Жеті жарғы туралы ақпарат

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

“Жеті жарғы” қазақ халқының дәстүрлі мемлекеттік және құқықтық мәдениеттің алтын қорынан сақталған қымбат қазына. Бұл ұлы құжатқа байланысты ауызша және жазба деректерді қарастырып отырып “Жеті жарғының” мемлекет пен қоғамның тіршілігін үйлестіретін негізгі заң қағидаларының жинағы немесе мемлекеттік биліктің үлгісі ғана емес, сонымен бірге ұлттық танымның айшықты айнасы, халық рухының қамқоры, ұлттық мүдденің жаршысы екенін аңғарамыз. Жер жүзіндегі қандай да бір елдің арман-тілегі де, мақсат-мүддесі де мемлекеттік және ұлттық тәуелсіздігі, осы ұлы түсінік “Жеті жарғының” ел құрметіне бөленіп, ел ақсақалдарының жадына берік жазылуына негізгі себепкер.

Біз қолда бар деректерді қарастыра отырып “Жеті жарғы” туралы мәліметтер негізінен ауызша түрде, қазақтың шежіресі, аңыз-хикаялары, өлең-жырлары арқылы сақталған деп есептейміз. “Жеті жарғының” түп өзегі Евразия көшпелілерінің бірнеше мың жылдар бұрын қалыптасқан әдет-ғұрып заңдарына негізделген. Сонымен бірге “Жеті жарғы” XVІІ ғасырдың соңы мен XVІІІ ғасырдың басындағы саяси-әлеуметтік ахуалға ыңғайланған әдет-ғұрып ережелерінің жаңа редакциясы. Көшпелі қауым арасындағы саяси билік бірде күшейіп, бірде әлсіреп замана әсеріне, әсіресе сыртқы ортаның ықпалына тікелей ыңғайланып отыратын құбылыс. Саяси билік белгілі дәрежеде не сырттан қауіп төнгенде, не сыртқа бағытталған көшпенділердің ірі қозғалыстарының кезінде күшейіп, ал қауім ішінде бейбітшілік тенденциялары нығайғанда әлсіреп отырады.

Зерттеушілердің көпшілігі “Жеті жарғыны” тек құқықтық мәселелермен ғана байланыстырады. Бұл таңдау белгілі дәрежеде тарихи институттарға ретроспекциялық тұрғыдан қараудың тікелей жемісі. “Жеті жарғыға” байланысты әдет-ғұрып ережелері жинақталып хатқа түсе бастаған уақытта қазақ мемлекет дәстүрлері аса құлдырап, оның реттегіш механизмдері, заңдары қолданыстан шыға бастаған еді. Қазақ мемлекетінің негізгі ұйытқысы, құрылымдық жүйесінің негізі болып табылатын туысқандық қарым-қатынастар “ақтабан шұбырынды” заманында үлкен соққы алып, қалыпты жүйесін бұзып алды. Бұл дағдарыс әлеуметтік топтар арасындағы қарым-қатынасқа да тікелей әсер етіп қоғамдағы төре мен қараша, төре мен төлеңгіт, отырықшы мен көшпелі элементтер, субэтникалық топтар мен сословиелер арасындағы қалыпты қатынас бұзылды.

Қазақ мемлекетінің дағдарысымен бірге ірі-ірі мемлекеттік иституттар, әдет-ғұрыптар, қоғамдық, мемлекеттік, азаматтық түсініктер жүдеушілігі басталды. Осылайша “Жеті жарғы” заңдарынан мемлекетке қатысты ережелердің көпшілігі ұмытылып, тек жеке адам, немесе қауымға тікелей қатысты ережелер көбірек сақталды. “Жеті жарғы” өзі қалыпты ережелер жинағы және ереже туғызушы тетік есебінде өмірден XVІІІ ғасырдың басында-ақ озған еді. XVІІІ ғасырдың ортасындағы жағдайда “Жеті жарғыны” мемлекет мүддесін ойластыратын Жоғарғы кеңес есебінде жаңғырту мүмкіндігі аяқталды.

Қолда бар тарихи-этнографиялық мәліметтер “Жеті жарғы” қызметіне және қазақтың әдет-ғұрып заңдарына жан-жақты, терең қарауға мүмкіндік береді. Бірнеше ғасыр бойы жинақталған тарихи деректер дәстүрлі зерттеу тәсілдерімен қатар, тың ғылыми зерттеу әдістері мен аспаптарын (инструментари) енгізу жемісті болатынына кепілдік береді. Дәстүрлі құқықтық көзқарастарды, жүйелерді, құндылықтарды зерттеуге “Құқықтық антропология” тікелей араласқаны зор пайда береді. Қалай дегенмен де дәстүрлі қоғамды, оның рухани мұрасын, тек қана саяси-құқықтық мұрасы емес, рухани қазынасы болып табылатын әдет-ғұрып заңдары, соған байланысты қалыптасқан нақыл, ақыл сөздері, шешендік өнері, салт-дәстүрі екендігі белгілі.

Бұл жұмыста біз “Жеті жарғы” тек құқықтық ескерткіш қана емес, сонымен қатар институт, билік жүргізу тетігі деген пікірді негізге алдық. Бұл жерде екі бағытты да бөле жармай тұтас қарастыру біздің негізгі мақсатымыз болды. Мемлекеттігін құрып, заңын түзеп жатқан тәуелсіз Қазақстан үшін “Жеті жарғы” әлі де маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Тек қазақ қоғамының көп жағдайда синкретті мәдениет өкілі екенін, көп құбылыстар бір-бірімен астасып жататынын ескерген жөн. Солардың ішінде “Жеті жарғы” аталып бір-бірімен ажырамастай бірігіп кеткен мемлекет және құқық құбылыстары жатыр, бұл біле білген адамға бөле жаруға болмайтын қасиетті дүние.

1-ТАРАУ. ЖЕТІ ЖАРҒЫ - ДӘСТҮРЛІ МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ЕСКЕРТКІШІ

1. 1 Жеті жарғы атауының мәні мен мағынасы

Ғылыми және ғылыми-көпшілік әдебиетте “Жеті жарғы” атауына қатысты әр түрлі пікірлер бар, бірақ олар ғылыми қауым тарапынан толық қолдау таба қоймаған, бір-біріне кереғар келіп жататын жорамалдауларға негізделген. Бұл төңіректе әлі де даулы мәселелер көп болғандықтан біз осы атауға қатысты жасалған этимологиялық талдаулар мен түсініктердің негізгі бөлігіне ғана тоқталып кетеміз.

“Жеті жарғы” атауын алғаш рет Әз Тәуке хан тұсындағы қабылданған заң ережелеріне қатысты қолданған Н. И. Гродеков. Ол ұзақ уақыт Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты Сырдария облысының әскери губернаторы қызметін атқарып, сол кезеңде қазақ әдет-ғұрып, заң ережелеріне қатысты деректерді мол жинайды.

Н. Гродеков пікірінше “Жеті жарғы” Қасым мен Есім хандардың заманындағы қазақтың ескілікті заңдарының негізінде жасалған: “Хан Тауке собрал на урочище Культобе (в Сырдарьинской области) семь биев, в числе которых был знаменитый бий Толе Алимбеков, и эти бии соединили старинные обычаи ханов Касыма и Ишыма (Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы) в новые обычаи, называемые - “жеты жарға” (1, с. 24) .

Н. Гродеков осы тақырыпқа тағы да айнала берісте соғып “Жеті жарғыны” түзген билердің “жарғыш” атанғанын да хабарлайды. Бұл біздің пікірімізше аса мәнді дерек: “При хане Тауке собрались семь биев, “жеті жарғыш” (сонда, с. 25) .

“Жеті жарғыш”, “жарғыш” атауына қатысты әр түрлі пікір-деректердің ішінде Н. И. Гродеков мәліметтері қисындылығымен де, толық қандылығымен де бірінші орында тұрса керек.

Екінші бір көңіл аударатын мәлімет А. Леонтьевтің “Обычное право киргиз” (1890) еңбегінде кездеседі: “Правда, ханом Тауки (Тявки) учреждено было, по народным преданиям, собрание из семи биев, как высшее судилище. Но оно действовало при этом хане” (2, с. 122) .

“Жеті жарғы” туралы осы түсінікті кейіннен Л. А. Словохатов толықтырып “Народный суд обычного права киргиз Малой Орды” еңбегіне еңгізді. Осы еңбекте, біздің ойымызша алғаш рет, Жеті жарғыға байланысты “уложение” деген сөз қолданылады: “семь биев… составил уложение, целиком основанное на древнем народном обычае - адате и тогда получившее название - “Джеты Джарга” (3, с. 41. ) .

Л. А. Словохатов “жеті” сөзінің тек мемлекеттік кеңестегі билердің санын ғана білдіріп қоймай, толықтықты, толық кәмелетті, бүтіндікті білдіретін ұғым есебінде пайдаланылғанын жазады: “Джеты по киргизский озночает “семь” - число у всех народов Востока, считавшееся выражением полноты, совершенства и авторитетности. Джарга-дат. от дзар (тат. ) или дзор (монг. ) - известие, объявление, публикация, обнародование, возвание ср. другую транскрипцию - “жеті жарығы” - т. е. “семь святил его” (т. е. Тявки. ) ” (сонда, с. 42. )

ХХ ғасырдың басында қазақ тарихының ең бір күрделі де қызық мәселелері туралы жазған А. П. Чулошников “Жеті жарғыны” Шыңғыс хан заманындағы “Жаза” (Великая Яса) тәртібімен салыстырады, оның пікірінше “Жеті жарғы” қазақ халқының ұзақ өмірінен бір тамаша нәтиже, азаматтық және қылмыстық құқық туралы түсініктерінің жиынтығы: “В самом деле, подобно “Великой Ясе” Чингис хана и казак-киргизское обычное право, систематизированное Тявкою, заботилось тоже не столько о предупреждениях преступлений, сколько об их ближайшем наказании” (4, с. 204) .

“Жеті жарғының” атауының мағынасы туралы А. П. Чулошников пікірі Н. Гродеков жазғандарымен үндес: “…хан Тявка, особенно чтимый всеми казак-киргизами, собрал на урочище Куль-тюбе (в пределах нынешней Сыр-Дарьинской области) семь биев во главе с знаменитым бием Туле Алимбековым и вместе с ним составил уложение, целиком основанное на древнем народном обычае-адате и тогда же получившее название - “Джеты-Джарга”, т. е. “Обявление семи” (сонда, с. 204) .

Қазақ ғалымдарының ішінде “Жеті жарғы” туралы алғашқы пікір білдіргендердің бірі акдемик Ә. Х. Марғұлан “Жеті жарғыны” - жеті жарғыш, жеті, яғни жеті әділ, қара қылды қақ жарған билердің билігі дегенді қолдады. Сонымен бірге Ә. Х. Марғұлан “Қазақ совет энциклопедиясындағы” “Жеті жарғыға” арналған мақаласында оның мазмұнының жеті түрлі ережеден құралатындығы жайлы жазды. “Жеті жарғыға” кірген ережелер жетеу. Олар:1) . Мүлік заңы; 2) . Қылмыс заңы; 3) . Әскери заң; 4) . Елшілік жоралары; 5) . Жұртшылық заңы; 6) . Жесір дауы; 7) . Құн дауы” (5, б. 542. ) .

Әлекеннің “Жеті жарғы” мағынасы туралы бір мақалада қарама-қайшы екі пікір айтуы кездейсоқ па? “Жарғыға” қатысушы билердің саны ережелердің санымен неге тең деген сұраққа дәл жауап қайтару оңай емес. Негізінен “Жеті жарғы” бұрын соңды қолданыста болған заң жобаларын жүйелеп, оның басын қосып жетеуге жеткізді деп қабылдау ешқандай дәлелге негізделмейді.

Ғылыми әдебиетте кейде “Жеті жарғы” мағынасына байланысты тіпті ұшқары пікірлер де айтылады. Оның негізгі себебі зерттеушілер “жарғы” сөзінің мағынасына бойлай бермегендіктен туындайды. Мәселен С. Е. Толыбековтың қазақ көшпелі қоғамына арналған кітабында “жарғы” сөзі “жорға” деп беріледі: “Первый свод народных обычаев под названием “Джеты-жарга”, составленный семью биями (точнее: “джеты-жорга-семью иноходцами”) при хане Тауке…” (6, с. 343-344) .

Соңғы жылдары ғылыми әдебиетте “Жеті жарғыны” жеті билік, жеті ереже мағынасында қолдану көбірек кездеседі. Т. И. Сұлтановтың осы тақырыпқа жазылған еңбегінде “В истории права ханского периода известен только один законодательный памятник - “Жети Жаргы” (Семь установлении) - деп аударылған (7, б. 64) . Бұл біздің түсінігімзше шартты атау, біздің қолымыздағы ешқандай дерек Әз-Тәуке хан заманында қабылданған заңдардың жетеумен шектелгенін айтпайды. Екіншіден дәстүрлі әдет-ғұрып заңдарында ережелерді белгілі бір принциптермен жүйелеу кездесе қоймайды.

“Жеті жарғы” жайлы” деп аталатын соңғы жылдардың жақсы бір еңбегінде академик С. З. Зиманов пен Н. У. Өсеров “Біздің пікірімізше “Жеті Жарғы”, “Жеті Жарлық”, “Жеті дау”, “Жеті шешім” деген ұғымды білдіреді. оларға жер дауы, құн дауы, барымта, айып-жаза, алым-салық т. б. кірген” деп “жеті” мағынасын тек сандық тұрғыдан қабылдауды ұсынады (8, б. 127) . Авторлардың пікірінше “Жеті жарғы” билер кеңесіне түскен, талқыланған, шешілген жарлықтың, даудың т. б. жалпы санын береді.

“Жеті жарғының” мән-мағынасын толық түсіну үшін тарихи-этнографиялық мәліметтерді ғылыми айналысқа көбірек енгізу міндеті осы жоғарыдағы шолудан туындаса керек. “Жарғы” сөзін жалпы кеңес, өкілетті билік, заң тудырушы орын есебінде қабылдау өте дұрыс болғанымен, “Жетіге” қатысты пікірлерді әлі де тереңірек қарастыру керек сияқты. “Жарғы” кеңес, заң мағынасында тарихи деректерден ертеден жиі кездеседі, ал “жетінің” орнында басқа сандарды кездестіріп қаламыз (алты, сегіз) .

Мәселен атақты саяхатшы Ибн Баттута 1333 жылы Хорезм әмірі Құтлық - Темір (ол кезде Хорезм Алтын орданың әкімшілік бөлігі) қабылдануында болып ордадағы “Жарғы” қызметі туралы мәліметтер береді: “У этого эмира было принято, чтобы кади приходил каждый день в его приемную и садился на место, отведенное для него, вместе с ним факихи и писцы. Напротив него садился один из главных эмиров и с ним восемь старших тюркских эмиров и шейхов, называемых йаргуджи. Люди обращаются к ним с тяжбами. Если дело относится к шариатским, то по ним решение выносит кади, а по другим делам выносят решение эти эмиры. Их решения точны, справедливы, потому что их не заподозрят в пристрастии и они не берут взяток” (9, с. 76. )

Ибн Баттута суреттеп отырған Құтлық-Темір бектің Хорезмдегі билігі аздаған үзілістермен 1321 жылдан басталып 1368 жылға дейін жүрді. Алтын Орда мемлекетінің ірі басшыларының бірі, Өзбек ханға жақын болып келетін Құлтық-Темір хорезм өлкесіндегі билігін жергілікті көшпелілер дәстүрінің үлгілеріне сүйеніп дау тудырмаса керек. Бұл кезең Хорезм өлкесінің аса гүлденіп тұрған кезі, ибн Баттутаның өзі де кітабының бірнеше жерінде бұрынғы жағдайына қарағанда Хорезмнің көркейіп өскенін атап кетеді. Құтлық Темір бек сарайындағы “Жарғы” қызметі мемлекеттік жоғары сот деп атауға келеді. сонымен бірге мемлекет ішіндегі ірі әмірлердің “Жарғы” қызметіне қатыстылығы мемлекетке аса қажет шаруалардың да осы отырыстарда талқыланатынын білдіреді.

“Жарғы” мәні мен мағынасын түсінуге тікелей қатысты деректерді біз қалмақ тарихынан да жиі кездестіреміз. Қазақ-қалмақ халықтарының этникалық субстраттағы жақындығы, тарихының ортақ кезеңдері, территориялық іргелестігі қалмақ деректерін қазақ тарихын зерттеуге көбірек қолдану қажеттілігін дәлелдей түседі.

Қалмақ тілінде “Жарғы” - “Зарго” деп аталады және оның құрамы деректерде 6-8 адам шамасында кездеседі. Осыған байланысты Қалмақ хандығы (Жоңғар заманы) жоғары билік (сот) кеңесіне байланысты “найман Зарго” деген атаулар кездеседі. “Найман” қалмақша “сегіз” деген санды білдіреді. Біздің түсінігімізше бұл сегіз бидің кеңесі деп аударылады.

Жоғарыда келтірілген құжаттар біздің “Жеті жарғы” жоғары мемлекеттік кеңес және сот деген пікірімізді нақтылай түседі. Әз-Тәуке заманында “Жеті жарғының” құрылуы ұзақ жылдарға созылған дағдарыстан мемлекетті алып шығудың бір жолы есебінде қарастырылған болуы керек. Екіншіден XVІІ ғасырдың соңына Евразиядағы геополитикалық ахуал ірі өзгерістерге түсіп қазақ елінің төрт құбыласының бәрі қауіпті жауға айналып бара жатты. Көшпелілер мен отырықшылар арасындағы арасалмақ соңғылардың пайдасына шешілгенін айтпағанның өзінде, шығыстан төнген қалмақ (қара қалмақ) қазақ мемлекет басшыларының, ірі билердің жүрегін сыздатқаны анық. Осының нәтижесінде өмірге “Жеті жарғы” аталатын қоғамның ең ауыр мәселелерін талқыға салатын, шешетін, ел тыныштығын сақтайтын, сыртқы елдермен қалыптасқан өзекті мәселелерді талқылайтын хан ордасы жанында Жоғары кеңес және билік орны қалыптасты. Әуел баста хан Тәуке ұсынысымен бұл “жарғыға” қазақ елінің ең таңдаулы деген жеті биі қатысқаны себепті “Жеті жарғы” атанды. Тіпті мәселе жетіде де емес, мұндай ірі мемлекеттік кеңеске одан көп те адам қатысуы мүмкін, бірақ белгілі субэтникалық және әлеуметтік топтардың мүддесіне жауап беретін, қорғайтын адамның саны жетеу болғанға ұқсайды. Әз Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының құрамына енген жеті ұлыс елдің басшылары “Жеті жарғының” құрамында болды десек біз тым қателеспейміз.

1. 2. Жеті жарғының бастаулары және негізі

“Жеті Жарғының” негізі мен қайнар көзі туралы кесіп пікір айту тым қиын. Дегенмен де “Жеті Жарғының” қайнар көзін ежелгі заманалардан, сол дәуірлерде өмір сүрген түркі тектес ата-баба дәстүрлерінен іздеуіміз керек. Қазақ заң нормаларының қайнар көзінің негізгі бастамасын яғни бастау көзін сол бабалар дәуірінде пайда болып, қолданылған әдеттік праводан іздегенміз жөн сияқты. Көптеген ғалымдарымыз “Жеті Жарғы” негіздерін Шыңғыс ханның “Жаса” заңынан іздейді. Енді біреулері “Жеті Жарғыны” “Жаса” заңына үш қайнаса сорпасы да қосылмайды, саф таза қазақ әдет-ғұрып дейді. Біздің пікірмізше, “Жеті Жарғының” түп бастауы ежелгі бабаларымыздың, туысқан түркі халықтарының әдеттік правосының жемісі, кейін әр дәуірдің өз үлесіне тиген жаңалық, өзгерістерімен, әсіресе “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім ханның ескі жолы” секілді әдет-ғұрып заңдардың тікелей әсер етуінен туындаған ірі заң кодексі. “Жеті Жарғының” негізіне біз сондай-ақ әдет-ғұрыптың бастаулары билер шешімдерін, билер кеңесінің ережелерін, жол-жоба ретінде қоғам өміріне сіңген нормаларын жатқызамыз.

Қазақтайпаларында ежелден-ақ билер мәжілісі (съезі) болып, бірақ Тәуке ханға дейін тұрақты орган болып қалыптаспаған еді. Осындай билер мәжілісінде әдет-ғұрып мәселелерінің өз дәуіріне ылайықты шешімін табуға тиісті күрделілерін шешіп отырған. Мұндай шешімдерде “Жеті Жарғының” негізі, қайнар көзі бола алады.

Бізге келіп жеткен деректер бойынша, Урус хан, Хақ-Назар, Қасым хан, Есім хан тұсында әдет-ғұрыпқа ірі өзгерістер енгізілген. Алайда, бұл өзгерістер бізге тұтас күйінде келіп жетпеген.

Қасым хан 1445 жылдар шамасында туып, 1518 жыл шамасында өлген. Кейбір деректер бойынша, 1523 жылы 70 жас шамасында қайтыс болған. 1511 жылдан бастап Қасым қазақ жерінде хан болған. Оның хандық территориясы батыста Сырдарияның оңтүстік жағалауынан басталып, оңтүстік-батысты Түркістан қалаларына дейін жетіп, оңтүстік-шығыста Жетісудың солтүстік бөлегіндегі таулар мен алқаптарды қамтыды. Солтүстік-шығыста Ұлытау қыраттары мен Балхаш көліне тірелді, ал солтүстік-бастыста Жайық өзені алабына дейін созылып жатты.

“Қасым ханның қасқа жолы” атанған, әрі ел басқару ісінде қолданылған әдет-ғұрып заңдарының негізі ежелгі әдет-ғұрып заң сүйенген. Жошы ханның екінші баласының тұқымы Урус хан өзінен жоғары бесінші ата жердегі бабасы - Жошы ханның тәртіп-заңдарындағы кейінге қалдырып кеткен “әдет-ғұрып” жол-жораларына, дәуіріне сай кейбір өзгерістер енгізгені әдебиеттен мәлім.

Белгілі ірі ғалым Ә. Х. Марғұлан “Қасым ханның қасқа жолы” заңдарын былайша түсіндіреді: “Қасым ханның қасқа жолының” негізі Орта ғасырларда Қыпшақ, Шағатай ұлыстары қолданған “Ярғу” заңынан алынған, қазақша “жарғы” - хақиқат деген ұғымды білдіреді. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір жағына аудармай, дәл, әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық бұқарасы ардақтап “Қара қылды қақ жарған” деп мадақтаған. Өзінің мазмұны бойынша бұл заңның түбегейлі идеясы ежелгі әскері-демократия арнасына барып тіреледі. XV ғасырдың сонында, XVІ ғасырдың басында Бұхардың ишан-қазылары кесіп жұріп қазақ өлкесінде діни үгіт таратып, “ежелгі Жарғы заңын қалдырыңдар, ол көкке табынатын дінсіздіктің ісі, оның орнына шариғат қағидасына ауысыңдар, ант бергенде “көк соқсын” деп айтпаңдар, құран соқсын деп, құранды бастарыңа көтеріңдер” деп үгіттейді. Бірақ, халық бұқарасы оған селсоқ қарап, көп заман шариғат қағидасына ойыса қоймайды. Уақыттың көбін мал бағумен өткізген халық бұқарасына шариғаттың қағидалары өте қиын болып көрінген.

Бұл тарихи оқиғаларды жақсы білген Қасым хан, саяси жағдайының шиеленіскен кезінде, халық бұқарасының, билер тобының көптен бергі ойына қарсы тұрмай, қайта олармен бірігіп, шариғатты бүтіндей қалдырып, халықтың тілегіне жақын әрі ерте заманнан оларға түсінікті ежелгі “Жарғы” заңын жаңадан күшейтеді. Халықтың қалың бұқарасы Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер заңы - “Жарғыны” жаңадан көтергенін қатты ұнатып, оны “Қасым ханның қасқа жолы” деп атап кетті, -(10, 542 б. ) дейді.

“Есім ханның ескі жолы” деп аталған заң жобаларын Қасым ханмен туысқан Жәдік ханның немересі, Шығай ханның баласы Есім хан заманында қабылдаған. Жошы хан әулетінде 40 жылдан астам хандық тақта отырып, өмір сүрген қазақтың хан - тек Есім хан болған деседі. Бұл факті әлі де болса анықтай түсуді керек етеді. ҚСЭ-де Есім (1598-1645) 47 жыл хандық құрды десе, Қазақ ССР тарихында (1598-1628) 30 жыл хандық құрған деп көрсетілген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.