Қазақ прозасы және тарихи тақырып
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ТАРИХИ ТАҚЫРЫП
1.1 Проза жанрының даму сипаты мен өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырып және ұлттық сана
(1960.1990 жылдар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасындағы тарихи тақырып
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.4 Әдебиеттегі деректі проза мен көркемдік
шешім байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 60 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
2.1 60 жылдардағы қазақ прозасының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Көркем әдебиетте қалыптасқан дәстүрдің жалғастығы ... ... ... ... ... ... ... ..30
3 ТАРИХИ ПРОЗАНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Қабдеш Жұмаділов және қазіргі роман жанры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.2 Тарихи романдарындағы тақырыптық ерекшеліктер мен ұлттық
сана көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3 «Тағдыр» романының тарихи маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3.4 «Дарабоз» романы және тәуелсіздік идеясының қазақ әдебиетінен
алар орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
1 ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ТАРИХИ ТАҚЫРЫП
1.1 Проза жанрының даму сипаты мен өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырып және ұлттық сана
(1960.1990 жылдар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасындағы тарихи тақырып
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.4 Әдебиеттегі деректі проза мен көркемдік
шешім байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 60 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
2.1 60 жылдардағы қазақ прозасының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Көркем әдебиетте қалыптасқан дәстүрдің жалғастығы ... ... ... ... ... ... ... ..30
3 ТАРИХИ ПРОЗАНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Қабдеш Жұмаділов және қазіргі роман жанры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.2 Тарихи романдарындағы тақырыптық ерекшеліктер мен ұлттық
сана көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3 «Тағдыр» романының тарихи маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3.4 «Дарабоз» романы және тәуелсіздік идеясының қазақ әдебиетінен
алар орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер қоғамның жастар тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп отырған бүгінгі таңда оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін арттыру бағытында барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-тәрбие үрдісінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Оқу-тәрбие үрдісінде, жалпы жеке тұлғаның дамуында тарихи прозалық жанрдағы шығармалармен дұрыс жұмыс істей білудің маңызы зор.
Балалық шақ – бала бойына адамгершіліктің негізін қалайтын кез. Сондықтан еліміздің болашағы жастардың жан-жақты дамуы үшін тарихи шығармаларды, романдарды оқыта отырып, оларды талдап, жас ұрпақтың бойында патриоттық сезімдері мен тарихи сананы қалыптастырудың рөлі ерекше. Сондықтан тарихи шығармалар арқылы жеке тұлғаны Отанын, туған жерін сүйетін азамат етіп тәрбиелеуіміз бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Әдебиеттану ғылымының әр саласын өркендетудің маңызы ерекше. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жасаған дәстүрлі Жолдауларының бірінде былай деп атап көрсеткен болатын: «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық» (Астана 2005). [1.] Демек, бұл ғасырда біз шын мәніндегі ғылымды өркендетуіміз қажет, сонда ғана Қазақстан дамыған отыз немесе елу елдің қатарына қосылады, яғни жаңарған Қазақстанды білім мен ғылым ғана өркениетке жеткізеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың 60 жылдары қазақ әдеби процесінде тарихи проза қалыптасып, әдебиттану ғылымының құрамдас бір бөлігі ретінде дамып жетілді, ғылым ретінде қалыптасты. Қазақ әдебиетінің тарихи прозасының өркендеуіне үлес қосқан әйгілі академик жазушылар М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин т.б. болса, кейінгі буын өкілдерінен бұл процесті дамытуға үлес қосқан жазушылардан І.Есенберлин, М.Мағауин, Ә.Нұрпейісов, Ә.Кекілбаев, С.Елубаев, Қ.Жұмаділов, т.б. дарынды тұлғаларды ерекше бір құрметпен атауға болады. Тарихи проза ХХ ғасырдың екінші жартысында ерекше бір қарқынмен дамып жетіледі, тарихи проза саласында кәсіби тұрғыдан айналасатын жазушылар қалыптасып жетілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Шыңғыс хан дәуірінен басталып Кенесарымен аяқталатын қазақ мемлекетінің ел мұңы мен арман-тілегінің хабаршысы ақын-жыраулар, ел бірлігінің ұйтқысы, халықтың ақыл-парасатты билер, ел мен жер үшін, ұрпақ болашағы үшін қасық қаны қалғанша жаумен шайқасып отанын қорғай білген арыстан жүрек, атанжілік батырлар жайында жазылған, ел есінде сақталып, тарихта қалған өмірде болған тұлғалар туралы І.Есенберлин. М.Мағауин, Қ.Жұмаділов, т.б. тарихи шығармалары арқылы Отанын, өз халқын, туған жерін сүйетін, тарихи санасы дамып жетілген жеке тұлға тәрбиелеу.
Балалық шақ – бала бойына адамгершіліктің негізін қалайтын кез. Сондықтан еліміздің болашағы жастардың жан-жақты дамуы үшін тарихи шығармаларды, романдарды оқыта отырып, оларды талдап, жас ұрпақтың бойында патриоттық сезімдері мен тарихи сананы қалыптастырудың рөлі ерекше. Сондықтан тарихи шығармалар арқылы жеке тұлғаны Отанын, туған жерін сүйетін азамат етіп тәрбиелеуіміз бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Әдебиеттану ғылымының әр саласын өркендетудің маңызы ерекше. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жасаған дәстүрлі Жолдауларының бірінде былай деп атап көрсеткен болатын: «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық» (Астана 2005). [1.] Демек, бұл ғасырда біз шын мәніндегі ғылымды өркендетуіміз қажет, сонда ғана Қазақстан дамыған отыз немесе елу елдің қатарына қосылады, яғни жаңарған Қазақстанды білім мен ғылым ғана өркениетке жеткізеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың 60 жылдары қазақ әдеби процесінде тарихи проза қалыптасып, әдебиттану ғылымының құрамдас бір бөлігі ретінде дамып жетілді, ғылым ретінде қалыптасты. Қазақ әдебиетінің тарихи прозасының өркендеуіне үлес қосқан әйгілі академик жазушылар М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин т.б. болса, кейінгі буын өкілдерінен бұл процесті дамытуға үлес қосқан жазушылардан І.Есенберлин, М.Мағауин, Ә.Нұрпейісов, Ә.Кекілбаев, С.Елубаев, Қ.Жұмаділов, т.б. дарынды тұлғаларды ерекше бір құрметпен атауға болады. Тарихи проза ХХ ғасырдың екінші жартысында ерекше бір қарқынмен дамып жетіледі, тарихи проза саласында кәсіби тұрғыдан айналасатын жазушылар қалыптасып жетілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Шыңғыс хан дәуірінен басталып Кенесарымен аяқталатын қазақ мемлекетінің ел мұңы мен арман-тілегінің хабаршысы ақын-жыраулар, ел бірлігінің ұйтқысы, халықтың ақыл-парасатты билер, ел мен жер үшін, ұрпақ болашағы үшін қасық қаны қалғанша жаумен шайқасып отанын қорғай білген арыстан жүрек, атанжілік батырлар жайында жазылған, ел есінде сақталып, тарихта қалған өмірде болған тұлғалар туралы І.Есенберлин. М.Мағауин, Қ.Жұмаділов, т.б. тарихи шығармалары арқылы Отанын, өз халқын, туған жерін сүйетін, тарихи санасы дамып жетілген жеке тұлға тәрбиелеу.
1. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Астана. 2005.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. Құрастырған З.Ахметов, Т.Шаңбаев. - Алматы, Ана тілі. 1998. -384 б.
3. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. А., 1991ъ 46.Бизақов С. Түркі әлемі. А., 1997
4. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А., «Қазақ университеті», 2002. -430 б.
5. Пірәлиева Г. Ішкі монолог. – Алматы: Ер-Дәулет Қазақстан, 1994. –
138 б.
6. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. А., Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. 1959.
7. Мұхтар Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Он сегізінші том, зерттеулер мен мақалалар. – Алматы, Жазушы, 1985.
8. Нұрғалиев Р. Телағыс. А. «Жазушы», 1986. 440 б.
9. Нұрғали Р. Әуезов және алаш. А. «Санат», 1997. 432-б.
10. Нұрпейісов Ә. Төрт томдық шығармалар жинағы. А., Жазушы. 1981.
11. Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы, 1995 ж.
12. Қабдолов З. Сөз өнері. А., «Санат», 2002. -360 б.
13. Әзиев Ә. Қазақ повесі. – Алматы: Мектеп, 1989. – 224 б.
14. Асылбекұлы С. Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы (1970-1980 жылдар): Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1997. – 159 б
15. Кәкішев Т. Сын сапары. – Алматы: Жазушы, 1971. – 174 б.
16. Ысқақұлы Д. Сын жанрлары. – Алматы: Санат, 1999. – 312 б.
17. Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық. – Алматы: Жазушы, 1985. – 248 б.
18. Әбдезұлы Қ. Т.Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80 жылдардағы қазақ прозасы. А., «Санат», 2001. -276 б.
19. Ысмайылов Е. Әдебиет жайлы ойлар. А., «Жазушы», 1968.-320 б.
20. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. Алматы: Қазақ университеті, 2001. –
340 б.
21. Хасенов М. Ұнамды образ және типтендіру. Алматы: Ғылым,1966.-280 б.
22. Бердібаев Р. Әдебиет және өнер. А., Ғылым. 1964.-188 б.
23. Нұрмағамбетов Т. «Шынайылық шырайы». Мақала. «Егемен Қазақстан» газеті. 11 маусым, 2003 жыл.
24. Тарази Ә. «Суреткер жолы». Алғы сөз. Қ.Жұмаділовтың «Екі томдық шығармалар жинағы», Алматы, «Жазушы», 1989 ж.
25. Жұмаділов Қ. «Қалың елім, қазағым». Пікірлер, ойлар, толғаныстар. Алматы, «Қазақстан», 1999 ж.
26. Жұмаділов Қ. «Соңғы көш». Роман. І – кітап. Алматы, «Жазушы», 1974 жыл.
27. Жұмаділов Қ. «Атамекен» Роман. Алматы, «Жалын», 1985 жыл.
28. Жұмаділов Қ. «Тағдыр». Роман. Алматы, «Жазушы», 1988 жыл.
29. Жұмаділов Қ. «Дарабоз». Тарихи роман. І-кітап. Алматы, «Шабыт», 1994 жыл.
30. Жұмаділов Қ. «Дарабоз». Тарихи роман-дилогия. ІІ-кітап. Алматы, «Шабыт», 1996 жыл.
31. Жұмаділов Қ. «Таңғажайып дүние». Ғұмырнамалық роман. Алматы, «Тамыр», 1999 жыл.
32. Жұмаділов Қ. «Прометей алауы» тарихи романы. «Жұлдыз» журналы №7, 2002 жыл.
33. Нұрқатов А. Идея және образ. – Алматы: ҚМКӘБ, 1962. – 324 б.
34. Хасенов М. Ұнамды образ және типтендіру. – Алматы: Ғылым, 1966. – 280 б.
35. Ыбырайымов Б. Таным және образ шындығы / Уақыт және қаламгер: Әдеби сын. – Алматы: Жазушы, 1977. – 5 к. – 288 б.
36. Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. – Алматы: Ғылым,
1982. – 148 б.
37. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. –
340 б.
38. Әбдезұлы Қ. Тарихи тұлға және қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 163 б.
39. Жарылғапов Ж. 70-80-жылдар қазақ прозасында адам концепциясы: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2000. – 153 б.
40. Атымов М. Қазақ романдарының поэтикасы. – Алматы: Ғылым, 1975. – 312 б.
41. Ысқақұлы Д. Сын жанрлары. – Алматы: Санат, 1999. – 312 б.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. Құрастырған З.Ахметов, Т.Шаңбаев. - Алматы, Ана тілі. 1998. -384 б.
3. Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. А., 1991ъ 46.Бизақов С. Түркі әлемі. А., 1997
4. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А., «Қазақ университеті», 2002. -430 б.
5. Пірәлиева Г. Ішкі монолог. – Алматы: Ер-Дәулет Қазақстан, 1994. –
138 б.
6. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. А., Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. 1959.
7. Мұхтар Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Он сегізінші том, зерттеулер мен мақалалар. – Алматы, Жазушы, 1985.
8. Нұрғалиев Р. Телағыс. А. «Жазушы», 1986. 440 б.
9. Нұрғали Р. Әуезов және алаш. А. «Санат», 1997. 432-б.
10. Нұрпейісов Ә. Төрт томдық шығармалар жинағы. А., Жазушы. 1981.
11. Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы, 1995 ж.
12. Қабдолов З. Сөз өнері. А., «Санат», 2002. -360 б.
13. Әзиев Ә. Қазақ повесі. – Алматы: Мектеп, 1989. – 224 б.
14. Асылбекұлы С. Қазіргі қазақ повестеріндегі заман шындығы (1970-1980 жылдар): Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1997. – 159 б
15. Кәкішев Т. Сын сапары. – Алматы: Жазушы, 1971. – 174 б.
16. Ысқақұлы Д. Сын жанрлары. – Алматы: Санат, 1999. – 312 б.
17. Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық. – Алматы: Жазушы, 1985. – 248 б.
18. Әбдезұлы Қ. Т.Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80 жылдардағы қазақ прозасы. А., «Санат», 2001. -276 б.
19. Ысмайылов Е. Әдебиет жайлы ойлар. А., «Жазушы», 1968.-320 б.
20. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. Алматы: Қазақ университеті, 2001. –
340 б.
21. Хасенов М. Ұнамды образ және типтендіру. Алматы: Ғылым,1966.-280 б.
22. Бердібаев Р. Әдебиет және өнер. А., Ғылым. 1964.-188 б.
23. Нұрмағамбетов Т. «Шынайылық шырайы». Мақала. «Егемен Қазақстан» газеті. 11 маусым, 2003 жыл.
24. Тарази Ә. «Суреткер жолы». Алғы сөз. Қ.Жұмаділовтың «Екі томдық шығармалар жинағы», Алматы, «Жазушы», 1989 ж.
25. Жұмаділов Қ. «Қалың елім, қазағым». Пікірлер, ойлар, толғаныстар. Алматы, «Қазақстан», 1999 ж.
26. Жұмаділов Қ. «Соңғы көш». Роман. І – кітап. Алматы, «Жазушы», 1974 жыл.
27. Жұмаділов Қ. «Атамекен» Роман. Алматы, «Жалын», 1985 жыл.
28. Жұмаділов Қ. «Тағдыр». Роман. Алматы, «Жазушы», 1988 жыл.
29. Жұмаділов Қ. «Дарабоз». Тарихи роман. І-кітап. Алматы, «Шабыт», 1994 жыл.
30. Жұмаділов Қ. «Дарабоз». Тарихи роман-дилогия. ІІ-кітап. Алматы, «Шабыт», 1996 жыл.
31. Жұмаділов Қ. «Таңғажайып дүние». Ғұмырнамалық роман. Алматы, «Тамыр», 1999 жыл.
32. Жұмаділов Қ. «Прометей алауы» тарихи романы. «Жұлдыз» журналы №7, 2002 жыл.
33. Нұрқатов А. Идея және образ. – Алматы: ҚМКӘБ, 1962. – 324 б.
34. Хасенов М. Ұнамды образ және типтендіру. – Алматы: Ғылым, 1966. – 280 б.
35. Ыбырайымов Б. Таным және образ шындығы / Уақыт және қаламгер: Әдеби сын. – Алматы: Жазушы, 1977. – 5 к. – 288 б.
36. Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі. – Алматы: Ғылым,
1982. – 148 б.
37. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. –
340 б.
38. Әбдезұлы Қ. Тарихи тұлға және қазақ әдебиеті. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 163 б.
39. Жарылғапов Ж. 70-80-жылдар қазақ прозасында адам концепциясы: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2000. – 153 б.
40. Атымов М. Қазақ романдарының поэтикасы. – Алматы: Ғылым, 1975. – 312 б.
41. Ысқақұлы Д. Сын жанрлары. – Алматы: Санат, 1999. – 312 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ТАРИХИ ТАҚЫРЫП
1.1 Проза жанрының даму сипаты мен өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .9
1.2 Қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырып және ұлттық сана
(1960-1990
жылдар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасындағы тарихи тақырып
көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.4 Әдебиеттегі деректі проза мен көркемдік
шешім
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...17
2 60 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
2.1 60 жылдардағы қазақ прозасының дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Көркем әдебиетте қалыптасқан дәстүрдің жалғастығы
... ... ... ... ... ... ... ..30
3 ТАРИХИ ПРОЗАНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Қабдеш Жұмаділов және қазіргі роман
жанры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 38
3.2 Тарихи романдарындағы тақырыптық ерекшеліктер мен ұлттық
сана
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3.3 Тағдыр романының тарихи маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.4 Дарабоз романы және тәуелсіздік идеясының қазақ әдебиетінен
алар
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз еліміздің білім беру
жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер қоғамның жастар тәрбиесі үшін
жауапкершілігі терең сезіліп отырған бүгінгі таңда оқу-тәрбие үрдісінің
тиімділігін арттыру бағытында барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды
пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-тәрбие үрдісінде барлық ресурстар толық
қолданыс таппай келеді. Оқу-тәрбие үрдісінде, жалпы жеке тұлғаның дамуында
тарихи прозалық жанрдағы шығармалармен дұрыс жұмыс істей білудің маңызы
зор.
Балалық шақ – бала бойына адамгершіліктің негізін қалайтын кез.
Сондықтан еліміздің болашағы жастардың жан-жақты дамуы үшін тарихи
шығармаларды, романдарды оқыта отырып, оларды талдап, жас ұрпақтың бойында
патриоттық сезімдері мен тарихи сананы қалыптастырудың рөлі ерекше.
Сондықтан тарихи шығармалар арқылы жеке тұлғаны Отанын, туған жерін сүйетін
азамат етіп тәрбиелеуіміз бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Әдебиеттану ғылымының әр саласын өркендетудің маңызы ерекше.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан
халқына жасаған дәстүрлі Жолдауларының бірінде былай деп атап
көрсеткен болатын: ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің
тығырыққа тірелері анық (Астана 2005). [1.] Демек, бұл ғасырда біз
шын мәніндегі ғылымды өркендетуіміз қажет, сонда ғана Қазақстан
дамыған отыз немесе елу елдің қатарына қосылады, яғни жаңарған
Қазақстанды білім мен ғылым ғана өркениетке жеткізеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың 60 жылдары қазақ әдеби
процесінде тарихи проза қалыптасып, әдебиттану ғылымының құрамдас бір
бөлігі ретінде дамып жетілді, ғылым ретінде қалыптасты. Қазақ
әдебиетінің тарихи прозасының өркендеуіне үлес қосқан әйгілі академик
жазушылар М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин т.б. болса, кейінгі
буын өкілдерінен бұл процесті дамытуға үлес қосқан жазушылардан
І.Есенберлин, М.Мағауин, Ә.Нұрпейісов, Ә.Кекілбаев, С.Елубаев, Қ.Жұмаділов,
т.б. дарынды тұлғаларды ерекше бір құрметпен атауға болады. Тарихи
проза ХХ ғасырдың екінші жартысында ерекше бір қарқынмен дамып жетіледі,
тарихи проза саласында кәсіби тұрғыдан айналасатын жазушылар қалыптасып
жетілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Шыңғыс хан дәуірінен
басталып Кенесарымен аяқталатын қазақ мемлекетінің ел мұңы мен арман-
тілегінің хабаршысы ақын-жыраулар, ел бірлігінің ұйтқысы, халықтың ақыл-
парасатты билер, ел мен жер үшін, ұрпақ болашағы үшін қасық қаны қалғанша
жаумен шайқасып отанын қорғай білген арыстан жүрек, атанжілік батырлар
жайында жазылған, ел есінде сақталып, тарихта қалған өмірде болған тұлғалар
туралы І.Есенберлин. М.Мағауин, Қ.Жұмаділов, т.б. тарихи шығармалары арқылы
Отанын, өз халқын, туған жерін сүйетін, тарихи санасы дамып жетілген жеке
тұлға тәрбиелеу.
Олардың қаламынан шыққан тарихи туындылар — партиялық идеологияның
қылышынан қан тамып тұрған уақытта дүниеге келген шығарма бола тұра жарыққа
шығуының өзі дарынды жазушыларымыздың саяси жеңісі екенін дәлелдеу.
Көшпенділер қазақ халқының, ұлттық тарихының бастау көзі беріде емес,
әріде жатқандығына жөн сілтеді. Бүкіл бір халықтың өмір-тарихы ұмытылып
бара жатқандығын еске сала отырып, оған кінәлі — коммунистік саясат
екендігін ашып айтпаса да, өмір ағысы басқа арнамен ағып бара жатқандығын,
тарих беттері бұрмаланғандығын көркем тілмен бейнелеп бергендігін ұғындыру.
Тарихи прозаның тарихи сананы қалыптастырудағы атқаратын рөлі деп
аталатын зерттеу жұмысымызды жазу барысында бірнеше мақсат-міндеттерді
жүзеге асыруды көздедік, себебі алдына қойған мақсат - міндеті айқын
болмаған жағдайда жұмыстың жақсы нәтижеге жетуі мүмкін емес деп
ойлаймыз. Осындай үлкен мақсаттарды жүзеге асыруды көздеген біздер
бірнеше міндеттерді жүзеге асыруды мұрат еттік, олардың бастылары
мыналар:
- тарихи проза туралы жалпы түсінік–ұғымдарды дамыта, кеңіте түсу;
- тарихи прозаның дамуы мен қалыптасуы жайындағы зерттеулерді
саралай түсу;
- 60 жылдардағы қазақ прозасының өзіндік ерекшелігін жете білу;
-Қ.Жұмаділов шығармаларындағы өзара байланысын айқындай түсу және
тарихи прозаның жанрлық ерекшелігін жетік білу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ әдебиеттану ғылымының
ішінде ерекше бір қарқынмен дамып келе жатқаны және бірден-бір
қозғаушы күші тарихи проза екені түсінікті жайт. Сондықтан да осы
тарихи прозаның өзіндік даму ерекшеліктерін, қалыптасу кезеңдерін,
әдеби процестің тарихи ролін таныту мақсатында жан-жақты жұмыс
жүргізілді, ғылыми тұрғыдан баға берілді, жаңалық ретінде ұсынылды.
1960 жылдары қазақ әдебиетінің адамның жан әлеміне үңілуімен,
адамның ішкі дүниесінің нәзік иірімдерін сөз етуімен, адам болмысына назар
аударымен ерекшеленеді. Осы кезең қазақ қаламгерлері адам бойындағы барлық
мінез-құлық, адамгершілік қасиеттерді терең ашуды мақсат ете отырып,
шығармашылық жолда тың ізденістерге барды, көп жетістіктерге қол жеткізді.
1960 жылдар қазақ әдебиетінің дамып, өсуіне көркемдік-идеялық-эстетикалық
тұрғыдан өрістеуіне қазақ қарасөз өнерінің бастау бұлағы болған қаламгерлер
шығармашылығы, сондай-ақ дүниежүзілік әдебиетте болып жатқан жаңалықтардың,
көркемдік ізденістердің қазақ әдебиетіне тигізген әсері негіз болды. 1960
жылдар қазақ әдебиетіндегі тарихи прозаның даму арнасын таным елегінен
өткізу өзекті мәселелерінің бірі болып табылады, ғылыми жаңалық болып
саналды.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Диплом жұмысын жазу барысында
қазақ тарихи прозасы жайында жазылған көптеген зерттеу еңбектері
дерек көздері ретінде пайдаланылды. Атап айтқанда тарихи прозаның
алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерді жан-жақты айқындап, теориялық
байламдар жасаған әйгілі ғалымдар М.Әуезов, А.Байтұрсынов, М.Қаратаев,
Е.Ысмайылов, Т.Нұртазин, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, кейінгі толқын
өкілдерінен Қ.Әбдезұлы, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, Қ.Ергөбек, т.б. еңбегі
басты дерек көздері ретінде және сол кезеңдегі тарихи проза жанрының
ортасында болған жазушылардың төл әдеби шығармалары, атап айтқанда
І.Есенберлин. М.Мағауин, Қ.Жұмаділов. Ә.Нұрпейісов, Т.Әлімқұлов, т.б. әдеби
мұралары кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізіне төл
әдебиетіміздің әр салалары бойынша әбден орныққан, ғылыми жүйе
ретінде қалыптасқан, ең бастысы ғылыми тұжырым ретінде әбден орныққан
М.Әуезов, Е.Ысмайылов, З.Ахметов, Т.Кәкішев, Р.Нұрғали, Б.Майтанов,
Д.Ысқақұлы, Қ.Ергөбек т.б. бағдарлы ойлары басшылыққа алынды, негіз
болды, сүйене отырып жұмыс жазылды.
Зерттеу әдістері. Бұл зерттеу жұмысында тарихи салыстырмалы әдіс,
сондай-ақ талдау, жинақтау, қорыта отырып пікір айту әдістері де
кеңінен қолданылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Қазақ әдеби
процесіндегі тарихи шығармалар жоғары оқу орындарында пән ретінде
оқытылып келеді. Әдеби процесті әдебиеттің өзге салаларынан бөліп
қорғауға болмайтыны ақиқат құбылыс, демек болашақ әдебиет маманы
әдеби процесс жайында толық мағұлматты біліп қана қоймай, өз білгенін
іс жүзінде пайдалана білу керек.
Бұл айтқандардан аңғаратынымыз диплом жұмысын орындау барысында
айтылған теориялық тұжырымдар, әдеби процестің пән ретіндегі
ерекшеліктері, әдебиеттің дамуы мен қалыптасуы жайындағы мағлұматтардың
бәрін дерлік қазақ әдебиетінің тарихы деп аталатын пәнді оқыту
кезеңінде кеңінен пайдалануға болады.
Бұл жұмыстың нәтижелері орта мектеп бағдарламаларына сай қазақ
әдебиеті пәнін оқыту кезеңінде де сыншылдық көзқарас тұрғысынан пікір
айту барысында пайдалануға мол мүмкіндік бар. Студенттер, мектеп
оқушылары тек қана көркем әдебиетті біліп қоймай, тарихи прозаның
әдеби процестегі атқаратын ролін де терең білуі қажет, сол себепті
жұмыс нәтижелері әдебиет жайында білімін толықтыратын әрбір оқырманға
қажетті деңгейде білім бере алады, септігін тигізеді. Бұл айтылған
жайттардың бәрі біздің дипломдық жұмысымыздың практикалық мәнінің зәру
қажеттілігін дәлелдей түседі.
Диплом жұмысының құрылымы. Бұл аталған дипломдық зерттеу жұмысы
қалыптасқан тәртіпке сай кіріспе мен қорытындыны қамтиды және
жұмыстың негізгі бөлімі өзара байланысты үш тарауды қамтыды.
Аяқталған жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ТАРИХИ ТАҚЫРЫП
1.1 Проза жанрының даму сипаты мен өзіндік ерекшеліктері.
Проза (латын тіліндегі prоsa сөзінен алынған) — әдеби жанр, қара
сөзбен жазылған көркем шығарма (әңгіме, повесть, роман) деген ұғым
береді.[1.] Проза әдебиеттің эпикалық тегімен байланысты, лирикалық проза
немесе прозалық өлеңдер кездеседі. Проза XVII ғасырдың ортасына дейін сөз
өнерінде поэзиямен аралас өмір сүрді. Тарихи шежірелер, жылнама,
трактаттар, естелік, сапарнама, діни уағыздар, т.б. өлең жанрына тән
шығармалар болып есептеледі. Шын мәніндегі проза қайта өрлеу дәуірінде
қалыптасып, поэзиядан бөлініп шықты. Осы кезден бастап әдебиеттің дамуында
проза жетекші орынға ие болды. Рабғузи, Бабыр, М.Сервантес, Д.Дефоның
шығармаларынан бастау алатын проза сөз өнерінің дербес, айрықша түрі
ретінде қалыптасты. Сөз өнері тарихында проза поэзиямен тығыз байланысты
дамыды. Прозада өмір құбылыстары, адам характерлері кең ауқымды қамтылып,
жан-жақты суреттеледі.
Бүгінгі күндері дүние жүзі оқырмандарының қолына тиіп отырған күрделі,
көркем туындылары бар, биік даму дәрежесіне, кемел шағына жеткен, танымдық,
тәрбиелік, эстетикалық әсері күшті қазақ прозасының эволюциялық өсу жолында
жиырмасыншы жылдарда туған әр түрлі идеялық-көркемдік ізденістердің жемісі
саналатын алғашқы үлгілердің маңызы зор. С.Сейфулиннің Жер қазғандар,
Айша повестері, Тар жол, тайғақ кешу романы; Б.Майлиннің Раушан –
коммунист повесі, Қадыр түнгі керемет, Шариғат бұйрығы, Жол үстінде
және т.б. әңгімелері; М.Әуезовтің Қорғансыздың күні, Жетім, Қаралы
сұлу, т.б. шығармалары жиырмасыншы жылдардағы қазақ прозасының даму
қарқынын, саяси-әлеуметтік нысанасын, идеялық-көркемдік деңгейін танытатын
қатардағы шығармалар ғана емес, әдебиетіміздің алтын қорына қосылатын
ұлттық классикалық үлгілері болып саналады.
Осы аралықта қазақ әдебиеті, соның ішіндегі қазақ прозасының өткен
жолы, тарихы жайында да қысқаша болсада шолу жасай кеткенді дұрыс санадық.
Қазақ әдебиетiнiң ежелгi бастаулары б.з.б. ІІІ-І ғасырларлар аралығында
пайда болған Алып Ер Тоңға, Шу батыр дастандарында жатыр. Осынау
жазбалардағы оқиғалардың қазақ халқының арғы тарихымен тығыз байланыста
өрбiгендiгi соңғы уақыттардағы ғылыми iзденiстер барысында толық
дәлелдендi. Орхон-Енисей жазба ескерткiштерi ұлттық әдебиетке тiкелей
қатысты үш түрлi мәселенiң басын ашып бердi. Бiрiншiден, қазақ жазба
әдебиетiнiң түп-тамыры Түрiк қағандығы тұсынан басталатыны белгiлi болды.
Екiншiден, өз дәуiрiнiң кескiн-келбетiне сай дамыған мәдениетi мен өнерiнiң
болғанын айғақтады. Үшiншiден, жазба жәдiгерлер поэтикалық қуатымен, тарихи
шежiрелiк сипатымен және ой тереңдiгi, мазмұн байлығы, көркемдiк қасиетi
жағынан түркi тайпаларында сөз өнерiнiң жоғары дәрежеге жеткенiн көрсеттi.
Одан кейінгі Х-ХІІ ғасырлардағы түркi халықтарына тән ортақ мұра болып
саналатын көркем әдебиеттiң өркендеуiне орай туындаған сыншылдық-
эстетикалық, ғылыми-зерттеушiлiк, әдеби-теориялық ой-пiкiрдiң ояну дәуiрiн
көруге болады. Бұл кезеңде мәдениет, ғылым, әдебиет, сәулет өнерi
өркендедi. Оның iшiнде сөз өнерiне деген құрмет ауыз әдебиетi мен жазба
әдебиеттiң дамуына ықпал жасады, филологиялық бiлiмдер жүйесiмен айналысу
тек көркем әдебиет өкiлдерi ғана емес, барша зиялы қауымға тән құбылыс
болды. Шешендiк өнердi меңгеру, нақышты сөйлей бiлу, өлең шығару қабiлетiне
ие болу - бiлiмдi деп саналатын адамдардың мiндеттi түрде игеруге тиiстi
қасиеттерiне айналды. ХІІІ-ХҮ ғасырлар арасында жасалып, Алтын Орда
дәуiрiнен қалған мәдени, әдеби, тарихи мұралар, жазба ескерткiштер,
қолжазбалар, көркем шығармалар, сөздiктер мен аудармалар, шежiрелер қазақ
халқына да тән мұралар болып саналады. Аталған кезеңдердi қорыта келгенде
қазақ халқының этностық тұрғыдан ұйысып, жеке ұлт болуына дейiнгi түркi
халықтарына ортақ әдеби үрдiстiң қазақ әдебиетi де заңды мұрагерi болып
табылатындығы ғылыми тұрғыдан жан-жақты дәлелденiп, тұжырымдалды. Қазақ
хандығының мәдениетi, өнерi, әдебиетi бұрынғы қазақ даласын жайлаған түркi
тайпаларының ғасырлар бойы жасаған рухани қазынасының дәстүрлi жалғасы
ретiнде, көркемдiк дамудың тарихи сабақтастығы принципiне сай дами бастады.
Қазақтың халық ауыз әдебиетi ұлттық сипат алып, жанрлық түрлерi көбейдi,
әсiресе жаугершiлiк заманның эстетикалық талап-тiлегiне сай эпостық жырлар
молая түстi. Ұлттық әдебиеттiң өзiндiк ерекшелiгiн танытатын ақын-жыраулар
поэзиясы кеңiнен қанат жайды. Қазақ жыраулары ертедегi түркiлердiң жазба
поэзиясын тақырыптық, мазмұндық, жанрлық, көркемдiк, образдылық, өлең
құрылысы жағынан байытып, өркендеттi. Жыраулар поэзиясы философиялық ой-
толғамды, дидактикалық насихатты жалғастыра отырып, отаншылдық, патриоттық
сарынды, лирикалық, реалистiк суреттеудiң алғашқы белгiлерiн, әдебиетке
халықтық сипат әкелдi, сөз өнерiнiң халық тарихы мен өмiрiне тығыз
байланыстылығын, ел мұңын жырлау идеясын кiргiздi. Кеңестiк кезеңде қазақ
әдебиетi барынша жылдам қарқынмен қаулап өстi, ақын-жазушылардың
шығармашылық белсендiлiгi артып, қазақ әдебиетi жанрлық тұрғыдан елеулi
түрде молайды. Әйтсе де идеологиялық қысым салдарынан өз мүмкiндiгiн толық
көрсете алмады. Республика тәуелсiздiгiн алуымен бiрге ақын-жазушыларға
толық шығармашылық еркiндiк берiлiп, әдебиетке қойылатын талап-тiлек те
өзгерiске ұшырады. Осыған байланысты бұған дейiн де қазақ әдебиетiнiң даму
барысында, әсiресе поэзияда байқалып келген белгiлi бiр күрделi өзгерiстер
тұсында аңтарылу, дағдару секiлдi өткiншi құбылыстар аз уақыт қана орын
алды. Қазiргi уақытта жан-жақты өсiп-өркендеп, кемелденген қазақ халқының
ұлттық әдебиетi елдiң тарихи өмiр жолы, тұрмыс тiршiлiгi, әдет-ғұрпы, салт-
санасы, эстетикалық талап-тiлегi мен философиялық танымының өркендеу
деңгейiне сай туып, дамып келедi. Қазақ әдебиеттану ғылымы қазақ
әдебиетiнiң тарихын зерделеуде бүгiнгi күнi бiршама орнығып, ғылыми түрде
дәлелденген нақтылы тұжырымдарға қол жеткiздi. Кеңестiк қазақ әдебиеттану
ғылымында қазақ әдебиетiнiң тарихын кезеңдеу, оларды идеялық, жанрлық
тұрғыдан жiктеу мәселесiне байланысты қалыптасқан кейбiр бiржақты теориялар
түзетiлдi.
Қазiргi қазақ әдебиетi жалпы әдебиеттiң түпкi мақсаты — адам жанын
терең түйсiну, оны көркемдiкпен шынайы-шыншыл бейнелеу жолындағы қалыпты
даму ырғағына түстi. Тұтастай алғанда қазiргi уақытта қазақ әдебиетi - әлем
әдебиетiнде өз орны бар, тарихы бай, жан-жақты жетiлген дәстүрлi әдебиет
болып қалыптасты.
Қазақ әдебиеті — қазақ халқының ғасырлар қойнауынан ұрпақтан ұрпаққа
жеткен рухани, мәдени мұрасы, сөз өнерiнiң асыл қазынасы. Қазақтың сөз
өнерiнiң тегi әрiден, түркi тiлдес тайпалардың өз алдына халық болып
қалыптаспай тұрған кезiнен басталады.
Қазақ әдебиеті тарихының ежелгi дәуiрiн танып-бiлуде тарихи тақырыпқа
жазылған көркем шежiрелер де ерекше маңызды рөл атқарады. Сан ғасырлар бойы
атадан балаға ауызша да, жазбаша да рухани мұра болып келе жатқан мұндай
шежiрелердi қазақтың зиялы ойшылдары, ақындары мен жыраулары жақсы бiлген.
Қазақ халқының тарихы мен әдебиетiне тiкелей қатысты түркi тiлiндегi
осындай жәдiгерлердiң iшiнен Әбiлғазы Баһадүр ханның Шежiре-и Түрк
(Түрiк шежiресi), Қыдырғали Жалайыридiң Жамиғ-ат тауарих (Шежiрелер
жинағы), Захир әд-Дин Мұхаммед Бабырдың Бабыр-наме, Мұхаммед Хайдар
Дулаттың Тарих-и Рашидиi ерекше орын алады. Бұлар ежелден-ақ қазақ
оқырмандары арасында тарихи тақырыпқа жазылған көркем туындылар ретiнде
қабылданды. Қадым замандардағы сақтар мен ғұндардың аңыз-әфсанаға айналып
кеткен ерлiк тарихынан, көк түрiктердiң ежелгi қаһармандық шежiресiнен сыр
шерткен жыр-дастандар бертiн келе, қазақтың батырлық жырларының идеялық
және көркемдiк тұрғыдан қалыптасуына тiкелей ықпал еттi. Ал, ислам дiнi
дәуiрiнде өмiрге келген этикалық-дидактиктикалық мазмұндағы дастандар мен
сопылық сарындағы хикметтер, моральдiк-философиялық трактаттар, ғибрат
сөздер, т.б. қазақ ақын-жырауларының толғау-жырларынан өзiнiң логикалық,
тарихи, көркемдiк жалғастығын тапты.
Қазақтың ұлттық әдебиетiнiң төл тарихы қазақтардың ұлт болып қалыптасуы
мен дербес мемлекеттiгiн құрудан басталады. ХІХ ғасырдан бастап қазақтың
жазба әдебиетi - әлеумет халiн ұғып, ел қамын жақтауға кiрiсiп, өлең
бұрынғыша, қызық, сауық сияқты ермек емес, қауым қызметiн атқара бастады,
елдiң саяси пiкiрi мен тiлек, мақсат, мұң, зар сияқты сезiмдердiң басын
қосып, жаңадан ой негiзiн, салт санасын құрауға кiрiстi, бұл уақытқа шейiн
болмаған әлеуметшiлдiк сарыны, азаматтық нысанасы бой көрсеттi. Осындай
әлеуметшiлдiк сарынды көбейткен тарихи оқиғалар бұл дәуiрде орыс
отаршылдығымен байланысты туды. Ресей империясына бодан болу, сонымен
байланысты туған ел iшiндегi өзгерiстер, қанаудың күшеюi, халық тың
тiршiлiк ету аясының тарылуы, ұлттық намыстың тапталуы қазақ ақындары
шығармаларында кеңiнен бейнелендi.
Қазақ әдебиетiнiң өскелең бағытын айқындауда ХІХ ғасырдың екiншi
жартысында туған демократиялық ағартушылық әдебиеттiң орны ерекше.
Қазақ әдебиеті тарихында кеңес дәуiрi ерекше iз қалдырды. Бұл кезең,
негiзiнен, ұлттық әдебиеттiң өрлеу жолынан өткен, жанрларын байытқан,
одақтық, сол арқылы, әлемдiк әдебиетпен қарым-қатынасқа түскен шағы болды.
Алайда, әдебиеттiң даму қарқыны үнемi бiркелкi болмады. Әдебиеттiң
партиялылығы принципi оның тақырып таңдауына керi әсер еттi. Әдебиетте
науқаншылдық өрiстеп, адамзат мүддесiне ортақ мәселелер жеткiлiксiз
көтерiлдi, оның алдына бiрыңғай кеңестiк жүйенiң артықшылығын дәлелдеу
мiндетi қойылды. Соған қарамастан ұлттық әдебиет туған халқының өмiрiмен
байланысын үзген жоқ, оның қайшылықты өмiр жолын көркемдiкпен тануға
ұмтылды. Әдебиетшiлердiң бiр тобы Кеңес өкiметiнiң теңдiк, әдiлдiк
ұрандарын қолдап жаңа жырлар туғызды. Олардың басында Сәкен Сейфуллин
тұрды. Сейфуллин жырларында азаттық, теңдiк аңсаған, сол үшiн күрескен жаңа
адамның бейнесi жасалды. Ол табиғат суреттерi мен махаббатты, сезiмдi
жырлаған лирикалық өлеңдер, поэмалар (Көкшетау, т.б.), прозалық
шығармалар (Тар жол, тайғақ кешу) жазды. Сәкен бастаған бағытқа Бейiмбет
Майлин, Iлияс Жансүгiров, Шолпан Иманбаева, Сәбит Мұқанов, т.б. ақын-
жазушылар үн қосты. Олар қазақ жерiнде жаңа туа бастаған кеңестiк шындықтың
жарқын жақтарына ризашылық бiлдiрiп, шаттық жырын жырлады. Алайда, 20-
жылдардағы ашаршылық пен шаруаларды күштеп ұжымдастыру, қолдағы малды
тартып алу, содан туған қуғын-сүргiн көшпелi елдiң тұрмыс-тiршiлiгiн
қиындатып жiбердi. Бiрақ бұл жағдайды суреттеуге кеңес әдебиетi бара
алмады. Осы олқылықтың орнын Мағжан Жұмабаев шығармалары ғана толықтыра
алды. Большевиктер билiгiн қабылдамаған Мағжан демократиялық әдебиет
дәстүрiн жалғастыра отырып, халық басындағы қайғылы тұстарды көркем суретке
түсiрдi. Ол өмiрдiң мұңды, қайғылы жақтарына көп үңiлдi, өкiнiш пен
күйiнiшке бой алдырды. Бiр мезгiл орыс декаденттерiне елiктеп өлеңдер
жазды. Мағжанның махаббат пен табиғат жырлары да қазақ лирикасының ең
жарқын беттерi болып саналады. Сәкен мен Мағжан шығармалары 20-жылдардағы
қазақ әдебиетіндегi екi сарынның бейнесi iспеттi. Жаңашыл жас ұрпақ Сәкен
маңына топтасты. Әдебиеттiң өмiр жаңалықтарын зерттеп, жаңа тақырыптарды
игеруге бет бұрды. Азаматтық, саяси лирика дамыды, лирикалық-публицистик
поэмалардың үлгiлерi туды. Көркем проза, драматургия даму жолына түстi.
Мұхтар Әуезов, Жүсiпбек Аймауытов осы екi жанрда бiрдей елеулi шығармалар
бердi. Қилы заман, Қараш-қараш оқиғасы, Қартқожа, Ақбiлек, т.б.
повестер мен романдар, Еңлiк-Кебек, Қаракөз, Мансапқорлар, Шернияз
сияқты пъесалар жазылды. Әңгiме жанрында Майлин жемiстi еңбек еттi.
Әдебиетшi кадрлар қатары өсiп шықты. А.Тоқмағамбетов, Ө.Тұрманжанов,
Ғ.Мүсiрепов, Ғ.Мұстафин, С.Шәрiпов, Ж.Тiлепбергенов, Е.Бекенов,
М.Дәулетбаев, т.б. шығармалары әрқилы әлеуметтік көзқарастарына қарамастан,
20-жылдар әдебиетiнде жаңа бетбұрыс жасалғандығын көрсетедi. Мұндай
қарқынды бұған дейiн ешбiр әдебиет тарихы көрiп-бiлген емес. Оған азаттық
идеясының әсерi болғаны даусыз. 30-жылдар Қазақстан экономикасын,
мәдениетiн кеңес саясатына ыңғайлау ұранымен басталды. Социалистік реализм
әдiсi қабылданып, әдебиет социалистік шындықты бекiтетiн материалдар
негiзiнде жұмыс iстейтiн болды. Бұл, белгiлi дәрежеде әдебиеттiң еркiндiгiн
шектедi.
50-жылдарда жеке адамға табынушылықты сынау мен елдiң iшкi нормаларын
демократияландыру саясаты әдебиетке бiрсыпыра жеңiлдiк әкелдi. Әдебиетке
қойылған қасаң тәртiп босаңсып, жылымық туды. Мұның өзi жазушылардың
шығармашылық белсендiлiгiн арттырды, олар өмiрдi боямалап көрсетуден бас
тартып, заман шындығын қайшылықты құбылыстар арқылы тануға ұмтылыс жасады.
Бұл iзденiс Әуезовтiң Өскен өркен, Т.Ахтановтың Қаһарлы күндер,
Боран, Т.Әлiмқұловтың Ақбоз ат, Ә.Нұрпейiсовтiң Қан мен тер,
С.Жүнiсовтiң Жапандағы жалғыз үй, З.Шашкиннiң Сенiм, Темiртау
романдарынан көрiндi. Х.Есенжановтың тарихи романдары, Б.Момышұлының әскери
прозасы жарық көрдi. Идеологиялық шектеудiң әлсiреуi, 60-жылдары әдебиетке
келген жаңа ұрпақтың шығармашылық iзденiстерiне тың шабыт бердi. Олар адам
өмiрiн жан-жақты тереңдiкпен, философиялық ойшылдықпен жырлауда, оның
бойындағы ой, сезiм еркiндiгiн ашуда елеулi табыстарға жеттi.
1.2. Қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырып және ұлттық сана (1960-1990
жылдар).
1960-1990 жылдар iшiнде қазақ әдебиетінде тарихи тақырып ерекше
қарқынмен дамыды. Ұлттар тарихына жасалған тұсау алынғаннан кейiн қазақ
жазушылары елдiң тәуелсiздiгi мен бостандық идеясын тарихи материалдарға
сүйене отырып, көтеруге мүмкiндiк алды. Бұл тұрғыда I.Есенберлиннiң
(Қаһар, Алмас қылыш, Жанталас, Алтын Орда), Ш.Мұртазаның (Қызыл
жебе), М.Мағауиннiң (Аласапыран), Ә.Кекiлбаевтың, (Үркер, Елең-алаң)
Ә.Әлiмжановтың (Жаушы, Ұстаздың орлауы, Махамбеттiң жебесi),
С.Жүнiсовтiң (Ақан серi), С.Сматаевтың (Елiм-ай) тарихи романдары қазақ
әдебиетінiң қомақты табыстарына айналды. Тарихи романдар үлгiсi бүгiнгi күн
тақырыбына шығарма жазушылар үшiн де мектеп болды. Б.Соқпақбаевтың,
Қ.Жұмадiловтiң, З.Қабдоловтың, Р.Тоқтаровтың, Қ.Ысқақовтың, Ә.Таразидiң,
т.б. жаңа романдары дәуiр шындығының қайшылықты жақтарын кең ашып
бейнелеуде, оқырманға заман мен адам туралы ой салуда едәуiр әдеби-
көркемдiк жетiстiктерге ие болды.
1980-жылдардың соңына қарай, қазақ жазушылары бұрын айтылмай келген
халық басынан кешкен аштық, қуғын-сүргiн оқиғаларын жазуға толық мүмкiндiк
алды. Соңғы он жылдықтағы әдеби құбылыстар тақырыбы бүгiнгi күннiң өзектi
мәселелерiн қозғауымен, тарихи ойымен, психологизм мен әлеуметтік iшкi
өзара байланысымен, адамның iшкi жан дүниесiне, мiнезiне үңiле назар
аударуымен, экология, урбанизация, ғылыми-техникалық жетiстiктер
көкейтестi, т.б. жайларға көңiл аударуымен ерекшеленедi. Тәуелсiздiк
жылдарының рухани нәтижесi Ә.Нұрпейiсов (Соңғы парыз), З.Қабдолов (Менiң
Әуезовiм), Ш.Мұртаза (Ай мен Айша), М.Мағауин (Сары қазақ), С.Жүнiсов
(Аманай мен Заманай), Ә.Нұршайықов (Жазушы мен оның достары), Қ.Ысқақ
(Ақсу туралы аңыз), Р.Тоқтаров (Абайдың жұмбағы), С.Сматай (Жарылғап
батыр), С.Елубай (Тағзым), С.Мұратбеков (Ай туар алдында), Д.Исабеков
(Ай-Петри ақиқаты), Ә.Тарази (Қара жұлдызға сапар), Қ.Жұмадiлов
(Тағдыр), А.Жақсыбаев (Тiрек), Қ.Исабаев (Шоң би), Д.Досжан (Құм
кiтап), Б.Мұқай (Өмiрзая), Ә.Сарай (Едiл-Жайық), О.Сәрсенбай
(Шеңбер), т.б. көрнектi жазушылардың роман, повесть, әңгiмелерiнде
көрiнiс тапты. Қазақ әдебиеті өзiнiң бүкiл даму барысында күрделi де
қайшылықты жолдардан өттi. Бүгiнгi қазақ ұлттық әдебиетi өсiп-өркендеген
көп салалы, көп жанрлы, көрнектi авторлары бар, әлемдiк әдебиет деңгейiне
көтерiлдi.
1.3. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасындағы тарихи тақырып
көрінісі
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасы. Қазақ прозасының бұл
кездегі өкілдері туралы пікір көп. Тәуелсіздікпен таласа есік ашқан жас
дарындардың аздығын көп әңгіме қылады. Соның алдында ғана болашағынан
үміттендірген бір топ жас қаламгерлердің көбі қазір аталмайтынын айтып
қынжылады. Жастық ғұмырлары қысылтаяң шаққа тура келген бұл буын – жоғалған
таланттар. Яғни, күнкөріс қуып, қым-қуыт тірлікке жұтылып кеткендер. Бұл
кезең прозасы тоқырап қалмағанмен, тіпті баяғы қарқынын жоғалтпай жазылып
жатты дегенмен, тепе-теңдік бұзылған. Анығырақ айтсақ, жазарман мен оқырман
арасындағы арасалмақ жойылған. Әдебиеттің алтын ғасыры – ХХ ғасыр деген
бір ауыз сөзбен түсіндіре салуға болады, бірақ, бұл әлемдік деңгейге
тиесілі сөз. Біздің еңсесін енді көтеруге талпынып жатқан еліміз үшін айтар
болсақ, құндылықтар алмасып, коммунизмді көксеп жүрген көптің күтпеген
жерден нарықтық экономикаға тап болып, абдырап қалып, кетеуі бір кеткен
қисайған тірлігін түзеу жолында жанталасып кеткен тұста кітап оқып жатар
баяғы кең заман жоқ. Шопан атаулының алдына отарды салып берумен қатар
қолына ішің пысқанда парақтарсың деп кітап ұстататын салт
жекешелендірілген, талауға түскен отармен бірге келмеске кетті. Азаттық
кезіндегі жазушылардың көп танылмауының бір себебі де осы..
Тарихи сабақтастық үзілуге тиіс емес. Алдыңғы толқын ағалар мен кейінгі
буын інілер өзара селбесіп, қатар қалам тербеген тақырыптар аталмыш кезеңде
кеңейе түскенін байқауға болады. Сөз аңдитын мекеменің жойылуын есептесек,
бұл заңды да. Азаттықтың ақ таңы енді атты деген ақжолтай хабардың ізін
ала шыққан романдарға ортақ тақырып – әлеуметтік және тарихи тақырып болып
есептеледі. Одан басқа көп қалам тартылған тарап – іштен шіріген кеңестік
кезеңнің соңғы жылдарында шектен шыққан адам құқығының аяққа тапталуы мен
жұмысбасты ерлі-зайыптылардың тәрбие беруге үлгермеген бала-шағасының
әлсіздіктері басты тақырыпқа айналды. Қалқып қана емес, күні бүгін тілінің
ұшы қимылдағандар жамандай жөнелетін кеңес дәуіріндегі қызмет адамдарының
бет-бейнесіне заман ауқымын ескере отырып, түсіністікпен қарауға
тырысушылық айқын аңдалады. Былай тартса арбасы сынып, былай тартса өгізі
өліп, екі арада шөре-шөреде қалған образдардың трагедиясын жылнамалық
көрсеткіштерден тоқсаныншы жылдар әдебиеті деген тізімді шолып шықсаңыз,
көптеп кездестіресіз.
Қаламы мұқалмаған ағалар мен орта жастағы сөз ұстаған тұлғалар
қалыптаған жаңа заман прозасына көз жүгіртсеңіз, заманның қиындығына
қарамай роман жанрының бабынан таймағанын көрер едіңіз. Ә.Нұрпейісовтың
Соңғы парызы, Ш.Мұртазаның Ай мен айша, Ә.Таразидың Жаза, Қ.Ысқақтың
Ақсу – жер жәннаты, Т.Әбдіктің Парасат майданы, О.Сәрсенбайдың
Шеңбер, Б.Нұржекенің Әйел жолы жіңішке, А.Алтайдың Алтай новелласы,
Ж.Шаштайұлының Біздің заманның Аяз биі, Б.Мұқайдың Өмірзая, Ә.Асқардың
Өр Алтай, мен қайтейін биігіңді, Т.Нұрмағамбетовтың Айқай, т.б.
авторлар романдары арғы-бергі кезеңді қысқаша шолып, әркім өзіне етене
жақын тақырыптарды игерген.
Сөз болудың өзі қалып бара жатқан біршама тың тақырыптар игерілді
дедік. Соның ішінде иман, дін мәселесі қалам ұшына іліне бастаған да осы
тұс. Қазақтың салт-дәстүрлеріне жан бітіру идеясы тұрғысында көптеген
үзінділерге жолығуға болады. Кеңестің іргесі шайқала бастаған тұста өмірге
келген адамдық мораль мәселесі дамып, ұлттық құндылық дәрежесінде
әспеттелетіні де осы кезең. Ендігі кейіпкерлердің басым бөлігі баяғы
жаттанды уағызды тәрк етіп, жаңа замандағы қазақтың ел болуын, іргесін
мықтауын көксейтін, өткенге ой көзімен үңіле алатын, тіпті үкімет
басындағылардың шешіміне де сыни көзбен қарай білетін еркін ойлы адамдарға
айналды. Кеңес одағы – ортақ үйіміз деп тебірене сөйлейтін, ұлтқа, жікке
бөлінуді ар санайтын бұрынғы образдар өз туған жерін жан-тәнімен сүйетін,
ертеңіне елеңдейтін, сағына білетін, ауылдан алыста сарғайып жүрген
кейіпкерлерге орын берді.
Тың көзбен баға беру жағынан кеңес дәуірінің соңын көрген, сол кезде-ақ
жарияға жетіп үлгерген бірқатар жазушылар қалам тартты. Жаңа ғасырдың
алғашқы жылы Мемлекеттік сыйлыққа ие болған Баққожа Мұқайдың Өмірзая
романы соның бір көрінісі. Оқиға желісі желтоқсан оқиғасының арғы-бергі
тұсына құрылған шығарманың тағы бірі сәл кейіндеу жарық көрген
Т.Сәукетайдың Айқараңғысы романы. Көтерер жүгі – қарапайым адамдар мен
билік арасындағы мызғымас тас қамалдың пайда болуы, таланттылар мен
іскерлерге деген қысастық, туысқаншылдық сияқты жағымсыз көріністер
төңірегінде. Кінәсіз адамды шерменде күйге түсірген қуғындаудың салдарынан
орын алатын финалдық трагедия, бәрі-бәрі ізі өше қоймаған өткен күннің бір
суреті. Өмірзаяда Желтоқсан оқиғасын сырттай тамашаласаңыз,
Айқараңғысында ішіне дендеп еніп, небір айуандықтарға кейіпкерлермен
бірге куә боласыз. Ж.Шаштайұлының Біздің заманның Аяз биі романы да Кеңес
үкіметіндегі көзбояушылықтар төңірегінде сыр шертеді. Жоспар орындау
жолында дүниенің бәрін ұмытқан кейіпкерлер арасындағы тартыс арқылы сол
заманды аяусыз шеней отырып, соған жеткізген себеп-салдарды психологизм
арқылы ашады.
Жоғарыда аталған романдар шоғырына ортақ тағы бір белгі – рухани және
материалдық құндылықтар арасындағы майданды тілге тиек етеді. Өз алдына
отау құрған елде мұндай мәселенің көтерілуі заңды да. Кейіпкерлер
әлеуметтік жетімсіздік салдарынан түрлі жағдайларға ұшырайды. Тұрмыс
тауқыметіне төзбей сынып кеткен, нәтижесінде араққа салынған әке мен жеңіл
жүріске салынған шеше, ортада қараусыз қалған бала тағдырын беру – осы
шоғыр өкілдерінің бір қыры.
Жетпісінші жылдары сеңді бұзған тарихи романдардың заңды жалғасы
ретінде Тәуелсіздік жылдары да біршама шығармалар жазылды. С.Сматаев
Жарылғап батыр, Қ.Жұмаділов Дарабоз, Қ.Исабаев Шоң би, Ж.Ахмади
Дүрбелең, Шырғалаң, Х.Әдібаев Отырар ойраны, Ұ.Доспамбетов Қызыл
жолбарыс, Абылайдың ақ туы, С.Елубайдың Ақ боз үй, Мінәжат, Жалған
дүние үштігі бастаған романдар әр кезеңді нақты дерекке құра отырып,
көркемдік биігінде өрнектеуімен құнды. Бұл жылдары жазылған романдардың
бұрынғыдан ерекшелігі баяғы астардан арылуы. Өз қолың өз аузыңа жеткесін
мәймөңкелетіп қайтесің, қалай көсілсең де өз еркің. Осы жағынан тың бір
тынысты аңдай аламыз. Арғыға қанша үңілсе де жабық болып келген репрессия
жылдарынан бері саяхат жасап қайтқан
С.Елубайдың трилогиясының орны ерекше дер едік. Бұл романдарда қазақы
ұранмен қоса бодауға түсуге кесірін тигізген сыртқы жаудан басқа, іштен
шыққан жаулар мен қазақ баласының алауыздығы, рушылдығы, жағымсыз мінездері
туралы да сөз болады. Мұндай ойдың пайда болуы – Тәуелсіздікке қол жеткенде
қазаққа жау келсе сырттан емес, іштен келеді деген идеяны аңғарамыз.
Бұрындары үстірт қаралған тақырыптарға, болмаса цензураның кесірінен
толық жеткізе алмай, астарын айналдырып, басқаша мәнде жазуға тура келген
тақырыптарға қайта айналып соғу талабы байқалады. Абай жолы өз тұғырын
мықтап тұрып қазақ прозасының төріне жайғасып алғанына жарты ғасырға жуық
уақыт өткеніне қарамастан осы тақырыпқа айналып соғыпты. Біреулер
қабылдады, біреулер қош көрмеді. Қалай болған күнде де бұл жаңа орнаған
жаңа бағыттағы қоғамның бір заңдылығы еді. Рамазан Тоқтаров Абайдың
жұмбағы деген роман жазды. Абай өмірін тереңдей зерттей келе қағазға
түсірілген бұл роман ендігінің көзқарасындағы ақын бейнесі мен оның заманын
бергендігімен құнды.
Тұлға туралы жазылған романдардың тағы бірі – Зейнолла Қабдоловтың
Менің Әуезовім романы. Ұлы жазушыны алғаш көрген тұстан шәкірті болып
қасында жүрген кезінен ұстаз өмірінің соңына дейінгі кезеңді арқау еткен
романды мемуарлық шығарма десек те болады. Ұстазының күйініші мен сүйініші
ғана емес, сол кезеңдегі әдеби ортаның бет-бейнесін қоса беретін романды
басқалай атау мүмкін де емес. Мемуарлық романның бірі – Мұхтар Мағауиннің
Мен ғұмырбаяндық кітабы. Мұнда жазушы өз басынан өткен, ғылымда, көркем
әдебиет төңірегіндегі түрлі көзқарастар мен талас-тартыстарды, ұлт
бостандығы жолында еңбектенген қазақ жазушыларының еңбегін алға тарту
арқылы сол заманның бедерін әйгілейді. Дәл осындай шығарма Таңғажайып
дүние романы. Қабдеш Жұмаділовтың бұл туындысы да жазушылық өнердің
айналасындағы әріптестік, өз басынан өткен күй, сезген, түйгендерін
қалыптай келе, ой еңбегінің, шығармашылықтың төңірегінде толғанады.
Тәуелсіздікпен бірге елге жеткен жат жұртта қалған қандас бауырлар
екені әмбеге аян. Оған қосымша баяғы қатып қалған шекара жоқ. Барыс-келіс,
алыс-беріс, ауыс-түйіс дегендей... Көрші жұрттармен әдеби байланыс нығая
бастады. Басқасын былай қойғанда, Қытайдағы қазақтар қалыптаған әдебиеттің
өкілдерімен байланыс орнады. Алдыңғы лекпен бергі бетке жеткен жазушылар
Т.Зәкенұлы мен Ж.Саммитұлы. Бұл екі қаламгердің ел азаттығына қосқан
үлестерін Көк бөрілердің көз жасы мен Қаһарлы Алтай романдарымен
саралауға болады. Ат басын сонау Шыңғыс хан заманына апарып бір-ақ тіреген
Т.Зәкенұлының романы туралы кезінде жылы пікірлер аз айтылған жоқ. Ал,
Ж.Саммитұлы Қытайдағы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісін арқау етіп,
әйгілі Оспан батырдың айналасындағы адамдар мен Қытай үкіметінің зымиян
саясатының салдарын аяусыз сынға алады. Мұның бәрін айтып жатқанымыз,
Тәуелсіздікпен бірге келген, тілдік оралымдары бізде осы кезге дейін
қалыптасқан дәстүрлі прозадан жаңа лектің болғандығын айту. Шекараның арғы
бетінде қалған қазақтың ойлау жүйесі мен дүниетанымын аңғартуда бұл екі
романның өзіндік ықпалы болғандығы да рас.
Қазір сыншы қауым ғана емес, оқырман жұрт та ден қойып үлгерген арлы
жазушылар шоғырын құрайтын М.Байғұт, Б.Мұқай, Қ.Жиенбаев, Ж.Шаштайұлы,
Т.Сәукетаев, С.Асылбеков, Н.Ақышев, Ә.Асқаровтардың жалпы шығармашылығында
ауыл мен қала өмірі, нарық заманына бейімделе бастаған жаңа кейіпкерлер,
қандай жағдай болмасын алдымен ар-намыс тұрғысынан ой түйетін, өмірге
байыптылықпен зер салатын, психологиялық баяндаулармен қатар оқиғалық,
қозғалыстық проза техникасын меңгерген, пейзажды жаңа бір деңгейге жеткізді
деп бағаланып жүрген алдыңғы буынның заңды жалғасы болған, екі қоғамға
ортақ жазушылардың екі қоғамға ортақ шығармалар тудырғанын айта кету керек.
Бұлардың ізін баса келген Н.Ораз, Ж.Қорғасбек, Т.Әсемқұлов, С.Дүйсенбиев,
Қ.Мұқаш, Н.Қуантай, А.Алтай, Д.Амантай, Д.Рамазан, А.Кемелбаева сияқты
жастар да өз кезегінде әлеуметтік прозаның өкілдері ретінде жаңа шығармалар
жазды. Роман жанрын да игеріп, репрессия құрбандары туралы, өнер адамдары
өмірін арқау еткен туындылардың авторы ретінде танылды. Түрлі тағдырларды
негізге алып, соның айналасында бүгінгі өмірді суреттеу, бүгінгілердің
психологиясын ашу секілді тараптарға көп үңілу байқалады.
1.4.Әдебиеттегі деректі проза мен көркемдік шешім байланысы
Әуелi ауыздан-ауызға тарап, бертiн келе том-том кiтапқа айналған төл
әдебиетiмiз дамудың сан түрлі жолын жүріп өтті. Бiлге қағанның VII–VIII
ғасырларда аш халықты тоқ еттiм, аз халықты көп еттiм [3.] деп жырын
тасқа қашап кеткенінен кейін де ұлт тағдыры талай перзенттiң қаламына қорек
болып келді. Десек те тарихи шындықты көркем дүниеге айналдырып, тарихи
тұлғаны әдеби образ етіп безбендеуде әркімнің қолданар әдісі де, ұстанар
жолы да әрқалай. Бір анығы кешегi дәуiрдiң болмысын ашып, көрмегенiн
көргендей етiп нанымды жеткiзу, сөйте тұра ақиқаттан алыстамау қаламгердің
басты қағидасы..
Осы ретте филология ғылымының докторы, профессор Ө.Әбдиманұлының
келесі бір пікірлеріне назар аударсақ: Әдебиет – уақыттың, заманның,
белгілі бір кезеңнің көркемдік сипаты. Эстетикалық түрде адамның ішкі жан
дүниесіне, табиғатына әсер ететін, сол дәуірдің болмысын көркемдеп
жеткізетін осы әдебиет. Әдебиеттің түрлі-түрлі бөліністері бар. Соның
ішіндегі деректі әдебиет – нақты жайттар мен белгілі адамдар, болған
оқиғалар мен өмірде шындығы басым дүниелер төңірегінде жазылатын
шығармалар. Яғни, деректі шығармада өмір шындығы көрінуі тиіс. Себебі, онда
нақтылық басым. Әдебиеттегі деректілік тарихтың алдына шығып кетіп отырды.
Деректі проза, деректі шығармашылық қатты дамып, тарихи оқиғалар мен тарихи
тұлғаларды жазуда қаламгерлер тарих зерттеушілерінің алдын орап кеткен
тұстар да аз болмады. Оның себебі – интеллектуалды оқырманның деректі
шығармаларды көбірек оқитындығында. Өйткені, онда өмір шындығы бар. Тарихи
тұлғалардың өмірі туралы жазылған шығармалар оқырманды қызықтырады.
Жазушылар мен қоғам қайраткерлерінің, танымал адамдардың күнделіктері де
жеке адамның ішкі жан дүниесін, адам ретіндегі болмысын нақты ашып
көрсететін деректі дүние болып табылады. [4.157]
Әдебиеттің көркемдігі дегеніміз – өмір шындығын көркемдік шындыққа
айналдыра білу. Яғни, өмірдің көркемдік сипатын жасау. Жазушы жасап отырған
өмірдің көркемдік шындығына біз сенуіміз керек. Яғни, жазушы сендіре білуі
тиіс. Егер жазушы тек қана өмірдің өзі көрген шындығын жазып, баяндайтын
болса, ол қарапайымдылыққа әкеп соғады да, оқырманды аса қызықтыра
қоймайды. Көркем шығармада адамның ішкі жан дүниесін ашып, көркем образ
етіп, типтік тұлға жасайтын болса, бұл шығармадағы көркемдіктің шегіне
жеткен жоғары дәрежесі болып саналады. Көркем әдебиетте өмірді сол күйінде
көрсетпей, өмірдегі деректі көркемдік шындыққа айналдырады. Сол арқылы
өмірді басқаша танимыз.
Бізде өткен ғасырдың 70-жылдарындағы тарихи шығармалардың жазылуы
өзінше бір белес болды. Мәселен, І.Есенберлиннің тарихи шығармалары
көркемдік пен деректіліктің астасуы негізінен туды. Яғни тарихи дерек пен
жазушы қиялының бірлігінен барып оқырманды қызықтыратын керемет дүниелер
туды. Жазушы аңызды да пайдаланды, деректі қиялы арқылы дамыта келе сол
тарихи кезеңнің шындығын ашуға мүмкіндік туғызды. Осы секілді көптеген
шығармаларды мысалға келтіруге болады..
Төл әдебиетіміздегі деректілік, тарихи сананы жаңғырту мәселесі жайында
жас ғалымдардың бірі Г.Пірәлиеваның пікірі де назар аударарлықтай. Ол былай
дейді: Әдебиеттану ғылымындағы анықтамаларға сүйенсек те сөз өнері
тарихындағы тәжірибелерге сүйенсек те, бұл екеуінің арасында соншалық
айырмашылық та, қарама-қайшылық та жоқ. Өйткені, өнер атаулының кез келген
тарих пен тұлға тағылымын тұп-тура нақтылы оқиға, мұрағат құжаттарымен
сабақтастырып суреттегенімен, көркем дүниеге қойылар типтендіру заңы
барлығын ұмытпауымыз абзал. Сондықтан деректі әдебиетке де, тарихи
шығармаға, қойылар талап біреу – өмір шындығын көркем бейнелеу, онсыз
эстетикалық идеал да, сөз өнері де болуы мүмкін емес. Жеке тұлға танымы мен
жекелеген тарихи оқиға тағылымы да типтендірілген тұста шығарманың
көркемдік шындығын толық қабылдауға болады және ол үшін оқырманнан да өрелі
қиял мен зерде қажет етіледі. [5.98] Дегенмен де, қай шығармада болсын
жазғалы отырған обьектіні дәл білу шарт. Өзің білмеген дүниені өзгенің
жүрегіне қалай жеткізесің. Содан соң, қай кезеңнің кемеңгер ойшылы,
жазушысы, тарихшысы болсын өз шығармасын өз заманы, өз замандастары үшін
жазатынын және сол тарих арқылы біздің көзқарасымыз қалыптасатынын
ескерсек, бұл екі жанрдағы шығармаларға қойылар талап күшеймесе, кемімесі
хақ. Халқымыздың тарихындағы ұлы оқиғалардан ой түйіп, ұлт тұлғаларының
тағдырынан тағылым алу да осы күнгі мәдениетімізді марқайтатыны мәлім.
Ұрпақтар сабақтастығын жалғастырар деректі әрі тарихи шығармалардың барлық
жағынан келісімді де жүйелі болуы, ондағы ұлттық мүдде мен мақсаттарды,
бейнелер мен дәстүрлерді әр ұрпақ жаңаша оқи біліп, жаңа ойға кенеліп
жатса, нұр үстіне нұр емес пе?
Бірақ: Қазіргі кездің нағыз шындығын бір күндік қана ғұмыры бар
шындықтан қалай айырып, дәл тануға болады, бүгін барша назарды аударып,
ертең барлық назардан шығып қалатын, жалтырақ , даңғырақ, үстірт жайға
елігіп кетушілікті (кейде, тіпті тәжірибесіздікті) қалай жеңуге болады?
Көпіршіген көбіктің арғы жағындағы бұрқыраған өмір тасқынын қалай көру
керек?, – деген [6.189] Мұхтар Әуезовтің сауалы сол тақырыпты таңдаудың
өзі қаншалықты өре мен жауапкершілікті талап ететінін ескертпей ме? Және
тарихымыз бен ұлы тұлғаларымызды, қала берді өзімізді-өзіміз тану үшін осы
дерек көздеріне, өмірлік фактілерге өмір беруіміз керек. Әрі оларды
тізбелеп емес, тірілту, оларды ұлы терең сезім-сүйіспеншілікпен суреттеу
арқылы ұлы тартысты туынды тудыра аламыз. Мәселен, Мұхтардың Абай жолын
жазуға, ұлы тұлғаны тануға табаны күректей 20 жылын арнауы мен оған күн
сайын, тіпті секунд сайын қайта оралып, ойын толықтырып, өмір деректері мен
мәліметтерін молайтып отыруын өз кейіпкеріне деген ұлы махаббаты, терең
сезімі. Жазушының Абай Құнанбаев деген монографиясы мен Өскен өркен
романына жинаған материалдар мен дереккөздеріне бір сәт көңіл бөліңізші,
сандық көрсеткіштерден көзіңіз сүрінеді. Оларда не жоқ дейсіз. Абай өмір
сүрген кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық жағдай, патшалық Ресей мен қазақ
жеріндегі қоғамдық-саяси ахуалдар, халық көрсеткіштері мен тұрғындар саны,
мектеп, оқу орындары, т.б. мекемелердегі қазақ сандары, әйел, бала,
жұмысшы, т.б. топтардың тұрмыстық халі секілді толып жатқан тарихи,
статистикалық мәліметтер қаламгердің қырағы көзінен қалыс қалмаған сыңайлы.
Бірақ, солардың бәрі шығармада орын алды ма? Әрине, жоқ. Жазушының
суреткерлік сүзгісінен соң сұрыпталып қалып қойғаны мәлім. Әйтсе де
Әуезовке тән шығармаға дерек жинаудағы өзінің қалыптасқан машығы бойынша
оқиғаның өткен жерін бірнеше қайтара өз көзімен көру, кейіпкерлерімен
немесе (Абайды) оны көрген куәлармен кездесіп, әсер алу, оның жүрген, өскен
өлкесіндегі табиғат, тұрмыс, мәдени-әдеби ахуалдарды өз жүрегімен сезініп
барып, әлгі керек, керек емес сандық көрсеткіштерге сезімдік құбылыстар
сыйлап, құжынаған құжаттарды адами қасиеттерге айналдыру басты мақсат
болатын. Соның нәтижесінде ғана біз көп қоқыстан арашаланған, бүкіл бір
ұлттың, тіпті жалпы адамзаттың ақыл-ой, абыройына айналған Абай сынды
тарихи тұлғамен табысу бақытына ие болдық.
Қалай дегенде астың дәмін кіргізетін тұз секілді өнер туындысының өзегі
де – тарихи дерек, өмірлік факт. Бір ғана Абай жолын жазу үшін ұлы Мұхтар
оның 4 нұсқасын жасады, бір жазғанын кемі 4-5 рет қайта қарап, жөндеді,
өңдеді, толықтырды. Роман жарық көргенше автор іркіліссіз ізденісте болып,
шығармашылық үрдіс толастамағаны белгілі. Оған Абай өмірі туралы бірде-бір
жазбаша дерек қалмағанын қосыңыз. Неткен қажырлылық, еңбекқорлық, ең
бастысы – ұлт пен ұрпақ алдындағы жауапкершілік!
Абай секілді шығармашылық тұлғаның өмірін, күресін, өскен ортасын, өз
басынан кешкен өмір тіршілігінің нақтылы деректері арқылы тарихи жағынан
дәл, дұрыс суреттеп көрсету керек деген бағытты ұстанған жазушының: Роман
адам тағдырына негізделетіні, ал тағдыр табиғаты оқиға үстінде танылатыны
мәлім. Оқиға жоқ жерде тағдыр тартысы, ал тағдыр қақтығысы болмаған жерде
оқиға туындамайтыны белгілі. Олай болса, романдағы тағдыр мен оқиғаны екі
түрлі көркемдік тұрғыдан түсіну тым шартты нәрсе, – деген сөзі [7.254]
бүгінгі біздің сауалымыздың дұрыс жауабы секілді.
Сөз өнері – өнер атаулының ішіндегі ең күрделісі. Cөз өнерінің табиғаты
басқа өнер түрлерінен ерекше, төлтумалық қырлары мол. Сыртқы түрі
тұрғысынан қарағанда да әдебиет өмірге, не объективті шындыққа баламалы,
санадағы, қиялдағы, рухани ішкі әлеміндегі құбылыс ретінде танылады.
Әдебиет сүюші қауым жағдайында өзекті сауалдардың бірі ретінде өмірлік
шындық пен көркемдік шындықтың арақатынасы мәселесі ешқашан саябырсыған
емес. Өнер атаулының, оның ішінде сөз өнерінің табиғаты мен болмысына көз
жіберетін бұл теориялық-танымдық әрекеттің әдебиеттің шынайы болмысын
анықтау мен тануға жасалған талпыныстары деп бағалануы қажет. Мәселені
талқылап, ұзақ әңгімелеуге болады, тіпті бір диссертацияның көлеміндегі
зерттеу нысанына айналарлық дүние болғандықтан, бұл сұрақтың қайырымы
ретінде белгілі ғалым, академик Р.Нұрғалидің мына тұжырымына тоқталамыз:
Өмірлік шындық пен көркемдік шындықты қарама-қарсы қою – өнердің өресін
кесіп, алдын тұйықтайтын жат тенденция. Көркемдік шындық жазушы қиялы
арқылы екшелген, сұрыпталған, идеологиялық мақсат тұрғысынан бейнеленген
шындық. Бұл өмірлік шындықтың көшірмесі емес. Ол – шашылып жатқан, араласып
жатқан, жүйесіз, үзік-үзік құбылыстардың басын біріктіреді, соны
сұрыптайды. Бұл орайдағы ең шешуші фактордың бірі – суреткер қиялы. [8.247
] Ғалымның өмірлік шындық пен көркемдік шындықты диалектикалық бірлік
ретінде қарастыруы өнер заңдылығын терең білуімен түсіндіріледі. Физикалық,
не объективті өмірде, жер бетінде, адамзат өмірінде әдебиет арқылы
саралаусыз, екшеусіз, пайымдаусыз объективті шындық орын алмайды. Өмірдің
сыры мен мәні пайымдалмастан, тіршілік керуені тоқтаусыз жылжып, бірінің
артынан бірі тізбектелген күндер, үздіксіз өмір жалғасып, қажетті мазмұн
мен мағынаға қол жетпейтіндей көрінеді. Әдебиет қай уақыт, қай кезеңде
болсын адамзат баласының, адамзат қоғамының өмірінің мәнін, сырын,
мағынасын, рухын ашуға, түсінуге, көрсетуге тырысады. Өмірді форма, пішін
деп алып қарастырсақ, әдебиет сол форманың мазмұны сынды әсер қалдырады.
Әдеби пайымдау, саралау, екшеусіз адамзат баласының асыл мұраттары мен
жоғары құндылықтары таза, саф күйінде өмір атты буырқанған мұхитта кездесе
бермейді. Әрбір көркем шығарманың, әдеби туындының негізінде адамды,
адамзатты жалпыадамзаттық құндылықтарға, рухани-моральдық, этикалық,
эстетикалық құндылықтарға шақыру, талаптандыру, осы құндылықтарды адам
бойына еге білу, оны жетілдіре білу мәселелері жатса керек.
Әдеби шығарманың рухани, эстетикалық, танымдық қасиеттерімен бірге,
өмір шындығы мен көркемдік шындықтың қатынасының жаңа келбетін сомдайтын
қыры, шығарманың идеологиялық, әлеуметтік, қоғамдық, саяси астары деп
айтуымызға болады. Әдеби шығарманың диапазон, масштабы өте кең. Жеке адам
тағдырын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ТАРИХИ ТАҚЫРЫП
1.1 Проза жанрының даму сипаты мен өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .9
1.2 Қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырып және ұлттық сана
(1960-1990
жылдар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасындағы тарихи тақырып
көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.4 Әдебиеттегі деректі проза мен көркемдік
шешім
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...17
2 60 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ДӘСТҮР ЖАЛҒАСТЫҒЫ
2.1 60 жылдардағы қазақ прозасының дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Көркем әдебиетте қалыптасқан дәстүрдің жалғастығы
... ... ... ... ... ... ... ..30
3 ТАРИХИ ПРОЗАНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Қабдеш Жұмаділов және қазіргі роман
жанры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 38
3.2 Тарихи романдарындағы тақырыптық ерекшеліктер мен ұлттық
сана
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3.3 Тағдыр романының тарихи маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.4 Дарабоз романы және тәуелсіздік идеясының қазақ әдебиетінен
алар
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіз еліміздің білім беру
жүйесінде болып жатқан оң өзгерістер қоғамның жастар тәрбиесі үшін
жауапкершілігі терең сезіліп отырған бүгінгі таңда оқу-тәрбие үрдісінің
тиімділігін арттыру бағытында барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды
пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-тәрбие үрдісінде барлық ресурстар толық
қолданыс таппай келеді. Оқу-тәрбие үрдісінде, жалпы жеке тұлғаның дамуында
тарихи прозалық жанрдағы шығармалармен дұрыс жұмыс істей білудің маңызы
зор.
Балалық шақ – бала бойына адамгершіліктің негізін қалайтын кез.
Сондықтан еліміздің болашағы жастардың жан-жақты дамуы үшін тарихи
шығармаларды, романдарды оқыта отырып, оларды талдап, жас ұрпақтың бойында
патриоттық сезімдері мен тарихи сананы қалыптастырудың рөлі ерекше.
Сондықтан тарихи шығармалар арқылы жеке тұлғаны Отанын, туған жерін сүйетін
азамат етіп тәрбиелеуіміз бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Әдебиеттану ғылымының әр саласын өркендетудің маңызы ерекше.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан
халқына жасаған дәстүрлі Жолдауларының бірінде былай деп атап
көрсеткен болатын: ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің
тығырыққа тірелері анық (Астана 2005). [1.] Демек, бұл ғасырда біз
шын мәніндегі ғылымды өркендетуіміз қажет, сонда ғана Қазақстан
дамыған отыз немесе елу елдің қатарына қосылады, яғни жаңарған
Қазақстанды білім мен ғылым ғана өркениетке жеткізеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың 60 жылдары қазақ әдеби
процесінде тарихи проза қалыптасып, әдебиттану ғылымының құрамдас бір
бөлігі ретінде дамып жетілді, ғылым ретінде қалыптасты. Қазақ
әдебиетінің тарихи прозасының өркендеуіне үлес қосқан әйгілі академик
жазушылар М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин т.б. болса, кейінгі
буын өкілдерінен бұл процесті дамытуға үлес қосқан жазушылардан
І.Есенберлин, М.Мағауин, Ә.Нұрпейісов, Ә.Кекілбаев, С.Елубаев, Қ.Жұмаділов,
т.б. дарынды тұлғаларды ерекше бір құрметпен атауға болады. Тарихи
проза ХХ ғасырдың екінші жартысында ерекше бір қарқынмен дамып жетіледі,
тарихи проза саласында кәсіби тұрғыдан айналасатын жазушылар қалыптасып
жетілді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Шыңғыс хан дәуірінен
басталып Кенесарымен аяқталатын қазақ мемлекетінің ел мұңы мен арман-
тілегінің хабаршысы ақын-жыраулар, ел бірлігінің ұйтқысы, халықтың ақыл-
парасатты билер, ел мен жер үшін, ұрпақ болашағы үшін қасық қаны қалғанша
жаумен шайқасып отанын қорғай білген арыстан жүрек, атанжілік батырлар
жайында жазылған, ел есінде сақталып, тарихта қалған өмірде болған тұлғалар
туралы І.Есенберлин. М.Мағауин, Қ.Жұмаділов, т.б. тарихи шығармалары арқылы
Отанын, өз халқын, туған жерін сүйетін, тарихи санасы дамып жетілген жеке
тұлға тәрбиелеу.
Олардың қаламынан шыққан тарихи туындылар — партиялық идеологияның
қылышынан қан тамып тұрған уақытта дүниеге келген шығарма бола тұра жарыққа
шығуының өзі дарынды жазушыларымыздың саяси жеңісі екенін дәлелдеу.
Көшпенділер қазақ халқының, ұлттық тарихының бастау көзі беріде емес,
әріде жатқандығына жөн сілтеді. Бүкіл бір халықтың өмір-тарихы ұмытылып
бара жатқандығын еске сала отырып, оған кінәлі — коммунистік саясат
екендігін ашып айтпаса да, өмір ағысы басқа арнамен ағып бара жатқандығын,
тарих беттері бұрмаланғандығын көркем тілмен бейнелеп бергендігін ұғындыру.
Тарихи прозаның тарихи сананы қалыптастырудағы атқаратын рөлі деп
аталатын зерттеу жұмысымызды жазу барысында бірнеше мақсат-міндеттерді
жүзеге асыруды көздедік, себебі алдына қойған мақсат - міндеті айқын
болмаған жағдайда жұмыстың жақсы нәтижеге жетуі мүмкін емес деп
ойлаймыз. Осындай үлкен мақсаттарды жүзеге асыруды көздеген біздер
бірнеше міндеттерді жүзеге асыруды мұрат еттік, олардың бастылары
мыналар:
- тарихи проза туралы жалпы түсінік–ұғымдарды дамыта, кеңіте түсу;
- тарихи прозаның дамуы мен қалыптасуы жайындағы зерттеулерді
саралай түсу;
- 60 жылдардағы қазақ прозасының өзіндік ерекшелігін жете білу;
-Қ.Жұмаділов шығармаларындағы өзара байланысын айқындай түсу және
тарихи прозаның жанрлық ерекшелігін жетік білу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ әдебиеттану ғылымының
ішінде ерекше бір қарқынмен дамып келе жатқаны және бірден-бір
қозғаушы күші тарихи проза екені түсінікті жайт. Сондықтан да осы
тарихи прозаның өзіндік даму ерекшеліктерін, қалыптасу кезеңдерін,
әдеби процестің тарихи ролін таныту мақсатында жан-жақты жұмыс
жүргізілді, ғылыми тұрғыдан баға берілді, жаңалық ретінде ұсынылды.
1960 жылдары қазақ әдебиетінің адамның жан әлеміне үңілуімен,
адамның ішкі дүниесінің нәзік иірімдерін сөз етуімен, адам болмысына назар
аударымен ерекшеленеді. Осы кезең қазақ қаламгерлері адам бойындағы барлық
мінез-құлық, адамгершілік қасиеттерді терең ашуды мақсат ете отырып,
шығармашылық жолда тың ізденістерге барды, көп жетістіктерге қол жеткізді.
1960 жылдар қазақ әдебиетінің дамып, өсуіне көркемдік-идеялық-эстетикалық
тұрғыдан өрістеуіне қазақ қарасөз өнерінің бастау бұлағы болған қаламгерлер
шығармашылығы, сондай-ақ дүниежүзілік әдебиетте болып жатқан жаңалықтардың,
көркемдік ізденістердің қазақ әдебиетіне тигізген әсері негіз болды. 1960
жылдар қазақ әдебиетіндегі тарихи прозаның даму арнасын таным елегінен
өткізу өзекті мәселелерінің бірі болып табылады, ғылыми жаңалық болып
саналды.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Диплом жұмысын жазу барысында
қазақ тарихи прозасы жайында жазылған көптеген зерттеу еңбектері
дерек көздері ретінде пайдаланылды. Атап айтқанда тарихи прозаның
алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерді жан-жақты айқындап, теориялық
байламдар жасаған әйгілі ғалымдар М.Әуезов, А.Байтұрсынов, М.Қаратаев,
Е.Ысмайылов, Т.Нұртазин, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, кейінгі толқын
өкілдерінен Қ.Әбдезұлы, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, Қ.Ергөбек, т.б. еңбегі
басты дерек көздері ретінде және сол кезеңдегі тарихи проза жанрының
ортасында болған жазушылардың төл әдеби шығармалары, атап айтқанда
І.Есенберлин. М.Мағауин, Қ.Жұмаділов. Ә.Нұрпейісов, Т.Әлімқұлов, т.б. әдеби
мұралары кеңінен пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негізіне төл
әдебиетіміздің әр салалары бойынша әбден орныққан, ғылыми жүйе
ретінде қалыптасқан, ең бастысы ғылыми тұжырым ретінде әбден орныққан
М.Әуезов, Е.Ысмайылов, З.Ахметов, Т.Кәкішев, Р.Нұрғали, Б.Майтанов,
Д.Ысқақұлы, Қ.Ергөбек т.б. бағдарлы ойлары басшылыққа алынды, негіз
болды, сүйене отырып жұмыс жазылды.
Зерттеу әдістері. Бұл зерттеу жұмысында тарихи салыстырмалы әдіс,
сондай-ақ талдау, жинақтау, қорыта отырып пікір айту әдістері де
кеңінен қолданылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Қазақ әдеби
процесіндегі тарихи шығармалар жоғары оқу орындарында пән ретінде
оқытылып келеді. Әдеби процесті әдебиеттің өзге салаларынан бөліп
қорғауға болмайтыны ақиқат құбылыс, демек болашақ әдебиет маманы
әдеби процесс жайында толық мағұлматты біліп қана қоймай, өз білгенін
іс жүзінде пайдалана білу керек.
Бұл айтқандардан аңғаратынымыз диплом жұмысын орындау барысында
айтылған теориялық тұжырымдар, әдеби процестің пән ретіндегі
ерекшеліктері, әдебиеттің дамуы мен қалыптасуы жайындағы мағлұматтардың
бәрін дерлік қазақ әдебиетінің тарихы деп аталатын пәнді оқыту
кезеңінде кеңінен пайдалануға болады.
Бұл жұмыстың нәтижелері орта мектеп бағдарламаларына сай қазақ
әдебиеті пәнін оқыту кезеңінде де сыншылдық көзқарас тұрғысынан пікір
айту барысында пайдалануға мол мүмкіндік бар. Студенттер, мектеп
оқушылары тек қана көркем әдебиетті біліп қоймай, тарихи прозаның
әдеби процестегі атқаратын ролін де терең білуі қажет, сол себепті
жұмыс нәтижелері әдебиет жайында білімін толықтыратын әрбір оқырманға
қажетті деңгейде білім бере алады, септігін тигізеді. Бұл айтылған
жайттардың бәрі біздің дипломдық жұмысымыздың практикалық мәнінің зәру
қажеттілігін дәлелдей түседі.
Диплом жұмысының құрылымы. Бұл аталған дипломдық зерттеу жұмысы
қалыптасқан тәртіпке сай кіріспе мен қорытындыны қамтиды және
жұмыстың негізгі бөлімі өзара байланысты үш тарауды қамтыды.
Аяқталған жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ ЖӘНЕ ТАРИХИ ТАҚЫРЫП
1.1 Проза жанрының даму сипаты мен өзіндік ерекшеліктері.
Проза (латын тіліндегі prоsa сөзінен алынған) — әдеби жанр, қара
сөзбен жазылған көркем шығарма (әңгіме, повесть, роман) деген ұғым
береді.[1.] Проза әдебиеттің эпикалық тегімен байланысты, лирикалық проза
немесе прозалық өлеңдер кездеседі. Проза XVII ғасырдың ортасына дейін сөз
өнерінде поэзиямен аралас өмір сүрді. Тарихи шежірелер, жылнама,
трактаттар, естелік, сапарнама, діни уағыздар, т.б. өлең жанрына тән
шығармалар болып есептеледі. Шын мәніндегі проза қайта өрлеу дәуірінде
қалыптасып, поэзиядан бөлініп шықты. Осы кезден бастап әдебиеттің дамуында
проза жетекші орынға ие болды. Рабғузи, Бабыр, М.Сервантес, Д.Дефоның
шығармаларынан бастау алатын проза сөз өнерінің дербес, айрықша түрі
ретінде қалыптасты. Сөз өнері тарихында проза поэзиямен тығыз байланысты
дамыды. Прозада өмір құбылыстары, адам характерлері кең ауқымды қамтылып,
жан-жақты суреттеледі.
Бүгінгі күндері дүние жүзі оқырмандарының қолына тиіп отырған күрделі,
көркем туындылары бар, биік даму дәрежесіне, кемел шағына жеткен, танымдық,
тәрбиелік, эстетикалық әсері күшті қазақ прозасының эволюциялық өсу жолында
жиырмасыншы жылдарда туған әр түрлі идеялық-көркемдік ізденістердің жемісі
саналатын алғашқы үлгілердің маңызы зор. С.Сейфулиннің Жер қазғандар,
Айша повестері, Тар жол, тайғақ кешу романы; Б.Майлиннің Раушан –
коммунист повесі, Қадыр түнгі керемет, Шариғат бұйрығы, Жол үстінде
және т.б. әңгімелері; М.Әуезовтің Қорғансыздың күні, Жетім, Қаралы
сұлу, т.б. шығармалары жиырмасыншы жылдардағы қазақ прозасының даму
қарқынын, саяси-әлеуметтік нысанасын, идеялық-көркемдік деңгейін танытатын
қатардағы шығармалар ғана емес, әдебиетіміздің алтын қорына қосылатын
ұлттық классикалық үлгілері болып саналады.
Осы аралықта қазақ әдебиеті, соның ішіндегі қазақ прозасының өткен
жолы, тарихы жайында да қысқаша болсада шолу жасай кеткенді дұрыс санадық.
Қазақ әдебиетiнiң ежелгi бастаулары б.з.б. ІІІ-І ғасырларлар аралығында
пайда болған Алып Ер Тоңға, Шу батыр дастандарында жатыр. Осынау
жазбалардағы оқиғалардың қазақ халқының арғы тарихымен тығыз байланыста
өрбiгендiгi соңғы уақыттардағы ғылыми iзденiстер барысында толық
дәлелдендi. Орхон-Енисей жазба ескерткiштерi ұлттық әдебиетке тiкелей
қатысты үш түрлi мәселенiң басын ашып бердi. Бiрiншiден, қазақ жазба
әдебиетiнiң түп-тамыры Түрiк қағандығы тұсынан басталатыны белгiлi болды.
Екiншiден, өз дәуiрiнiң кескiн-келбетiне сай дамыған мәдениетi мен өнерiнiң
болғанын айғақтады. Үшiншiден, жазба жәдiгерлер поэтикалық қуатымен, тарихи
шежiрелiк сипатымен және ой тереңдiгi, мазмұн байлығы, көркемдiк қасиетi
жағынан түркi тайпаларында сөз өнерiнiң жоғары дәрежеге жеткенiн көрсеттi.
Одан кейінгі Х-ХІІ ғасырлардағы түркi халықтарына тән ортақ мұра болып
саналатын көркем әдебиеттiң өркендеуiне орай туындаған сыншылдық-
эстетикалық, ғылыми-зерттеушiлiк, әдеби-теориялық ой-пiкiрдiң ояну дәуiрiн
көруге болады. Бұл кезеңде мәдениет, ғылым, әдебиет, сәулет өнерi
өркендедi. Оның iшiнде сөз өнерiне деген құрмет ауыз әдебиетi мен жазба
әдебиеттiң дамуына ықпал жасады, филологиялық бiлiмдер жүйесiмен айналысу
тек көркем әдебиет өкiлдерi ғана емес, барша зиялы қауымға тән құбылыс
болды. Шешендiк өнердi меңгеру, нақышты сөйлей бiлу, өлең шығару қабiлетiне
ие болу - бiлiмдi деп саналатын адамдардың мiндеттi түрде игеруге тиiстi
қасиеттерiне айналды. ХІІІ-ХҮ ғасырлар арасында жасалып, Алтын Орда
дәуiрiнен қалған мәдени, әдеби, тарихи мұралар, жазба ескерткiштер,
қолжазбалар, көркем шығармалар, сөздiктер мен аудармалар, шежiрелер қазақ
халқына да тән мұралар болып саналады. Аталған кезеңдердi қорыта келгенде
қазақ халқының этностық тұрғыдан ұйысып, жеке ұлт болуына дейiнгi түркi
халықтарына ортақ әдеби үрдiстiң қазақ әдебиетi де заңды мұрагерi болып
табылатындығы ғылыми тұрғыдан жан-жақты дәлелденiп, тұжырымдалды. Қазақ
хандығының мәдениетi, өнерi, әдебиетi бұрынғы қазақ даласын жайлаған түркi
тайпаларының ғасырлар бойы жасаған рухани қазынасының дәстүрлi жалғасы
ретiнде, көркемдiк дамудың тарихи сабақтастығы принципiне сай дами бастады.
Қазақтың халық ауыз әдебиетi ұлттық сипат алып, жанрлық түрлерi көбейдi,
әсiресе жаугершiлiк заманның эстетикалық талап-тiлегiне сай эпостық жырлар
молая түстi. Ұлттық әдебиеттiң өзiндiк ерекшелiгiн танытатын ақын-жыраулар
поэзиясы кеңiнен қанат жайды. Қазақ жыраулары ертедегi түркiлердiң жазба
поэзиясын тақырыптық, мазмұндық, жанрлық, көркемдiк, образдылық, өлең
құрылысы жағынан байытып, өркендеттi. Жыраулар поэзиясы философиялық ой-
толғамды, дидактикалық насихатты жалғастыра отырып, отаншылдық, патриоттық
сарынды, лирикалық, реалистiк суреттеудiң алғашқы белгiлерiн, әдебиетке
халықтық сипат әкелдi, сөз өнерiнiң халық тарихы мен өмiрiне тығыз
байланыстылығын, ел мұңын жырлау идеясын кiргiздi. Кеңестiк кезеңде қазақ
әдебиетi барынша жылдам қарқынмен қаулап өстi, ақын-жазушылардың
шығармашылық белсендiлiгi артып, қазақ әдебиетi жанрлық тұрғыдан елеулi
түрде молайды. Әйтсе де идеологиялық қысым салдарынан өз мүмкiндiгiн толық
көрсете алмады. Республика тәуелсiздiгiн алуымен бiрге ақын-жазушыларға
толық шығармашылық еркiндiк берiлiп, әдебиетке қойылатын талап-тiлек те
өзгерiске ұшырады. Осыған байланысты бұған дейiн де қазақ әдебиетiнiң даму
барысында, әсiресе поэзияда байқалып келген белгiлi бiр күрделi өзгерiстер
тұсында аңтарылу, дағдару секiлдi өткiншi құбылыстар аз уақыт қана орын
алды. Қазiргi уақытта жан-жақты өсiп-өркендеп, кемелденген қазақ халқының
ұлттық әдебиетi елдiң тарихи өмiр жолы, тұрмыс тiршiлiгi, әдет-ғұрпы, салт-
санасы, эстетикалық талап-тiлегi мен философиялық танымының өркендеу
деңгейiне сай туып, дамып келедi. Қазақ әдебиеттану ғылымы қазақ
әдебиетiнiң тарихын зерделеуде бүгiнгi күнi бiршама орнығып, ғылыми түрде
дәлелденген нақтылы тұжырымдарға қол жеткiздi. Кеңестiк қазақ әдебиеттану
ғылымында қазақ әдебиетiнiң тарихын кезеңдеу, оларды идеялық, жанрлық
тұрғыдан жiктеу мәселесiне байланысты қалыптасқан кейбiр бiржақты теориялар
түзетiлдi.
Қазiргi қазақ әдебиетi жалпы әдебиеттiң түпкi мақсаты — адам жанын
терең түйсiну, оны көркемдiкпен шынайы-шыншыл бейнелеу жолындағы қалыпты
даму ырғағына түстi. Тұтастай алғанда қазiргi уақытта қазақ әдебиетi - әлем
әдебиетiнде өз орны бар, тарихы бай, жан-жақты жетiлген дәстүрлi әдебиет
болып қалыптасты.
Қазақ әдебиеті — қазақ халқының ғасырлар қойнауынан ұрпақтан ұрпаққа
жеткен рухани, мәдени мұрасы, сөз өнерiнiң асыл қазынасы. Қазақтың сөз
өнерiнiң тегi әрiден, түркi тiлдес тайпалардың өз алдына халық болып
қалыптаспай тұрған кезiнен басталады.
Қазақ әдебиеті тарихының ежелгi дәуiрiн танып-бiлуде тарихи тақырыпқа
жазылған көркем шежiрелер де ерекше маңызды рөл атқарады. Сан ғасырлар бойы
атадан балаға ауызша да, жазбаша да рухани мұра болып келе жатқан мұндай
шежiрелердi қазақтың зиялы ойшылдары, ақындары мен жыраулары жақсы бiлген.
Қазақ халқының тарихы мен әдебиетiне тiкелей қатысты түркi тiлiндегi
осындай жәдiгерлердiң iшiнен Әбiлғазы Баһадүр ханның Шежiре-и Түрк
(Түрiк шежiресi), Қыдырғали Жалайыридiң Жамиғ-ат тауарих (Шежiрелер
жинағы), Захир әд-Дин Мұхаммед Бабырдың Бабыр-наме, Мұхаммед Хайдар
Дулаттың Тарих-и Рашидиi ерекше орын алады. Бұлар ежелден-ақ қазақ
оқырмандары арасында тарихи тақырыпқа жазылған көркем туындылар ретiнде
қабылданды. Қадым замандардағы сақтар мен ғұндардың аңыз-әфсанаға айналып
кеткен ерлiк тарихынан, көк түрiктердiң ежелгi қаһармандық шежiресiнен сыр
шерткен жыр-дастандар бертiн келе, қазақтың батырлық жырларының идеялық
және көркемдiк тұрғыдан қалыптасуына тiкелей ықпал еттi. Ал, ислам дiнi
дәуiрiнде өмiрге келген этикалық-дидактиктикалық мазмұндағы дастандар мен
сопылық сарындағы хикметтер, моральдiк-философиялық трактаттар, ғибрат
сөздер, т.б. қазақ ақын-жырауларының толғау-жырларынан өзiнiң логикалық,
тарихи, көркемдiк жалғастығын тапты.
Қазақтың ұлттық әдебиетiнiң төл тарихы қазақтардың ұлт болып қалыптасуы
мен дербес мемлекеттiгiн құрудан басталады. ХІХ ғасырдан бастап қазақтың
жазба әдебиетi - әлеумет халiн ұғып, ел қамын жақтауға кiрiсiп, өлең
бұрынғыша, қызық, сауық сияқты ермек емес, қауым қызметiн атқара бастады,
елдiң саяси пiкiрi мен тiлек, мақсат, мұң, зар сияқты сезiмдердiң басын
қосып, жаңадан ой негiзiн, салт санасын құрауға кiрiстi, бұл уақытқа шейiн
болмаған әлеуметшiлдiк сарыны, азаматтық нысанасы бой көрсеттi. Осындай
әлеуметшiлдiк сарынды көбейткен тарихи оқиғалар бұл дәуiрде орыс
отаршылдығымен байланысты туды. Ресей империясына бодан болу, сонымен
байланысты туған ел iшiндегi өзгерiстер, қанаудың күшеюi, халық тың
тiршiлiк ету аясының тарылуы, ұлттық намыстың тапталуы қазақ ақындары
шығармаларында кеңiнен бейнелендi.
Қазақ әдебиетiнiң өскелең бағытын айқындауда ХІХ ғасырдың екiншi
жартысында туған демократиялық ағартушылық әдебиеттiң орны ерекше.
Қазақ әдебиеті тарихында кеңес дәуiрi ерекше iз қалдырды. Бұл кезең,
негiзiнен, ұлттық әдебиеттiң өрлеу жолынан өткен, жанрларын байытқан,
одақтық, сол арқылы, әлемдiк әдебиетпен қарым-қатынасқа түскен шағы болды.
Алайда, әдебиеттiң даму қарқыны үнемi бiркелкi болмады. Әдебиеттiң
партиялылығы принципi оның тақырып таңдауына керi әсер еттi. Әдебиетте
науқаншылдық өрiстеп, адамзат мүддесiне ортақ мәселелер жеткiлiксiз
көтерiлдi, оның алдына бiрыңғай кеңестiк жүйенiң артықшылығын дәлелдеу
мiндетi қойылды. Соған қарамастан ұлттық әдебиет туған халқының өмiрiмен
байланысын үзген жоқ, оның қайшылықты өмiр жолын көркемдiкпен тануға
ұмтылды. Әдебиетшiлердiң бiр тобы Кеңес өкiметiнiң теңдiк, әдiлдiк
ұрандарын қолдап жаңа жырлар туғызды. Олардың басында Сәкен Сейфуллин
тұрды. Сейфуллин жырларында азаттық, теңдiк аңсаған, сол үшiн күрескен жаңа
адамның бейнесi жасалды. Ол табиғат суреттерi мен махаббатты, сезiмдi
жырлаған лирикалық өлеңдер, поэмалар (Көкшетау, т.б.), прозалық
шығармалар (Тар жол, тайғақ кешу) жазды. Сәкен бастаған бағытқа Бейiмбет
Майлин, Iлияс Жансүгiров, Шолпан Иманбаева, Сәбит Мұқанов, т.б. ақын-
жазушылар үн қосты. Олар қазақ жерiнде жаңа туа бастаған кеңестiк шындықтың
жарқын жақтарына ризашылық бiлдiрiп, шаттық жырын жырлады. Алайда, 20-
жылдардағы ашаршылық пен шаруаларды күштеп ұжымдастыру, қолдағы малды
тартып алу, содан туған қуғын-сүргiн көшпелi елдiң тұрмыс-тiршiлiгiн
қиындатып жiбердi. Бiрақ бұл жағдайды суреттеуге кеңес әдебиетi бара
алмады. Осы олқылықтың орнын Мағжан Жұмабаев шығармалары ғана толықтыра
алды. Большевиктер билiгiн қабылдамаған Мағжан демократиялық әдебиет
дәстүрiн жалғастыра отырып, халық басындағы қайғылы тұстарды көркем суретке
түсiрдi. Ол өмiрдiң мұңды, қайғылы жақтарына көп үңiлдi, өкiнiш пен
күйiнiшке бой алдырды. Бiр мезгiл орыс декаденттерiне елiктеп өлеңдер
жазды. Мағжанның махаббат пен табиғат жырлары да қазақ лирикасының ең
жарқын беттерi болып саналады. Сәкен мен Мағжан шығармалары 20-жылдардағы
қазақ әдебиетіндегi екi сарынның бейнесi iспеттi. Жаңашыл жас ұрпақ Сәкен
маңына топтасты. Әдебиеттiң өмiр жаңалықтарын зерттеп, жаңа тақырыптарды
игеруге бет бұрды. Азаматтық, саяси лирика дамыды, лирикалық-публицистик
поэмалардың үлгiлерi туды. Көркем проза, драматургия даму жолына түстi.
Мұхтар Әуезов, Жүсiпбек Аймауытов осы екi жанрда бiрдей елеулi шығармалар
бердi. Қилы заман, Қараш-қараш оқиғасы, Қартқожа, Ақбiлек, т.б.
повестер мен романдар, Еңлiк-Кебек, Қаракөз, Мансапқорлар, Шернияз
сияқты пъесалар жазылды. Әңгiме жанрында Майлин жемiстi еңбек еттi.
Әдебиетшi кадрлар қатары өсiп шықты. А.Тоқмағамбетов, Ө.Тұрманжанов,
Ғ.Мүсiрепов, Ғ.Мұстафин, С.Шәрiпов, Ж.Тiлепбергенов, Е.Бекенов,
М.Дәулетбаев, т.б. шығармалары әрқилы әлеуметтік көзқарастарына қарамастан,
20-жылдар әдебиетiнде жаңа бетбұрыс жасалғандығын көрсетедi. Мұндай
қарқынды бұған дейiн ешбiр әдебиет тарихы көрiп-бiлген емес. Оған азаттық
идеясының әсерi болғаны даусыз. 30-жылдар Қазақстан экономикасын,
мәдениетiн кеңес саясатына ыңғайлау ұранымен басталды. Социалистік реализм
әдiсi қабылданып, әдебиет социалистік шындықты бекiтетiн материалдар
негiзiнде жұмыс iстейтiн болды. Бұл, белгiлi дәрежеде әдебиеттiң еркiндiгiн
шектедi.
50-жылдарда жеке адамға табынушылықты сынау мен елдiң iшкi нормаларын
демократияландыру саясаты әдебиетке бiрсыпыра жеңiлдiк әкелдi. Әдебиетке
қойылған қасаң тәртiп босаңсып, жылымық туды. Мұның өзi жазушылардың
шығармашылық белсендiлiгiн арттырды, олар өмiрдi боямалап көрсетуден бас
тартып, заман шындығын қайшылықты құбылыстар арқылы тануға ұмтылыс жасады.
Бұл iзденiс Әуезовтiң Өскен өркен, Т.Ахтановтың Қаһарлы күндер,
Боран, Т.Әлiмқұловтың Ақбоз ат, Ә.Нұрпейiсовтiң Қан мен тер,
С.Жүнiсовтiң Жапандағы жалғыз үй, З.Шашкиннiң Сенiм, Темiртау
романдарынан көрiндi. Х.Есенжановтың тарихи романдары, Б.Момышұлының әскери
прозасы жарық көрдi. Идеологиялық шектеудiң әлсiреуi, 60-жылдары әдебиетке
келген жаңа ұрпақтың шығармашылық iзденiстерiне тың шабыт бердi. Олар адам
өмiрiн жан-жақты тереңдiкпен, философиялық ойшылдықпен жырлауда, оның
бойындағы ой, сезiм еркiндiгiн ашуда елеулi табыстарға жеттi.
1.2. Қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырып және ұлттық сана (1960-1990
жылдар).
1960-1990 жылдар iшiнде қазақ әдебиетінде тарихи тақырып ерекше
қарқынмен дамыды. Ұлттар тарихына жасалған тұсау алынғаннан кейiн қазақ
жазушылары елдiң тәуелсiздiгi мен бостандық идеясын тарихи материалдарға
сүйене отырып, көтеруге мүмкiндiк алды. Бұл тұрғыда I.Есенберлиннiң
(Қаһар, Алмас қылыш, Жанталас, Алтын Орда), Ш.Мұртазаның (Қызыл
жебе), М.Мағауиннiң (Аласапыран), Ә.Кекiлбаевтың, (Үркер, Елең-алаң)
Ә.Әлiмжановтың (Жаушы, Ұстаздың орлауы, Махамбеттiң жебесi),
С.Жүнiсовтiң (Ақан серi), С.Сматаевтың (Елiм-ай) тарихи романдары қазақ
әдебиетінiң қомақты табыстарына айналды. Тарихи романдар үлгiсi бүгiнгi күн
тақырыбына шығарма жазушылар үшiн де мектеп болды. Б.Соқпақбаевтың,
Қ.Жұмадiловтiң, З.Қабдоловтың, Р.Тоқтаровтың, Қ.Ысқақовтың, Ә.Таразидiң,
т.б. жаңа романдары дәуiр шындығының қайшылықты жақтарын кең ашып
бейнелеуде, оқырманға заман мен адам туралы ой салуда едәуiр әдеби-
көркемдiк жетiстiктерге ие болды.
1980-жылдардың соңына қарай, қазақ жазушылары бұрын айтылмай келген
халық басынан кешкен аштық, қуғын-сүргiн оқиғаларын жазуға толық мүмкiндiк
алды. Соңғы он жылдықтағы әдеби құбылыстар тақырыбы бүгiнгi күннiң өзектi
мәселелерiн қозғауымен, тарихи ойымен, психологизм мен әлеуметтік iшкi
өзара байланысымен, адамның iшкi жан дүниесiне, мiнезiне үңiле назар
аударуымен, экология, урбанизация, ғылыми-техникалық жетiстiктер
көкейтестi, т.б. жайларға көңiл аударуымен ерекшеленедi. Тәуелсiздiк
жылдарының рухани нәтижесi Ә.Нұрпейiсов (Соңғы парыз), З.Қабдолов (Менiң
Әуезовiм), Ш.Мұртаза (Ай мен Айша), М.Мағауин (Сары қазақ), С.Жүнiсов
(Аманай мен Заманай), Ә.Нұршайықов (Жазушы мен оның достары), Қ.Ысқақ
(Ақсу туралы аңыз), Р.Тоқтаров (Абайдың жұмбағы), С.Сматай (Жарылғап
батыр), С.Елубай (Тағзым), С.Мұратбеков (Ай туар алдында), Д.Исабеков
(Ай-Петри ақиқаты), Ә.Тарази (Қара жұлдызға сапар), Қ.Жұмадiлов
(Тағдыр), А.Жақсыбаев (Тiрек), Қ.Исабаев (Шоң би), Д.Досжан (Құм
кiтап), Б.Мұқай (Өмiрзая), Ә.Сарай (Едiл-Жайық), О.Сәрсенбай
(Шеңбер), т.б. көрнектi жазушылардың роман, повесть, әңгiмелерiнде
көрiнiс тапты. Қазақ әдебиеті өзiнiң бүкiл даму барысында күрделi де
қайшылықты жолдардан өттi. Бүгiнгi қазақ ұлттық әдебиетi өсiп-өркендеген
көп салалы, көп жанрлы, көрнектi авторлары бар, әлемдiк әдебиет деңгейiне
көтерiлдi.
1.3. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасындағы тарихи тақырып
көрінісі
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ прозасы. Қазақ прозасының бұл
кездегі өкілдері туралы пікір көп. Тәуелсіздікпен таласа есік ашқан жас
дарындардың аздығын көп әңгіме қылады. Соның алдында ғана болашағынан
үміттендірген бір топ жас қаламгерлердің көбі қазір аталмайтынын айтып
қынжылады. Жастық ғұмырлары қысылтаяң шаққа тура келген бұл буын – жоғалған
таланттар. Яғни, күнкөріс қуып, қым-қуыт тірлікке жұтылып кеткендер. Бұл
кезең прозасы тоқырап қалмағанмен, тіпті баяғы қарқынын жоғалтпай жазылып
жатты дегенмен, тепе-теңдік бұзылған. Анығырақ айтсақ, жазарман мен оқырман
арасындағы арасалмақ жойылған. Әдебиеттің алтын ғасыры – ХХ ғасыр деген
бір ауыз сөзбен түсіндіре салуға болады, бірақ, бұл әлемдік деңгейге
тиесілі сөз. Біздің еңсесін енді көтеруге талпынып жатқан еліміз үшін айтар
болсақ, құндылықтар алмасып, коммунизмді көксеп жүрген көптің күтпеген
жерден нарықтық экономикаға тап болып, абдырап қалып, кетеуі бір кеткен
қисайған тірлігін түзеу жолында жанталасып кеткен тұста кітап оқып жатар
баяғы кең заман жоқ. Шопан атаулының алдына отарды салып берумен қатар
қолына ішің пысқанда парақтарсың деп кітап ұстататын салт
жекешелендірілген, талауға түскен отармен бірге келмеске кетті. Азаттық
кезіндегі жазушылардың көп танылмауының бір себебі де осы..
Тарихи сабақтастық үзілуге тиіс емес. Алдыңғы толқын ағалар мен кейінгі
буын інілер өзара селбесіп, қатар қалам тербеген тақырыптар аталмыш кезеңде
кеңейе түскенін байқауға болады. Сөз аңдитын мекеменің жойылуын есептесек,
бұл заңды да. Азаттықтың ақ таңы енді атты деген ақжолтай хабардың ізін
ала шыққан романдарға ортақ тақырып – әлеуметтік және тарихи тақырып болып
есептеледі. Одан басқа көп қалам тартылған тарап – іштен шіріген кеңестік
кезеңнің соңғы жылдарында шектен шыққан адам құқығының аяққа тапталуы мен
жұмысбасты ерлі-зайыптылардың тәрбие беруге үлгермеген бала-шағасының
әлсіздіктері басты тақырыпқа айналды. Қалқып қана емес, күні бүгін тілінің
ұшы қимылдағандар жамандай жөнелетін кеңес дәуіріндегі қызмет адамдарының
бет-бейнесіне заман ауқымын ескере отырып, түсіністікпен қарауға
тырысушылық айқын аңдалады. Былай тартса арбасы сынып, былай тартса өгізі
өліп, екі арада шөре-шөреде қалған образдардың трагедиясын жылнамалық
көрсеткіштерден тоқсаныншы жылдар әдебиеті деген тізімді шолып шықсаңыз,
көптеп кездестіресіз.
Қаламы мұқалмаған ағалар мен орта жастағы сөз ұстаған тұлғалар
қалыптаған жаңа заман прозасына көз жүгіртсеңіз, заманның қиындығына
қарамай роман жанрының бабынан таймағанын көрер едіңіз. Ә.Нұрпейісовтың
Соңғы парызы, Ш.Мұртазаның Ай мен айша, Ә.Таразидың Жаза, Қ.Ысқақтың
Ақсу – жер жәннаты, Т.Әбдіктің Парасат майданы, О.Сәрсенбайдың
Шеңбер, Б.Нұржекенің Әйел жолы жіңішке, А.Алтайдың Алтай новелласы,
Ж.Шаштайұлының Біздің заманның Аяз биі, Б.Мұқайдың Өмірзая, Ә.Асқардың
Өр Алтай, мен қайтейін биігіңді, Т.Нұрмағамбетовтың Айқай, т.б.
авторлар романдары арғы-бергі кезеңді қысқаша шолып, әркім өзіне етене
жақын тақырыптарды игерген.
Сөз болудың өзі қалып бара жатқан біршама тың тақырыптар игерілді
дедік. Соның ішінде иман, дін мәселесі қалам ұшына іліне бастаған да осы
тұс. Қазақтың салт-дәстүрлеріне жан бітіру идеясы тұрғысында көптеген
үзінділерге жолығуға болады. Кеңестің іргесі шайқала бастаған тұста өмірге
келген адамдық мораль мәселесі дамып, ұлттық құндылық дәрежесінде
әспеттелетіні де осы кезең. Ендігі кейіпкерлердің басым бөлігі баяғы
жаттанды уағызды тәрк етіп, жаңа замандағы қазақтың ел болуын, іргесін
мықтауын көксейтін, өткенге ой көзімен үңіле алатын, тіпті үкімет
басындағылардың шешіміне де сыни көзбен қарай білетін еркін ойлы адамдарға
айналды. Кеңес одағы – ортақ үйіміз деп тебірене сөйлейтін, ұлтқа, жікке
бөлінуді ар санайтын бұрынғы образдар өз туған жерін жан-тәнімен сүйетін,
ертеңіне елеңдейтін, сағына білетін, ауылдан алыста сарғайып жүрген
кейіпкерлерге орын берді.
Тың көзбен баға беру жағынан кеңес дәуірінің соңын көрген, сол кезде-ақ
жарияға жетіп үлгерген бірқатар жазушылар қалам тартты. Жаңа ғасырдың
алғашқы жылы Мемлекеттік сыйлыққа ие болған Баққожа Мұқайдың Өмірзая
романы соның бір көрінісі. Оқиға желісі желтоқсан оқиғасының арғы-бергі
тұсына құрылған шығарманың тағы бірі сәл кейіндеу жарық көрген
Т.Сәукетайдың Айқараңғысы романы. Көтерер жүгі – қарапайым адамдар мен
билік арасындағы мызғымас тас қамалдың пайда болуы, таланттылар мен
іскерлерге деген қысастық, туысқаншылдық сияқты жағымсыз көріністер
төңірегінде. Кінәсіз адамды шерменде күйге түсірген қуғындаудың салдарынан
орын алатын финалдық трагедия, бәрі-бәрі ізі өше қоймаған өткен күннің бір
суреті. Өмірзаяда Желтоқсан оқиғасын сырттай тамашаласаңыз,
Айқараңғысында ішіне дендеп еніп, небір айуандықтарға кейіпкерлермен
бірге куә боласыз. Ж.Шаштайұлының Біздің заманның Аяз биі романы да Кеңес
үкіметіндегі көзбояушылықтар төңірегінде сыр шертеді. Жоспар орындау
жолында дүниенің бәрін ұмытқан кейіпкерлер арасындағы тартыс арқылы сол
заманды аяусыз шеней отырып, соған жеткізген себеп-салдарды психологизм
арқылы ашады.
Жоғарыда аталған романдар шоғырына ортақ тағы бір белгі – рухани және
материалдық құндылықтар арасындағы майданды тілге тиек етеді. Өз алдына
отау құрған елде мұндай мәселенің көтерілуі заңды да. Кейіпкерлер
әлеуметтік жетімсіздік салдарынан түрлі жағдайларға ұшырайды. Тұрмыс
тауқыметіне төзбей сынып кеткен, нәтижесінде араққа салынған әке мен жеңіл
жүріске салынған шеше, ортада қараусыз қалған бала тағдырын беру – осы
шоғыр өкілдерінің бір қыры.
Жетпісінші жылдары сеңді бұзған тарихи романдардың заңды жалғасы
ретінде Тәуелсіздік жылдары да біршама шығармалар жазылды. С.Сматаев
Жарылғап батыр, Қ.Жұмаділов Дарабоз, Қ.Исабаев Шоң би, Ж.Ахмади
Дүрбелең, Шырғалаң, Х.Әдібаев Отырар ойраны, Ұ.Доспамбетов Қызыл
жолбарыс, Абылайдың ақ туы, С.Елубайдың Ақ боз үй, Мінәжат, Жалған
дүние үштігі бастаған романдар әр кезеңді нақты дерекке құра отырып,
көркемдік биігінде өрнектеуімен құнды. Бұл жылдары жазылған романдардың
бұрынғыдан ерекшелігі баяғы астардан арылуы. Өз қолың өз аузыңа жеткесін
мәймөңкелетіп қайтесің, қалай көсілсең де өз еркің. Осы жағынан тың бір
тынысты аңдай аламыз. Арғыға қанша үңілсе де жабық болып келген репрессия
жылдарынан бері саяхат жасап қайтқан
С.Елубайдың трилогиясының орны ерекше дер едік. Бұл романдарда қазақы
ұранмен қоса бодауға түсуге кесірін тигізген сыртқы жаудан басқа, іштен
шыққан жаулар мен қазақ баласының алауыздығы, рушылдығы, жағымсыз мінездері
туралы да сөз болады. Мұндай ойдың пайда болуы – Тәуелсіздікке қол жеткенде
қазаққа жау келсе сырттан емес, іштен келеді деген идеяны аңғарамыз.
Бұрындары үстірт қаралған тақырыптарға, болмаса цензураның кесірінен
толық жеткізе алмай, астарын айналдырып, басқаша мәнде жазуға тура келген
тақырыптарға қайта айналып соғу талабы байқалады. Абай жолы өз тұғырын
мықтап тұрып қазақ прозасының төріне жайғасып алғанына жарты ғасырға жуық
уақыт өткеніне қарамастан осы тақырыпқа айналып соғыпты. Біреулер
қабылдады, біреулер қош көрмеді. Қалай болған күнде де бұл жаңа орнаған
жаңа бағыттағы қоғамның бір заңдылығы еді. Рамазан Тоқтаров Абайдың
жұмбағы деген роман жазды. Абай өмірін тереңдей зерттей келе қағазға
түсірілген бұл роман ендігінің көзқарасындағы ақын бейнесі мен оның заманын
бергендігімен құнды.
Тұлға туралы жазылған романдардың тағы бірі – Зейнолла Қабдоловтың
Менің Әуезовім романы. Ұлы жазушыны алғаш көрген тұстан шәкірті болып
қасында жүрген кезінен ұстаз өмірінің соңына дейінгі кезеңді арқау еткен
романды мемуарлық шығарма десек те болады. Ұстазының күйініші мен сүйініші
ғана емес, сол кезеңдегі әдеби ортаның бет-бейнесін қоса беретін романды
басқалай атау мүмкін де емес. Мемуарлық романның бірі – Мұхтар Мағауиннің
Мен ғұмырбаяндық кітабы. Мұнда жазушы өз басынан өткен, ғылымда, көркем
әдебиет төңірегіндегі түрлі көзқарастар мен талас-тартыстарды, ұлт
бостандығы жолында еңбектенген қазақ жазушыларының еңбегін алға тарту
арқылы сол заманның бедерін әйгілейді. Дәл осындай шығарма Таңғажайып
дүние романы. Қабдеш Жұмаділовтың бұл туындысы да жазушылық өнердің
айналасындағы әріптестік, өз басынан өткен күй, сезген, түйгендерін
қалыптай келе, ой еңбегінің, шығармашылықтың төңірегінде толғанады.
Тәуелсіздікпен бірге елге жеткен жат жұртта қалған қандас бауырлар
екені әмбеге аян. Оған қосымша баяғы қатып қалған шекара жоқ. Барыс-келіс,
алыс-беріс, ауыс-түйіс дегендей... Көрші жұрттармен әдеби байланыс нығая
бастады. Басқасын былай қойғанда, Қытайдағы қазақтар қалыптаған әдебиеттің
өкілдерімен байланыс орнады. Алдыңғы лекпен бергі бетке жеткен жазушылар
Т.Зәкенұлы мен Ж.Саммитұлы. Бұл екі қаламгердің ел азаттығына қосқан
үлестерін Көк бөрілердің көз жасы мен Қаһарлы Алтай романдарымен
саралауға болады. Ат басын сонау Шыңғыс хан заманына апарып бір-ақ тіреген
Т.Зәкенұлының романы туралы кезінде жылы пікірлер аз айтылған жоқ. Ал,
Ж.Саммитұлы Қытайдағы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісін арқау етіп,
әйгілі Оспан батырдың айналасындағы адамдар мен Қытай үкіметінің зымиян
саясатының салдарын аяусыз сынға алады. Мұның бәрін айтып жатқанымыз,
Тәуелсіздікпен бірге келген, тілдік оралымдары бізде осы кезге дейін
қалыптасқан дәстүрлі прозадан жаңа лектің болғандығын айту. Шекараның арғы
бетінде қалған қазақтың ойлау жүйесі мен дүниетанымын аңғартуда бұл екі
романның өзіндік ықпалы болғандығы да рас.
Қазір сыншы қауым ғана емес, оқырман жұрт та ден қойып үлгерген арлы
жазушылар шоғырын құрайтын М.Байғұт, Б.Мұқай, Қ.Жиенбаев, Ж.Шаштайұлы,
Т.Сәукетаев, С.Асылбеков, Н.Ақышев, Ә.Асқаровтардың жалпы шығармашылығында
ауыл мен қала өмірі, нарық заманына бейімделе бастаған жаңа кейіпкерлер,
қандай жағдай болмасын алдымен ар-намыс тұрғысынан ой түйетін, өмірге
байыптылықпен зер салатын, психологиялық баяндаулармен қатар оқиғалық,
қозғалыстық проза техникасын меңгерген, пейзажды жаңа бір деңгейге жеткізді
деп бағаланып жүрген алдыңғы буынның заңды жалғасы болған, екі қоғамға
ортақ жазушылардың екі қоғамға ортақ шығармалар тудырғанын айта кету керек.
Бұлардың ізін баса келген Н.Ораз, Ж.Қорғасбек, Т.Әсемқұлов, С.Дүйсенбиев,
Қ.Мұқаш, Н.Қуантай, А.Алтай, Д.Амантай, Д.Рамазан, А.Кемелбаева сияқты
жастар да өз кезегінде әлеуметтік прозаның өкілдері ретінде жаңа шығармалар
жазды. Роман жанрын да игеріп, репрессия құрбандары туралы, өнер адамдары
өмірін арқау еткен туындылардың авторы ретінде танылды. Түрлі тағдырларды
негізге алып, соның айналасында бүгінгі өмірді суреттеу, бүгінгілердің
психологиясын ашу секілді тараптарға көп үңілу байқалады.
1.4.Әдебиеттегі деректі проза мен көркемдік шешім байланысы
Әуелi ауыздан-ауызға тарап, бертiн келе том-том кiтапқа айналған төл
әдебиетiмiз дамудың сан түрлі жолын жүріп өтті. Бiлге қағанның VII–VIII
ғасырларда аш халықты тоқ еттiм, аз халықты көп еттiм [3.] деп жырын
тасқа қашап кеткенінен кейін де ұлт тағдыры талай перзенттiң қаламына қорек
болып келді. Десек те тарихи шындықты көркем дүниеге айналдырып, тарихи
тұлғаны әдеби образ етіп безбендеуде әркімнің қолданар әдісі де, ұстанар
жолы да әрқалай. Бір анығы кешегi дәуiрдiң болмысын ашып, көрмегенiн
көргендей етiп нанымды жеткiзу, сөйте тұра ақиқаттан алыстамау қаламгердің
басты қағидасы..
Осы ретте филология ғылымының докторы, профессор Ө.Әбдиманұлының
келесі бір пікірлеріне назар аударсақ: Әдебиет – уақыттың, заманның,
белгілі бір кезеңнің көркемдік сипаты. Эстетикалық түрде адамның ішкі жан
дүниесіне, табиғатына әсер ететін, сол дәуірдің болмысын көркемдеп
жеткізетін осы әдебиет. Әдебиеттің түрлі-түрлі бөліністері бар. Соның
ішіндегі деректі әдебиет – нақты жайттар мен белгілі адамдар, болған
оқиғалар мен өмірде шындығы басым дүниелер төңірегінде жазылатын
шығармалар. Яғни, деректі шығармада өмір шындығы көрінуі тиіс. Себебі, онда
нақтылық басым. Әдебиеттегі деректілік тарихтың алдына шығып кетіп отырды.
Деректі проза, деректі шығармашылық қатты дамып, тарихи оқиғалар мен тарихи
тұлғаларды жазуда қаламгерлер тарих зерттеушілерінің алдын орап кеткен
тұстар да аз болмады. Оның себебі – интеллектуалды оқырманның деректі
шығармаларды көбірек оқитындығында. Өйткені, онда өмір шындығы бар. Тарихи
тұлғалардың өмірі туралы жазылған шығармалар оқырманды қызықтырады.
Жазушылар мен қоғам қайраткерлерінің, танымал адамдардың күнделіктері де
жеке адамның ішкі жан дүниесін, адам ретіндегі болмысын нақты ашып
көрсететін деректі дүние болып табылады. [4.157]
Әдебиеттің көркемдігі дегеніміз – өмір шындығын көркемдік шындыққа
айналдыра білу. Яғни, өмірдің көркемдік сипатын жасау. Жазушы жасап отырған
өмірдің көркемдік шындығына біз сенуіміз керек. Яғни, жазушы сендіре білуі
тиіс. Егер жазушы тек қана өмірдің өзі көрген шындығын жазып, баяндайтын
болса, ол қарапайымдылыққа әкеп соғады да, оқырманды аса қызықтыра
қоймайды. Көркем шығармада адамның ішкі жан дүниесін ашып, көркем образ
етіп, типтік тұлға жасайтын болса, бұл шығармадағы көркемдіктің шегіне
жеткен жоғары дәрежесі болып саналады. Көркем әдебиетте өмірді сол күйінде
көрсетпей, өмірдегі деректі көркемдік шындыққа айналдырады. Сол арқылы
өмірді басқаша танимыз.
Бізде өткен ғасырдың 70-жылдарындағы тарихи шығармалардың жазылуы
өзінше бір белес болды. Мәселен, І.Есенберлиннің тарихи шығармалары
көркемдік пен деректіліктің астасуы негізінен туды. Яғни тарихи дерек пен
жазушы қиялының бірлігінен барып оқырманды қызықтыратын керемет дүниелер
туды. Жазушы аңызды да пайдаланды, деректі қиялы арқылы дамыта келе сол
тарихи кезеңнің шындығын ашуға мүмкіндік туғызды. Осы секілді көптеген
шығармаларды мысалға келтіруге болады..
Төл әдебиетіміздегі деректілік, тарихи сананы жаңғырту мәселесі жайында
жас ғалымдардың бірі Г.Пірәлиеваның пікірі де назар аударарлықтай. Ол былай
дейді: Әдебиеттану ғылымындағы анықтамаларға сүйенсек те сөз өнері
тарихындағы тәжірибелерге сүйенсек те, бұл екеуінің арасында соншалық
айырмашылық та, қарама-қайшылық та жоқ. Өйткені, өнер атаулының кез келген
тарих пен тұлға тағылымын тұп-тура нақтылы оқиға, мұрағат құжаттарымен
сабақтастырып суреттегенімен, көркем дүниеге қойылар типтендіру заңы
барлығын ұмытпауымыз абзал. Сондықтан деректі әдебиетке де, тарихи
шығармаға, қойылар талап біреу – өмір шындығын көркем бейнелеу, онсыз
эстетикалық идеал да, сөз өнері де болуы мүмкін емес. Жеке тұлға танымы мен
жекелеген тарихи оқиға тағылымы да типтендірілген тұста шығарманың
көркемдік шындығын толық қабылдауға болады және ол үшін оқырманнан да өрелі
қиял мен зерде қажет етіледі. [5.98] Дегенмен де, қай шығармада болсын
жазғалы отырған обьектіні дәл білу шарт. Өзің білмеген дүниені өзгенің
жүрегіне қалай жеткізесің. Содан соң, қай кезеңнің кемеңгер ойшылы,
жазушысы, тарихшысы болсын өз шығармасын өз заманы, өз замандастары үшін
жазатынын және сол тарих арқылы біздің көзқарасымыз қалыптасатынын
ескерсек, бұл екі жанрдағы шығармаларға қойылар талап күшеймесе, кемімесі
хақ. Халқымыздың тарихындағы ұлы оқиғалардан ой түйіп, ұлт тұлғаларының
тағдырынан тағылым алу да осы күнгі мәдениетімізді марқайтатыны мәлім.
Ұрпақтар сабақтастығын жалғастырар деректі әрі тарихи шығармалардың барлық
жағынан келісімді де жүйелі болуы, ондағы ұлттық мүдде мен мақсаттарды,
бейнелер мен дәстүрлерді әр ұрпақ жаңаша оқи біліп, жаңа ойға кенеліп
жатса, нұр үстіне нұр емес пе?
Бірақ: Қазіргі кездің нағыз шындығын бір күндік қана ғұмыры бар
шындықтан қалай айырып, дәл тануға болады, бүгін барша назарды аударып,
ертең барлық назардан шығып қалатын, жалтырақ , даңғырақ, үстірт жайға
елігіп кетушілікті (кейде, тіпті тәжірибесіздікті) қалай жеңуге болады?
Көпіршіген көбіктің арғы жағындағы бұрқыраған өмір тасқынын қалай көру
керек?, – деген [6.189] Мұхтар Әуезовтің сауалы сол тақырыпты таңдаудың
өзі қаншалықты өре мен жауапкершілікті талап ететінін ескертпей ме? Және
тарихымыз бен ұлы тұлғаларымызды, қала берді өзімізді-өзіміз тану үшін осы
дерек көздеріне, өмірлік фактілерге өмір беруіміз керек. Әрі оларды
тізбелеп емес, тірілту, оларды ұлы терең сезім-сүйіспеншілікпен суреттеу
арқылы ұлы тартысты туынды тудыра аламыз. Мәселен, Мұхтардың Абай жолын
жазуға, ұлы тұлғаны тануға табаны күректей 20 жылын арнауы мен оған күн
сайын, тіпті секунд сайын қайта оралып, ойын толықтырып, өмір деректері мен
мәліметтерін молайтып отыруын өз кейіпкеріне деген ұлы махаббаты, терең
сезімі. Жазушының Абай Құнанбаев деген монографиясы мен Өскен өркен
романына жинаған материалдар мен дереккөздеріне бір сәт көңіл бөліңізші,
сандық көрсеткіштерден көзіңіз сүрінеді. Оларда не жоқ дейсіз. Абай өмір
сүрген кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық жағдай, патшалық Ресей мен қазақ
жеріндегі қоғамдық-саяси ахуалдар, халық көрсеткіштері мен тұрғындар саны,
мектеп, оқу орындары, т.б. мекемелердегі қазақ сандары, әйел, бала,
жұмысшы, т.б. топтардың тұрмыстық халі секілді толып жатқан тарихи,
статистикалық мәліметтер қаламгердің қырағы көзінен қалыс қалмаған сыңайлы.
Бірақ, солардың бәрі шығармада орын алды ма? Әрине, жоқ. Жазушының
суреткерлік сүзгісінен соң сұрыпталып қалып қойғаны мәлім. Әйтсе де
Әуезовке тән шығармаға дерек жинаудағы өзінің қалыптасқан машығы бойынша
оқиғаның өткен жерін бірнеше қайтара өз көзімен көру, кейіпкерлерімен
немесе (Абайды) оны көрген куәлармен кездесіп, әсер алу, оның жүрген, өскен
өлкесіндегі табиғат, тұрмыс, мәдени-әдеби ахуалдарды өз жүрегімен сезініп
барып, әлгі керек, керек емес сандық көрсеткіштерге сезімдік құбылыстар
сыйлап, құжынаған құжаттарды адами қасиеттерге айналдыру басты мақсат
болатын. Соның нәтижесінде ғана біз көп қоқыстан арашаланған, бүкіл бір
ұлттың, тіпті жалпы адамзаттың ақыл-ой, абыройына айналған Абай сынды
тарихи тұлғамен табысу бақытына ие болдық.
Қалай дегенде астың дәмін кіргізетін тұз секілді өнер туындысының өзегі
де – тарихи дерек, өмірлік факт. Бір ғана Абай жолын жазу үшін ұлы Мұхтар
оның 4 нұсқасын жасады, бір жазғанын кемі 4-5 рет қайта қарап, жөндеді,
өңдеді, толықтырды. Роман жарық көргенше автор іркіліссіз ізденісте болып,
шығармашылық үрдіс толастамағаны белгілі. Оған Абай өмірі туралы бірде-бір
жазбаша дерек қалмағанын қосыңыз. Неткен қажырлылық, еңбекқорлық, ең
бастысы – ұлт пен ұрпақ алдындағы жауапкершілік!
Абай секілді шығармашылық тұлғаның өмірін, күресін, өскен ортасын, өз
басынан кешкен өмір тіршілігінің нақтылы деректері арқылы тарихи жағынан
дәл, дұрыс суреттеп көрсету керек деген бағытты ұстанған жазушының: Роман
адам тағдырына негізделетіні, ал тағдыр табиғаты оқиға үстінде танылатыны
мәлім. Оқиға жоқ жерде тағдыр тартысы, ал тағдыр қақтығысы болмаған жерде
оқиға туындамайтыны белгілі. Олай болса, романдағы тағдыр мен оқиғаны екі
түрлі көркемдік тұрғыдан түсіну тым шартты нәрсе, – деген сөзі [7.254]
бүгінгі біздің сауалымыздың дұрыс жауабы секілді.
Сөз өнері – өнер атаулының ішіндегі ең күрделісі. Cөз өнерінің табиғаты
басқа өнер түрлерінен ерекше, төлтумалық қырлары мол. Сыртқы түрі
тұрғысынан қарағанда да әдебиет өмірге, не объективті шындыққа баламалы,
санадағы, қиялдағы, рухани ішкі әлеміндегі құбылыс ретінде танылады.
Әдебиет сүюші қауым жағдайында өзекті сауалдардың бірі ретінде өмірлік
шындық пен көркемдік шындықтың арақатынасы мәселесі ешқашан саябырсыған
емес. Өнер атаулының, оның ішінде сөз өнерінің табиғаты мен болмысына көз
жіберетін бұл теориялық-танымдық әрекеттің әдебиеттің шынайы болмысын
анықтау мен тануға жасалған талпыныстары деп бағалануы қажет. Мәселені
талқылап, ұзақ әңгімелеуге болады, тіпті бір диссертацияның көлеміндегі
зерттеу нысанына айналарлық дүние болғандықтан, бұл сұрақтың қайырымы
ретінде белгілі ғалым, академик Р.Нұрғалидің мына тұжырымына тоқталамыз:
Өмірлік шындық пен көркемдік шындықты қарама-қарсы қою – өнердің өресін
кесіп, алдын тұйықтайтын жат тенденция. Көркемдік шындық жазушы қиялы
арқылы екшелген, сұрыпталған, идеологиялық мақсат тұрғысынан бейнеленген
шындық. Бұл өмірлік шындықтың көшірмесі емес. Ол – шашылып жатқан, араласып
жатқан, жүйесіз, үзік-үзік құбылыстардың басын біріктіреді, соны
сұрыптайды. Бұл орайдағы ең шешуші фактордың бірі – суреткер қиялы. [8.247
] Ғалымның өмірлік шындық пен көркемдік шындықты диалектикалық бірлік
ретінде қарастыруы өнер заңдылығын терең білуімен түсіндіріледі. Физикалық,
не объективті өмірде, жер бетінде, адамзат өмірінде әдебиет арқылы
саралаусыз, екшеусіз, пайымдаусыз объективті шындық орын алмайды. Өмірдің
сыры мен мәні пайымдалмастан, тіршілік керуені тоқтаусыз жылжып, бірінің
артынан бірі тізбектелген күндер, үздіксіз өмір жалғасып, қажетті мазмұн
мен мағынаға қол жетпейтіндей көрінеді. Әдебиет қай уақыт, қай кезеңде
болсын адамзат баласының, адамзат қоғамының өмірінің мәнін, сырын,
мағынасын, рухын ашуға, түсінуге, көрсетуге тырысады. Өмірді форма, пішін
деп алып қарастырсақ, әдебиет сол форманың мазмұны сынды әсер қалдырады.
Әдеби пайымдау, саралау, екшеусіз адамзат баласының асыл мұраттары мен
жоғары құндылықтары таза, саф күйінде өмір атты буырқанған мұхитта кездесе
бермейді. Әрбір көркем шығарманың, әдеби туындының негізінде адамды,
адамзатты жалпыадамзаттық құндылықтарға, рухани-моральдық, этикалық,
эстетикалық құндылықтарға шақыру, талаптандыру, осы құндылықтарды адам
бойына еге білу, оны жетілдіре білу мәселелері жатса керек.
Әдеби шығарманың рухани, эстетикалық, танымдық қасиеттерімен бірге,
өмір шындығы мен көркемдік шындықтың қатынасының жаңа келбетін сомдайтын
қыры, шығарманың идеологиялық, әлеуметтік, қоғамдық, саяси астары деп
айтуымызға болады. Әдеби шығарманың диапазон, масштабы өте кең. Жеке адам
тағдырын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz