Тірі жүйелердің уақытша құрылымдық формасы ретіндегі биоырғақтылық

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 118 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Бізге өзімізді қоршаған ортаның үйреншікті болып кеткені соншалық, онда жүріп жатқан өзгерістердің ғажайып заңдылықтарына таң қала бермейміз.

Тәуліктер қатаң тұрақтылықпен орын алмасса, күн міндетті түрде түнге айналады, белгілі бір сағаттан немесе күннен кейін мұхит суы жағаға шығып, қайта қайтып отырады, айлар жылжып, жыл мезгілдері айналып соғады. Біз үшін күзде ағаш жапырақтарының тусуі табиғи нәрсе: олар күз келетін уақытты “білетін” секілді, себебі оған тамыз айынан-ақ дайындала бастайды. Көптеген құстар қысты тропикалық өңірде өткізіп, балаларын шығару үшін көктем басталысымен-ақ біздің өңірге ұшып келеді, бірақ қыстың келе жатқанын сезетіндей тамыз айында қайта қайтып кетеді? Жыл сайынғы бұғының күйлеуі күз айына сәйкес келеді, өйткені гормондардың өзгерістері жылдың белгілі бір мезгілімен үндестіте жүреді. Аралар болса, өсімдіктердің шырыны пісіп-жетілген мезгілде ғана өсімдіктерге қонады. Маса кешкілік активті, сол кезде шегірткелер шырылдайды. Түлкілердің тамақ іздеуі сарытышқандардың жортуымен сәйкес келеді. Құстардың тіршілік әрекеті уақыт бойынша аса қатал тәуліктік кесте бойынша жүреді, өйткені олар уақыттың белгілі бір сағаттарында ұядан шығып, қайтып келіп отырады. Адам организмі де жүректің белгілі бір ретпен соғуын, тыныс алудың қайталануын, ашыққандықты, ас қорыту, зәр шығару, сергектік пен ұйқының алмасып келуін және әйелдер организміндегі жыныстық циклдардың қайталанып келуін сезе алады.

Органикалық және неорганикалық табиғаттағы кездесетін осы тәрізді құбылыстардың бәріне ортақ қасиет - периодтық тербелістер: олар уақыттың белгілі бір аралығында заңды түрде жаңаланып отырады. Бұдан планетамыздағы алуан түрлі құбылыстар мен процестердің жалпы ырғақтылық заңына бірігетіндігін, ал биологиялық жүйелердің қызметі ерекше категорияға - биологиялық ырғақтылыққа бағынатынын көруге болады.

Биологиялық ырғақтылыққа қызығушылық 2, 5 мың жылдай уақыт бойына созылып келеді: ежелгі грек ақыны Архилох - “адамды қандай ырғақтылықтар басқаратынын біл” деп жазған. Ғаламда периодты өзгерістер болатындығын өз еңбектерінде Аристотель де көрсеткен. Біздің эрамызға дейінгі ІV ғ. ортасында ол былай деп көрсеткен: “Осы аталған құбылыстарды жүктілікті, дамуды және тіршіліктің т. б. периодпен өлшеуге болады. Мен күн мен түнді, ай, жыл және уақытты период деп атаймын, бұлар периодпен өлшенеді; осы сияқты көл, сулар тыныштықта тұрғандай болып көрінеді немесе желдің әсерінен қозғалысқа келгендей болып көрінеді, ал ауа мен желдің өзі күн мен айдың периоды бойынша өзгеріп отырады, сондықтан оларда пайда болатын кез келген өзгерістер осы периодтық өзгерістермен тығыз байланысты”. Астық өсімдіктерінің жапырақтарының түнде жиырылып, көлемінің кішірейіп, күн шығысымен үлкейетіндігі жөніндегі мәліметтерді б. з. дейінгі ІІІ ғасырларда Андротенус тарихқа қалдырған.

Адам организміндегі периодтық өзгерістерді алғаш рет эксперимент жүзінде XVII ғ. ортасында Санкториус жүргізген. Ол аумағы бір бөлме болатындай үлкен таразы жасаған, онда ол бір айдай болған, эксперимент барысында өз денесінің салмағын өлшеп, зәрінің түсін анықтап отырған; осы көрсеткіштердің отыз тәуліктік ырғақтылықтарын белгілеген. Биоырғақтылық ғылымының дамуында француз де Мерана ерекше роль атқарған. 1729 ж. ол ұзақ мерзім бойы қараңғыда тұрақты температурада тұрған өсімдіктердің жапырағында 24 сағаттық периодты өзгерістер болатындығын байқаған. Осы жұмысы арқылы де Мерана биологиялық ырғақтылық қоршаған ортаның циклдық өзгерістеріне қайтаратын реакциясы ғана емес, керісінше, тірі жүйеге тән, іштен пайда болатын құбылыстардың ерекше категориясы екендігін анықтады.

Бұдан кейін дене температурасының тәулік бойы өзгеріп отыратындығы туралы хабарлама пайда болды, ал XVIII ғ. аяғында Х. Гуфеланд адамдардағы температураның тәуліктік өзгерістерін бақылай отырып, организмде “ішкі сағаттар” болуы мүмкін, ал олардың жүрісі жердің өз осімен айналуымен анықталады деген қорытындыға келген. Ол ырғақтылық процестердің әржақты екендігіне назар аударып; 24 сағаттық периодты “біздің табиғи хронологиялық бірлігіміз” деп атады. Соңғы жылдардағы жекелеген зерттеулер биоырғақтылық фактографиясын одан әрі толықтыра түсті, бірақ қазіргі көзқарастармен салыстырғанда олардың берген бағалары толықтай дұрыс емес еді, өйткені биоырғақтылық биожүйенің қоршаған ортаның периодты өзгерістеріне қайтаратын реакцияларының тәсілі ретінде тұжырымдалды.

Биологиялық ырғақтылықты танып, білудегі нақты прогресс ХХ ғасырдың 30-жылдарында қоянның бауырындағы гликоген алмасуының тәуліктік ырғақтылығы бар екендігін анықтаумен байланысты байқалды. Осы арқылы тірі объектілердегі ырғақтылықтар геофизикалық факторлардың тербелісіне тәуелді түрде пассивті ғана болып қоймай, сыртқы циклдер әсеріне тәуелсіз түрде активті болатындығы дәлелденді. Ал периодтылығы 24 сағатқа созылатын тәуліктік ырғақтылық барлық тіршілік иелеріне тән ерекше құбылыс ретінде жекеше бөлініп алды. Сол кезден бастап “биологиялық сағаттар”, “уақыт датчиктері” сияқты тәуліктік тербелістердің шығу тегі жағынан генетикалық аппаратпен байланысты негізгі ұғымдары өмірге жолдама алды. 1958 ж. дейін жинақталған материалдар тірі табиғаттың іргелі заңдарының бірі ретінде биологиялық ырғақтылықтар туралы ұғым қалыптастыруға мүмкіндік туғызды. Осы жылдары Берлинде Э. Бюннингтің биологиялық жүйелердің ырғақтылықтарына арналған алғашқы монографиясы жарық көрді. Қазіргі кезде адам функциясы ырғақтылық процесс екендігі, ол процестер ана құрсағындағы ұрықтың функциясын периодизмінен басталып, адам өлгенге дейін үздіксіз жүріп жататын процестерді қаматамасыз ететін ерекше биологиялық құбылыс екендігі анықталып отыр.

Тірі организмдер қызметінің периодтылығымен қатар адамдардағы патологиялық процестердің ырғақты көріністері туралы мағлұматтар өте ертеден белгілі. Бұған мысал ретінде шығыс медицинасында қолданылатын дененің активті нүктелеріне әсер ете отырып, ауруларды емдеу тәсілдерін келтіруге болады. Бұған сәйкес, адам организмін де үздіксіз айналып жүретін “тіршілік энергиясы” болады, ол 24 сағат ішінде барлық мүшелер мен жүйелерді айналып шығады. Және де әрбір мүше мен әрбір функция тәуліктің белгілі бір уақытында максимум және минимум активтілік көрсетеді, осыған сәйкес акупунктуралардың ең жоғарғы немесе ең төменгі дәрежедегі әсеріне қол жеткізуге болады. Ежелгі грек ойшылы, медицинаның дәрігер-реформаторы Гиппократ жыл мезгілдерін, яғни организмдегі көптеген өзгерістер тәуелді болып келетін маусымдық ырғақтылықты есептеу қажеттілігін ұсынған. Бұл мәселеге өзінің “Каноне врачебной науки” деп аталатын еңбегінде Авицена да көңіл бөлген. Бұл еңбегінде ол жыл маусымдарына сипаттама бере келе, пульстың маусымдық өзгерістері мен аурудың маусымдық циклдылығы туралы мәліметтер келтірген.

Ортағасырлық Арменияның атақты дәрігері Мхитара Гераци еңбектерінде адам ауруларын алдын ала болжау мен емдеу, этнопатогенез және диагностика мәселелеріндегі уақыт факторларының маңызы ерекше көрсетілген. Ол өзінің дәрігерлерге арналған 10 түрлі өсиеттерінде адам ауруына себепкер болатын жыл мезгілдерін ерекше бөліп қараған. Герацидың адамның саулығына табиғи функциялардың қалыпты ырғақтылықпен орындалуы ықпал етеді деп есептелетін көзқарастары қазіргі заманғы биоырғақтылық туралы ғылым қағидаларымен ұштасып жатыр. Функциялар ырғақтылылығының жиі бұзылуы ауруға, ал ырғақтылықтың тоқтауы өлімге әкеп соғады. “Ырғақтылықтың жоғалуы ауруды туғызады, белгілі бір жағдайларда тіршіліктің жалғасуымен сәйкес келмейді” деп көрсетеді В. М. Дильман. Дәрігерлердің бақылаулары адамдар патологиясындағы биоырғақтылықтың ролі туралы көптеген жаңа фактілерді әкелді. 1797 ж. Сегуэн мен Лавуазве дене температурасының тәуліктік ауытқулары немесе олардың жоғалып кетулері пациенттерге патологиялық процестердің бар екендігін көрсетуі мүмкін деген ойларын білдірді. Бұдан біраз кейін Францияның дәрігер-ғалымы Ж. Вире өзінің диссертациясында терапияны тағайындағанда негізгі рольді уақыт атқаратындығын ескеруді ұсынған. Ол бірінші рет “тірі сағаттар” деген ұғымды қолданды.

Дегенмен, өткен ғасырлардағы медиктердің денсаулық пен патология үшін биоырғақтылықтың маңызы туралы жазғандары эмпирикалық тұрғыдан ғана бағаланады. Бірақ, олардың жазғандарының көпшілігі қазіргі кезде қайтадан ашылып жатыр. Жоғары оқу орындарында дәрігерлер даярлау өмірде кездеспейтін физиологиялық константалар туралы ұғым негіздерінде жүргізілуде. Сондықтан, қазіргі биологтар мен медиктердің биоырғақтылықтың мәнін түсінбейтіндігіне таң қалуға болмайды. Биоырғақтылықтың практикалық маңызы жөнінде де белгілі бір скептицизм кездеседі. Осыған байланысты Г. Д. Губин мен Е. Ш. Герловиннің атап көрсеткеніндей, медицина мен физиологияда функциялар тұрақты болады деген ұғымға байланысты ырғақтылық феномендері физиологиялық процестерде есепке алынбаған.

Қазіргі кезде биологиялық ырғақтылықтар туралы материалдар көп жинақталуына байланысты биоырғақтылықты хронобиологияның негізгі ретінде қарау қажеттілігі туып отыр. Хронобиологияның негізгі мақсаты - физиологиялық функциялардың тербеліс спектрлерін, олардың реттелу ерекшеліктерін, сыртқы циклдармен байланыстарын, организмнің бейімделістік реакцияларындағы тербелістердің ролін, тірі жүйелердің экзо- және эндогендік әсерлерге сезімталдықтарын зерттеу. Хронологияның космосқа, реактивтік самолеттермен ұшу барысында және сол сияқты түнгі және вахталық жұмыс атқарған кезеңдерде организмдегі биоырғақтылық процестердің бұзылуынан туындайтын десинхронозбен байланысты адам денсаулығын сақтауды қамтамасыз етуде қолданылмалы маңызы зор. Еңбек пен демалыс, спортпен шұғылдану мен тамақтану процесіндегі дербес биологиялық ерекшелік негіздерінде биоырғақтылық жетістіктерін практикада кеңінен қолдану мүмкіндіктері туып отыр. Биоырғақтылық заңдарын білу - жалпы және твочестволық активтілікті арттыруға және кәріліктің ерте пайда болмауына жол ашады.

Хронологияның проблемалары медицинаның биоырғақтылық мәселесі - хрономедицинамен тығыз байланысты. Хрономедицина тұрғысынан алып қарағанда ауру - организмдегі биоырғақтылық бұзылуы мен олардың арасындағы өзара байланыстардың ажырауы. Кез келген аурудың пайда болуы негізінде алдымен биоырғақтылықтың қалыпты жүру процесінің бұзылуы жатады. Патологиялық жағдайда аталған биоырғақтылық өзгерістер тереңдей түседі де, организмнің ішіндегі ырғақтылықтардың сыртқы циклдармен байланысы үзіледі, нәтижесінде аурудың барысы қиындай түседі. Мысалы, вегато-тамыр пароксизмінде түрлі функциялардың толқын тәрізді ырғақтылықтарының бұзылуына байланысты ол кризиспен аяқталады. Осыған байланысты биоырғақтылықтарды тіркеу және оларды “сау эталонмен” салыстыру дұрыс диагноз қоюға және өзгерген биоырғақтылықтарды түзетуге кеңінен жол ашады.

Хрономедицина саласында алынған фактілердің маңыздылығы организмнің мүшелері мен жүйелеріндегі биоырғақтылық процестерінің әр түрлі әсерлерге (соның ішінде емдеу) уақыт жөнінен аса жоғары немесе төмен дәрежедегі сезімталдылық қасиеттерімен анықталады. Осыған байланысты, егер емдік процедураларды тәуліктің белгілі бір кезеңдерінде, терапевтік әсерлерге организмнің сау жүйелері өздерінің тәуліктік ырғақтылықтарында барынша тұрақты болғанда немесе патологиялық процестерінің бәсеңдеген және осал кезеңдерінде қолданатын болса, хронотерапия немесе биоырғақтылықтың негізі ғылыми тұрғыдан бекіген болар еді. Егер уақыт бойынша дәрі-дәрмекті дұрыс бөліп отырса, онда вегето-қан тамыры патологиясындағы ырғақтылық иерархиясының жойылуына және пароксизмнің ұлғаюына жол берілмеген болар еді. Мұның өзі дәрілік препараттар дозасын уақыт факторымен санаспай тәулік бойына тең етіп бөлу мен кез келген уақытта бәрін бір мезгілде тағайындау сияқты рутиндік жолдан бас тартуға мәжбүр еткен болар еді.

Адам туралы ғылымның одан әрі дамуы мен профилактика және ауруларды емдеу сияқты тәсілдердің жетілдірілуі сау және ауру адамдардың физиологиялық функцияларының дербес ырғақтылықтарын білумен тығыз байланысты. Биология мен медицинада жиі қолданылатын “қалыпты”, “патология”, “сау”, “ауру” сияқты категорияларды ғылым мен практикада хронобиология мен хрономедицинаның жетістіктерін енгізбей, есепсіз қолдануға болмайды.

Организмдегі басқа да мерзімді өзгерістерді біріктіретін негізгі биологиялық ырғақтылық тәуліктік ырғақтылық болып табылады. Ұсынылып отырған кітапта хронобиология мен хрономедицинаның осы жақтары келтірілген. Мерзімді әрекеттердің басқа түрлері, атап айтқанда, маусымдық өзгерістер басқа әдебиеттерде толық баяндалғандықтан, бұл жерде ол қаралмайды.

І-бөлім

ТІРІ ЖҮЙЕЛЕРДІҢ УАҚЫТША ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ФОРМАСЫ РЕТІНДЕГІ БИОЫРҒАҚТЫЛЫҚ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҚАҒИДА

“Уақыт” ұғымы кең қолданылса да, оның нағыз мәні нақты тұжырымға әлі келе қойған жоқ. Ал оны сипаттау үшін оның қасиетін толық баяндау қажет. Бұл жерде де түрлі қиындықтар кездеседі, өйткені уақыт проблемасы пәнаралық болып келгендіктен, оны шешу мәселесі де алуан түрлі болып келуі мүмкін. Уақытты философиялық түсінудің маңызды мәселелерінің бірі - оның объективтілігі. Диалектикалық материализм философиясында бұл проблемаға көзқарас біржақты: “Кеңістік және уақыт - кез келген тұрмыстың негізгі формасы”. Уақыттың объективтік сипаты - оның кеңінен мойындалуы. Уақыттың алғашқылығы және тәуелсіздігі, уақыт пен материя қозғалысының арақатынасы және уақыттың қайтымсыздығы, оның көлемі және үздіксіздігі мен үзілімділігі жөніндегі мәселелер әлі толық шешімін тапқан жоқ.

Адамзат ақыл-ойында уақытты бағалау екі тенденция бойынша байқалады: уақытты өткеннен келешекке бағытталған түзу сызық бойынша қабылдау және уақыт оқиғаның біртіндеп қайталануымен бағаланатын циклдық қабылдау. Уақыттың психикалық бейнесінің осындай екіұштылығы ежелгі ойшылдардың еңбектерінің негізіне алынған.

XVII ғ. ағылшын ғалымы Хейлдің еңбектерінде де уақыттың циклдық қабылдануы келтірілген: “пайда болу мен жоғалу табиғаттың мәңгілік заңы, ол айналыстың ұлы дөңгелегін қолдайтын заттарда бекітілген”.

Оқиғалардың уақыттық құрылымында адамдар құбылыстың ұзақтығын, олардың қатарларын және уақыттағы жинақталуын, оқиғалардың жылдамдығын немесе олардың жиілігін, оқиғалардың ауысу қарқынын, олардың қайталануы мен ырғақтылығын жекеше бөліп қарайды. Сонымен, адамдар “таза уақыт емес”, уақыттық қарым-қатынасты бағалайды. Бұл түсінікті де, өйткені уақыт материяның тіршілік формасы ретінде оқиғалар арқылы қабылданады. Неліктен біздер уақытқа анықтама берместен, оны өлшейтіндігіміз осы жерден белгілі, бұған қазіргі кезде сын көзбен қарау қажет. Уақытты анықтауға қолданылып жүрген өлшеу, үдеу, жылдамдық, т. б. ұғымдардың өздері, оқиғалардың кезектесуінің негізі болатын уақыт ұғымы арқылы анықталады. Уақыт өлшемі, негізінен, қатынастарды салыстырумен, яғни қандай да бір уақыт эталонына тура келетін табиғи кезеңдерді санаумен тоғысады. Мысалы, уақыттың алғашқы эталоны жердің өз осінен айналу кезеңі болып есептеледі. Екінші эталон болып есептелетін приборлар - маятниктер, осциляторлар, т. б. - осы алғашқы эталон бойынша калибрленеді. Бұл физикалық уақыт мөлшерін көрсетеді.

Адам организмінде, оның бас миында толып жатқан қабылдаушы құрылымдардың ішінде уақытты талдайтын жеке-дара құрылымдар болмайды, уақытты есептеу “бұлшық ет сезімталдылығынан” (И. М. Сеченев), есту, көру бейнелерінен келіп түскен ақпараттарды қайта өңдеу есебінен және организмдегі циклдық құбылыстарды үлкен жарты шарлардың есептеуі арқылы жүзеге асырылады (И. П. Павлов) .

Уақытты сезіну механизмі барлық адамдарды бірдей болғанымен, оны қабылдау және бағалау процестері әр адамда түрліше болады, әр адамның өзіне тән “меншікті уақыт эталоны” болады. Бұл дегеніміз сыртқы датчиктер болмаған кезде уақыттың белгілі бір органикалық өлшемінің ұзақтығы адамның жасына, жеке басының ерекшелігіне, ситуациялық жағдайлары мен денсаулығына байланысты психологиялық тұрғыдан түрліше бағаланады деген сөз. Мұндай қасиеттер “дербес минуттар” деген атқа ие болды, мұны талдау өте қарапайым: зерттелуші ішінен 1-ден 60-қа дейін секундтық мерзімділікті санайды, ал зерттеуші санау ұзақтығын секундомер бойынша салыстырады. Бейімделушілікке қабілеті жоғары дені сау адамдарда “дербес минуты” созылыңқы келеді де, физикалық уақыттан 2-10 сек жоғары тұрады. Бейімделушілік қабілеті жоғары емес адамдарда және ауру адамдарда “дербес минуты” 46-53 сек дейін қысқарған, ал конфликтілік ситуациялар қатты әсер ететін адамдарда ол физикалық уақыттың 22-27 сек. дейін азайған. Уақыттың осы тәріздес баяулауы мен жылдамдауын адамдар сезбейді, сондықтан барлық зерттеушілер “өз сағаттарының” нақты жұмыс істеп тұрғандарына күмән келтірмейді. Хронопатологиялық жағдайларда аурудың “дербес минутының” ұзақтығы азаяды (осы адамның қалыпты жағдайымен салыстырғанда) және бұл қысқару неғұрлым үлкен болса, ауру ауыр жағдайда өтеді. Н. И. Моисеева мен Л. И. Никитинаның (1985 ж. ) зерттеулері вегето-қан тамырлары дистониясымен, гипертониямен және жүрек ишемиясымен ауыратындардың емделгенге дейінгі “дербес минуты” орташа 54, 4 сек қысқарғандығын көрсетеді. Терапияны дұрыс қолданбаған жағдайларда ол тағы да 46, 8 сек дейін азайған. Бұл мәліметтер уақыттың 4 сек баяулағанын, ал емді дұрыс қолданғанда, керісінше, 59, 6 сек ұзарғанын көрсетеді. Бұл жерден әркімнің өзінің уақытты сезетін тәуліктік ырғақтылығы бар екенін байқауға болады, ол 13, 15, 18 және 23 сағаттарда байқалады.

1. 1. Биологиялық уақыт

Органикалық дүниеде уақыт ұғымы тіршілік құбылыстарымен байланысты, ол қоршаған орта уақытымен, яғни физикалық уақытпен ажырамас байланыста жүзеге асады, бірақ биологиялық уақыттың автономдық қасиеті бар. Биологиялық уақыттың автономдылығы күрделі эволюциялық процестердің нәтижесінде пайда болған және ол өзіндік тұйық кеңістігі бар өзін-өзі реттейтін организмдердің пайда болуына әкеп соқты. Сондықтан физикалық уақыт фонында пайда болған уақыттың жаңа масштабы - биологиялық уақыт - эволюция уақытын, түрлердің тіршілігін және биологиялық құрылымдардың түрлі деңгейлеріндегі жекеленген процестердің барысын бейнелейді. Сондықтан тірі объектілердегі уақыт көп деңгейлі, ол тіршіліктің қандай құбылыстарының өлшенетіндігіне тәуелді. Бұл биологиялық уақыттың көптігі жөнінде айтуға негіз береді.

Егер биологиялық уақыт эталоны ретінде жекелеген организмнің немесе ұрпақтың даму мезгілдерін алсақ, онда жекелеген немесе понуляциялық уақытты қарауға болады. Сыртқы орта факторларының мерзімді өзгерістерінің қатынастарында - жердің өз осінен айналуы немесе күннің, айдың фазалары - биологиялық уақыт сыртқы циклдардың мезгілдерімен өлшенеді. Егер де әңгіме клеткалардағы биохимиялық реакциялардың айналысы немесе организмдегі алмасу процестері жөнінде болса, онда биологиялық уақытты қысқа мерзіммен өлшеуге болады. Биологиялық уақытқа баға беруде түрлі көзқарастар болуына қарамастан, олардың жалпыламалық ерекшеліктері байқалады: биологиялық жүйелердің уақыты түрлі ұзақтықтағы қайталанып келетін мезгілдермен өлшенеді. Сондықтан организм дүниенің кез келген деңгейіндегі уақытша құрылымдарда бір құбылыстың үнемі қайталануы, яғни ырғақтылықтар жиынтығының тірі жүйелер ішіндегі келісімді қызметі ретінде қарастырылады. Франц Халберг өз еңбегінде организмдегі жекелеген бөліктердің үйлесімді қызметтері дегеніміз “жекелеген бөліктердің уақыт бойынша үйлесімділіг” ал уақыт бойынша топтануы фукциональдық құрылым мен бейімделу мәселесімен байланысты деп көрсеткен. Адам организміндегі ішкі жүйелер қызметін хронометр жұмысымен салыстыруға болады, өйткені жүрек секундтық интервалды есептесе, тыныс алу ырғағы - минутты, ас қорыту аппараты - сағатты, әйелдердің жыныс функциясы - айды есептейді. Ырғақтылықтардың кейбір топтары тәулікті, маусымды, жылды, 6-7 жылды есептейді.

Биологиялық объектілер организмдердің морфологиялық көріністерін қалыптастыратын кеңістікте ғана емес, олардың мінез-құлқын реттейтін уақытта да тіршілік етеді. Бұдан шығатыны биологиялық құбылыстардың ырғақтылықтарын зерттеу тірі жүйелерді объективті түрде сипаттауға және бағалауға, оларды кездейсоқтық құбылыстар емес, керісінше алдын ала сезінуге болатын құрылымдардың уақытша аспектілері деп қарауға мүмкіндік береді. Мұндай позиция жалпы биология мен патология үшін ғана маңызды емес, нақтылы қолданыс үшін де, мысалы, бейімделу проблемасын зерттеу үшін де маңызды. Өйткені бейімделудің динамикалық ұғымы тіршілік ету ортасы жағдайының циклдық өзгерістеріндегі оның тіршілік әрекетін қамтамасыз ету процестерін көрсетеді.

Биологиялық уақыт проблемаларын зерттеу биологиядағы маңызды проблемалардың бірі - биологиялық уақытша құрылымдар жөнінде ұғымдар қалыптастыруға мүмкіндік берді. Бұл ұғым өсу, даму, қартаюмен қатар, алуан түрлі ырғақтылық құбылыстарымен біріктіріп қана қоймай, биологиялық процестердің уақытша тәуелділік жиынтығын да көрсетеді. Биологиялық объектілердің уақытша құрылымы жөніндегі көзқарастар “не? қайда? қалай? қай жерде?” деген сұрақтарға ғана емес, “қашан?” деген сұраққа да жауап іздеуге мүмкіндік береді. Мысалы, адамның активті әрекеті кезеңіндегі (қашан?) катехоламиндердің (не?) бүйректүті безі мен симпатикалық нерв ұштарынан (қайдан?) көптеп бөлінуі нәтижесінде органдар мен тканьдерге жеткізіледі де (қайда?), ондағы алмасу процестерін интенсивтендіреді. Демек, организмдегі уақытпен реттелеген оқиғалар барысы “уақыттың қажетті кезеңінде”, “керекті жерде”, “қажетті заттардың” “қажетті мөлшерде” жеткізілуін қамтамасыз етеді. Егер осы тізбектің біреуінде ақау байқалса, мысалы, гормон түзіліп, қанға түсті, одан керекті жерге жеткізілді, бірақ, сәйкес мүшелердің олармен әрекеттесетін мезгілі жеткен жоқ делік, ол кезде жүйелердің қызметі бұзылып, арты өлімге әкеп соғады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.