократиялық жолмен табуға тырысады. Оңшыл және солшыл радикализмге қарама-қарсы Н. Ә. Назарбаев табан-ды, демократиялық реформалар жүргізу және әлеуметтік прогресс, барлық қазақстандықтардың теңдігіне негізделген ұлтаралық ынтымақты сақтау, мемлекеттік саясаттың түбегейлі принципі ретінде саяси түрақтылықты сақтауға баса көңіл бөлу саясатын жүргізіп келеді.
Бірақ Қазақстанда басталған әміршіл-әкімшілдік жүйені сындыруға мемлекеттік басқару құрылымының, Қазақстан Коммунистік партиясының қатаң биліп кедергі жасады.
Жаңа шындық жагдайды есепке ала отырып, Одақуы қайта құру идеясы кеңінен қолдау тапты және ол «төменнен» — автономиялық және одақтас республикалардан көтерілді. Қазақ КСР-да республиканың өзін-өзі басқару, өзін-өзі қаржыландыру концепциясы жасалды, онда Қазақстан территориясындағы табиғи байлықтар мен ендіріс құрал-жабдықтарына, оның ішінде енеркәсіптің негізі болып табылатын салалық кәсіпорындарына республиканың меншіктік құқы дәлелденді, республиканың тәуелсіздігін саяси және экономикалық салада нақты түрде қамтамасыз ету қажеттігі тура-лы батыл мәлімденді. Қоғамды жаңгыртуға бағытталған қозғалысты Н. Ә. Назарбаев басқарды, ол ордайым аса кұрделі проблемалардың шешімін демократиялық жолмен табуға тырысады. Оңшыл және солшыл радикализмге қарама-қарсы Н. Ә. Назарбаев табан-ды, демократиялық реформалар жүргізу және әлеуметтік прогресс, барлық қазақстандықтардың теңдігіне негізделген ұлтаралық ынтымақты сақтау, мемлекеттік саясаттың түбегейлі принципі ретінде саяси түрақтылықты сақтауға баса көңіл бөлу саясатын жүргізіп келеді.
Бірақ Қазақстанда басталған әміршіл-әкімшілдік жүйені сындыруға мемлекеттік басқару құрылымының, Қазақстан Коммунистік партиясының қатаң биліп кедергі жасады.
1. Бекниязов Т. Журналистің шығармашылық шеберлігі. Алматы: Қазақ университеті. 2004. 64 б.
2. Тұрсынов Қ. Көгілдір экран құпиясы. Алматы: Қазақ Университеті. 1998. 78 б.
3. Бурсов Б.И. Мастерство Чернишевского – Критика. Москва: Советский писатель. 1956.
4. Сагиндикова А.А. Конституционное право Республики Казахстан. - Алматы: Білім - 1999. – 262 стр.
5. Зиманов С. Законы и критерии их эффективности. «Тәуелсіз Қазақстандағы парламентаризм: жай-күйі мен проблемалары». Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. 2001 жылғы 30 қараша. – Астана, 2002. – 18 бет.
6. Қазақстан Республикасы Парламентінің хабаршысы. Арнайы басылым. Вестник Парламента РК. Специальный вестник. – Астана, 2004 жылғы маусым, - 146 бет.
2. Тұрсынов Қ. Көгілдір экран құпиясы. Алматы: Қазақ Университеті. 1998. 78 б.
3. Бурсов Б.И. Мастерство Чернишевского – Критика. Москва: Советский писатель. 1956.
4. Сагиндикова А.А. Конституционное право Республики Казахстан. - Алматы: Білім - 1999. – 262 стр.
5. Зиманов С. Законы и критерии их эффективности. «Тәуелсіз Қазақстандағы парламентаризм: жай-күйі мен проблемалары». Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. 2001 жылғы 30 қараша. – Астана, 2002. – 18 бет.
6. Қазақстан Республикасы Парламентінің хабаршысы. Арнайы басылым. Вестник Парламента РК. Специальный вестник. – Астана, 2004 жылғы маусым, - 146 бет.
Мазмұны
Кіріспе
І. ҚАЗАҚСТАН - ТӘУЕЛСІЗ, УНИТАРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ
1.1 ҚАЗАҚ КЕҢЕСТІК СОЦИАЛИСТІК РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТАУЫН ӨЗГЕРТУ ТУРАЛЫ
1.2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК УНИТАРЛЫҚ ТУРАЛЫ
1.3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӨКІМЕТ ОРГАНДАРЫ
ІІ. УНИТАРЛЫҚ ҚҰРЫЛҒЫ ФОРМАЛЫ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ - ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚОҒАМДАСТЫҚТЫҢ МҮШЕСІ
2.2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК УНИТАРЛЫҒЫН БАСҚАРУ
2.3 Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы унитарлық
(біртұтас) мемлекет
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
80-жж. ақырында Кеңес мемлекеті ыдырай бастады. Халық деутаттары
бірінші съөзінің өзінде-ақ және партиялық форумдарда тәуелсіздік,
экономикалық дербестік, орталық пен федерацияның мүшелері арасында
өкілсттікті бөлісу, жаңа Одақтық шарттар жасасу идеялары талқылана бастады.
Демократиялық қайта құрылыстардың және ұлттық сананың ояну процестерінің
дамуы, уақиғалардың даму барысы партиялық және мемлекеттік басшылық
тарапынан осыған сай арталық пен одақтас республикалардың қарым-қатынасын
үйлестіретін шаралар қолдануды талап етті.
Жаңа шындық жагдайды есепке ала отырып, Одақуы қайта құру идеясы
кеңінен қолдау тапты және ол төменнен — автономиялық және одақтас
республикалардан көтерілді. Қазақ КСР-да республиканың өзін-өзі басқару,
өзін-өзі қаржыландыру концепциясы жасалды, онда Қазақстан территориясындағы
табиғи байлықтар мен ендіріс құрал-жабдықтарына, оның ішінде енеркәсіптің
негізі болып табылатын салалық кәсіпорындарына республиканың меншіктік құқы
дәлелденді, республиканың тәуелсіздігін саяси және экономикалық салада
нақты түрде қамтамасыз ету қажеттігі тура-лы батыл мәлімденді. Қоғамды
жаңгыртуға бағытталған қозғалысты Н. Ә. Назарбаев басқарды, ол ордайым аса
кұрделі проблемалардың шешімін демократиялық жолмен табуға тырысады. Оңшыл
және солшыл радикализмге қарама-қарсы Н. Ә. Назарбаев табан-ды,
демократиялық реформалар жүргізу және әлеуметтік прогресс, барлық
қазақстандықтардың теңдігіне негізделген ұлтаралық ынтымақты сақтау,
мемлекеттік саясаттың түбегейлі принципі ретінде саяси түрақтылықты
сақтауға баса көңіл бөлу саясатын жүргізіп келеді.
Бірақ Қазақстанда басталған әміршіл-әкімшілдік жүйені сындыруға
мемлекеттік басқару құрылымының, Қазақстан Коммунистік партиясының қатаң
биліп кедергі жасады.
І. ҚАЗАҚСТАН - ТӘУЕЛСІЗ, УНИТАРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ
1.1 ҚАЗАҚ КЕҢЕСТІК СОЦИАЛИСТІК РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТАУЫН ӨЗГЕРТУ ТУРАЛЫ
Жекелеген партия ұйымдарының ез жүмыстарын жаңа талаптарға сай қайта құруға
бағытталған талпыныстары елеулі нәтиже бермеді.
1988 ж. бастап жана туып келе жатқан оппоненттер тарапынан Қазақстан
Компартиясына сын айтыла бастады, мұның өзі коммунистер партиясының іргесі
шайқала бастаған, бірақ әлі де белгілі дәрежеде сақталып отырған беделіне
қатты соққы болды.
Ресми емес қозгалыстардын, дамуы Казақстаннын, қоғамдық өміріндегі занды
қүбылыс еді, оның бастама негізі экономикалық қозғалыс, сондай-ақ
Алматыдагы желтоқсан (1986 ж.) уақиғалаларынан кейін республикада туған
қоғамдық-саяси ақуал болды.
1987 ж. тамызда тұңғыш унитарлық ұйым — әлеуметгік-экологиялық
инициатива бірлестігі қүрылып, ол өзінін, алдына соғысқа қарсы түру,
экологаялық, адамгершілік және бейбітшілікті БАСҚАРУ идеяларын, жариялылық,
демократияландыру, әлеуметтік тендік және әділеттік принциптері негізінде
халықтың әлеуметтік белсенділігін көтеруге көмектесу, жүртшылықтың, еңбек
ұжымдары мен азаматтардың бастамаларына моральдық және ұйымдық, құқықтық,
консультациялық, информациялық, эксперттік қолдау көрсету мақсатын қойды.
Кейінірек бұл бірлестіктен басқа саяси ұйымдар, оның ішінде жасыл майдан,
Қазақстанның социал-демократиялық партиясы белініп шықты. Ядролық қаруға
қарсы Невада — Семей қозғалысы жоне Арал, Балхаш, Қазақстан экологи-
ясының проблемалары женіндегі қоғамдық комитет республика, мүнан кейін
халықаралық келемдегі экологиялық ұйымдарға айналды.
Жұмысшы қозғалысы елеулі саяси күшке айналды. Оның қатарында Қарағанды
көмір бассейні шахтерлері ерекше роль атқарды, олардың қимылдары тегеуріні
женінен Кеңес Одағының басқа көмірлі аудандарының ереуілдерімен сай келіп
жатты. Таза экономикалық талаптан басталған олар шапшаң-ақ саяси сипат
алды. Жүмысшылардын. облыстық ереуіл комитеті 1989 ж. бастап қызмет
істейді, ол Қарағанды облысы еңбекшілерінің одағына ұжымдық мүше ретінде
кіреді. Жаңа Өзендегі уақиға (1989 ж.) әлеуметтік-экономикалық саладағы
кекейтесті проблемаларды жалғанның жарығына шығарды, ол инфрақүрылымның
мешеулігінен, ендіргіш күштерді орналастырудағы қателіктердің салдарынан
жергілікті халық жүмыссыз жүргенде вахталық әдісті қолдану практикасының
берік орын алуынан туды.
Әйелдер кеңесіне балама ұйымдар әдеттен тыс төменнен пайда болды.
Солдат аналарының комитеті, Қазақстан мүсылман эйелдерінің лигасы, көп
балалы аналар, жаңүялар одағы, Айша, Ақ отау және басқа іскер әйелдер
ассоциациясы қүрылды. Республикадағы күштердің саяси орналасуында жастар
қозғалысы елеулі орын алды. 1991 ж. күзге дейін оның қатарында республика
жастар ұйымдарының комитеті, Қазақстан ЛКЖО және басқа 48 қүрылымдар мен
ұйымдар болды.
1990 ж. ортасында Азат қозғалысы және Азат саяси партиясы пайда
болды. Азат өзінің басты мақсатын унитарлық мемлекеттер достастығы
шеңберінде Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігі үшін күрес деп белгіледі.
Бұл аталғандардан басқа да саяси партиялар мен қозгалыстар әрекет
етті, республикада 1991 ж. барлығы 120-дан астам дербес бірлестіктер болды.
Қазақстан халқының елеулі дәрежеде саясаттануы жұртшылықтың республикадағы
істің жағдайына қанағаттанбай-тындығының, олардың дағдарыстан шығудың жолын
ортақтасып іздеуінің көрінісі еді.
Қазақстанда кеп партиялылықтың қалыптасу процесіне талдау жасай келіп, мүны
тоталитаризмнен демократияға өтпелі кезеңнің бастамасы ғана деп санау
керек. Көп партиялылықтың тарихи дәстүрінің, республика халқының дамыған
саяси мәдениетінің жоқтығы — кең және берік саяси базасы жоқ, саяси
көзқарасының біржақтылығымен керінетін саяси бірлестіктердің пайда болуына
әкеліп соқтыруда. Бұл бағаны Алаш және Желтоқсан, Қазақстанның
социалистік, социал-демократиялық, коммунистік партияларына беруге болады.
Осыған қарамай деңгелек стол басында түжырымдалған ортақ идеяларды
қорғайтын саяси күштердің күш-жігерін біріктіру үшін алғышарттар бар, мұның
өзі партияаралық қарым-қатынасқа цивилизациялық және оң сипат берер еді.
Мысалы, Қазақстан халық конгресі партиясы және Қазақстан халық бірлігі
одағы азаматтық бірлікке және үлтаралық татулыққа шақырып, бір-біріне жақын
жарғы үсынады.
Қоғамдық демократияландыруда халық депутаттары Кеңесінің заң шығару
қызметі мақызды рөль атқарды. Бұл салада он екінші шақырылған Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесі (1990 ж. сәуірден) жетекші орын алды. 1990—1991 жж.
қабылданған республика зандарында әрбір адамның мүқият зерттеліп жасалған,
құқықтық және әділеттік процедуралар арқылы заң жүзінде бекітілген
бостандықтары мен адамгершілік қасиеттерін керсетуіне қажетті жағдайларды
қамтамасыз етуге зор көңіл белінді. Қалыптасқан шындық жағдайдың
талаптарына сай республика зандарын жаңарту құқықтық мемле-кет құру
жолындагы елеулі қадам болды. Заңдар Қазақстанның саяси және экономикалық
тәуелсіздігін іс жүзінде нығайтуға, де-мократия жолына бүкіл саналы
күштерді топтастыруға тиіс еді. Олар азаматтардың құқықтарын едәуір
кеңейтті, республиканы мекендейтін барлық үлттар адамдарынын, талап-
тілегіне жауап беретін болды. Республика парламентінің қазақ тіліне
мемлекеттік тіл дәрежесін берген Қазақ КСР-нің тіл туралы заңын қабыл-
дауы тарихи уақиға бодды.
Елдегі мемлекеттік өкімет билігі жүйесі мен экономиканың шуғыл күйреуі
жагдайында Қазақстанда саяси және экономика-лық өмірді түрақтандыруға
көмектесетін президенттік басқарудың енгізілуі занды еді. 1990 ж. 24
сәуірде республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-нің Президенті лауазымын
белгіледі, парламент сессиясында жасырын дауыс беру нәтижесінде оған Н. Ә.
Назарбаев сайланды. Президенттің Семей полигонында ядролық сынаққа тиым
салу, Үлы Отан соғысына қатысқандар мен оларға теңестірілген азаматтарға
әлеуметтік көмек көрсету шаралары туралы жарлықтары Қазақстанда
демократиялық қайта қүрылыстар жүргізудщ өзіндік бір белесі батды.
Республика Жоғарғы Кеңесінің тералқасы 1986 ж. 17—18 желтоқсанда Алматыда
болған уақиғаға байланысты жағдайларға түпкшікті баға беру женінде арнаулы
комиссия құрды.
1990 ж. 25 қазанда республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ ҚСР-нің мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Декларация қабылдады. Тәуелсіздік алу Казақстанда жалпы
демократиялық процестердің барысын шапшандатты, мұның өзі елдегі болып
жатқан уақиғалармен тыгыз байланысты еді. 1991 ж. ортасында-ақ Қазақстан
басқа республикалармен бірге іс жүзінде орталыққа оппозицияда болды.
Қазақстанның бастамасы бойынша Белорусиямен, Украинамсн, Ресеймен және
басқа республикалармен бір-бірінің тәуелсіздігін, қалыптасқан шекараларды,
орнатылып жатқан өзара пайдалы экономикалық байланыстарды мойындау туралы
екі жақты келісімдер жасалды. 1990 ж. желтоқсанда төрт республика — Ресей,
Украина, Белоруссия және Қазақстан тәуелсізді мемлекеттер одағын құру
туралы инициатива жасады, Новоогарев келісімін талдап жасау жөніндегі
бірлескен жұмыс басталды.
1991 ж. тамыздағы уақиға бұл жұмысты үзіп жіберді, КСРО-ның күйреуін
және бұрынғы одақтас республикалардың, оның ішінде Қазақстанның тәуелсіздік
алуын шапшаңдатты. ҚОКП, оның бір бөлігі Қазақстан Компартиясы тарихи
аренадан кетті.
Міне осындай кұрделі жағдайда Қазақ мемлекеттігі шеңберінде
Республикадағы жоғары атқарушы және билік жүргізуші өкімет басшысы ретінде
Қазақ ҚСР-ның Президентіне жеткілікті өкілеттік беру қажеттігі пісіп
жетілді. Мұндай өкілеттіктер республика парламенті 1991 ж. 20 қарашада
қабылдаған Қазақ КСР-ның Қазақ КСР-да мемлекеттік өкімет билігі мен
басқару құрылымың жетілдіру және Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына)
өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы Заңы бойынша берілді.
1991 ж. 1 желтоқсанда Қазақстан тарихында тұңғыш рет республика Президентін
жалпы халықтық сайлау өтті. Халықтың демократиялық жолмен өз еркін білдіруі
арқасында Н. Ә. Назарбаев Президент болды.
Республикада төмендегідей өзгерістер жасалды: прокуратура, мемлекеттік
қауіпсіздік, ішкі істер, әділет, сот органдары қайта құрылды; Қазақстанның
мемлекеттік қорғаныс комитеті қүрылды; Президенттің одаққа багынатын
кәсіпорындар мен ұйымдарды Қазақ КСР-і үкіметінің қарамағына беру туралы,
республиканың сыртқы экономикалық қызметінің дербестігін қамтамасыз ету
туралы, Қазақстанда алтын запасы мен алмас қорын жасау туралы жарлықтары
шықты. 1991- ж. 2 қазанда қазақ жерінде Байқоңыр ғарыш алаңы 40 жыл емір
сүргенде тұнғыш рет онан ғарышқа бірінші ғарышкер қазақ Т. О. Әубәкіров
үшты.
1991 ж. 10 желтоқсанда тұнғыш бүкіл халық сайлаған Президент қызметіне
кірісті, ал 1991 ж. 16 желтоқсанда қазақтың Кеңестік Социалистік
республикасы Қазақстан Республикасы болып атал-ды. Жоғарғы Кеңес Қазақстан
Республикасының ез терри-ториясындағы бүкіл өкімет билігі өз қолында, ішкі
және сыртқы саясатын дербес белгілейтін және жүргізетін демократиялық
мемлекеттің мемлекеттік унитарлығын жариялады. Республика тарихында жаңа
кезең басталды.
Орта Азия мен Қазақстан республикаларының басшылары Ашғабадта
кездесіп, Беловеж келісіміне, оның құқықтық жақтарына талдау жасады, жаңа
достастықты қалыптастыруға толық құқықтық негізде қатысуға әзірліктерін
білдірді. 1991 ж. 21 желтоқсанда Ал-матыда бүрынғы Кеңес одағының қүрамына
кірген унитарлық мемле-кет басшыларының кеңесінде ТМД-ны құру туралы
келісімнің хаттамасына қол қойылды.
Қазақстанда тәуелсіз мемлекеттік дамуының қарқынды процесі басталды.
Саяси салада күшті президенттік республика құруға, кейінірек
парламенттік билікке реформа жасап, маман жоғарғы Кеңес құруға бағыт
үсталды. Республиканың жаңа конституциясының жобасы талқыланды. Жергілікті
өзін өзі басқару заңы негізінде облыстарда, қалаларда және аудандарда
атқарушы өкімет билігіне реформа жасалды. Өтпелі кезеңге әкімдер лауазымы
енгізіліп, оларға жер-жерде экономикалық жағдай, Президент пен Үкімет
шешімдерінің орындалуы үшін толық жауапкершілік жүктелді. Әкімдерді
тағайындау және мерзімінен бүрын алуды жоғарыдан темен қарай: республика
Президенгі мен жоғары түрған әкімшіліктің әкімдері жүргізеді. Бюджеггі
жасап, бекіту, оның орындалуын қадағалау қүқы, депутаттармен жүмыс жүргізу,
тұрақты комисшялардың қызметіне басшылық жасау, ретондар дамуының
страгегиялық бағытын белгілеу, әртүрлі қоғамдық ұйымдармен байланыс жасау
Кеңесгердің қүзырына берілді.
Көппартиялық жүйе қалыптастырудың бастамасы жасалды. Унитарлық
бүқаралық ақпарат құралдарының жұмыс істеуі үшін жағдай жасалды. Қазақстан
Еуропадағы Хауіпсіздік пен ынтымақ кеңесінің (СБСЕ) толық қүқылы мүшесі
болып, адам және аз үлттың құқықтарының сақталуына кепілдік берді. Ұлттың
қүқығы жеке адамның құқына теңестірілді, сондықтан мемлекет Қазақстаннын,
барлық азаматтарына бірдей қамқорлық жасайды. Мұның маңызды болатын тағы
бір себебі тек әлеуметтік тұрақтылық пен ұлтаралық ынтымақ ғана
Қазақстаннын, қарқынды дами беруіне мүмкіндік береді: мүнда барлық 17
миллион халықтың 42 проц. қазақтар, 37 проц. орыстар, 5,2 проц. украиндар,
4,4 проц. немістер.
Қазақстан унитарлықдік алғанан кейін тәуелсіз мемлекет ретінде
халықаралық аренаға шықты. 1992 ж. 3 наурызда Қазақстан Біріккен Ұлттар
Ұйымына кірді, Халықаралық валюта қорынық, Халықаралық реконструкция және
даму банкісінің, Дүниежүзілік банктің, Халықаралық даму ассоциациясының,
Инвестицияға кепілдік беретін көп-жақты агенттіктің, Инвестициялық
таластарды шешу жөніндегі халықаралық орталықтың, Дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымынын мүшесі болды және басқа бірсыпыра ұйымдарға кірді. Біздің
мемлекетімізді жүзден аса ел таныды, олардың көбімен елшілік және екілеттік
дәрежесінде дипломатиялық қатынас орна-тылды. Республиканың сыртқы саяси
бағыты шекаралас мемлекет-термен, оның ішінде ТМД-ні қоса, толық сенім
принциптері негізінде өзара тиімді достық қатынасты сақтау, сондай-ақ
барлық басқа мемлекеттермен әділеттік және халықаралық серіктестік
негізінде кең байланыстарды дамыту болып табылады. Қазақстан
территориясында орналасқан ядролық қарулар келешекте келісімдік процестер
шеңберінде жойылып, республика ядролық қарусыз мемлекет дәрежесін алады.
Қазақстан халықтарынын, мәдениеті мен дәстүрлері қайта түлеуде, ұлттық
сана өсіп келеді. Қазақ ұлты топтаса бастады; қазақ тілі мемлекеттік тіл
болды; қазақ халқынын, таңдаулы өкілдерінін, есімдері ана дүниеден орала
бастады, тарихи топонимика қалпына келтірілуде; ұлттық мәдениеттің гүлденуі
үшін жағдай жасалды; көші-қон және азаматтық тұралы заң қабылданды. 1992 ж.
күзде Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы еткізіліп, оған 10 миллион қазақ
халқының өкілдері жиналды.
Экономикалық дағдарыс жағдайында республикада табиғи байлықтардың аса
мол қоры барлығын негізге алатын, экономикалық қайта құрылыс пен нарықтық
қатынастарға өтудің өзіндік үлгісін жүзеге асыру, региондар мен шаруашылық
қызметі субьектілерінің баламалы меншік түрлерін қалыптастыру қажеттігі,
қорғаныс комплекстерін конверсиялау және ғылыми-техникалық, өндірістік
потенциалды неғұрлым тиімді пайдалану бағыты ұстануда. Республика
экономикасының мемлекеттік емес секторы белсенді дамытылуда. 1992 ж.
ортасында бұның қатарында 35 акционерлік қоғам, 76 салааралық және сыртқы
экономикалық ас-социациялар, 30-дай концерндер мен концерциумдар болды. Рес-
публикада 120 коммерциялық оанк, 60 биржа, 40 қамсыздандыру және 20
лизингалық компания, екі ірі аудиторлық орталық болды. 230 орташа енеркәсіп
орны, 11 мыңдай кооператив, 5,5 мыңнан астам шагын кәсіпорын бар, оларда
халық шаруашылығында істейтіндердің 15 проц. жұмыс істейді. Ауыл
шаруашылығында сегіз мыңдай шаруа қожалығы бар. 1806 кәсіпорын мен ұйым
жеке-шелендірілді, олардың үштен екі бөлігі ұжымдық меншікке, төрттен бір
бөлігі жеке меншікке өтті.
Сыртқы экономикалық саясатта шетелдік капитал, техника мен технологая
кеңінен пайдаланылуда. Республика территориясында сыртқы экономикалық
байланысқа қатысатын 1085 өнеркәсіп кәсіпорны тіркелген, халық
шаруашылығына ТМД елдері көлемінде ең көп шетеддік инвестиция енген.
Экспорттық-импорттық операциялар негізінен республикалық сыртқы
экономикалық құрылымдар арқылы өткізіледі және республикалық экспорт
дамыған капиталистік елдерге бағдарлана бастады. Қазақстан экспортының
қүрылымында шикізаттық бағыт басым, ол 1988 ж. 31 елге шығарылса, 1992 ж.
86 елге шығарылатын болып өсті. Аса ірі шетелдік фирмалар және
корпорациялармен, соның ішінде амери-кандық Дау кемекал ағылшындық
Бритиш петролиум және Бритиш газ, француздық Эльф Акитен және
басқалармен келісімдер жасалды.
Қазақстан экономикасына аса ірі капитал тартудың айқын мысалы 40 жыл
мерзімге Теңгізшевроил бірлескен кәсіпорнын құру туралы меморандумға қол
қойылуы болды. Бірлескен кәсіпорынның қызмет істейтін бүкіл мерзімі бойында
табыстың 80 проц. Қазақстанға, 20 проц. Шевронға тиісті.
Бұрынғы Кеңес экономикасының ыдырауы салдарынан әлеуметтік-
экономикалық ахуалдың шиеленіскен жағдайында нарықтық реформа қиындықпен
жүріп жатыр. Алайда қазақ-стандықтардың жалпы ұлттық татулықтары болашақтың
жақсы бо-латынына үміттендіреді, бұл татулық Қазақстан Республикасының жаңа
мемлекеттік жалауында бейнеленген, онда көк жасыл түс бірлік пен ашық
аспанды, бейбітшілік пен игілікті бейнелейді; ал-тын күн — тыныштық пен
байлықты, дала қыраны — кеңпейілдік пен қырағылықты, асқақ ой-парасатты,
шаңырақ-ата мекенді бейнелейді.
1993 жылы 28 қаңтарда республика Жоғары Кеңесі құқықтық мемлекет
құрудың ірге тасы, оның мемлекеттілігінің, унитарлығын қамтамасыз етудің,
экономикалық, мәдени жоне ғылыми-техниқалық прогресс жолымен алға баса
беруінің кепілі болып табылатын унитарлық Қазақстан Конституциясын
қабылдады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасы өзінін, барлық
азаматтарына бірдей құқық қамтамасыз ететін демократиялық, зиялы жонс
біртүтас мемлекет. Оның территориясының түтастығы, бөлін-бейтіңдігі және
қол сүғуға оолмайтындығы атап көрсетілген. Қазақстан республикасындағы
мемлекеттік өкімет билігі оның заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне
белінетін принципіне негізделген, мемлекеттік өкімет билігінің бірден-бір
қайнар көзі — Қазақстан халқы. Қазақстан республикасы адамды, оның өмірін,
бостандығы мен унитарлығын, онын, ажырамас құқықтарын ең қым-бат қазына деп
санайды және өз қызметін азамат пен қоғамнын, мүдделері үшін жүзеге
асырады. Сөйтіп Қазақстан халқы өз тарихын жасай бастады.
Республиканың көп ұлтты халқының өзін-өзі билеу принциптеріне, адам
құқы мен бостандықтарының мызғымастығына, қоғамның саяси, экономикалық және
идеологиялық жагынан сан алуандығына негізделген демократиялық, унитарлық,
бейбітшілік сүйгіш, құқылы мемлекет құруга үмтылысын басшылыққа ала оты-
рып, Қазақ КСР Жоғаргы Кеңесі қаулы етеді:
1. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауы Қазақстан Республикасы
болып өзгертілсін.
2. Қазақ КСР Конституциясы (Негізгі Заңы) мен Қазақ КСР-інің Мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Декларацияға, Қазақ ҚСР завдарына және мемлекеттік
органдарының өзге де актілеріне тиісті өзгерістер енгізілсін.
Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасыиың Президенті
Н. НАЗАРБАЕВ.
Алматы, 1991 жылғы 10 желтоқсан.
1.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК УНИТАРЛЫҚ ТУРАЛЫ
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Казақстан халкының еркін
білдіре отырып, Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясында,
халықаралық хүқтың жалпы жүрт таныған өзге де нормаларында баянды етілген
жеке адамның хүқылары мен бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып,
қазақ үлтынын, езш-взі билеу хүқын растай отырып, азаматтық қогам және
хүқылық мемлекет құруга бел байлағандығын басшылыққа ала отырып,
бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясат жүргізе отырып, ядролық қаруды таратпау
принципі мен қарусыздану процесіне адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік унитарлығын салтанатты түрде жариялайды.
Қазақстан Республикасы көші-қон процестерін реттеп отырады.
Қазақстан Республикасы жаппай қутын-сүргін, күштеп ұжым-дастыру
кезендерінде, өзге де адамгершілікке жат саяси шаралар нәтижесінде
Республика территориясын тастап шығуға мәжбүр болган адамдардың және
олардың үрпақтарының, сондай-ақ бүрынғы одақтас Республикалар
территорияларында түратын қазақтардың өз территориясына қайтып оралуы үшін
жағдай жа-сайды.
Қазақ ұлтының және Қазақстанда түратын басқа үлттар өкілдерінің
мәдениетін, дәстүр-салтын, тілін қайта түлетіп, дамыту, ұлттық қадір-
қасиетін нығайту мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі болып танылады.
Қазақстан Республикасы Республика шетінен тыс жерлерде түратын
қазақтардын, ұлттық-мәдени, рухани және тілдік қажеттерін қанағаттандыруга
қамқорлық жасайды, олар азаматы болып отырған мемлекеттермен жасалған
шарттар негізінде бұл азаматтардын, мүдделерін қорғайды.
1.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӨКІМЕТ ОРГАНДАРЫ
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік өкімет билігі бұл биліктің
заңдық, атқарушы және сот билігі болып бөлінуі принципін басшылыққа ала
отырып қүрылады және жүзеге асырылады.
Республика халқы атынан сөйлеу хуқы Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі мен Президентше беріледі.
Заң шығару билігін Қазақстан Республикасынын, Жоғарғы Кеңесі жүзеге
асырады.
Қазақстан Республикасының және оның атқарушы өкіметінің басшысы
Президент болып табылады.
Сот билігін Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты мен Жоғары
арбитраждық соты атқарады.
Конституцияны сот арқылы қоргайтын жоғарғы орган Қазақстан
Республикасының Конституциялық соты болып табылады.
ІІ. УНИТАРЛЫҚ ҚҰРЫЛҒЫ ФОРМАЛЫ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІГІ
Басқару нысаны мынадай мәселелерді түсінуге мүмкіндік береді:
• Мемлекеттің жоғарғы органы қалай құрылады және олардың құрылымы
қандай;
• Жоғары және басқа мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-
қатынастардың негізінде қандай принциптер жатыр;
• Жоғарғы мемлекеттік билік пен тұрғындардың арасындағы қарым-
қатынас қалай құрылған;
• Жоғарғы мемлекеттік органдардың ұйымдастыру қызметі азаматтардың
құқығы мен бостандығын қамтамасыз етуге қандай деңгейде мүмкіндік
береді.
Жоғарыдағы белгілерге байланысты 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған
Қазақстан республикасы Конституциясының 2-бабына байланысты Қазақстан
Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет.
Президенттік басқару нысандары әр елде әр түрлі болады:
1.Президентті парламентсіз сайлау және үкіметті құру тәсілі;
2. Үкіметтің парламенттің алдында емес, президенттің алдындағы
жауаптылығы;
3. Парламенттік Республикаға қарағанда, мемлекет басшысының
өкілеттілігінің көбірек кеңдігі.
Президенттік Республика қазіргі кездегі мемлекеттік басқарудың бір
нысаны ретінде Қазақстан Республикасында парламентаризммен қатар,
президенттің қолына мемлекет басының және үкімет басшысының өкілеттігін
жинап береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 40-бабы бойынша:
1. Қазақстан Республикасы Президенті – мемлекеттің басшысы ,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын
айқындайтын , ел ішінде және халықаралық қатынастарды
Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғарғы лауазымды тұлға.
2. Республиканың Президенті – мемлекеттік билік бірлігінің
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нысаны әрі кепілі.
3. Республика Президенті – мемлекеттік биліктің барлық
тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының
халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
1998 жылғы 7-қазанда Қазақстан Республикасының Конституциясына
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының заңы
қабылданды.
Осы заң негізінде , мемлекеттік билік жүйесін демократияландыру,
Қазақстанда адал және әділ сайлау жүйесін құру, сайлау процесіне саяси
партиялардың қатынасуына мүмкіндік жасау , парламентті биліктің тармағы
ретінде, өкілеттігін кеңейтіп, еліміздің саяси өміріндегі атқаратын рөлін
көтеру бекітілді. Үкіметтің және оның мүшелерінің Парламент алдындағы
жауапершілігін арттырып, Парламент депутаттарының мәртебесін көтеру, сотты
құқықтық жүйені, мемлекеттік қызметті одан әрі реформалау көзделді. 1995
жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына 19 түзетулер енгізілді. 33-
баптың 4-тармағындағы мемлекеттік қызметтегі адамдардың жасына шек қою
алынып тасталды. Ендігі жерде, өмірлік тәжірибесі бар, білімді адамдар
мемлекеттік қызметте жасына байланысты шектелмей пайдаланылады
49-баптың 2-тармағына өзгертулер енгіліп, Парламенттің сайлану мерзімі
4 жыл болып белгіленді. 50-бапқа 5-тармақ қосылып, Сенат депутаттарының
өкілеттік мерзімі – 6 жыл, Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі – 5
жыл болып белгіленді. 50-баптың 3-тармағы өзгертіліп, мәжіліс депуттарының
саны 77-ге дейін көтерілді. 10 депутат партиялық тізімдерге байланысты
сайланады.
Мемлекет басшысының кезектен тыс сайлауын өткізуге заңды түрде
мүмкіндік көзделді. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың 50 пайызынан
астамының даусына ие болған кандидат, сайланғандардың есебіне кіретін
болды. Сонымен, сайлаушылардың жартысынан көбі қатысса ғана , сайлау өтті
деп есептелген кедергі жойылды. Соған сәйкес аралас сайлау жүйесі
енгізіліп Мәжіліс депутаттарының көбі мажоритарлық жүйе негізінде , ал
басқа бөліктері – пропорционалды жүйе бойынша, партиялық тізімдер арқылы
сайланатын болды. Конституцияның 53-бабының 3-тармағындағы депутаттың
мерзімі аяқталғанда, оның бұрынғы істеген қызметін беруге не сондай
қызметтің берілмейтіндігі туралы норма алынып тасталды. Себебі, ондай
норма парламент депутатының мәртебесін төмендетіп, әлеуметтік қорғалуын
күшейтуге кедергі болатын. Заңда Президент сайлауының рәсімдері, еліміздің
қазіргі дамуына сай демократияландырылып, сайлаушылардың 50-пайызынан
астамы дауыс беруге қатынасса ғана, сайлаудың өткізілгені деп белгіленген
41-юаптың 5-тармағындағы кедергілер алынып тасталды. Себебі, дауыс беру,
не бермеу жеке адамның еркі субьективті құқығы болып табылады, яғни мұнда
сайлауға келгендерлдің пайызы емес, сайланатын адамға деген сенімдеріне
шек қойылмай дауыс берілуі.
Конституцияның 41-бабындағы Президент өкілеттілігінің 5 жыл мерзімі 7
жылға ауыстырылды. Презденттіккке кандидаттар үшін жас мөлшерін белгілеу
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. ҚАЗАҚСТАН - ТӘУЕЛСІЗ, УНИТАРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ
1.1 ҚАЗАҚ КЕҢЕСТІК СОЦИАЛИСТІК РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТАУЫН ӨЗГЕРТУ ТУРАЛЫ
1.2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК УНИТАРЛЫҚ ТУРАЛЫ
1.3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӨКІМЕТ ОРГАНДАРЫ
ІІ. УНИТАРЛЫҚ ҚҰРЫЛҒЫ ФОРМАЛЫ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІГІ
2.1.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ - ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ҚОҒАМДАСТЫҚТЫҢ МҮШЕСІ
2.2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК УНИТАРЛЫҒЫН БАСҚАРУ
2.3 Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы унитарлық
(біртұтас) мемлекет
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
80-жж. ақырында Кеңес мемлекеті ыдырай бастады. Халық деутаттары
бірінші съөзінің өзінде-ақ және партиялық форумдарда тәуелсіздік,
экономикалық дербестік, орталық пен федерацияның мүшелері арасында
өкілсттікті бөлісу, жаңа Одақтық шарттар жасасу идеялары талқылана бастады.
Демократиялық қайта құрылыстардың және ұлттық сананың ояну процестерінің
дамуы, уақиғалардың даму барысы партиялық және мемлекеттік басшылық
тарапынан осыған сай арталық пен одақтас республикалардың қарым-қатынасын
үйлестіретін шаралар қолдануды талап етті.
Жаңа шындық жагдайды есепке ала отырып, Одақуы қайта құру идеясы
кеңінен қолдау тапты және ол төменнен — автономиялық және одақтас
республикалардан көтерілді. Қазақ КСР-да республиканың өзін-өзі басқару,
өзін-өзі қаржыландыру концепциясы жасалды, онда Қазақстан территориясындағы
табиғи байлықтар мен ендіріс құрал-жабдықтарына, оның ішінде енеркәсіптің
негізі болып табылатын салалық кәсіпорындарына республиканың меншіктік құқы
дәлелденді, республиканың тәуелсіздігін саяси және экономикалық салада
нақты түрде қамтамасыз ету қажеттігі тура-лы батыл мәлімденді. Қоғамды
жаңгыртуға бағытталған қозғалысты Н. Ә. Назарбаев басқарды, ол ордайым аса
кұрделі проблемалардың шешімін демократиялық жолмен табуға тырысады. Оңшыл
және солшыл радикализмге қарама-қарсы Н. Ә. Назарбаев табан-ды,
демократиялық реформалар жүргізу және әлеуметтік прогресс, барлық
қазақстандықтардың теңдігіне негізделген ұлтаралық ынтымақты сақтау,
мемлекеттік саясаттың түбегейлі принципі ретінде саяси түрақтылықты
сақтауға баса көңіл бөлу саясатын жүргізіп келеді.
Бірақ Қазақстанда басталған әміршіл-әкімшілдік жүйені сындыруға
мемлекеттік басқару құрылымының, Қазақстан Коммунистік партиясының қатаң
биліп кедергі жасады.
І. ҚАЗАҚСТАН - ТӘУЕЛСІЗ, УНИТАРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ
1.1 ҚАЗАҚ КЕҢЕСТІК СОЦИАЛИСТІК РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТАУЫН ӨЗГЕРТУ ТУРАЛЫ
Жекелеген партия ұйымдарының ез жүмыстарын жаңа талаптарға сай қайта құруға
бағытталған талпыныстары елеулі нәтиже бермеді.
1988 ж. бастап жана туып келе жатқан оппоненттер тарапынан Қазақстан
Компартиясына сын айтыла бастады, мұның өзі коммунистер партиясының іргесі
шайқала бастаған, бірақ әлі де белгілі дәрежеде сақталып отырған беделіне
қатты соққы болды.
Ресми емес қозгалыстардын, дамуы Казақстаннын, қоғамдық өміріндегі занды
қүбылыс еді, оның бастама негізі экономикалық қозғалыс, сондай-ақ
Алматыдагы желтоқсан (1986 ж.) уақиғалаларынан кейін республикада туған
қоғамдық-саяси ақуал болды.
1987 ж. тамызда тұңғыш унитарлық ұйым — әлеуметгік-экологиялық
инициатива бірлестігі қүрылып, ол өзінін, алдына соғысқа қарсы түру,
экологаялық, адамгершілік және бейбітшілікті БАСҚАРУ идеяларын, жариялылық,
демократияландыру, әлеуметтік тендік және әділеттік принциптері негізінде
халықтың әлеуметтік белсенділігін көтеруге көмектесу, жүртшылықтың, еңбек
ұжымдары мен азаматтардың бастамаларына моральдық және ұйымдық, құқықтық,
консультациялық, информациялық, эксперттік қолдау көрсету мақсатын қойды.
Кейінірек бұл бірлестіктен басқа саяси ұйымдар, оның ішінде жасыл майдан,
Қазақстанның социал-демократиялық партиясы белініп шықты. Ядролық қаруға
қарсы Невада — Семей қозғалысы жоне Арал, Балхаш, Қазақстан экологи-
ясының проблемалары женіндегі қоғамдық комитет республика, мүнан кейін
халықаралық келемдегі экологиялық ұйымдарға айналды.
Жұмысшы қозғалысы елеулі саяси күшке айналды. Оның қатарында Қарағанды
көмір бассейні шахтерлері ерекше роль атқарды, олардың қимылдары тегеуріні
женінен Кеңес Одағының басқа көмірлі аудандарының ереуілдерімен сай келіп
жатты. Таза экономикалық талаптан басталған олар шапшаң-ақ саяси сипат
алды. Жүмысшылардын. облыстық ереуіл комитеті 1989 ж. бастап қызмет
істейді, ол Қарағанды облысы еңбекшілерінің одағына ұжымдық мүше ретінде
кіреді. Жаңа Өзендегі уақиға (1989 ж.) әлеуметтік-экономикалық саладағы
кекейтесті проблемаларды жалғанның жарығына шығарды, ол инфрақүрылымның
мешеулігінен, ендіргіш күштерді орналастырудағы қателіктердің салдарынан
жергілікті халық жүмыссыз жүргенде вахталық әдісті қолдану практикасының
берік орын алуынан туды.
Әйелдер кеңесіне балама ұйымдар әдеттен тыс төменнен пайда болды.
Солдат аналарының комитеті, Қазақстан мүсылман эйелдерінің лигасы, көп
балалы аналар, жаңүялар одағы, Айша, Ақ отау және басқа іскер әйелдер
ассоциациясы қүрылды. Республикадағы күштердің саяси орналасуында жастар
қозғалысы елеулі орын алды. 1991 ж. күзге дейін оның қатарында республика
жастар ұйымдарының комитеті, Қазақстан ЛКЖО және басқа 48 қүрылымдар мен
ұйымдар болды.
1990 ж. ортасында Азат қозғалысы және Азат саяси партиясы пайда
болды. Азат өзінің басты мақсатын унитарлық мемлекеттер достастығы
шеңберінде Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігі үшін күрес деп белгіледі.
Бұл аталғандардан басқа да саяси партиялар мен қозгалыстар әрекет
етті, республикада 1991 ж. барлығы 120-дан астам дербес бірлестіктер болды.
Қазақстан халқының елеулі дәрежеде саясаттануы жұртшылықтың республикадағы
істің жағдайына қанағаттанбай-тындығының, олардың дағдарыстан шығудың жолын
ортақтасып іздеуінің көрінісі еді.
Қазақстанда кеп партиялылықтың қалыптасу процесіне талдау жасай келіп, мүны
тоталитаризмнен демократияға өтпелі кезеңнің бастамасы ғана деп санау
керек. Көп партиялылықтың тарихи дәстүрінің, республика халқының дамыған
саяси мәдениетінің жоқтығы — кең және берік саяси базасы жоқ, саяси
көзқарасының біржақтылығымен керінетін саяси бірлестіктердің пайда болуына
әкеліп соқтыруда. Бұл бағаны Алаш және Желтоқсан, Қазақстанның
социалистік, социал-демократиялық, коммунистік партияларына беруге болады.
Осыған қарамай деңгелек стол басында түжырымдалған ортақ идеяларды
қорғайтын саяси күштердің күш-жігерін біріктіру үшін алғышарттар бар, мұның
өзі партияаралық қарым-қатынасқа цивилизациялық және оң сипат берер еді.
Мысалы, Қазақстан халық конгресі партиясы және Қазақстан халық бірлігі
одағы азаматтық бірлікке және үлтаралық татулыққа шақырып, бір-біріне жақын
жарғы үсынады.
Қоғамдық демократияландыруда халық депутаттары Кеңесінің заң шығару
қызметі мақызды рөль атқарды. Бұл салада он екінші шақырылған Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесі (1990 ж. сәуірден) жетекші орын алды. 1990—1991 жж.
қабылданған республика зандарында әрбір адамның мүқият зерттеліп жасалған,
құқықтық және әділеттік процедуралар арқылы заң жүзінде бекітілген
бостандықтары мен адамгершілік қасиеттерін керсетуіне қажетті жағдайларды
қамтамасыз етуге зор көңіл белінді. Қалыптасқан шындық жағдайдың
талаптарына сай республика зандарын жаңарту құқықтық мемле-кет құру
жолындагы елеулі қадам болды. Заңдар Қазақстанның саяси және экономикалық
тәуелсіздігін іс жүзінде нығайтуға, де-мократия жолына бүкіл саналы
күштерді топтастыруға тиіс еді. Олар азаматтардың құқықтарын едәуір
кеңейтті, республиканы мекендейтін барлық үлттар адамдарынын, талап-
тілегіне жауап беретін болды. Республика парламентінің қазақ тіліне
мемлекеттік тіл дәрежесін берген Қазақ КСР-нің тіл туралы заңын қабыл-
дауы тарихи уақиға бодды.
Елдегі мемлекеттік өкімет билігі жүйесі мен экономиканың шуғыл күйреуі
жагдайында Қазақстанда саяси және экономика-лық өмірді түрақтандыруға
көмектесетін президенттік басқарудың енгізілуі занды еді. 1990 ж. 24
сәуірде республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ КСР-нің Президенті лауазымын
белгіледі, парламент сессиясында жасырын дауыс беру нәтижесінде оған Н. Ә.
Назарбаев сайланды. Президенттің Семей полигонында ядролық сынаққа тиым
салу, Үлы Отан соғысына қатысқандар мен оларға теңестірілген азаматтарға
әлеуметтік көмек көрсету шаралары туралы жарлықтары Қазақстанда
демократиялық қайта қүрылыстар жүргізудщ өзіндік бір белесі батды.
Республика Жоғарғы Кеңесінің тералқасы 1986 ж. 17—18 желтоқсанда Алматыда
болған уақиғаға байланысты жағдайларға түпкшікті баға беру женінде арнаулы
комиссия құрды.
1990 ж. 25 қазанда республика Жоғарғы Кеңесі Қазақ ҚСР-нің мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Декларация қабылдады. Тәуелсіздік алу Казақстанда жалпы
демократиялық процестердің барысын шапшандатты, мұның өзі елдегі болып
жатқан уақиғалармен тыгыз байланысты еді. 1991 ж. ортасында-ақ Қазақстан
басқа республикалармен бірге іс жүзінде орталыққа оппозицияда болды.
Қазақстанның бастамасы бойынша Белорусиямен, Украинамсн, Ресеймен және
басқа республикалармен бір-бірінің тәуелсіздігін, қалыптасқан шекараларды,
орнатылып жатқан өзара пайдалы экономикалық байланыстарды мойындау туралы
екі жақты келісімдер жасалды. 1990 ж. желтоқсанда төрт республика — Ресей,
Украина, Белоруссия және Қазақстан тәуелсізді мемлекеттер одағын құру
туралы инициатива жасады, Новоогарев келісімін талдап жасау жөніндегі
бірлескен жұмыс басталды.
1991 ж. тамыздағы уақиға бұл жұмысты үзіп жіберді, КСРО-ның күйреуін
және бұрынғы одақтас республикалардың, оның ішінде Қазақстанның тәуелсіздік
алуын шапшаңдатты. ҚОКП, оның бір бөлігі Қазақстан Компартиясы тарихи
аренадан кетті.
Міне осындай кұрделі жағдайда Қазақ мемлекеттігі шеңберінде
Республикадағы жоғары атқарушы және билік жүргізуші өкімет басшысы ретінде
Қазақ ҚСР-ның Президентіне жеткілікті өкілеттік беру қажеттігі пісіп
жетілді. Мұндай өкілеттіктер республика парламенті 1991 ж. 20 қарашада
қабылдаған Қазақ КСР-ның Қазақ КСР-да мемлекеттік өкімет билігі мен
басқару құрылымың жетілдіру және Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі заңына)
өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы Заңы бойынша берілді.
1991 ж. 1 желтоқсанда Қазақстан тарихында тұңғыш рет республика Президентін
жалпы халықтық сайлау өтті. Халықтың демократиялық жолмен өз еркін білдіруі
арқасында Н. Ә. Назарбаев Президент болды.
Республикада төмендегідей өзгерістер жасалды: прокуратура, мемлекеттік
қауіпсіздік, ішкі істер, әділет, сот органдары қайта құрылды; Қазақстанның
мемлекеттік қорғаныс комитеті қүрылды; Президенттің одаққа багынатын
кәсіпорындар мен ұйымдарды Қазақ КСР-і үкіметінің қарамағына беру туралы,
республиканың сыртқы экономикалық қызметінің дербестігін қамтамасыз ету
туралы, Қазақстанда алтын запасы мен алмас қорын жасау туралы жарлықтары
шықты. 1991- ж. 2 қазанда қазақ жерінде Байқоңыр ғарыш алаңы 40 жыл емір
сүргенде тұнғыш рет онан ғарышқа бірінші ғарышкер қазақ Т. О. Әубәкіров
үшты.
1991 ж. 10 желтоқсанда тұнғыш бүкіл халық сайлаған Президент қызметіне
кірісті, ал 1991 ж. 16 желтоқсанда қазақтың Кеңестік Социалистік
республикасы Қазақстан Республикасы болып атал-ды. Жоғарғы Кеңес Қазақстан
Республикасының ез терри-ториясындағы бүкіл өкімет билігі өз қолында, ішкі
және сыртқы саясатын дербес белгілейтін және жүргізетін демократиялық
мемлекеттің мемлекеттік унитарлығын жариялады. Республика тарихында жаңа
кезең басталды.
Орта Азия мен Қазақстан республикаларының басшылары Ашғабадта
кездесіп, Беловеж келісіміне, оның құқықтық жақтарына талдау жасады, жаңа
достастықты қалыптастыруға толық құқықтық негізде қатысуға әзірліктерін
білдірді. 1991 ж. 21 желтоқсанда Ал-матыда бүрынғы Кеңес одағының қүрамына
кірген унитарлық мемле-кет басшыларының кеңесінде ТМД-ны құру туралы
келісімнің хаттамасына қол қойылды.
Қазақстанда тәуелсіз мемлекеттік дамуының қарқынды процесі басталды.
Саяси салада күшті президенттік республика құруға, кейінірек
парламенттік билікке реформа жасап, маман жоғарғы Кеңес құруға бағыт
үсталды. Республиканың жаңа конституциясының жобасы талқыланды. Жергілікті
өзін өзі басқару заңы негізінде облыстарда, қалаларда және аудандарда
атқарушы өкімет билігіне реформа жасалды. Өтпелі кезеңге әкімдер лауазымы
енгізіліп, оларға жер-жерде экономикалық жағдай, Президент пен Үкімет
шешімдерінің орындалуы үшін толық жауапкершілік жүктелді. Әкімдерді
тағайындау және мерзімінен бүрын алуды жоғарыдан темен қарай: республика
Президенгі мен жоғары түрған әкімшіліктің әкімдері жүргізеді. Бюджеггі
жасап, бекіту, оның орындалуын қадағалау қүқы, депутаттармен жүмыс жүргізу,
тұрақты комисшялардың қызметіне басшылық жасау, ретондар дамуының
страгегиялық бағытын белгілеу, әртүрлі қоғамдық ұйымдармен байланыс жасау
Кеңесгердің қүзырына берілді.
Көппартиялық жүйе қалыптастырудың бастамасы жасалды. Унитарлық
бүқаралық ақпарат құралдарының жұмыс істеуі үшін жағдай жасалды. Қазақстан
Еуропадағы Хауіпсіздік пен ынтымақ кеңесінің (СБСЕ) толық қүқылы мүшесі
болып, адам және аз үлттың құқықтарының сақталуына кепілдік берді. Ұлттың
қүқығы жеке адамның құқына теңестірілді, сондықтан мемлекет Қазақстаннын,
барлық азаматтарына бірдей қамқорлық жасайды. Мұның маңызды болатын тағы
бір себебі тек әлеуметтік тұрақтылық пен ұлтаралық ынтымақ ғана
Қазақстаннын, қарқынды дами беруіне мүмкіндік береді: мүнда барлық 17
миллион халықтың 42 проц. қазақтар, 37 проц. орыстар, 5,2 проц. украиндар,
4,4 проц. немістер.
Қазақстан унитарлықдік алғанан кейін тәуелсіз мемлекет ретінде
халықаралық аренаға шықты. 1992 ж. 3 наурызда Қазақстан Біріккен Ұлттар
Ұйымына кірді, Халықаралық валюта қорынық, Халықаралық реконструкция және
даму банкісінің, Дүниежүзілік банктің, Халықаралық даму ассоциациясының,
Инвестицияға кепілдік беретін көп-жақты агенттіктің, Инвестициялық
таластарды шешу жөніндегі халықаралық орталықтың, Дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымынын мүшесі болды және басқа бірсыпыра ұйымдарға кірді. Біздің
мемлекетімізді жүзден аса ел таныды, олардың көбімен елшілік және екілеттік
дәрежесінде дипломатиялық қатынас орна-тылды. Республиканың сыртқы саяси
бағыты шекаралас мемлекет-термен, оның ішінде ТМД-ні қоса, толық сенім
принциптері негізінде өзара тиімді достық қатынасты сақтау, сондай-ақ
барлық басқа мемлекеттермен әділеттік және халықаралық серіктестік
негізінде кең байланыстарды дамыту болып табылады. Қазақстан
территориясында орналасқан ядролық қарулар келешекте келісімдік процестер
шеңберінде жойылып, республика ядролық қарусыз мемлекет дәрежесін алады.
Қазақстан халықтарынын, мәдениеті мен дәстүрлері қайта түлеуде, ұлттық
сана өсіп келеді. Қазақ ұлты топтаса бастады; қазақ тілі мемлекеттік тіл
болды; қазақ халқынын, таңдаулы өкілдерінін, есімдері ана дүниеден орала
бастады, тарихи топонимика қалпына келтірілуде; ұлттық мәдениеттің гүлденуі
үшін жағдай жасалды; көші-қон және азаматтық тұралы заң қабылданды. 1992 ж.
күзде Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы еткізіліп, оған 10 миллион қазақ
халқының өкілдері жиналды.
Экономикалық дағдарыс жағдайында республикада табиғи байлықтардың аса
мол қоры барлығын негізге алатын, экономикалық қайта құрылыс пен нарықтық
қатынастарға өтудің өзіндік үлгісін жүзеге асыру, региондар мен шаруашылық
қызметі субьектілерінің баламалы меншік түрлерін қалыптастыру қажеттігі,
қорғаныс комплекстерін конверсиялау және ғылыми-техникалық, өндірістік
потенциалды неғұрлым тиімді пайдалану бағыты ұстануда. Республика
экономикасының мемлекеттік емес секторы белсенді дамытылуда. 1992 ж.
ортасында бұның қатарында 35 акционерлік қоғам, 76 салааралық және сыртқы
экономикалық ас-социациялар, 30-дай концерндер мен концерциумдар болды. Рес-
публикада 120 коммерциялық оанк, 60 биржа, 40 қамсыздандыру және 20
лизингалық компания, екі ірі аудиторлық орталық болды. 230 орташа енеркәсіп
орны, 11 мыңдай кооператив, 5,5 мыңнан астам шагын кәсіпорын бар, оларда
халық шаруашылығында істейтіндердің 15 проц. жұмыс істейді. Ауыл
шаруашылығында сегіз мыңдай шаруа қожалығы бар. 1806 кәсіпорын мен ұйым
жеке-шелендірілді, олардың үштен екі бөлігі ұжымдық меншікке, төрттен бір
бөлігі жеке меншікке өтті.
Сыртқы экономикалық саясатта шетелдік капитал, техника мен технологая
кеңінен пайдаланылуда. Республика территориясында сыртқы экономикалық
байланысқа қатысатын 1085 өнеркәсіп кәсіпорны тіркелген, халық
шаруашылығына ТМД елдері көлемінде ең көп шетеддік инвестиция енген.
Экспорттық-импорттық операциялар негізінен республикалық сыртқы
экономикалық құрылымдар арқылы өткізіледі және республикалық экспорт
дамыған капиталистік елдерге бағдарлана бастады. Қазақстан экспортының
қүрылымында шикізаттық бағыт басым, ол 1988 ж. 31 елге шығарылса, 1992 ж.
86 елге шығарылатын болып өсті. Аса ірі шетелдік фирмалар және
корпорациялармен, соның ішінде амери-кандық Дау кемекал ағылшындық
Бритиш петролиум және Бритиш газ, француздық Эльф Акитен және
басқалармен келісімдер жасалды.
Қазақстан экономикасына аса ірі капитал тартудың айқын мысалы 40 жыл
мерзімге Теңгізшевроил бірлескен кәсіпорнын құру туралы меморандумға қол
қойылуы болды. Бірлескен кәсіпорынның қызмет істейтін бүкіл мерзімі бойында
табыстың 80 проц. Қазақстанға, 20 проц. Шевронға тиісті.
Бұрынғы Кеңес экономикасының ыдырауы салдарынан әлеуметтік-
экономикалық ахуалдың шиеленіскен жағдайында нарықтық реформа қиындықпен
жүріп жатыр. Алайда қазақ-стандықтардың жалпы ұлттық татулықтары болашақтың
жақсы бо-латынына үміттендіреді, бұл татулық Қазақстан Республикасының жаңа
мемлекеттік жалауында бейнеленген, онда көк жасыл түс бірлік пен ашық
аспанды, бейбітшілік пен игілікті бейнелейді; ал-тын күн — тыныштық пен
байлықты, дала қыраны — кеңпейілдік пен қырағылықты, асқақ ой-парасатты,
шаңырақ-ата мекенді бейнелейді.
1993 жылы 28 қаңтарда республика Жоғары Кеңесі құқықтық мемлекет
құрудың ірге тасы, оның мемлекеттілігінің, унитарлығын қамтамасыз етудің,
экономикалық, мәдени жоне ғылыми-техниқалық прогресс жолымен алға баса
беруінің кепілі болып табылатын унитарлық Қазақстан Конституциясын
қабылдады. Конституция бойынша Қазақстан Республикасы өзінін, барлық
азаматтарына бірдей құқық қамтамасыз ететін демократиялық, зиялы жонс
біртүтас мемлекет. Оның территориясының түтастығы, бөлін-бейтіңдігі және
қол сүғуға оолмайтындығы атап көрсетілген. Қазақстан республикасындағы
мемлекеттік өкімет билігі оның заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне
белінетін принципіне негізделген, мемлекеттік өкімет билігінің бірден-бір
қайнар көзі — Қазақстан халқы. Қазақстан республикасы адамды, оның өмірін,
бостандығы мен унитарлығын, онын, ажырамас құқықтарын ең қым-бат қазына деп
санайды және өз қызметін азамат пен қоғамнын, мүдделері үшін жүзеге
асырады. Сөйтіп Қазақстан халқы өз тарихын жасай бастады.
Республиканың көп ұлтты халқының өзін-өзі билеу принциптеріне, адам
құқы мен бостандықтарының мызғымастығына, қоғамның саяси, экономикалық және
идеологиялық жагынан сан алуандығына негізделген демократиялық, унитарлық,
бейбітшілік сүйгіш, құқылы мемлекет құруга үмтылысын басшылыққа ала оты-
рып, Қазақ КСР Жоғаргы Кеңесі қаулы етеді:
1. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауы Қазақстан Республикасы
болып өзгертілсін.
2. Қазақ КСР Конституциясы (Негізгі Заңы) мен Қазақ КСР-інің Мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Декларацияға, Қазақ ҚСР завдарына және мемлекеттік
органдарының өзге де актілеріне тиісті өзгерістер енгізілсін.
Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасыиың Президенті
Н. НАЗАРБАЕВ.
Алматы, 1991 жылғы 10 желтоқсан.
1.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК УНИТАРЛЫҚ ТУРАЛЫ
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Казақстан халкының еркін
білдіре отырып, Адам құқыларының жалпыға бірдей декларациясында,
халықаралық хүқтың жалпы жүрт таныған өзге де нормаларында баянды етілген
жеке адамның хүқылары мен бостандықтарының үстемдігін мойындай отырып,
қазақ үлтынын, езш-взі билеу хүқын растай отырып, азаматтық қогам және
хүқылық мемлекет құруга бел байлағандығын басшылыққа ала отырып,
бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясат жүргізе отырып, ядролық қаруды таратпау
принципі мен қарусыздану процесіне адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік унитарлығын салтанатты түрде жариялайды.
Қазақстан Республикасы көші-қон процестерін реттеп отырады.
Қазақстан Республикасы жаппай қутын-сүргін, күштеп ұжым-дастыру
кезендерінде, өзге де адамгершілікке жат саяси шаралар нәтижесінде
Республика территориясын тастап шығуға мәжбүр болган адамдардың және
олардың үрпақтарының, сондай-ақ бүрынғы одақтас Республикалар
территорияларында түратын қазақтардың өз территориясына қайтып оралуы үшін
жағдай жа-сайды.
Қазақ ұлтының және Қазақстанда түратын басқа үлттар өкілдерінің
мәдениетін, дәстүр-салтын, тілін қайта түлетіп, дамыту, ұлттық қадір-
қасиетін нығайту мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі болып танылады.
Қазақстан Республикасы Республика шетінен тыс жерлерде түратын
қазақтардын, ұлттық-мәдени, рухани және тілдік қажеттерін қанағаттандыруга
қамқорлық жасайды, олар азаматы болып отырған мемлекеттермен жасалған
шарттар негізінде бұл азаматтардын, мүдделерін қорғайды.
1.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ӨКІМЕТ ОРГАНДАРЫ
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік өкімет билігі бұл биліктің
заңдық, атқарушы және сот билігі болып бөлінуі принципін басшылыққа ала
отырып қүрылады және жүзеге асырылады.
Республика халқы атынан сөйлеу хуқы Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Кеңесі мен Президентше беріледі.
Заң шығару билігін Қазақстан Республикасынын, Жоғарғы Кеңесі жүзеге
асырады.
Қазақстан Республикасының және оның атқарушы өкіметінің басшысы
Президент болып табылады.
Сот билігін Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты мен Жоғары
арбитраждық соты атқарады.
Конституцияны сот арқылы қоргайтын жоғарғы орган Қазақстан
Республикасының Конституциялық соты болып табылады.
ІІ. УНИТАРЛЫҚ ҚҰРЫЛҒЫ ФОРМАЛЫ МЕМЛЕКЕТТЕГІ БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІГІ
Басқару нысаны мынадай мәселелерді түсінуге мүмкіндік береді:
• Мемлекеттің жоғарғы органы қалай құрылады және олардың құрылымы
қандай;
• Жоғары және басқа мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-
қатынастардың негізінде қандай принциптер жатыр;
• Жоғарғы мемлекеттік билік пен тұрғындардың арасындағы қарым-
қатынас қалай құрылған;
• Жоғарғы мемлекеттік органдардың ұйымдастыру қызметі азаматтардың
құқығы мен бостандығын қамтамасыз етуге қандай деңгейде мүмкіндік
береді.
Жоғарыдағы белгілерге байланысты 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған
Қазақстан республикасы Конституциясының 2-бабына байланысты Қазақстан
Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет.
Президенттік басқару нысандары әр елде әр түрлі болады:
1.Президентті парламентсіз сайлау және үкіметті құру тәсілі;
2. Үкіметтің парламенттің алдында емес, президенттің алдындағы
жауаптылығы;
3. Парламенттік Республикаға қарағанда, мемлекет басшысының
өкілеттілігінің көбірек кеңдігі.
Президенттік Республика қазіргі кездегі мемлекеттік басқарудың бір
нысаны ретінде Қазақстан Республикасында парламентаризммен қатар,
президенттің қолына мемлекет басының және үкімет басшысының өкілеттігін
жинап береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 40-бабы бойынша:
1. Қазақстан Республикасы Президенті – мемлекеттің басшысы ,
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын
айқындайтын , ел ішінде және халықаралық қатынастарды
Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғарғы лауазымды тұлға.
2. Республиканың Президенті – мемлекеттік билік бірлігінің
Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен
бостандықтарының нысаны әрі кепілі.
3. Республика Президенті – мемлекеттік биліктің барлық
тармағының келісіп жұмыс істеуін және өкімет органдарының
халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
1998 жылғы 7-қазанда Қазақстан Республикасының Конституциясына
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының заңы
қабылданды.
Осы заң негізінде , мемлекеттік билік жүйесін демократияландыру,
Қазақстанда адал және әділ сайлау жүйесін құру, сайлау процесіне саяси
партиялардың қатынасуына мүмкіндік жасау , парламентті биліктің тармағы
ретінде, өкілеттігін кеңейтіп, еліміздің саяси өміріндегі атқаратын рөлін
көтеру бекітілді. Үкіметтің және оның мүшелерінің Парламент алдындағы
жауапершілігін арттырып, Парламент депутаттарының мәртебесін көтеру, сотты
құқықтық жүйені, мемлекеттік қызметті одан әрі реформалау көзделді. 1995
жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына 19 түзетулер енгізілді. 33-
баптың 4-тармағындағы мемлекеттік қызметтегі адамдардың жасына шек қою
алынып тасталды. Ендігі жерде, өмірлік тәжірибесі бар, білімді адамдар
мемлекеттік қызметте жасына байланысты шектелмей пайдаланылады
49-баптың 2-тармағына өзгертулер енгіліп, Парламенттің сайлану мерзімі
4 жыл болып белгіленді. 50-бапқа 5-тармақ қосылып, Сенат депутаттарының
өкілеттік мерзімі – 6 жыл, Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі – 5
жыл болып белгіленді. 50-баптың 3-тармағы өзгертіліп, мәжіліс депуттарының
саны 77-ге дейін көтерілді. 10 депутат партиялық тізімдерге байланысты
сайланады.
Мемлекет басшысының кезектен тыс сайлауын өткізуге заңды түрде
мүмкіндік көзделді. Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың 50 пайызынан
астамының даусына ие болған кандидат, сайланғандардың есебіне кіретін
болды. Сонымен, сайлаушылардың жартысынан көбі қатысса ғана , сайлау өтті
деп есептелген кедергі жойылды. Соған сәйкес аралас сайлау жүйесі
енгізіліп Мәжіліс депутаттарының көбі мажоритарлық жүйе негізінде , ал
басқа бөліктері – пропорционалды жүйе бойынша, партиялық тізімдер арқылы
сайланатын болды. Конституцияның 53-бабының 3-тармағындағы депутаттың
мерзімі аяқталғанда, оның бұрынғы істеген қызметін беруге не сондай
қызметтің берілмейтіндігі туралы норма алынып тасталды. Себебі, ондай
норма парламент депутатының мәртебесін төмендетіп, әлеуметтік қорғалуын
күшейтуге кедергі болатын. Заңда Президент сайлауының рәсімдері, еліміздің
қазіргі дамуына сай демократияландырылып, сайлаушылардың 50-пайызынан
астамы дауыс беруге қатынасса ғана, сайлаудың өткізілгені деп белгіленген
41-юаптың 5-тармағындағы кедергілер алынып тасталды. Себебі, дауыс беру,
не бермеу жеке адамның еркі субьективті құқығы болып табылады, яғни мұнда
сайлауға келгендерлдің пайызы емес, сайланатын адамға деген сенімдеріне
шек қойылмай дауыс берілуі.
Конституцияның 41-бабындағы Президент өкілеттілігінің 5 жыл мерзімі 7
жылға ауыстырылды. Презденттіккке кандидаттар үшін жас мөлшерін белгілеу
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz