Xvii ғасырдың екінші жартысы мен xviii ғасырдың аралығындағы қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік хал-ахуал жайлы
Қазақстан Республикасы өзі тәуелсіздігінің “сындарлы он жылын” артқа тастады. Аталған он жылдан астам уақыт аралығында жас тәуелсіз мемлекетіміз өзі тәуелсіздігін баянды етуге және мемлекетің болашақтағы жылжитын негізгі бағыттарын айқындауға бар күшін жұмылдырған болатын. Мемлекетіміздің болашақтағы асатын негізгі демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекеттілікті жатқызамыз. Мемлекеттің көрсетілген бағыттары Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған қолданыстағы Конституциясында көрініс тауып, бекіген болатын [1,4 б.].
Сонымен қатар бұл асқақ мұраттарды еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің әр жылғы халыққа Жолдауында негізгі бағыт ретінде әрқашан атап көрсетіп отырды. Президент соңғы халыққа Жолдауында ойын былай түйіндеген болатын: “Біз үш принципті элементке: азаматтық қоғам институттарын дамытуға, орталықсыздандыруға, тұрақты саяси-партиялық жүйе құруға ден қоюға тиіспіз. Тұрақтылықты, демократияландыруды және азаматтардың құқықтарын қорғауды нығайту жөніндегі қадамдар жасау қажет” [2,2 б.].
Еліміздің Конституциясында белгіленген және Елбасының жыл сайынғы Жолдауында көрініс табатын бұл мақсаттарға өткеніміздің тарихи тәжірибесінен сабақ алып, оның ізгілікті жақтарын бойымызға сіңіре отырып жетеміз. Тарихқа көз жүгіртетін болсақ, әлемдік демократиялық дамуға үлкен үлес қосқан мемлекеттік үлгілерді көптеп кездестіруге болады. Біздің жас мемлекетіміз де бұл істен кемде емес. Сондықтан да біздің қазіргі міндетіміз еліміздің өткен күндеріндегі тарихи тәжірибесінің жеткен жетістіктерімен игіліктерін бойымызға жаңа лебізбен сіңіру болып табылады.
Қазақстан Республикасы болашақта Орта Азияның ең беделді де алдыңғы қатарлы мемлекетерінің деңгейіне көтерілуді мақсат етіпотыр. Бұл “Қазақстан – 2030” бағдарламасында [3] өзінің толық және айқын көрінісін тапқан болатын. Сонымен бірге Қазақстанның 2030 жылдары Орталық азиялық барыстардың қатарына ілігуі халықтың ұлттық санасын жаңғыртуға тікелей байланысты. Халқымыздың ұлттық санасын қайта түлету жолында боларлық өткен күндеріміздің қатпарында тасалап жатқан рухани жәдігерлеріміз баршылық. Солардың ғылыми объективті бет-бейнесін жасап, санамызда тәуелсіздік мұраттары аясында қайталап орнықтыру қажет деп ойлаймыз.
Сонымен қатар бұл асқақ мұраттарды еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің әр жылғы халыққа Жолдауында негізгі бағыт ретінде әрқашан атап көрсетіп отырды. Президент соңғы халыққа Жолдауында ойын былай түйіндеген болатын: “Біз үш принципті элементке: азаматтық қоғам институттарын дамытуға, орталықсыздандыруға, тұрақты саяси-партиялық жүйе құруға ден қоюға тиіспіз. Тұрақтылықты, демократияландыруды және азаматтардың құқықтарын қорғауды нығайту жөніндегі қадамдар жасау қажет” [2,2 б.].
Еліміздің Конституциясында белгіленген және Елбасының жыл сайынғы Жолдауында көрініс табатын бұл мақсаттарға өткеніміздің тарихи тәжірибесінен сабақ алып, оның ізгілікті жақтарын бойымызға сіңіре отырып жетеміз. Тарихқа көз жүгіртетін болсақ, әлемдік демократиялық дамуға үлкен үлес қосқан мемлекеттік үлгілерді көптеп кездестіруге болады. Біздің жас мемлекетіміз де бұл істен кемде емес. Сондықтан да біздің қазіргі міндетіміз еліміздің өткен күндеріндегі тарихи тәжірибесінің жеткен жетістіктерімен игіліктерін бойымызға жаңа лебізбен сіңіру болып табылады.
Қазақстан Республикасы болашақта Орта Азияның ең беделді де алдыңғы қатарлы мемлекетерінің деңгейіне көтерілуді мақсат етіпотыр. Бұл “Қазақстан – 2030” бағдарламасында [3] өзінің толық және айқын көрінісін тапқан болатын. Сонымен бірге Қазақстанның 2030 жылдары Орталық азиялық барыстардың қатарына ілігуі халықтың ұлттық санасын жаңғыртуға тікелей байланысты. Халқымыздың ұлттық санасын қайта түлету жолында боларлық өткен күндеріміздің қатпарында тасалап жатқан рухани жәдігерлеріміз баршылық. Солардың ғылыми объективті бет-бейнесін жасап, санамызда тәуелсіздік мұраттары аясында қайталап орнықтыру қажет деп ойлаймыз.
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасы өзі тәуелсіздігінің “сындарлы он жылын” артқа
тастады. Аталған он жылдан астам уақыт аралығында жас тәуелсіз мемлекетіміз
өзі тәуелсіздігін баянды етуге және мемлекетің болашақтағы жылжитын негізгі
бағыттарын айқындауға бар күшін жұмылдырған болатын. Мемлекетіміздің
болашақтағы асатын негізгі демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік
мемлекеттілікті жатқызамыз. Мемлекеттің көрсетілген бағыттары Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған қолданыстағы
Конституциясында көрініс тауып, бекіген болатын [1,4 б.].
Сонымен қатар бұл асқақ мұраттарды еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев
өзінің әр жылғы халыққа Жолдауында негізгі бағыт ретінде әрқашан атап
көрсетіп отырды. Президент соңғы халыққа Жолдауында ойын былай түйіндеген
болатын: “Біз үш принципті элементке: азаматтық қоғам институттарын
дамытуға, орталықсыздандыруға, тұрақты саяси-партиялық жүйе құруға ден
қоюға тиіспіз. Тұрақтылықты, демократияландыруды және азаматтардың
құқықтарын қорғауды нығайту жөніндегі қадамдар жасау қажет” [2,2 б.].
Еліміздің Конституциясында белгіленген және Елбасының жыл сайынғы
Жолдауында көрініс табатын бұл мақсаттарға өткеніміздің тарихи
тәжірибесінен сабақ алып, оның ізгілікті жақтарын бойымызға сіңіре отырып
жетеміз. Тарихқа көз жүгіртетін болсақ, әлемдік демократиялық дамуға үлкен
үлес қосқан мемлекеттік үлгілерді көптеп кездестіруге болады. Біздің жас
мемлекетіміз де бұл істен кемде емес. Сондықтан да біздің қазіргі
міндетіміз еліміздің өткен күндеріндегі тарихи тәжірибесінің жеткен
жетістіктерімен игіліктерін бойымызға жаңа лебізбен сіңіру болып табылады.
Қазақстан Республикасы болашақта Орта Азияның ең беделді де алдыңғы
қатарлы мемлекетерінің деңгейіне көтерілуді мақсат етіпотыр. Бұл “Қазақстан
– 2030” бағдарламасында [3] өзінің толық және айқын көрінісін тапқан
болатын. Сонымен бірге Қазақстанның 2030 жылдары Орталық азиялық
барыстардың қатарына ілігуі халықтың ұлттық санасын жаңғыртуға тікелей
байланысты. Халқымыздың ұлттық санасын қайта түлету жолында боларлық өткен
күндеріміздің қатпарында тасалап жатқан рухани жәдігерлеріміз баршылық.
Солардың ғылыми объективті бет-бейнесін жасап, санамызда тәуелсіздік
мұраттары аясында қайталап орнықтыру қажет деп ойлаймыз.
Елді елдікке, ынтымаққа, бірлікке бастайтын және сол жолда жанын сала
күрескен саяси қайраткерлерді туғызатын – заман. Қазақ халқы өзінің бұрыңғы-
соңғы тарихында небір қилы замандарды өткізген. Тарихтың терең-терең
қатпарларына көз жіберер болсақ, елдің есі мен санасында ұзақ уақыттан бері
сақталып келе жатқан небір орасан оқиғалардың салиқалы соқпақтарынан
аңғарамыз. Сол соқпақтардың бойында еліне елеулі еңбек сіңіріп, қаһармандық
қызмет атқарған ірі-ірі тұлғалардың өмірі мен тарихта қалдырған іздері әлгі
күнге дейін сайрап жатыр. Халық өз басына қатер төнген шақтарда, тағдыры
таразы басына түскен алмағайып сәттерде бар күш-қйратын, әлін зобалаңға
қарсы қойып, ақыл-парасатымен, білімімен, білегінің күшімен арашаға түсіп,
сол жолда шыбын жанын аямаған, ұлтының тәуелсіздігін, бостандығын қорғаған
нар тұлғалы, алып азаматтардың ерлігін де, есімін де еш уақытта ұмытпайды.
Қайта уақыт өткен сайын қадыр-қасиетін арттырып, асқақтата түседі.
Көп жылдар бойы ұлтымыздың тамыры тереңге кеткен тарихы және елдің
бостандығы тәуелсіздігі үшін күрескен аяулы тұлғалардың есімін атауға
комунистік-тоталитарлық жүйе тиым салды. Керісінше, комунистік-тоталитарлық
идеологияның үстемдік етуімен басылған әдебиеттерде пролетариаттың ұр да
жық әрекеттерімен көрінген адамдары дәріптелінді, оларды зерттеп,
насихаттауға мемлекет тарапынан ерекше көңіл бөлінді.
Тек тәуелсіздікке жеткеннен кейін ғана тарихымызға деген құштарлық
арта түсіп, мемлекетіміздің өткенін тану, сол тарихта ғұмыр кешкен саяси-
құқықтық ой-пікірдің қайраткерлерін зерттеу мүмкіндігі туып отыр.
Осыған байланысты біртуар тұлғаларымыздың өмірі мен қызметін және
саяси-құқықтық көзқарастарын ғылыми тұрғыдан зерттеу және оларды халық
арасында насихаттау, әлемге идеялық ой-пікірлерін паш ету, мақтан тұту –
бүгінгі күн мұраты. Неге десек, саяси-құқықтық ой-пікір қайраткерлерінің
азаттық пен тәуелсіздікке, ағартушылық пен әлеуметтік прогреске,
реформаторлық қимыл-әрекеттеріне деген көзқарастарын зерттей отырып, бүкіл
тарихи процесті, эволюциялық және революциялық даму барысын жете түсінуге
болады.
Тарихи тұлғаларды терең зерттеу және насихаттау ұлттық сананы оятудың
ең негізгі факторы болып, келер ұрпақты патриотизм рухындамтәрбиелеуде
өлшеусіз роль атқаратын тарихтың дамуымен ғасырлар бойы дәлелденген
құбылыс. Тәрбиенің басы – тарих, сол арқылы патриотизмді күшейту – бүгінгі
күн мұраты. Патриотизмі жоқ ұлттың ұлт қауіпсіздігі өте осал, әлсіз. Міне,
сондықтан да “Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының
тұжырымдамасында” тарихтын сан қырлы салаларын терең зерттеумен қоса
“тамаша адамдар өмірі”... әдебиеттерін көптеп шығару да аса қажет іс” 1,-
деп атап көрсетілген. Бұл талап көп мәселені аңғартқандай және зерттеу
тақырыбымыздың көкейтестілігін арттыра түсетінін айқын байқатады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Бұқар жыраудың өмірі мен шығармашылығы туралы деректер тым шағын. Ең
ақыры туған, өлген жылдары да әр зерттеушіде әр қилы түсіндіріліп келеді.
Тек жыраудың жыр-толғаулары ақын әрі жинаушы М.Ж. Көпеевтің жазып
қалдыруымен бізге жетуінің өзі аса елеулі жәйт. Соңғы жылдары Пекин
қаласының кітапханасынан табылған отыз алты толғау да (тапқан тарихшы М.
Оразбай, жариялаушы әдебиетші-ғалым А. Сейдімбеков) үлкен үлес болып
қосылды. Бұдан тыс әйгілі жазушымыз С. Мұқановтың “Қазақтың XVІІІ-XІX
ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер” (Алматы, 1942) атты кітабындағы
мән-мағынасы зор бір топ жырлары да жыраудың жаңа бір қырларын ашуға
септігін тигізері сөзсіз. Сондай-ақ Бұқар жыраудың туған, өлген жылдары
жөнінде де тың талпыныс, ізденістер бар.
Бұқар жырау шығармашылығы ертеден бері үздіксіз зерттеліп келеді.
Бұған М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев,
Б.Кенжебаев, Х.Сүйінішәлиев, М.Мағауин, Ы.Дүйсенбаев, Қ.Мұхамедханов,
М.Жармұхамедов секілді зерттеушілер айтарлықтай үлес қосты. Аталған
зерттеушілердің тобы жырауды өзі айтқан тоқсан үште қайтыс болды деп
көрсетсе, енді бір тобы жүзден асып өлді деп жазады, алайда бұлардан
өзгешелеу тұрған бір дерек Е.Ысмайылов кітабында келтірілген. Бұл бойынша
жыраудың туған жылы 1685 деп, ал қайтыс болған мерзімі 1777 жыл деп
көрсетілген. Дәл осы деректің дұрыстығын әдебиетші Қ.Мұхамедхановтың “Семей
таңы” газетінде (13 май 1977ж.) жарияланған мақаласы да дәлелдеп берді. Бұл
мәліметті Бұқар жырау ұрпағы Қабыкен Қазиевтен жазып алған А.Сейдімбеков
деректері де толық растайды. Сол себепті жыраудың туған, өлген жылдары
туралы айтқанда осы мәліметтерді негізге алған жөн сияқты.
Бұқар жырау тек қазақ әдебиеті мен шешендік өнер тарихында із қалдырып
қана қойған тұлға емес, ол сонымен қатар қазақ философиясында, саяси және
құқықтық ой тарихында және т.б. ой орталардында ерекше орын алады. Бұқар
жыраудың философиялық дүниетанымдық мұраларын зерттеушілердің қатарына
А.Қасабековтің, Ж.Алтаевтардың, Сегізбаевтің жатқызуға болады.
Сонымен қатар Бұқар жырау қазақтың билік айту үрдісіне және қоғамдық-
саяси ойының дамуына еңбек сіңірген. Бізге жеткен Бұқардың артында қалған
өлең сөзімен өлең шумақтары көбінесе билік ісінде туып, артына мұра болып
қалып жатқан. Қазақстанның заң ғылымында Бұқардың қоғамдық-саяси және
құқықтық көзқарастарына алғашқылардың бірі болып А.Н.Тәуекелев өткен
ғасырдың 60 жылдарында зейін қойған болатын. Бұқардың саяси-құқықтық
мұрасын қазіргі кезде зерттеушілердің бірі елімізге белгілі ғалымдардың
бірі С.Өзбекұлы болып табылады. Бірақта бұл айтылғандардың барлығы Бұқар
жыраудың қазақтың билік айту ісінде алатын орны мен атқаратын қызметін
айқындауға жеткіліксіз. Себебі, Бұқар телегей теңіздей қоғамдық ойдың
өкілі. Оның қазақ еліндегі би ретіндегі қызметі мен билік-шешімдерін
қоғамдық-саяси оймен телімдестіре зерттеу қажет болып тұр. Бұл еңбек сол
үлкен істегі алғашқы қадамдары.
Зерттеу объектісі:
Магистрлік жұмыстың объектісі Бұқар жыраудың қазақ қоғамындағы саяси-
құқықтық ойдағы орны мен рөлі және оның билік шешімдері болып табылады.
Зерттеу пәні:
Зерттеудің нақты пәнін Бұқардың би ретіндегі қызметі, оның өскен
ортасы, құн дауы, мал-мүлік дауына қатысты билік шешімдері және оның қазақ
еліндегі билік жүргізуге, сыртқы саясат мәселесіне қатысты көзқарастары
құрайды.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері:
Магистрлік диссертеацияның негізгі мақсаты Бұқар жыраудың саяси-
құқықтық көзқарастары мен билік шешімдерін кешенді түрде жан-жақты зерттеу
және оның Қазақстанның саяси-құқықтық дамуында алатын орнын айқындау.
Осы мақсатқа жету үшін біз төмендегі міндеттерді шешуді өзіміздің
алдымызға қойып отырық:
- Бұқар жырау дәуіріндегі қазақ қоғамындағы қоғамдық-саяси жағдайды
және сол кезеңдегі мемлекеттік құрылымдағы ерекшеліктерді
айқындай;
- Бұқар жыраудың өмірі мен өскен ортасына қатысты қалыптасқан
пікірлерді саралау;
- Бұқар жыраудың хан кеңесшісі ретінде қызметін жеке алып зерделеу;
- Бұқар жыраудың мал-мүлік және құн дауларына қатысты билік
шешімдерін талдау;
- Бұқар жыраудың қоғамдық-саяси көзқарастарын саралау;
Зерттеу жұмысының метадалогиясы:
Магистрлік зерттеуде жалпы қоғамдық ғылымдарға ортақ және арнайы
танымдық әдістер: диалектикалық, синтездеу, тарихи салыстырмалы,
функционалды т.б. қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік көздерін жалпы және тақырыпқа қатысты нақты
әдебиеттердің және Қазақстан Республикасының Әдебиет және өнер институтының
қорларындағы деректер құрайды.
Диссертацияны жазу барысында ізденуші заң ғылымының белгілі өкілдері
Т.А.Ағдарбековтың, Н.С.Ахметованың, Т.М.Баймахановтың, Қ.А.Жиреншинің,
С.З.Зимановтың, З.Ж.Кенжеалиевтің, Т.М.Күлтелеевтің, Ғ.С.Сапарғалиевтің,
С.С.Сартаевтің, С.Өзбекұлының, М.Өсеровтің т.б. еңбектерінің теориялық
тұжырымдарын басшылыққа алды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Зерттеу жұмысында алғаш рет қазақтың белгілі жырауы Бұқардың қоғамдық-
саяси және құқықтық көзқарастары, билік шешімдері талданып, белгілі
деңгейде өз бағасын алуға ұмтылыстар жасап отыр.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
- Бұқар жыраудың қалыптасуына оның өскен ортасының тигізген ықпалы
көп болып табылады. Бұқар жырау жүз жастан аса жасаған тұлға;
- Бұқар жырау Абылай ханның бас кеңесшісі болып табылған және оның
кеңестері қазақ елінің елдігін сақтауға ерекше ықпал етті;
- Бұқар жыраудың мал-мүлік және құн дауына байланысты билік
шешімдері жалпы қазақ қоғамындағы билік айту дәстүрін белгілі
дәрежеге көтере алған құбылыс;
Магистрлік жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Магистрлік диссертацияның алдына қойған міндеттері оның мақсатына
сәйкес келеді және логикалық біртұтастықпен үндесіп жатыр.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, жеті бөлімшеден, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1. XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың аралығындағы
қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік хал-ахуал
Қандай да болмасын тарихи тұлғаның белгілі кезең аралығында өмір
сүретіндігі мәлім. Сондықтан да ол өзі өмір кешіп жатқан тұста болатын
қоғамдағы саяси-әлеуметтік өзгерістердің әсерінен шет қалуы мүмкін емес. Ол
өзгерістер оның ой-өрісінің дамуына, саяси қызметі мен өмірлік
ұстанымдарының қалыптасуында өзіндік із таңбасын қалдырмай қоймайтыны
айқын. Олай болса тұлғаның өмір жолын, елі үшін еткен еңбегін, саяси-
әлеуметтік және құқықтық ой-иірімдерін зерделеуде, ол өмір сүрген үақыттағы
саяси-әлеуметтік жағдайларға зер салмай, ой тезінен өткізбей, оның
көзқарастарының астарына терең дендеп бойлап, бағалау мүмкін емес. Бұл
туралы ғұлама ғалым, академик С.Зиманов былай дейді: “Өткен дәуірде өмір
сүрген қайраткерлердің саяси көзқарастарын зерттеудің өзіне тән
қиыншылықтары бар. Қиындық - қайраткер өмір сүрген және туындылар жасаған
сол дәуір мен кезеңнің біртұтастық көрінісін азды-көпті болса да қалпына
келтіру, өзіне қоғам дамуының бағытын және қажеттілігін ұғыну, атап
айтқанда, әлеуметтік қатынастар саласында, саясатта және идеологияда.
Сомдап айтқанда, зерттеуші тарихқа кіруі қажет. Бұл оңай міндет емес. Бірақ
мұндай түсініксіз өткен құбылысты нақтылы-тарихи ыңғай туралы айту қиын-ақ.
Кейде бізден алшақта қалған қоғамдық-саяси қайраткерлерге баға беруде сол
кезеңнің тарихын және жағдайларын зерттемей, білмей ынта білдіретін
фактілермен де кездесіп қаламыз. осыдан мәселелерді ашуда субъективизм және
догматика туындайды” [1.25б.5б.]. Міне, бұл Әйтеке Бәйбекұлындай заңғар,
кең масштабтағы қоғам қайраткерін зерттеуде де бағана тұтар қағида.
Әйтекедей бәйтеректің өмір сүрген және қызмет атқарған уақыты қазақ
қоғамындағы бір ұрымтал, ел тағдыры таразы басына түскен және безбеннің қай
басының басарын болжап білу қиын уақытпен тұспа-тұс келді.
Осы кезеңде елдің сыртқы жағдайында өте шыңырауға жеткен қауіп те бой
көрсеткен еді. Шығыста қазақ еліне өзінің тырнағын батырудың жаңа фазасына
көшкен жоңғар қоңтайшылары шабуылын үдете түссе, ал батыста бір бүкпесі әр
уақытта ішінде тұратын орыс патшалығы өзінің жымысқы саясатында тың қарқын
қосуға ұмтылған болатын Ал діні бір Орта Азия хандықтарының достық сыңайы
белгілі-тұғын. Қытай елі де қазақ жұртымен қатынаста түрлі саяси әдістерге
көшуге сыңай таныта бастаған болатын.
Қазақ-жоңғар жанжалының бастауы әріден тамыр тартады. Бұл екі халық
бірімен-бірі әр уақытта жаугершілікте болған. жоқ. Тағдыр қосқан көрші
болғандықтан ара-кідік құдалықтың жолын жасап, ауық-ауық біріне-бірі
қонаққа барып мамыржай бейбіт өмір кешкен тұстары да болған. Және де екі ел
арасындағы текетіресте біреуінің жеңісімен аяқталып отырмаған. Бірде
біреуінің мерейі үстем болса, ал енді бірде екіншісі жеңіс тойын тойлап
жататын. Екі елдің қарым-қатынасын сипаттайтын бізге жеткен мағлұматтарды
саралап қарайтын болсақ, екі ел арасындағы қатынастар Батыр қонтайшы,
Халдан Бошақты және Сыбан Рабтан тұсында өте үлкен текетіреске, бітпес
жаулыққа ұласқанын көреміз. Жалпы “жоңғар” деген сөз монғол тілінде “сол
қанат”, “сол қол” деген мағына береді. Бұл батыс Монғолияны мекен еткен
тайпалардың атауы. Ойрат тайпалары туралы деректер бізге XІІІ ғасырдан
белгілі. Кезінде осы ойрат тайпалары Шыңғыс ханның әскерінің құрамына
кіріп, оның сол қанатын құраған. Міне, “жоңғар” сөзі осы уақыттан бастап
тарих сахнасына шығады. Әрине оларды барлығы дерлік бұлай атамаған.
Ойраттар түрікше “қалмақ” деген атпен белгілі болатын. Ал қытайлықтар
оларды “элюттар” деген көрінеді.
XІV ғасырда бірнеше монғол тайпалары “ойрат одағының” құрамына біріге
бастайды. Бұл одақтың негізін батыс монғолдық - торғауыт, шорыс, құшыт,
дербіт тайпалары құраған. Ал жоңғар хандығы XVІІ ғасырдың бірінші
жартысында өмірге келеді.
Жоңғар хандығының нақты өмірге келуін ғылымда 1635 жыл деп есептейді.
Осы тұста билік басына Қара-Құл тайшының баласы Батыр қонтайшы келеді. Бұл
қазақ-жоңғар кикілжіңінің жаңа дәуірінің басталғанын білдіреді. Өйткені ол
уақытқа дейінгі қазақ-жоңғар арасындағы талас-тартыс бір жүйелілікке,
мақсаттылық сипатқа ие болмаған еді. Батыр қонтайшының қазақ еліне деген
көз алартуы мақсатты, соңғы ниеті әбден айқын, тіс батырудың бастауы
болатын. Батырдың тұсында жоңғарлар қазақ еліне бірнеше мәрте
шапқыншылықтар жасайды. Оның біріншісі 1635 жылы болды.[2.271б.]. Бұл
шайқасты толыққанды сипаттайтын, оның соңы немен аяқталғандығы туралы толық
дерек жоқ. Бірақ та оның аяғы жоңғарлардың мерейінің үстем болғандығын
аңғартатындай. Осы 1635 жылдары басталған жоңғар шабуылы кейін де жалғасып
отырған. 1640 жылғы Батырдың қалың қолына Жалаңтөс Баһадүр 30 мың әскермен
күйрете соққы береді[3.432б.]. Кезінде Жалаңтөске “Аталық” атағы осы
жоңғарлармен ұрыста көзге түскені үшін берілген болатын. Батыр қонтайшы
тұсындағы екінші бір жойқын соғыс 1643 жылы болды. Батыр бұл жорыққа 50
мыңдай әскер жиыстырған. Жәңгір мен қонтайшы арасындағы бұл шайқас аңызға
сүйенсек жоңғар Алатауындағы Орбұлақ деген жерде болғанға ұқсайды. Осы
шайқаста қара құрым жоңғар қолына Жәңгірдің арқасында қазақ қолы төтеп
беріп, жеңіске жетеді. Неге десеңіз Жәңгір сұлтанда небәрі 600 қарулы атты
әскер ғана болған[Сонда.433б.] және де олардың арасында Ағынтай, Қарасай
сияқты дүлдүлдер жанқиярлықпен соғысқан болатын. Бұл оқиғаны тарихшы
Ә.Хасенов қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің
алғашқы ерлік беттері ретінде бағалайды. Батыр қазақтардан әбүйірі айрандай
төгілген бұл жеңілісінің есесін қайтармақ ниетпен, 1646 жылы қайтадан
қазақтарға жорық жасайды[4.52 б.]. Осы соғыстан кейін қазақ пен жоңғар
арасында қысқа уақыт бейбітшілік орнағандай болады. Бірақ бұл көпке
созылмайды. 1652 жылы ол қазақ еліне қайта соғыс бастайды. Бұл жолы Батыр
қазақтарды жеңген, бірақ бұл оның қазақтарды ақырғы рет жеңуі еді. Осы
шайқастан кейін бір жыл өткен соң олқайтыс болады. Оның орнын баласы Сеңген
басады. Көп ұзамай ол да ел ішіндегі билікке таластың құрбаны болып кетеді.
Орнына інісі Қалдан-Бошақты ел тізгінін ұстайды. Қалдан Бошақтының тұсында
Қазақстанның оңтүстік аумағындағы керуен жолындағы қалалар дүркін-дүркін
шабуылдарға ұшырайды. Әйтеке бидің Қалдан-Бошақтымен жекпе-жекке шығып сөз
сайыстыратын тұсы да осы кез.
Бірде қазақ елі онымен бітімге келуге ниет танытып, елші де жібереді.
Сол Тайкелтір бастап баратын қазақ елшілігінің құрамында қазақтың атақты
билерінің бірі Қазыбек те болып елшіліктен еліне ораларда “Қаз дауысыты”
атанып қайтады. Осы сапарында Қазыбек би қалмақ қонтайшысына былай деген
екен: “Біз қазақ... мал баққан елміз... ешкімге соқтықпай жай жатқан елшміз.
Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп,
найзаға үкі таққан елміз. Еш дүшпан басынбаған елміщ, басымыздан сөз
асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзымызды ақтай білген
елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды. ұл мен қызды қаматып отыра
алмайтын елміз. Сен темір де, біз көмір еріткелі келгенбіз. Екі еліктің
лағын, теліткелі келгенбіз. Сен қабылан да, біз арыстан, алысқалы
келгенбіз. Тұтқыр сары желімбіз, жабысқалы келгенбіз. Берсең жөндеп бітім
айт, бермесең тұратын жеріңді айт”.[5.3б.]. Міне, Қазыбектің сөзінен сол
кездегі қазақ хандығының айбарының қаншалықты асқақ болғандығын көруге
болады және жоңғармен арадағы қарым-қатынас та қандай бағыт ұстайтындығын,
елдікке елдік, жаулыққа жаулық танытатынын бүкпесіз ашып салып отыр.
Ал жоңғарлар XVІІ ғасырдың соңына таман қазақ елі үшін шынайы қауіптің
көзіне айналды. Ол туралы В.А. Моисеев былай дейді: “Война 1690г. положила
начало новой полосе вооруженных столкновений между ойратскими иказахскими
феодалами. Именно с этого времени Джунгария стала представлять главную
опасность, угрожающую независимость и самостоятельности феодального
Казахстана” [6.62б.]. Бұған билік басына Сыбан Раптанның келуі отқа май
құйғандай әсер етті. Сыбан Раптанның қазақ даласына бұлай шүйлігуінің бір
себебін белгілі тарихшы С.Асфендияров қытайлардың ығыстыруымен түсіндіреді.
Ал Сыбан Раптан болса өзінің қазақтарға жасап жатқан шабуылын Қытай
императорына жазған хатында былай деп түсіндіреді: “1) Что войну имеет он,
Раптан, с казахами поневоле; 2) что прежде сего сын хана хазацкого Текея
(т.е. Тауке) был в полону у Галдана, и Галданом отослан к Далай ламе; 3)
Что потом Текей просил его, Цеван Раптан о сыне, своем, чтобы от Далай Ламы
освободил и к нему доставил. По просьбе сей он, Цеван Раптан, исполнил, и
сына к нему, Текею, отослал с 500человек; но он в благодарность всех оных
500 человек перерубил, и еще потом убил князя, а князеву жену с детьми и с
людьми, всего ста кибиток, увез к себе; 4) что он, Текей, чинил нападение
на Цеван Раптана шурина,Аюки ханова сына на дороге, который вез к нему
Цевану Раптану, в замужество сестру свою, и 5) что перехватил к себе
несколько российских купцов, кон от него, Цеван Раптана, следовали назад в
Россию” [7.311б.]. Әрине бұл сынаққа сылтау іздеу болатын. Сыбан Раптанның
көксеген мақсаты - қазақтың жері еді. Осы мақсатта ол 1710-1725 жылдар
аралығында қазақ жеріне бірнеше дүркін шабуылдар жасады. 1710-1716 жылдар
арасындағы жасаған жорығында ол Қазақ ордасына қарсы ең кемінде 20 мыңнан
әскер аттандырды [8.15б.]. Мұншама әскердің қанша қырғын
жасайтындығынкөзімізге елестетсек те жетеді. Жоңғарлар 1717 жылы Аякөз
маңында қазақтардың 30 мың жасағын талқандап жеңді [9.78-79б]. мұның
барлығы алдағы болатын үлкен қырғын: “Ақтабан шұбырынды, алқа көл
сұламаның” бастамасы еді.
Бұл уақыттарда Батыстағы алып көрші Ресеймен де қатынас бір қалыпты
өрбіді деп айтуға болмайды. Ресей қай заманда болмасын Қазақстанды
стратегиялық маңызы бар ел деп есептейтін. 1 Петр Қазақстанды Азияға
ашылатын қақпа ретінде бағалады. оның заманындағы Ресейдің Қазақстанға
қатысты ұстанған саясаты былай еді: “Политика России состояла в этот период
главным образом в том, чтобы превратить казахские степи в прочный и
надежный экономический и торговый мост, соединяющий ее со средней Азией и
другими Восточными государствами. И хотя это было лишь продолжением
политики России времен Ивана ІІІ и Ивана ІV, достаточно четко она стала
проявляться лишь с первой половины XVІІІв”. [10.55б.]. ресейдің түп мақсаты
қалайда болса Қазақстанды өзіне тәуелді ету болатын. Бұл бағыттағы саяси
амалдың басын әр түрлі мақсаттағы экспедицияларды желеу етіп, қазақ
даласының географиялық, экономикалық деңгейін көрсететін әртүрлі карталар
жасаудан бастаған. Бұл әрине жерінің жағдайын жақсы білген елді оңай ұтуға
болады деген құйтырқы саясатының көрінісі. одан әрі қарай Ресей бұл
бағыттағы жолды бекіністер салу арқылы қазақ жеріне дендеп енумен
ұштастырғаны белгілі.
Ал Тәуке хан ресеймен терезесі тең ел ретінде достық қарым-қатынаста
болғысы келді. Ол осы мақсатта Ресей еліне бірнеше елшілік жіберді. 1678
жылы Тобылғы Тәжім бастаған елшілікті аттандырды. Бұл елшілік екі ел
арасында ашық сауда-саттық қатынасын жандандыруды көздеді. Тәуке бұл
елшілікке үлкен үміт артқан көрінеді. Ол жөнінде В.Я.Басин өз еңбегінде
былай дейді: “Тауке возлогал надежды на это посольство: оно должно было
восстановить прежние политические и торговые связи. Поэтому он направил
вместе с посолбством много подарков для царского двора. В то же время
будучи сторонником укрепления русско-казахских связей, Тауке был против
превращения их в какие быть нибыло формы зависимости или даже
полуподданства”. [11.105б.]. тәуке хан қазақ жері арқылы өтетін сауда
керуендерінің елдіңэкономикасын дамытуға тигізетін әсерін зор екендігін
болжай білген хан. Сондықтан да өзі жіберген елшілікке арадағы үзілген
сауда байланысын қайта жандандыруды жүктеп отыр. Тәуке жоғарыдағы аталған
мақсаттағы қатынастарды жандандыру үшін 1689 жылдың аяғы – 1690 жылдардың
басында Тұманша бастаған елшілікті қайта аттандырады. Бірақ бұл елшілік те
нәтижелерге қол жеткізеді деп айта қою қиын. Не болса да елшілік жіберу
саясатын Тәуке одан әрмен жалғастырып, 1690 жылы Тобылғы сый-сыяпатын
артқан Қабайды екі ел арасындағы дәнекерлікке жібереді. Елшілік Тәукенің
шынайы қатынас жасауға өте мүдделі екендігін бүкпесіз жеткізеді. Осы
уақыттарда бұлармен қатар сары және Келдей басқарған елшіліктер де өзара
келісімдер жүргізіп жатқан болатын. Оларды орыс әкімшілік басшылары
жасақтарының шабуылына кінәлі деген сылтаумен тұтқынға алады. Екі ел
ортасындағы қатынасқа тың серпін беру үшін және Келдейді босатуды сұрап,
Тайқоңыр Құлтабайды мәмілегерлікке жібереді. Ресей тарапы елшіліктің
өтінішін жерге тастамай Келдейді еліне қайтарады. Ол бастаған елшілерге
А.Неприпасов, Трошин; Скибиндерді қосып жібереді. Осы елшілерді
қабылдағанда Тәуке өзінің Түрік сұлтаны мен Қызылбас шаһынан кем еместігін
тілге тиек етіп, орыс елшілеріне қазақтармен тең дәрежеде қатынас жасау
керек екендігін ескерткендей кейіп білдіреді. Тәуке тұсындағы екі ел
арасындағы қатынастың салқын тартуына шекара маңындағы қолайсыздықтар әсер
еткендей. Шекарадауының үлкен жанжалға ұласпау себебі: “екі елдің де
қолының бос еместігі – біреуінің Швециямен, енді біреуінің жоңғар
мемлекетімен соғысып жатуында” [12.35б.] болатын. Міне, көріп
отырғанымыздай ресеймен де екі ортадағы қатынас Тәуке ханның шынымен
жақындасу ниетіне қарамастан өте салқын болды. 1686-1693 жылдар аралығында
Ресейге бес елшілік барады, олардың көбі үлкен жетістіктерге жете алмай
нәтижесіз қайтады.
Сыртқы саяси жағдайдың қазақ хандығы үшін өте қолайсыздығын жете
түсінген Тәуке орыспен, Орта Азия хандықтарымен достық, татулатықта болуға
ұмтылады. Тәуке таққа отыра салысымен ел ішіндегі жағдайдың тұрақты
болуына, хандықтың берік болуына, елдің тәуелсіздігінің баяндылығы үшін
үлкен еңбек етеді. Оның жүргізген реформаларының басты бағыты – елдегі
тұрақтылық пен қауіпсіздікке негізделген еді. Ойын жүзеге асыру үшін Тәуке
жанына руға беделді би, батырларды топтастырады. Солармен ақыл-кеңес құра
отырып, реформалық қадамдарын жүзеге асырады. Бұл жолдаол, біріншіден, ел
ішіндегі жайлау, қыстау үшін болатын дауларды тыюға бар күшін салады. Әр
рудың көшіп-қонатын жерлерінің шекараларын анықтап, басқа біреудің немесе
рудың жерін пайдаланбауды қатаң қадағалауға алады. Жайлау, қыстау, т.б.
көлемді дауларды шешуді билер кеңесінің құзырына береді. Өзіне дейінгі
аталар салған жол-жоралғыларды билердің көмегімен бір жүйеге түсіріп,
реформалайды. Шын мәнінде Тәуке хандық құрған уақыт - қазақ еліндегі “қой
үстіне бозторғай жұмыртқалаған” кезең. Бұл Тәукенің көрегендік саясаты мен
қазақтың сол тұстағы атақты билерінің үлкен қоғамдық-саяси қызметінің
арқасында мүмкін болған, қазақ елінің кемелдену дәуірі еді. Ол туралы
белгілі заңгер-ғалымдар С.Сартаев пен С.Созақбаев: кейінгі - Өзбекұлы
Б.Қ. “Асқан көрегендігінің арқасында өзінің айналасына ұлы жүзден Төле
ьиді, орта жүзден Қаз дауысты Қазыбекті, кіші жүзден Әйтекені кеңесшілер
ретінде үлкен реформаторлық қызметке өте лайықты тарта білді” [13.3б.]
дейді. Бұл Тәуке саясаты мен белгілі билердің ой-иірімдерінің астастығын
дәлелдеп көрсетті.
Бұл уақытта қазақ хандығы монархия мен аристократиялық республиканың
элементтерінен тұратын далалық мемлекеттің дәстүрлерін бойына жинақтаған
ирархиялық әлеуметтік-саяси құрылым болды.[14.16б.]. Енді дәл осы кезенде
билер институты ерте дәуірлерден бастау алатын дәстүрлі сот билігін
жүргізудің барлық тарихи тәжірибесін бойына сіңірген, қоғам өміріндегі өте
тиімді, оның барлық талап-тілектерін қанағаттандыруға бірден-бір қабілетті
жүйе болып табылады. Билер институтының кемелденуіне, әрине ғұн, үйсін,
т.б. дәуірлерінен бастау алып, кейінгі қазақ хандығына игі дәстүрді
жалғастырған атақтыбилердің сіңірген еңбегі өте зор. Осы тұстағы қазақ
билерінің қоғам өмірінде, саяси жүйеде алатын орнын академик М.Қозыбаев
былай тұжырымдайды: “Халқымыздың ата-дәстүрін, саяси мәдениетін, дала
заңын, шежіре тарихын жетік білетін, шешендік өнерін игерген еліміздің
атақты билері халық санасын қалыптастыруға үлес қосқан кемеңгер замана
идеологтарына айналады” [15.2б.].
Біз қарастырып отырған уақыттағы елдегі қадыптасқан саяси-әлеуметтік
жағдай қазақ қоғамы үшін мынандай үлкен міндеттерді шешуді алға тартты:
1) елді сыртқы жаудан қорғау, елдігімізді сақтап қалу;
2) ел ішіндегі руаралық татулықты қалыптастыру, оны жалпы қазақ
мемлекеттілігінің біртұтастығы, мызғымастығы деген идеологиямен қабыстыру;
3) мемлекеттік құрылымдардағы дамуды тежейтін тетіктерді реформалау
және елдің шаруашылық, мәдени гүлденуін қамтамасыз ету.
Бұл міндеттерді шешу ауыртпалығы сол кездегі халыққа етене жақын топ –
билерге түсті. Сондықтан да осы тұстағы мемлекеттік дәрежеде ойлай білген
билер, тағы басқа қоғам қайраткерлері өздерінің саяси-құқықтық
көзқарастарында, ілімдерінде, ой-пікірлерінде біріншіден, ел бірлігі,
тұтастығы, тәуелсіздігі деген ой тұжырымдарға басымдық беріп, бұл саладағы
жалпы ұлттық концепцияны жасауға ұмтылды. Бұл сол тұстағы қоғамдық-саяси
ойдың негізгі анықтаушы бағытына айналды. Екіншіден, саол уақытқа дейінгі
елді билеудің дәстүрлі жол-жоралғысының заман талабына сәйкес
келмейтіндігін. оның елдің біртұтастығына сызат түсірерлік күшке айналып
бара жатқандығын сезінген билер тобы Тәуке ханмен, басқа да қоғам
қайраткерлерімен біріге отырып, мемлекеттің басқару жүйесінде көлемді
реформалар жасауға ұмтылды. Үшіншіден, елде жүргізілген құқықтық
реформалардың басы-қасында жүріп, оны жетілдіру жөніндегі құнды пікірлерін,
ұсыныстарын айтып, жұйелеуге қатысты.
Міне, осындай қазақтың қоғамдық-саяси және құқықтық ойының дамуына
қомақты үлес қосқан, қазақтың ұлы жырауы, әрі белгілі биінің бірі – Бұқар
Қалқаманұлы болатын.
Енді осы кезендегі қазақ қоғамындағы саяси құрылымдық жүйенің
ерекшеліктеріне тоқталып өтейік. Бұл тұста мемлекет басында хан тұрды. Хан-
Елбасы мемлекеттің әскери қауіпсіздігін ұйымдастыру, өлім жазасына кесу
немесе кешірім жасау құқықтарына ие. Хан өзге мемлекеттермен келіссөздер
жүргізіп, соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешкен. Хан билігі мұраға
қалдырылмайды. Яғни қазақтардың саяси құқығы бар екендігінің маңызды
көрсеткіші хандарды сайлау институты болатын немесе, дәлірек айтқанда,
қоғамдық пікір бойынша басшы ретінде танылған Шығыс төрелерінің билігін
бекітудің заңдылық іс-жосығы еді. Тарихтан белгілісі – ең лайықты деген
үміткер Хан сайланып, оны ақ киізге салып көтеріп, жария ететін.
Шын мәнінде қазақтардың ортағасырлық қоғамында сол кездің өзінде-ақ
билікті бөлудің өзіндік жүйесі қалыптасқан болатын. Хан билігі институты
өзінің монархиялық табиғатына қарамастан, сайлану мүмкіндігін сақтағанын
атап өттік.
Қазақ қоғамындағы биліктің, ерекшелігі билік иелерінің тағайындалуы
мен сайлануынан гөрі, олардың танылуында, яғни басқарушының лауазымды,
еңбегі сіңген құрметті атақ екендігіне еді. Сайланған Ханды ақ кигізге
салып көтеру немесе билерге сот-әкімшілік, әскери-саяси және дипломатиялық
қызметке мерзімі шектелмеген рұқсат беру салт жорасы тек халық таныған
жағдайда ғана жасалатынының куәсі. Бұл ерекшелік сондай-ақ қазіргі заманда
кеңінен таралып отырған ірку мен қарсы әсер жүйесінде ұқсас билік өкілдігін
тежеу түрінде де байқалған. Хандар ақырғы шешімді қабылдауға заң жүзінде
ғана құқығы болған, ал іс жүзінде ол Хан кеңесінде әр түрлі мемлекеттік
мәселелерді талқылау кезінде көпшілік пікірмен санасуға мәжбүр болған, ал
сол кеңестерде қатардағы адамдардың мүддесін халық ортасынан шыққан билер
қолдап отырған. Биліктің жекелеме институтарының сайланатын тәжірибесінің
кеңінен таралуы нәтижесінде билік ресурстарын өзінен өзі ұдайы қайталанып
тұруы жүзеге асып отырды, ал бұл болса жоғарғы топтың (элитаның) қоғам
талаптарына деген төзімділігін арттырады. Міне, осы фактілердің барлығы
Қазақ мемлекетінің белгілі бір саяси құрылымы мен билік институттарын
қалыптастырды.
Демек, XVІІ-XVІІІ ғасырлардағы Қазақ мемлекеті монархия мен
аристократиялық-демократиялық республиканың элементтерінен тұратын, дала
демократиясының дәстүрлерін бойына жинақтаған иерархиялық әлеуметтік-саяси
құрылым болды. Жыл сайын Хан мен бірге жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге
ру ақсақалдары мен билері, батырлар қатысатын Құрылтай шақырылып отырды.
Беделді рубасылары Елбасы жанынан Билер алқасын құрды. Мұнан басқа, жоғарғы
билікорганы құрамына аристократ-сұлтандар кеңесі мен сұлтандар кеңесі
кірді. Әрбір кеңес жеке дара билік институты ретінде қызмет атқарған. Енді
Қазақ мемлекетінің саяси құрылымындағы жоғарыда атап өткен билік
институттарына жеке-жеке тоқталып өтейік.
Билер институты. Жалпы кеңесті үш жүзден халық сайлаған беделді билер
тобы құрған. Билер алқасын үш жүздің төбебилері басқарған. Төбебиді әр жүз
өз ішінде сайлап, жоғары кеңеске ұсынған. Билер алқасының саяси институт
ретінде атқаратын негізгі функциясы – мемлекеттегі сот билігі. Яғни,
олардың міндетіне мемлекет ішінде болатын дай-дамайларды шешу кіреді. Билер
алқасының мемлекеттегі Заң шығару процесіне тікелей қатысы бар. Мысалы,
тарихтан белгілі ұлы жүздің төбе биі – Төле, орта жүздің төбе биі -
Қазыбек, кіші жүздің төбе биі - Әйтеке билер құрастырған “Таңбалы тастағы
заңдар жинағы шын мәнінде қазақтың тұңғыш Конституциясы болды[1]. Қазақтың
барлық билері өз абыройын, халық арасындағы беделін өзінің шешендігімен,
тапқырлығымен, көрегендігімен жинай білген. Ш.Уәлиханов өзінің “Сот
реформасы туралы жазбасынан: “Қырғыздарда (қазақтарда) би атағын беру халық
тарапынан формалды түрде сайлаумен және халыққа билік жүргізіп отырған
өкімет тарапынан бекітумен байланыстырылған емес. Қырғыздарда бұл құрметті
атақты тек шешендігімен жалғасып жатқан сот әдетіндегі қызметі терең білім
ғана беретін... Бидің маңызды беделге негізделген және бұл сот тәжірибесіне
берілген патент тәрізді болған”,[2] – деп жазады. Жекебастық және ұжымдық
құқықты бұзуға байланысты пайда болған жан-жалды шешудің тетігі сол
қызметін және, сонымен қатар, әкімшілік билікті атқаратын Билер алқасы еді.
Демек, Билер алқасының екі негізгі функциясы бар, олар: саяси қызмет және
әлеуметтік-құқықтық қызмет. Саяси қызметі: билік құрылымының мүдделерінің,
ру-тайпалар басындағылар мен халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарын
үйлестіру. Әлеуметтік-құқықтық қызметі: азаматтық, мүліктік, жер мәселесі,
жайлау мен көші-қон жолдарын, су көздерін бөлу сияқты шаруашылық-
экономикалық мәселелерді реттеу және рулар арасындағы дауларды шешу[3].
Жалпы билер институты әрқашан қазақ даласында демократиялық дәстүрлердің
сақталуын билеушілердің талап етіп отырғандығын тарих беттері көрсетеді.
Аристократ-сұлтандар кеңесі. Биліктің бұл өкілдері, айтып
өткеніміздей, Құрылтайға кіретін лауазымдар. Кеңесті үш жүз сияқты ірі үш
әкімшілік-территориялық бірліктердің басшылары, яғни Жүз басшылары
басқарған. Жүз басшыларын әр жүз өз ішінде сайлап, “ақ кигізге салып хан
көтерген”. Жүз басшылары мен басқа да сұлтандар Ұлы ханға яғни мемлекеттің
Елбасына бағынады. Олардың негізгі міндеті - әрқайсысы өз құрамында, өз
ұлысында билік жүргізіп, мемлекеттің ортақ заңы бойынша тәртіп орнату.
Сонымен қатар Жүз басшыларының өз құрылымдарының шеңберінде заң шығару
функциясын орындап, құрылым ерекшеліктеріне байланысты жарлықтар шығаруына
құқы болған Бұл мәселелер бойынша Жүз басшысына сол жүздің төбебиі бастаған
билер тобы мен батырлар тобыкөмектесуге міндетті болды. Құрылтайда бұл
кеңес саяси институтретінде мынадай негізгі 3 мәселені қарастырған:
1. Өз алдына ерікті ел болу, өзін өзі меңгеру;
2. Шаруашылықты, экономиканы дамыту;
3. Ынтымақты болу, Отанын,елдігін қорғау;
Батырлар кеңесі немесе Қорғаныс мәселелерін шешу коллегиясы. Бұл
кеңстің негізгі функциясы: қорғаныс стратегиясын құру, Қазақ мемлекетінің
соғыс жүргізу тактикасын дамыту, мемлекет шекарасын дамыту, мемлекет
шекарасын күзету мәселелерін шешу, кеңес мүшелерін бүкіл қазақ руларынан
сайланған, батырлығымен, соғыс жүргізу өнерімен көзге түскен белді батырлар
құрған. Кеңестің жалпы қарулы күштердің Бас қолбасшысы басқарған. Бұл
лауазымға иісі қазаққа әйгілі ерлігімен, қолбасшылық дарынымен,
ұйымдастырушылық қабілетімен аты шыққан батыр сайланған. Айта кететін бір
мәселе – Бас қолбасшы лауазымына әр ұрыс қимылында, әр соғыста кеңес
беруден өткен жаңа батырдың сайлану мүмкіндігі. Яғни, Басқолбасшылық
лауазымы жеке бір адамға бекітілмейді. Жалпы Қазақ мемлекетінің әскері
батырлардың қаруланған қолынан құралады. Әрбір жүз, рудың әскери бөлімдерін
сол ру немесе тайпа сайлаған батыр басқарады. Олардың өз тулары, таңбалары
мен әскери ұрандары болады. Бірақ жалпы әскер ұрысқа аспан түстес ту
астында аттанады. XVІ ғасырдың аяғынан XVІІІ ғасырдың бірінші жартысына
дейінгі аралықта Сығанақ және Түркістан қалалары Қазақ мемлекетінің саяси
орталығы болды. Осы қалаларда ханның тұрақты ордасы және халық кеңестері
институттары орналасты. Сыр бойындағы қалалар Қазақ мемлекетінің саяси-
әлеуметтік орталығы ғана емес, бүкіл қазақ даласының кілті болды. Бұл
қалалар Қазақ мемлекеттігі үшін стратегиялық маңызы бар объектілер болып
танылды. Сондықтан хандық кеңес мемлекеттің бұл шебінде үнемі тұрақты әскер
ұстауға мәжбүр болған. Жоғарыда атап өткеніміздей, Қазақ мемлекетінің
Қарулы күштері әр түрлі рулардың қаруланған жасақтарын тұрған және олар
бейбіт кезеңдерде қызметін тоқтатып, таратылып отырған. Ал тұрақты әскер
қызметін төлеңгіттер тобы, яғни ұлттық ұлан ретінде түрлі рулардың әбден
шыңдалған ер-жүрек жігіттерінен іріктелген жауынгерлер атқарды. Ұлттық ұлан
– төлеңгіттер жасағы Елбасыға тікелей тәуелді болды.
Ханның кеңесшісі. Бұл қызметті Қазақ мемлекетінің тарихындаәдетте
импровизатор жыраулар атқарған. Жырау сонау көне замандардың өзінде өз
халқының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы, ретінде танылған, ел арасында өте
беделді адам болған. Жырау беделі жағынан қара халық арасында ханнан да
жоғары тұрғандығын көптеген тарихи деректердәлелдейді. Бұл қызметтің бңр
ерекшелігі, жырау үнемі ханның ордасында болуға тиісті де міндетті емес. ол
өз өмірін ел арасында өткізіп, кез келген шаңырақтың құрметті қонағы болып,
ел жағдайын біліп, оны Елбасыға жеткізіп отырған. Өзінің сындарлы
жырларымен ханға тоқтау айтқан, ақыл-кеңес берген. Демек, жырау ордада
уәзір қызметін емес, тек кеңесші қызметін атқарған және ол Хан кеңесіне
қатысуға міндетті емес еді. Қазақ мемлекетінің тарихи дамуының әр кезеңінде
Елбасшы кеңесшілері болған Асанқайғы, Қазтуған, Доспанбет, Шалкиз, Жиенбет,
Марғасқа, Ақтамберді, Тәтіқара, Бұқар сияқты ірі тарихи тұлғалар өз тарихи
миссияларын орындап кетті Мысалы Ш.Уәлиханов айтқандай, “көшпенділердің
философы” атақты Асанқайғы Сәбитұлы Қазақ хандығының негізін салушылардың
бірі Жәнібек ханға кеңесші болған. Осы қызметті атқарып, ол мағынасы
жағынан утопиялық болса да, мемлекеттік маңызы бар “Жерұйық” идеясын алға
тартады. Яғни ол: “Жерұйықты мекендеген жұрттың бай-кедейі жоқ, бәрі тең,
барлығы шат-шадымен, бақытты өмір өткізеді”, - деп атап өткен. Бұл Карл
Маркстің “комунизмнің идеясына мақсаты жағынан өте ұқсас екендігін көреміз.
Яғни ханның кеңесшісі мемлекеттегі бірден-бір идеолог қызметін қоса
атқарған, жалпымемлекеттік идеологияны насихаттаумен айналысқан. Соғыс
жағдайында қара халықты жауға қарсы ұрысқа шақырып, жігерлендіріп отырған,
саяси маңызы бар ұрандар тастаған.
Міне, көріп отырғанымыздай, қазақтарға тән мемлекеттің пайда болу
процесі мен Қазақстан Республикасы егемендігінің қалыптасуы әр кезеңдерде
әр алуан нысанда, өте күрделі және бұралаңды жолдармен жүзеге асса да
ұлттық мемлекеттің дамутұрғысынан алғанда, біртұтас тарихи процес болып
табылады. Қазақ халқының ата-тегі, айтып кеткеніміздей, өздігінен рулық
және тайпалық қауымға, ал сонан соң тайпалық одақтарға бірікті. Олардың
әлеуметтік және саяси дамуының ерекшеліктері нақты географиялық және
климаттық ортаға сай күнкөрістің қазақтарға тән өмір салты мен көшпелі
өндірістік әдістің табиғи қажетіліктерімен, сыртқы жаулардан қорғау
мүддесіне сәйкес анықталып отырады [6].
Ұлтымыздың тарихымен бірге жасап келе жатқан мұра мәдениетекені
белгілі. Оның дамуы дәстүр арнасын талап етеді. Сондықтан қазіргі мәдениет,
өркениет өрбуінің әрбір қадамы ескі мен жаңаның тарихи сабақтастық үйлесімі
арқылы ғана жарасымдылық табады. Осы тұрғыдан алғанда, жаңалық атаулыға сын
көзбен қарап, мәдениеттегі тарихи дәстүрден аулақтап қалмауымыз тиіс. Яғни
біз өзіміздің адамзат тарихында жеке мемлекетіміздің, мәдениетіміздің және
өзіндік ерекше өркениетіміздің болғандығын жария етуіміз қажет. Бұл,
бірінші кезекте, “қазақтарда мемлекет, жалпы саясат болған емес деген
жаңсақ пікірлерге тойтарыс беріп, қазіргі өмір сүріп жатқан
республикамыздың жоқтан пайда болмағанын дәлелдеу. Яғни қазіргі Қазақстан
Республикасының, Қазақ мемлекеттілігінің түбірі сонау ғасырлар қойнауында
жатқандығын көрсету, жастардың сана-сезіміне ұлттық құштарлық пен
сүйіспеншілік сезімін егу, өз халқына деген ықыласын арттыра түсу.
Жастардың рухани-психологиялық қасиеттерінде ұлттық намыс пен ұлтжандылықты
дамытуға қазақ мемлекетінің тарихы ықпал етуге тиіс.
1.2. Бұхар Қалқаманұлының өмірі және ортасы.
Бұхар жырау кім, қай жерде туып өскен, өскен өмір ортасы, балалық шағы
қандай болған, қай жерде қайтыс болған? Бұл жөнінде әр түрлі пікірлер баспа
бетін көріп келеді, айтылып жатқан сөздер де әр түрлі болғандықтан және
зерттеу жұмысының аздау болғандықтан және зерттеу жұмысының аздау
болғандығынан, мәселеге кеңірек тоқтауды жөн көрдік.
Бұхар жырау ХҮІІ ғасырдың екінші жартысында Баянауыл өңіріндегі сулы,
нулы, табиғаты ерекше сұлу Сұңқария деген жерде дүниеге келіп, келесі ХҮІІІ
ғасырдың сексенінші жылдарында, жасы тоқсаннан асқан кезде қайтыс болғаны
байқалады.
Бұхар жыраудың айтқан өсиеті бойынша ол өлгеннен кейін, сүйегін Арқа
жұртшылығы үлкен қошаметпен оның өзі қалаған жеріне қойған екен. Ұрпақтары
құрмет тұтып, қастерлеп келген бұл зират дәлірек айтқанда қазіргі Қарағанды
облысы Ульянов ауданы “Озерный” совхозының территориясына орналасқан.
Шалқар аталатын таулы, орманды, гүлді шөбі мол, аса көрікті бұл мекен
қазіргі Баянауыл ауданы Октябрьдің 40 жылдығы атындағы совхоздың күнбатыс
шекарасынан тоғыз шақырымдық жерде. Ертеде бұл өңір Баянауыл әкімшілігіне
қараған.
Бұхар жыраудың қабірін кейінгі ұрпақтары ұмытпай басына әр кезде
белгі қойып отырған. Соның бірі Әтшәр Зейнешев деген кісі ертеректе
бабасының қабірінің басына оның туған және қайтыс болған жылдарын (1698-
1793) көрсетіп тастан белгі қойса, бертін келе Алматының тұрғыны, соғыс
және еңбек ардагері Нағи Ахметов деген кісі тотықпайтын ақ темірге 1695-
1787 жыл деп ізгі ниетпен белгі соғып кетіпті.
Ал осының қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екендігі жайында айтылған
нақтылы әрі дәлелді пікір әзірге жоқ. Сондықтан да Бұхар жыраудың туған
және өлген жылдары туралы деректер әр жерде әр қалай жазылып жүр. Мысалы,
Қазақ совет энциклопедиясының екінші томында Бұхар жырау 1668 жылы туып,
ұзақ ғұмыр жасап 1781 жылы қайтыс болғандығы көрстеліген, Үлкен совет
энциклопедиясы мен қысқаша әдеби энциклопедиясында 1693-1787 жылдар деп
көрсетілсе, кейбірр авторлар Абылай ханмен бір жылда (1781 ж.) қайтыс болды
деп есептейді.
Ал Бұхар жырау өзінің ”Ей Абылай, Абылай” деп басталатын жырында
”менің жасым тоқсан үш, мұанан кейін сөз айту, маған болар ауыр күш” дейді.
Бұған қарағанда тоқсан үш, тоқсан төрт Бұхар өмірінің шегі жеткен жері дер
болжам айтуға болады.
Бұхар жыраудың арғы атасы Қаражас екндігі Қазақ совет
энциклопедиясының 2- томында (532 бет) айтылған. Қаржастың үшінші баласы
Алтынордадан Артық, Жолымбет, Мәмбет, Келбет, Келімбет бес ұл бала, ал
Жолымбеттен Қалқаман, Назар; Қойсары, Ырысымбет туады. Жыраудың әкесі
Қалқаман батыр Тәуке ханның 90 мың қолын басқарған атақты қолбасшы Ақшаның
(Бөгенбайдың әкесі) сарбазы. Жеке басының ерлігімен көзге түскен айтулы
батыр. Сүйегі павлодардан 90 км жерде, бүгінде батырдың атымен жергілікті
халық атап кеткен Қалқаман поселкесінің жанында.
Бұхар жыраудың өз кіндігінен Ақбердіс, Жарылғап, Жанта есімді балалары
тарайды. Осы балалардан өрбіген ұрпақтардың көпшілігі бігінде Қарағанды,
Павлодар, Ақмола, Аламты облыстарында тұрады.
Нақтылы деректерге жүгініп, оқиғаны кеңірек қамтысақ ертеректе Есім
хан [1] өзбектің Тұрсын ханына шабуыл жасап ойсырата жеңіп, өзін өлтіріп,
оларға кеткен қазақтың 12 шаһарын қайтарыпты. Осы жорықта ерекше көзге
түскен Қанжығалы руынан шыққан Әлдеуін батырға Есім хан Түпкістан қаласын
билеуді тапсырады. Оның Қошқар және Ақша есімді екі ұлы осы жерде дүниеге
келіпті. Бұл жағдайдың Бұхар өміріне қатыстығы әкелі-балалы Әлдеуін, Ақша
батырлар тұсында Тәуке хан ордасында Баянауылдың Қаржас руынан шыққан
атақты Едіге бидің болуы еді. Қазақ совет энциклопедиясында ол ханның
беделді биі болғаны, асқан саясаткер адам екені және ел ішінде ”Ердің құнын
екі ауыз сөзбен бітірген” [2]- Едіге деп дәріптелгендінгі айтылады. Осы
бидің қасында тұстасы және ағайыны ретінде Жолымбет, Қалқаман бірге болады.
Ел аузында Жолымбет сөзге ұста болған деседі. Осы тұста Тәуке ханның
қасында орданың сыйлы адамы-Әнет баба да болған. Ол осы Едіге би, Айдабол
би, Толыбай сыншы, Қожаберген жырау, тағы да басқа Арқаның әйгілі билеріне
басшылық етеді. Оны халық арасына кең тараған ”Елім-ай дастанынан” көруге
болады.
Толыбай сыншы кенжесі ем Қожаберген,
Бата алғам Әнет пенен Әз-Тәукеден.
Күйзелген ел жағдайын көзбен көріп,
Өзегім өртенген соң айттым өлең.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қазақстан Республикасы өзі тәуелсіздігінің “сындарлы он жылын” артқа
тастады. Аталған он жылдан астам уақыт аралығында жас тәуелсіз мемлекетіміз
өзі тәуелсіздігін баянды етуге және мемлекетің болашақтағы жылжитын негізгі
бағыттарын айқындауға бар күшін жұмылдырған болатын. Мемлекетіміздің
болашақтағы асатын негізгі демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік
мемлекеттілікті жатқызамыз. Мемлекеттің көрсетілген бағыттары Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған қолданыстағы
Конституциясында көрініс тауып, бекіген болатын [1,4 б.].
Сонымен қатар бұл асқақ мұраттарды еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев
өзінің әр жылғы халыққа Жолдауында негізгі бағыт ретінде әрқашан атап
көрсетіп отырды. Президент соңғы халыққа Жолдауында ойын былай түйіндеген
болатын: “Біз үш принципті элементке: азаматтық қоғам институттарын
дамытуға, орталықсыздандыруға, тұрақты саяси-партиялық жүйе құруға ден
қоюға тиіспіз. Тұрақтылықты, демократияландыруды және азаматтардың
құқықтарын қорғауды нығайту жөніндегі қадамдар жасау қажет” [2,2 б.].
Еліміздің Конституциясында белгіленген және Елбасының жыл сайынғы
Жолдауында көрініс табатын бұл мақсаттарға өткеніміздің тарихи
тәжірибесінен сабақ алып, оның ізгілікті жақтарын бойымызға сіңіре отырып
жетеміз. Тарихқа көз жүгіртетін болсақ, әлемдік демократиялық дамуға үлкен
үлес қосқан мемлекеттік үлгілерді көптеп кездестіруге болады. Біздің жас
мемлекетіміз де бұл істен кемде емес. Сондықтан да біздің қазіргі
міндетіміз еліміздің өткен күндеріндегі тарихи тәжірибесінің жеткен
жетістіктерімен игіліктерін бойымызға жаңа лебізбен сіңіру болып табылады.
Қазақстан Республикасы болашақта Орта Азияның ең беделді де алдыңғы
қатарлы мемлекетерінің деңгейіне көтерілуді мақсат етіпотыр. Бұл “Қазақстан
– 2030” бағдарламасында [3] өзінің толық және айқын көрінісін тапқан
болатын. Сонымен бірге Қазақстанның 2030 жылдары Орталық азиялық
барыстардың қатарына ілігуі халықтың ұлттық санасын жаңғыртуға тікелей
байланысты. Халқымыздың ұлттық санасын қайта түлету жолында боларлық өткен
күндеріміздің қатпарында тасалап жатқан рухани жәдігерлеріміз баршылық.
Солардың ғылыми объективті бет-бейнесін жасап, санамызда тәуелсіздік
мұраттары аясында қайталап орнықтыру қажет деп ойлаймыз.
Елді елдікке, ынтымаққа, бірлікке бастайтын және сол жолда жанын сала
күрескен саяси қайраткерлерді туғызатын – заман. Қазақ халқы өзінің бұрыңғы-
соңғы тарихында небір қилы замандарды өткізген. Тарихтың терең-терең
қатпарларына көз жіберер болсақ, елдің есі мен санасында ұзақ уақыттан бері
сақталып келе жатқан небір орасан оқиғалардың салиқалы соқпақтарынан
аңғарамыз. Сол соқпақтардың бойында еліне елеулі еңбек сіңіріп, қаһармандық
қызмет атқарған ірі-ірі тұлғалардың өмірі мен тарихта қалдырған іздері әлгі
күнге дейін сайрап жатыр. Халық өз басына қатер төнген шақтарда, тағдыры
таразы басына түскен алмағайып сәттерде бар күш-қйратын, әлін зобалаңға
қарсы қойып, ақыл-парасатымен, білімімен, білегінің күшімен арашаға түсіп,
сол жолда шыбын жанын аямаған, ұлтының тәуелсіздігін, бостандығын қорғаған
нар тұлғалы, алып азаматтардың ерлігін де, есімін де еш уақытта ұмытпайды.
Қайта уақыт өткен сайын қадыр-қасиетін арттырып, асқақтата түседі.
Көп жылдар бойы ұлтымыздың тамыры тереңге кеткен тарихы және елдің
бостандығы тәуелсіздігі үшін күрескен аяулы тұлғалардың есімін атауға
комунистік-тоталитарлық жүйе тиым салды. Керісінше, комунистік-тоталитарлық
идеологияның үстемдік етуімен басылған әдебиеттерде пролетариаттың ұр да
жық әрекеттерімен көрінген адамдары дәріптелінді, оларды зерттеп,
насихаттауға мемлекет тарапынан ерекше көңіл бөлінді.
Тек тәуелсіздікке жеткеннен кейін ғана тарихымызға деген құштарлық
арта түсіп, мемлекетіміздің өткенін тану, сол тарихта ғұмыр кешкен саяси-
құқықтық ой-пікірдің қайраткерлерін зерттеу мүмкіндігі туып отыр.
Осыған байланысты біртуар тұлғаларымыздың өмірі мен қызметін және
саяси-құқықтық көзқарастарын ғылыми тұрғыдан зерттеу және оларды халық
арасында насихаттау, әлемге идеялық ой-пікірлерін паш ету, мақтан тұту –
бүгінгі күн мұраты. Неге десек, саяси-құқықтық ой-пікір қайраткерлерінің
азаттық пен тәуелсіздікке, ағартушылық пен әлеуметтік прогреске,
реформаторлық қимыл-әрекеттеріне деген көзқарастарын зерттей отырып, бүкіл
тарихи процесті, эволюциялық және революциялық даму барысын жете түсінуге
болады.
Тарихи тұлғаларды терең зерттеу және насихаттау ұлттық сананы оятудың
ең негізгі факторы болып, келер ұрпақты патриотизм рухындамтәрбиелеуде
өлшеусіз роль атқаратын тарихтың дамуымен ғасырлар бойы дәлелденген
құбылыс. Тәрбиенің басы – тарих, сол арқылы патриотизмді күшейту – бүгінгі
күн мұраты. Патриотизмі жоқ ұлттың ұлт қауіпсіздігі өте осал, әлсіз. Міне,
сондықтан да “Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының
тұжырымдамасында” тарихтын сан қырлы салаларын терең зерттеумен қоса
“тамаша адамдар өмірі”... әдебиеттерін көптеп шығару да аса қажет іс” 1,-
деп атап көрсетілген. Бұл талап көп мәселені аңғартқандай және зерттеу
тақырыбымыздың көкейтестілігін арттыра түсетінін айқын байқатады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Бұқар жыраудың өмірі мен шығармашылығы туралы деректер тым шағын. Ең
ақыры туған, өлген жылдары да әр зерттеушіде әр қилы түсіндіріліп келеді.
Тек жыраудың жыр-толғаулары ақын әрі жинаушы М.Ж. Көпеевтің жазып
қалдыруымен бізге жетуінің өзі аса елеулі жәйт. Соңғы жылдары Пекин
қаласының кітапханасынан табылған отыз алты толғау да (тапқан тарихшы М.
Оразбай, жариялаушы әдебиетші-ғалым А. Сейдімбеков) үлкен үлес болып
қосылды. Бұдан тыс әйгілі жазушымыз С. Мұқановтың “Қазақтың XVІІІ-XІX
ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер” (Алматы, 1942) атты кітабындағы
мән-мағынасы зор бір топ жырлары да жыраудың жаңа бір қырларын ашуға
септігін тигізері сөзсіз. Сондай-ақ Бұқар жыраудың туған, өлген жылдары
жөнінде де тың талпыныс, ізденістер бар.
Бұқар жырау шығармашылығы ертеден бері үздіксіз зерттеліп келеді.
Бұған М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев,
Б.Кенжебаев, Х.Сүйінішәлиев, М.Мағауин, Ы.Дүйсенбаев, Қ.Мұхамедханов,
М.Жармұхамедов секілді зерттеушілер айтарлықтай үлес қосты. Аталған
зерттеушілердің тобы жырауды өзі айтқан тоқсан үште қайтыс болды деп
көрсетсе, енді бір тобы жүзден асып өлді деп жазады, алайда бұлардан
өзгешелеу тұрған бір дерек Е.Ысмайылов кітабында келтірілген. Бұл бойынша
жыраудың туған жылы 1685 деп, ал қайтыс болған мерзімі 1777 жыл деп
көрсетілген. Дәл осы деректің дұрыстығын әдебиетші Қ.Мұхамедхановтың “Семей
таңы” газетінде (13 май 1977ж.) жарияланған мақаласы да дәлелдеп берді. Бұл
мәліметті Бұқар жырау ұрпағы Қабыкен Қазиевтен жазып алған А.Сейдімбеков
деректері де толық растайды. Сол себепті жыраудың туған, өлген жылдары
туралы айтқанда осы мәліметтерді негізге алған жөн сияқты.
Бұқар жырау тек қазақ әдебиеті мен шешендік өнер тарихында із қалдырып
қана қойған тұлға емес, ол сонымен қатар қазақ философиясында, саяси және
құқықтық ой тарихында және т.б. ой орталардында ерекше орын алады. Бұқар
жыраудың философиялық дүниетанымдық мұраларын зерттеушілердің қатарына
А.Қасабековтің, Ж.Алтаевтардың, Сегізбаевтің жатқызуға болады.
Сонымен қатар Бұқар жырау қазақтың билік айту үрдісіне және қоғамдық-
саяси ойының дамуына еңбек сіңірген. Бізге жеткен Бұқардың артында қалған
өлең сөзімен өлең шумақтары көбінесе билік ісінде туып, артына мұра болып
қалып жатқан. Қазақстанның заң ғылымында Бұқардың қоғамдық-саяси және
құқықтық көзқарастарына алғашқылардың бірі болып А.Н.Тәуекелев өткен
ғасырдың 60 жылдарында зейін қойған болатын. Бұқардың саяси-құқықтық
мұрасын қазіргі кезде зерттеушілердің бірі елімізге белгілі ғалымдардың
бірі С.Өзбекұлы болып табылады. Бірақта бұл айтылғандардың барлығы Бұқар
жыраудың қазақтың билік айту ісінде алатын орны мен атқаратын қызметін
айқындауға жеткіліксіз. Себебі, Бұқар телегей теңіздей қоғамдық ойдың
өкілі. Оның қазақ еліндегі би ретіндегі қызметі мен билік-шешімдерін
қоғамдық-саяси оймен телімдестіре зерттеу қажет болып тұр. Бұл еңбек сол
үлкен істегі алғашқы қадамдары.
Зерттеу объектісі:
Магистрлік жұмыстың объектісі Бұқар жыраудың қазақ қоғамындағы саяси-
құқықтық ойдағы орны мен рөлі және оның билік шешімдері болып табылады.
Зерттеу пәні:
Зерттеудің нақты пәнін Бұқардың би ретіндегі қызметі, оның өскен
ортасы, құн дауы, мал-мүлік дауына қатысты билік шешімдері және оның қазақ
еліндегі билік жүргізуге, сыртқы саясат мәселесіне қатысты көзқарастары
құрайды.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері:
Магистрлік диссертеацияның негізгі мақсаты Бұқар жыраудың саяси-
құқықтық көзқарастары мен билік шешімдерін кешенді түрде жан-жақты зерттеу
және оның Қазақстанның саяси-құқықтық дамуында алатын орнын айқындау.
Осы мақсатқа жету үшін біз төмендегі міндеттерді шешуді өзіміздің
алдымызға қойып отырық:
- Бұқар жырау дәуіріндегі қазақ қоғамындағы қоғамдық-саяси жағдайды
және сол кезеңдегі мемлекеттік құрылымдағы ерекшеліктерді
айқындай;
- Бұқар жыраудың өмірі мен өскен ортасына қатысты қалыптасқан
пікірлерді саралау;
- Бұқар жыраудың хан кеңесшісі ретінде қызметін жеке алып зерделеу;
- Бұқар жыраудың мал-мүлік және құн дауларына қатысты билік
шешімдерін талдау;
- Бұқар жыраудың қоғамдық-саяси көзқарастарын саралау;
Зерттеу жұмысының метадалогиясы:
Магистрлік зерттеуде жалпы қоғамдық ғылымдарға ортақ және арнайы
танымдық әдістер: диалектикалық, синтездеу, тарихи салыстырмалы,
функционалды т.б. қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік көздерін жалпы және тақырыпқа қатысты нақты
әдебиеттердің және Қазақстан Республикасының Әдебиет және өнер институтының
қорларындағы деректер құрайды.
Диссертацияны жазу барысында ізденуші заң ғылымының белгілі өкілдері
Т.А.Ағдарбековтың, Н.С.Ахметованың, Т.М.Баймахановтың, Қ.А.Жиреншинің,
С.З.Зимановтың, З.Ж.Кенжеалиевтің, Т.М.Күлтелеевтің, Ғ.С.Сапарғалиевтің,
С.С.Сартаевтің, С.Өзбекұлының, М.Өсеровтің т.б. еңбектерінің теориялық
тұжырымдарын басшылыққа алды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Зерттеу жұмысында алғаш рет қазақтың белгілі жырауы Бұқардың қоғамдық-
саяси және құқықтық көзқарастары, билік шешімдері талданып, белгілі
деңгейде өз бағасын алуға ұмтылыстар жасап отыр.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
- Бұқар жыраудың қалыптасуына оның өскен ортасының тигізген ықпалы
көп болып табылады. Бұқар жырау жүз жастан аса жасаған тұлға;
- Бұқар жырау Абылай ханның бас кеңесшісі болып табылған және оның
кеңестері қазақ елінің елдігін сақтауға ерекше ықпал етті;
- Бұқар жыраудың мал-мүлік және құн дауына байланысты билік
шешімдері жалпы қазақ қоғамындағы билік айту дәстүрін белгілі
дәрежеге көтере алған құбылыс;
Магистрлік жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Магистрлік диссертацияның алдына қойған міндеттері оның мақсатына
сәйкес келеді және логикалық біртұтастықпен үндесіп жатыр.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, жеті бөлімшеден, қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1. XVІІ ғасырдың екінші жартысы мен XVІІІ ғасырдың аралығындағы
қазақ қоғамындағы саяси-әлеуметтік хал-ахуал
Қандай да болмасын тарихи тұлғаның белгілі кезең аралығында өмір
сүретіндігі мәлім. Сондықтан да ол өзі өмір кешіп жатқан тұста болатын
қоғамдағы саяси-әлеуметтік өзгерістердің әсерінен шет қалуы мүмкін емес. Ол
өзгерістер оның ой-өрісінің дамуына, саяси қызметі мен өмірлік
ұстанымдарының қалыптасуында өзіндік із таңбасын қалдырмай қоймайтыны
айқын. Олай болса тұлғаның өмір жолын, елі үшін еткен еңбегін, саяси-
әлеуметтік және құқықтық ой-иірімдерін зерделеуде, ол өмір сүрген үақыттағы
саяси-әлеуметтік жағдайларға зер салмай, ой тезінен өткізбей, оның
көзқарастарының астарына терең дендеп бойлап, бағалау мүмкін емес. Бұл
туралы ғұлама ғалым, академик С.Зиманов былай дейді: “Өткен дәуірде өмір
сүрген қайраткерлердің саяси көзқарастарын зерттеудің өзіне тән
қиыншылықтары бар. Қиындық - қайраткер өмір сүрген және туындылар жасаған
сол дәуір мен кезеңнің біртұтастық көрінісін азды-көпті болса да қалпына
келтіру, өзіне қоғам дамуының бағытын және қажеттілігін ұғыну, атап
айтқанда, әлеуметтік қатынастар саласында, саясатта және идеологияда.
Сомдап айтқанда, зерттеуші тарихқа кіруі қажет. Бұл оңай міндет емес. Бірақ
мұндай түсініксіз өткен құбылысты нақтылы-тарихи ыңғай туралы айту қиын-ақ.
Кейде бізден алшақта қалған қоғамдық-саяси қайраткерлерге баға беруде сол
кезеңнің тарихын және жағдайларын зерттемей, білмей ынта білдіретін
фактілермен де кездесіп қаламыз. осыдан мәселелерді ашуда субъективизм және
догматика туындайды” [1.25б.5б.]. Міне, бұл Әйтеке Бәйбекұлындай заңғар,
кең масштабтағы қоғам қайраткерін зерттеуде де бағана тұтар қағида.
Әйтекедей бәйтеректің өмір сүрген және қызмет атқарған уақыты қазақ
қоғамындағы бір ұрымтал, ел тағдыры таразы басына түскен және безбеннің қай
басының басарын болжап білу қиын уақытпен тұспа-тұс келді.
Осы кезеңде елдің сыртқы жағдайында өте шыңырауға жеткен қауіп те бой
көрсеткен еді. Шығыста қазақ еліне өзінің тырнағын батырудың жаңа фазасына
көшкен жоңғар қоңтайшылары шабуылын үдете түссе, ал батыста бір бүкпесі әр
уақытта ішінде тұратын орыс патшалығы өзінің жымысқы саясатында тың қарқын
қосуға ұмтылған болатын Ал діні бір Орта Азия хандықтарының достық сыңайы
белгілі-тұғын. Қытай елі де қазақ жұртымен қатынаста түрлі саяси әдістерге
көшуге сыңай таныта бастаған болатын.
Қазақ-жоңғар жанжалының бастауы әріден тамыр тартады. Бұл екі халық
бірімен-бірі әр уақытта жаугершілікте болған. жоқ. Тағдыр қосқан көрші
болғандықтан ара-кідік құдалықтың жолын жасап, ауық-ауық біріне-бірі
қонаққа барып мамыржай бейбіт өмір кешкен тұстары да болған. Және де екі ел
арасындағы текетіресте біреуінің жеңісімен аяқталып отырмаған. Бірде
біреуінің мерейі үстем болса, ал енді бірде екіншісі жеңіс тойын тойлап
жататын. Екі елдің қарым-қатынасын сипаттайтын бізге жеткен мағлұматтарды
саралап қарайтын болсақ, екі ел арасындағы қатынастар Батыр қонтайшы,
Халдан Бошақты және Сыбан Рабтан тұсында өте үлкен текетіреске, бітпес
жаулыққа ұласқанын көреміз. Жалпы “жоңғар” деген сөз монғол тілінде “сол
қанат”, “сол қол” деген мағына береді. Бұл батыс Монғолияны мекен еткен
тайпалардың атауы. Ойрат тайпалары туралы деректер бізге XІІІ ғасырдан
белгілі. Кезінде осы ойрат тайпалары Шыңғыс ханның әскерінің құрамына
кіріп, оның сол қанатын құраған. Міне, “жоңғар” сөзі осы уақыттан бастап
тарих сахнасына шығады. Әрине оларды барлығы дерлік бұлай атамаған.
Ойраттар түрікше “қалмақ” деген атпен белгілі болатын. Ал қытайлықтар
оларды “элюттар” деген көрінеді.
XІV ғасырда бірнеше монғол тайпалары “ойрат одағының” құрамына біріге
бастайды. Бұл одақтың негізін батыс монғолдық - торғауыт, шорыс, құшыт,
дербіт тайпалары құраған. Ал жоңғар хандығы XVІІ ғасырдың бірінші
жартысында өмірге келеді.
Жоңғар хандығының нақты өмірге келуін ғылымда 1635 жыл деп есептейді.
Осы тұста билік басына Қара-Құл тайшының баласы Батыр қонтайшы келеді. Бұл
қазақ-жоңғар кикілжіңінің жаңа дәуірінің басталғанын білдіреді. Өйткені ол
уақытқа дейінгі қазақ-жоңғар арасындағы талас-тартыс бір жүйелілікке,
мақсаттылық сипатқа ие болмаған еді. Батыр қонтайшының қазақ еліне деген
көз алартуы мақсатты, соңғы ниеті әбден айқын, тіс батырудың бастауы
болатын. Батырдың тұсында жоңғарлар қазақ еліне бірнеше мәрте
шапқыншылықтар жасайды. Оның біріншісі 1635 жылы болды.[2.271б.]. Бұл
шайқасты толыққанды сипаттайтын, оның соңы немен аяқталғандығы туралы толық
дерек жоқ. Бірақ та оның аяғы жоңғарлардың мерейінің үстем болғандығын
аңғартатындай. Осы 1635 жылдары басталған жоңғар шабуылы кейін де жалғасып
отырған. 1640 жылғы Батырдың қалың қолына Жалаңтөс Баһадүр 30 мың әскермен
күйрете соққы береді[3.432б.]. Кезінде Жалаңтөске “Аталық” атағы осы
жоңғарлармен ұрыста көзге түскені үшін берілген болатын. Батыр қонтайшы
тұсындағы екінші бір жойқын соғыс 1643 жылы болды. Батыр бұл жорыққа 50
мыңдай әскер жиыстырған. Жәңгір мен қонтайшы арасындағы бұл шайқас аңызға
сүйенсек жоңғар Алатауындағы Орбұлақ деген жерде болғанға ұқсайды. Осы
шайқаста қара құрым жоңғар қолына Жәңгірдің арқасында қазақ қолы төтеп
беріп, жеңіске жетеді. Неге десеңіз Жәңгір сұлтанда небәрі 600 қарулы атты
әскер ғана болған[Сонда.433б.] және де олардың арасында Ағынтай, Қарасай
сияқты дүлдүлдер жанқиярлықпен соғысқан болатын. Бұл оқиғаны тарихшы
Ә.Хасенов қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің
алғашқы ерлік беттері ретінде бағалайды. Батыр қазақтардан әбүйірі айрандай
төгілген бұл жеңілісінің есесін қайтармақ ниетпен, 1646 жылы қайтадан
қазақтарға жорық жасайды[4.52 б.]. Осы соғыстан кейін қазақ пен жоңғар
арасында қысқа уақыт бейбітшілік орнағандай болады. Бірақ бұл көпке
созылмайды. 1652 жылы ол қазақ еліне қайта соғыс бастайды. Бұл жолы Батыр
қазақтарды жеңген, бірақ бұл оның қазақтарды ақырғы рет жеңуі еді. Осы
шайқастан кейін бір жыл өткен соң олқайтыс болады. Оның орнын баласы Сеңген
басады. Көп ұзамай ол да ел ішіндегі билікке таластың құрбаны болып кетеді.
Орнына інісі Қалдан-Бошақты ел тізгінін ұстайды. Қалдан Бошақтының тұсында
Қазақстанның оңтүстік аумағындағы керуен жолындағы қалалар дүркін-дүркін
шабуылдарға ұшырайды. Әйтеке бидің Қалдан-Бошақтымен жекпе-жекке шығып сөз
сайыстыратын тұсы да осы кез.
Бірде қазақ елі онымен бітімге келуге ниет танытып, елші де жібереді.
Сол Тайкелтір бастап баратын қазақ елшілігінің құрамында қазақтың атақты
билерінің бірі Қазыбек те болып елшіліктен еліне ораларда “Қаз дауысыты”
атанып қайтады. Осы сапарында Қазыбек би қалмақ қонтайшысына былай деген
екен: “Біз қазақ... мал баққан елміз... ешкімге соқтықпай жай жатқан елшміз.
Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп,
найзаға үкі таққан елміз. Еш дүшпан басынбаған елміщ, басымыздан сөз
асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзымызды ақтай білген
елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды. ұл мен қызды қаматып отыра
алмайтын елміз. Сен темір де, біз көмір еріткелі келгенбіз. Екі еліктің
лағын, теліткелі келгенбіз. Сен қабылан да, біз арыстан, алысқалы
келгенбіз. Тұтқыр сары желімбіз, жабысқалы келгенбіз. Берсең жөндеп бітім
айт, бермесең тұратын жеріңді айт”.[5.3б.]. Міне, Қазыбектің сөзінен сол
кездегі қазақ хандығының айбарының қаншалықты асқақ болғандығын көруге
болады және жоңғармен арадағы қарым-қатынас та қандай бағыт ұстайтындығын,
елдікке елдік, жаулыққа жаулық танытатынын бүкпесіз ашып салып отыр.
Ал жоңғарлар XVІІ ғасырдың соңына таман қазақ елі үшін шынайы қауіптің
көзіне айналды. Ол туралы В.А. Моисеев былай дейді: “Война 1690г. положила
начало новой полосе вооруженных столкновений между ойратскими иказахскими
феодалами. Именно с этого времени Джунгария стала представлять главную
опасность, угрожающую независимость и самостоятельности феодального
Казахстана” [6.62б.]. Бұған билік басына Сыбан Раптанның келуі отқа май
құйғандай әсер етті. Сыбан Раптанның қазақ даласына бұлай шүйлігуінің бір
себебін белгілі тарихшы С.Асфендияров қытайлардың ығыстыруымен түсіндіреді.
Ал Сыбан Раптан болса өзінің қазақтарға жасап жатқан шабуылын Қытай
императорына жазған хатында былай деп түсіндіреді: “1) Что войну имеет он,
Раптан, с казахами поневоле; 2) что прежде сего сын хана хазацкого Текея
(т.е. Тауке) был в полону у Галдана, и Галданом отослан к Далай ламе; 3)
Что потом Текей просил его, Цеван Раптан о сыне, своем, чтобы от Далай Ламы
освободил и к нему доставил. По просьбе сей он, Цеван Раптан, исполнил, и
сына к нему, Текею, отослал с 500человек; но он в благодарность всех оных
500 человек перерубил, и еще потом убил князя, а князеву жену с детьми и с
людьми, всего ста кибиток, увез к себе; 4) что он, Текей, чинил нападение
на Цеван Раптана шурина,Аюки ханова сына на дороге, который вез к нему
Цевану Раптану, в замужество сестру свою, и 5) что перехватил к себе
несколько российских купцов, кон от него, Цеван Раптана, следовали назад в
Россию” [7.311б.]. Әрине бұл сынаққа сылтау іздеу болатын. Сыбан Раптанның
көксеген мақсаты - қазақтың жері еді. Осы мақсатта ол 1710-1725 жылдар
аралығында қазақ жеріне бірнеше дүркін шабуылдар жасады. 1710-1716 жылдар
арасындағы жасаған жорығында ол Қазақ ордасына қарсы ең кемінде 20 мыңнан
әскер аттандырды [8.15б.]. Мұншама әскердің қанша қырғын
жасайтындығынкөзімізге елестетсек те жетеді. Жоңғарлар 1717 жылы Аякөз
маңында қазақтардың 30 мың жасағын талқандап жеңді [9.78-79б]. мұның
барлығы алдағы болатын үлкен қырғын: “Ақтабан шұбырынды, алқа көл
сұламаның” бастамасы еді.
Бұл уақыттарда Батыстағы алып көрші Ресеймен де қатынас бір қалыпты
өрбіді деп айтуға болмайды. Ресей қай заманда болмасын Қазақстанды
стратегиялық маңызы бар ел деп есептейтін. 1 Петр Қазақстанды Азияға
ашылатын қақпа ретінде бағалады. оның заманындағы Ресейдің Қазақстанға
қатысты ұстанған саясаты былай еді: “Политика России состояла в этот период
главным образом в том, чтобы превратить казахские степи в прочный и
надежный экономический и торговый мост, соединяющий ее со средней Азией и
другими Восточными государствами. И хотя это было лишь продолжением
политики России времен Ивана ІІІ и Ивана ІV, достаточно четко она стала
проявляться лишь с первой половины XVІІІв”. [10.55б.]. ресейдің түп мақсаты
қалайда болса Қазақстанды өзіне тәуелді ету болатын. Бұл бағыттағы саяси
амалдың басын әр түрлі мақсаттағы экспедицияларды желеу етіп, қазақ
даласының географиялық, экономикалық деңгейін көрсететін әртүрлі карталар
жасаудан бастаған. Бұл әрине жерінің жағдайын жақсы білген елді оңай ұтуға
болады деген құйтырқы саясатының көрінісі. одан әрі қарай Ресей бұл
бағыттағы жолды бекіністер салу арқылы қазақ жеріне дендеп енумен
ұштастырғаны белгілі.
Ал Тәуке хан ресеймен терезесі тең ел ретінде достық қарым-қатынаста
болғысы келді. Ол осы мақсатта Ресей еліне бірнеше елшілік жіберді. 1678
жылы Тобылғы Тәжім бастаған елшілікті аттандырды. Бұл елшілік екі ел
арасында ашық сауда-саттық қатынасын жандандыруды көздеді. Тәуке бұл
елшілікке үлкен үміт артқан көрінеді. Ол жөнінде В.Я.Басин өз еңбегінде
былай дейді: “Тауке возлогал надежды на это посольство: оно должно было
восстановить прежние политические и торговые связи. Поэтому он направил
вместе с посолбством много подарков для царского двора. В то же время
будучи сторонником укрепления русско-казахских связей, Тауке был против
превращения их в какие быть нибыло формы зависимости или даже
полуподданства”. [11.105б.]. тәуке хан қазақ жері арқылы өтетін сауда
керуендерінің елдіңэкономикасын дамытуға тигізетін әсерін зор екендігін
болжай білген хан. Сондықтан да өзі жіберген елшілікке арадағы үзілген
сауда байланысын қайта жандандыруды жүктеп отыр. Тәуке жоғарыдағы аталған
мақсаттағы қатынастарды жандандыру үшін 1689 жылдың аяғы – 1690 жылдардың
басында Тұманша бастаған елшілікті қайта аттандырады. Бірақ бұл елшілік те
нәтижелерге қол жеткізеді деп айта қою қиын. Не болса да елшілік жіберу
саясатын Тәуке одан әрмен жалғастырып, 1690 жылы Тобылғы сый-сыяпатын
артқан Қабайды екі ел арасындағы дәнекерлікке жібереді. Елшілік Тәукенің
шынайы қатынас жасауға өте мүдделі екендігін бүкпесіз жеткізеді. Осы
уақыттарда бұлармен қатар сары және Келдей басқарған елшіліктер де өзара
келісімдер жүргізіп жатқан болатын. Оларды орыс әкімшілік басшылары
жасақтарының шабуылына кінәлі деген сылтаумен тұтқынға алады. Екі ел
ортасындағы қатынасқа тың серпін беру үшін және Келдейді босатуды сұрап,
Тайқоңыр Құлтабайды мәмілегерлікке жібереді. Ресей тарапы елшіліктің
өтінішін жерге тастамай Келдейді еліне қайтарады. Ол бастаған елшілерге
А.Неприпасов, Трошин; Скибиндерді қосып жібереді. Осы елшілерді
қабылдағанда Тәуке өзінің Түрік сұлтаны мен Қызылбас шаһынан кем еместігін
тілге тиек етіп, орыс елшілеріне қазақтармен тең дәрежеде қатынас жасау
керек екендігін ескерткендей кейіп білдіреді. Тәуке тұсындағы екі ел
арасындағы қатынастың салқын тартуына шекара маңындағы қолайсыздықтар әсер
еткендей. Шекарадауының үлкен жанжалға ұласпау себебі: “екі елдің де
қолының бос еместігі – біреуінің Швециямен, енді біреуінің жоңғар
мемлекетімен соғысып жатуында” [12.35б.] болатын. Міне, көріп
отырғанымыздай ресеймен де екі ортадағы қатынас Тәуке ханның шынымен
жақындасу ниетіне қарамастан өте салқын болды. 1686-1693 жылдар аралығында
Ресейге бес елшілік барады, олардың көбі үлкен жетістіктерге жете алмай
нәтижесіз қайтады.
Сыртқы саяси жағдайдың қазақ хандығы үшін өте қолайсыздығын жете
түсінген Тәуке орыспен, Орта Азия хандықтарымен достық, татулатықта болуға
ұмтылады. Тәуке таққа отыра салысымен ел ішіндегі жағдайдың тұрақты
болуына, хандықтың берік болуына, елдің тәуелсіздігінің баяндылығы үшін
үлкен еңбек етеді. Оның жүргізген реформаларының басты бағыты – елдегі
тұрақтылық пен қауіпсіздікке негізделген еді. Ойын жүзеге асыру үшін Тәуке
жанына руға беделді би, батырларды топтастырады. Солармен ақыл-кеңес құра
отырып, реформалық қадамдарын жүзеге асырады. Бұл жолдаол, біріншіден, ел
ішіндегі жайлау, қыстау үшін болатын дауларды тыюға бар күшін салады. Әр
рудың көшіп-қонатын жерлерінің шекараларын анықтап, басқа біреудің немесе
рудың жерін пайдаланбауды қатаң қадағалауға алады. Жайлау, қыстау, т.б.
көлемді дауларды шешуді билер кеңесінің құзырына береді. Өзіне дейінгі
аталар салған жол-жоралғыларды билердің көмегімен бір жүйеге түсіріп,
реформалайды. Шын мәнінде Тәуке хандық құрған уақыт - қазақ еліндегі “қой
үстіне бозторғай жұмыртқалаған” кезең. Бұл Тәукенің көрегендік саясаты мен
қазақтың сол тұстағы атақты билерінің үлкен қоғамдық-саяси қызметінің
арқасында мүмкін болған, қазақ елінің кемелдену дәуірі еді. Ол туралы
белгілі заңгер-ғалымдар С.Сартаев пен С.Созақбаев: кейінгі - Өзбекұлы
Б.Қ. “Асқан көрегендігінің арқасында өзінің айналасына ұлы жүзден Төле
ьиді, орта жүзден Қаз дауысты Қазыбекті, кіші жүзден Әйтекені кеңесшілер
ретінде үлкен реформаторлық қызметке өте лайықты тарта білді” [13.3б.]
дейді. Бұл Тәуке саясаты мен белгілі билердің ой-иірімдерінің астастығын
дәлелдеп көрсетті.
Бұл уақытта қазақ хандығы монархия мен аристократиялық республиканың
элементтерінен тұратын далалық мемлекеттің дәстүрлерін бойына жинақтаған
ирархиялық әлеуметтік-саяси құрылым болды.[14.16б.]. Енді дәл осы кезенде
билер институты ерте дәуірлерден бастау алатын дәстүрлі сот билігін
жүргізудің барлық тарихи тәжірибесін бойына сіңірген, қоғам өміріндегі өте
тиімді, оның барлық талап-тілектерін қанағаттандыруға бірден-бір қабілетті
жүйе болып табылады. Билер институтының кемелденуіне, әрине ғұн, үйсін,
т.б. дәуірлерінен бастау алып, кейінгі қазақ хандығына игі дәстүрді
жалғастырған атақтыбилердің сіңірген еңбегі өте зор. Осы тұстағы қазақ
билерінің қоғам өмірінде, саяси жүйеде алатын орнын академик М.Қозыбаев
былай тұжырымдайды: “Халқымыздың ата-дәстүрін, саяси мәдениетін, дала
заңын, шежіре тарихын жетік білетін, шешендік өнерін игерген еліміздің
атақты билері халық санасын қалыптастыруға үлес қосқан кемеңгер замана
идеологтарына айналады” [15.2б.].
Біз қарастырып отырған уақыттағы елдегі қадыптасқан саяси-әлеуметтік
жағдай қазақ қоғамы үшін мынандай үлкен міндеттерді шешуді алға тартты:
1) елді сыртқы жаудан қорғау, елдігімізді сақтап қалу;
2) ел ішіндегі руаралық татулықты қалыптастыру, оны жалпы қазақ
мемлекеттілігінің біртұтастығы, мызғымастығы деген идеологиямен қабыстыру;
3) мемлекеттік құрылымдардағы дамуды тежейтін тетіктерді реформалау
және елдің шаруашылық, мәдени гүлденуін қамтамасыз ету.
Бұл міндеттерді шешу ауыртпалығы сол кездегі халыққа етене жақын топ –
билерге түсті. Сондықтан да осы тұстағы мемлекеттік дәрежеде ойлай білген
билер, тағы басқа қоғам қайраткерлері өздерінің саяси-құқықтық
көзқарастарында, ілімдерінде, ой-пікірлерінде біріншіден, ел бірлігі,
тұтастығы, тәуелсіздігі деген ой тұжырымдарға басымдық беріп, бұл саладағы
жалпы ұлттық концепцияны жасауға ұмтылды. Бұл сол тұстағы қоғамдық-саяси
ойдың негізгі анықтаушы бағытына айналды. Екіншіден, саол уақытқа дейінгі
елді билеудің дәстүрлі жол-жоралғысының заман талабына сәйкес
келмейтіндігін. оның елдің біртұтастығына сызат түсірерлік күшке айналып
бара жатқандығын сезінген билер тобы Тәуке ханмен, басқа да қоғам
қайраткерлерімен біріге отырып, мемлекеттің басқару жүйесінде көлемді
реформалар жасауға ұмтылды. Үшіншіден, елде жүргізілген құқықтық
реформалардың басы-қасында жүріп, оны жетілдіру жөніндегі құнды пікірлерін,
ұсыныстарын айтып, жұйелеуге қатысты.
Міне, осындай қазақтың қоғамдық-саяси және құқықтық ойының дамуына
қомақты үлес қосқан, қазақтың ұлы жырауы, әрі белгілі биінің бірі – Бұқар
Қалқаманұлы болатын.
Енді осы кезендегі қазақ қоғамындағы саяси құрылымдық жүйенің
ерекшеліктеріне тоқталып өтейік. Бұл тұста мемлекет басында хан тұрды. Хан-
Елбасы мемлекеттің әскери қауіпсіздігін ұйымдастыру, өлім жазасына кесу
немесе кешірім жасау құқықтарына ие. Хан өзге мемлекеттермен келіссөздер
жүргізіп, соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешкен. Хан билігі мұраға
қалдырылмайды. Яғни қазақтардың саяси құқығы бар екендігінің маңызды
көрсеткіші хандарды сайлау институты болатын немесе, дәлірек айтқанда,
қоғамдық пікір бойынша басшы ретінде танылған Шығыс төрелерінің билігін
бекітудің заңдылық іс-жосығы еді. Тарихтан белгілісі – ең лайықты деген
үміткер Хан сайланып, оны ақ киізге салып көтеріп, жария ететін.
Шын мәнінде қазақтардың ортағасырлық қоғамында сол кездің өзінде-ақ
билікті бөлудің өзіндік жүйесі қалыптасқан болатын. Хан билігі институты
өзінің монархиялық табиғатына қарамастан, сайлану мүмкіндігін сақтағанын
атап өттік.
Қазақ қоғамындағы биліктің, ерекшелігі билік иелерінің тағайындалуы
мен сайлануынан гөрі, олардың танылуында, яғни басқарушының лауазымды,
еңбегі сіңген құрметті атақ екендігіне еді. Сайланған Ханды ақ кигізге
салып көтеру немесе билерге сот-әкімшілік, әскери-саяси және дипломатиялық
қызметке мерзімі шектелмеген рұқсат беру салт жорасы тек халық таныған
жағдайда ғана жасалатынының куәсі. Бұл ерекшелік сондай-ақ қазіргі заманда
кеңінен таралып отырған ірку мен қарсы әсер жүйесінде ұқсас билік өкілдігін
тежеу түрінде де байқалған. Хандар ақырғы шешімді қабылдауға заң жүзінде
ғана құқығы болған, ал іс жүзінде ол Хан кеңесінде әр түрлі мемлекеттік
мәселелерді талқылау кезінде көпшілік пікірмен санасуға мәжбүр болған, ал
сол кеңестерде қатардағы адамдардың мүддесін халық ортасынан шыққан билер
қолдап отырған. Биліктің жекелеме институтарының сайланатын тәжірибесінің
кеңінен таралуы нәтижесінде билік ресурстарын өзінен өзі ұдайы қайталанып
тұруы жүзеге асып отырды, ал бұл болса жоғарғы топтың (элитаның) қоғам
талаптарына деген төзімділігін арттырады. Міне, осы фактілердің барлығы
Қазақ мемлекетінің белгілі бір саяси құрылымы мен билік институттарын
қалыптастырды.
Демек, XVІІ-XVІІІ ғасырлардағы Қазақ мемлекеті монархия мен
аристократиялық-демократиялық республиканың элементтерінен тұратын, дала
демократиясының дәстүрлерін бойына жинақтаған иерархиялық әлеуметтік-саяси
құрылым болды. Жыл сайын Хан мен бірге жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге
ру ақсақалдары мен билері, батырлар қатысатын Құрылтай шақырылып отырды.
Беделді рубасылары Елбасы жанынан Билер алқасын құрды. Мұнан басқа, жоғарғы
билікорганы құрамына аристократ-сұлтандар кеңесі мен сұлтандар кеңесі
кірді. Әрбір кеңес жеке дара билік институты ретінде қызмет атқарған. Енді
Қазақ мемлекетінің саяси құрылымындағы жоғарыда атап өткен билік
институттарына жеке-жеке тоқталып өтейік.
Билер институты. Жалпы кеңесті үш жүзден халық сайлаған беделді билер
тобы құрған. Билер алқасын үш жүздің төбебилері басқарған. Төбебиді әр жүз
өз ішінде сайлап, жоғары кеңеске ұсынған. Билер алқасының саяси институт
ретінде атқаратын негізгі функциясы – мемлекеттегі сот билігі. Яғни,
олардың міндетіне мемлекет ішінде болатын дай-дамайларды шешу кіреді. Билер
алқасының мемлекеттегі Заң шығару процесіне тікелей қатысы бар. Мысалы,
тарихтан белгілі ұлы жүздің төбе биі – Төле, орта жүздің төбе биі -
Қазыбек, кіші жүздің төбе биі - Әйтеке билер құрастырған “Таңбалы тастағы
заңдар жинағы шын мәнінде қазақтың тұңғыш Конституциясы болды[1]. Қазақтың
барлық билері өз абыройын, халық арасындағы беделін өзінің шешендігімен,
тапқырлығымен, көрегендігімен жинай білген. Ш.Уәлиханов өзінің “Сот
реформасы туралы жазбасынан: “Қырғыздарда (қазақтарда) би атағын беру халық
тарапынан формалды түрде сайлаумен және халыққа билік жүргізіп отырған
өкімет тарапынан бекітумен байланыстырылған емес. Қырғыздарда бұл құрметті
атақты тек шешендігімен жалғасып жатқан сот әдетіндегі қызметі терең білім
ғана беретін... Бидің маңызды беделге негізделген және бұл сот тәжірибесіне
берілген патент тәрізді болған”,[2] – деп жазады. Жекебастық және ұжымдық
құқықты бұзуға байланысты пайда болған жан-жалды шешудің тетігі сол
қызметін және, сонымен қатар, әкімшілік билікті атқаратын Билер алқасы еді.
Демек, Билер алқасының екі негізгі функциясы бар, олар: саяси қызмет және
әлеуметтік-құқықтық қызмет. Саяси қызметі: билік құрылымының мүдделерінің,
ру-тайпалар басындағылар мен халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарын
үйлестіру. Әлеуметтік-құқықтық қызметі: азаматтық, мүліктік, жер мәселесі,
жайлау мен көші-қон жолдарын, су көздерін бөлу сияқты шаруашылық-
экономикалық мәселелерді реттеу және рулар арасындағы дауларды шешу[3].
Жалпы билер институты әрқашан қазақ даласында демократиялық дәстүрлердің
сақталуын билеушілердің талап етіп отырғандығын тарих беттері көрсетеді.
Аристократ-сұлтандар кеңесі. Биліктің бұл өкілдері, айтып
өткеніміздей, Құрылтайға кіретін лауазымдар. Кеңесті үш жүз сияқты ірі үш
әкімшілік-территориялық бірліктердің басшылары, яғни Жүз басшылары
басқарған. Жүз басшыларын әр жүз өз ішінде сайлап, “ақ кигізге салып хан
көтерген”. Жүз басшылары мен басқа да сұлтандар Ұлы ханға яғни мемлекеттің
Елбасына бағынады. Олардың негізгі міндеті - әрқайсысы өз құрамында, өз
ұлысында билік жүргізіп, мемлекеттің ортақ заңы бойынша тәртіп орнату.
Сонымен қатар Жүз басшыларының өз құрылымдарының шеңберінде заң шығару
функциясын орындап, құрылым ерекшеліктеріне байланысты жарлықтар шығаруына
құқы болған Бұл мәселелер бойынша Жүз басшысына сол жүздің төбебиі бастаған
билер тобы мен батырлар тобыкөмектесуге міндетті болды. Құрылтайда бұл
кеңес саяси институтретінде мынадай негізгі 3 мәселені қарастырған:
1. Өз алдына ерікті ел болу, өзін өзі меңгеру;
2. Шаруашылықты, экономиканы дамыту;
3. Ынтымақты болу, Отанын,елдігін қорғау;
Батырлар кеңесі немесе Қорғаныс мәселелерін шешу коллегиясы. Бұл
кеңстің негізгі функциясы: қорғаныс стратегиясын құру, Қазақ мемлекетінің
соғыс жүргізу тактикасын дамыту, мемлекет шекарасын дамыту, мемлекет
шекарасын күзету мәселелерін шешу, кеңес мүшелерін бүкіл қазақ руларынан
сайланған, батырлығымен, соғыс жүргізу өнерімен көзге түскен белді батырлар
құрған. Кеңестің жалпы қарулы күштердің Бас қолбасшысы басқарған. Бұл
лауазымға иісі қазаққа әйгілі ерлігімен, қолбасшылық дарынымен,
ұйымдастырушылық қабілетімен аты шыққан батыр сайланған. Айта кететін бір
мәселе – Бас қолбасшы лауазымына әр ұрыс қимылында, әр соғыста кеңес
беруден өткен жаңа батырдың сайлану мүмкіндігі. Яғни, Басқолбасшылық
лауазымы жеке бір адамға бекітілмейді. Жалпы Қазақ мемлекетінің әскері
батырлардың қаруланған қолынан құралады. Әрбір жүз, рудың әскери бөлімдерін
сол ру немесе тайпа сайлаған батыр басқарады. Олардың өз тулары, таңбалары
мен әскери ұрандары болады. Бірақ жалпы әскер ұрысқа аспан түстес ту
астында аттанады. XVІ ғасырдың аяғынан XVІІІ ғасырдың бірінші жартысына
дейінгі аралықта Сығанақ және Түркістан қалалары Қазақ мемлекетінің саяси
орталығы болды. Осы қалаларда ханның тұрақты ордасы және халық кеңестері
институттары орналасты. Сыр бойындағы қалалар Қазақ мемлекетінің саяси-
әлеуметтік орталығы ғана емес, бүкіл қазақ даласының кілті болды. Бұл
қалалар Қазақ мемлекеттігі үшін стратегиялық маңызы бар объектілер болып
танылды. Сондықтан хандық кеңес мемлекеттің бұл шебінде үнемі тұрақты әскер
ұстауға мәжбүр болған. Жоғарыда атап өткеніміздей, Қазақ мемлекетінің
Қарулы күштері әр түрлі рулардың қаруланған жасақтарын тұрған және олар
бейбіт кезеңдерде қызметін тоқтатып, таратылып отырған. Ал тұрақты әскер
қызметін төлеңгіттер тобы, яғни ұлттық ұлан ретінде түрлі рулардың әбден
шыңдалған ер-жүрек жігіттерінен іріктелген жауынгерлер атқарды. Ұлттық ұлан
– төлеңгіттер жасағы Елбасыға тікелей тәуелді болды.
Ханның кеңесшісі. Бұл қызметті Қазақ мемлекетінің тарихындаәдетте
импровизатор жыраулар атқарған. Жырау сонау көне замандардың өзінде өз
халқының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы, ретінде танылған, ел арасында өте
беделді адам болған. Жырау беделі жағынан қара халық арасында ханнан да
жоғары тұрғандығын көптеген тарихи деректердәлелдейді. Бұл қызметтің бңр
ерекшелігі, жырау үнемі ханның ордасында болуға тиісті де міндетті емес. ол
өз өмірін ел арасында өткізіп, кез келген шаңырақтың құрметті қонағы болып,
ел жағдайын біліп, оны Елбасыға жеткізіп отырған. Өзінің сындарлы
жырларымен ханға тоқтау айтқан, ақыл-кеңес берген. Демек, жырау ордада
уәзір қызметін емес, тек кеңесші қызметін атқарған және ол Хан кеңесіне
қатысуға міндетті емес еді. Қазақ мемлекетінің тарихи дамуының әр кезеңінде
Елбасшы кеңесшілері болған Асанқайғы, Қазтуған, Доспанбет, Шалкиз, Жиенбет,
Марғасқа, Ақтамберді, Тәтіқара, Бұқар сияқты ірі тарихи тұлғалар өз тарихи
миссияларын орындап кетті Мысалы Ш.Уәлиханов айтқандай, “көшпенділердің
философы” атақты Асанқайғы Сәбитұлы Қазақ хандығының негізін салушылардың
бірі Жәнібек ханға кеңесші болған. Осы қызметті атқарып, ол мағынасы
жағынан утопиялық болса да, мемлекеттік маңызы бар “Жерұйық” идеясын алға
тартады. Яғни ол: “Жерұйықты мекендеген жұрттың бай-кедейі жоқ, бәрі тең,
барлығы шат-шадымен, бақытты өмір өткізеді”, - деп атап өткен. Бұл Карл
Маркстің “комунизмнің идеясына мақсаты жағынан өте ұқсас екендігін көреміз.
Яғни ханның кеңесшісі мемлекеттегі бірден-бір идеолог қызметін қоса
атқарған, жалпымемлекеттік идеологияны насихаттаумен айналысқан. Соғыс
жағдайында қара халықты жауға қарсы ұрысқа шақырып, жігерлендіріп отырған,
саяси маңызы бар ұрандар тастаған.
Міне, көріп отырғанымыздай, қазақтарға тән мемлекеттің пайда болу
процесі мен Қазақстан Республикасы егемендігінің қалыптасуы әр кезеңдерде
әр алуан нысанда, өте күрделі және бұралаңды жолдармен жүзеге асса да
ұлттық мемлекеттің дамутұрғысынан алғанда, біртұтас тарихи процес болып
табылады. Қазақ халқының ата-тегі, айтып кеткеніміздей, өздігінен рулық
және тайпалық қауымға, ал сонан соң тайпалық одақтарға бірікті. Олардың
әлеуметтік және саяси дамуының ерекшеліктері нақты географиялық және
климаттық ортаға сай күнкөрістің қазақтарға тән өмір салты мен көшпелі
өндірістік әдістің табиғи қажетіліктерімен, сыртқы жаулардан қорғау
мүддесіне сәйкес анықталып отырады [6].
Ұлтымыздың тарихымен бірге жасап келе жатқан мұра мәдениетекені
белгілі. Оның дамуы дәстүр арнасын талап етеді. Сондықтан қазіргі мәдениет,
өркениет өрбуінің әрбір қадамы ескі мен жаңаның тарихи сабақтастық үйлесімі
арқылы ғана жарасымдылық табады. Осы тұрғыдан алғанда, жаңалық атаулыға сын
көзбен қарап, мәдениеттегі тарихи дәстүрден аулақтап қалмауымыз тиіс. Яғни
біз өзіміздің адамзат тарихында жеке мемлекетіміздің, мәдениетіміздің және
өзіндік ерекше өркениетіміздің болғандығын жария етуіміз қажет. Бұл,
бірінші кезекте, “қазақтарда мемлекет, жалпы саясат болған емес деген
жаңсақ пікірлерге тойтарыс беріп, қазіргі өмір сүріп жатқан
республикамыздың жоқтан пайда болмағанын дәлелдеу. Яғни қазіргі Қазақстан
Республикасының, Қазақ мемлекеттілігінің түбірі сонау ғасырлар қойнауында
жатқандығын көрсету, жастардың сана-сезіміне ұлттық құштарлық пен
сүйіспеншілік сезімін егу, өз халқына деген ықыласын арттыра түсу.
Жастардың рухани-психологиялық қасиеттерінде ұлттық намыс пен ұлтжандылықты
дамытуға қазақ мемлекетінің тарихы ықпал етуге тиіс.
1.2. Бұхар Қалқаманұлының өмірі және ортасы.
Бұхар жырау кім, қай жерде туып өскен, өскен өмір ортасы, балалық шағы
қандай болған, қай жерде қайтыс болған? Бұл жөнінде әр түрлі пікірлер баспа
бетін көріп келеді, айтылып жатқан сөздер де әр түрлі болғандықтан және
зерттеу жұмысының аздау болғандықтан және зерттеу жұмысының аздау
болғандығынан, мәселеге кеңірек тоқтауды жөн көрдік.
Бұхар жырау ХҮІІ ғасырдың екінші жартысында Баянауыл өңіріндегі сулы,
нулы, табиғаты ерекше сұлу Сұңқария деген жерде дүниеге келіп, келесі ХҮІІІ
ғасырдың сексенінші жылдарында, жасы тоқсаннан асқан кезде қайтыс болғаны
байқалады.
Бұхар жыраудың айтқан өсиеті бойынша ол өлгеннен кейін, сүйегін Арқа
жұртшылығы үлкен қошаметпен оның өзі қалаған жеріне қойған екен. Ұрпақтары
құрмет тұтып, қастерлеп келген бұл зират дәлірек айтқанда қазіргі Қарағанды
облысы Ульянов ауданы “Озерный” совхозының территориясына орналасқан.
Шалқар аталатын таулы, орманды, гүлді шөбі мол, аса көрікті бұл мекен
қазіргі Баянауыл ауданы Октябрьдің 40 жылдығы атындағы совхоздың күнбатыс
шекарасынан тоғыз шақырымдық жерде. Ертеде бұл өңір Баянауыл әкімшілігіне
қараған.
Бұхар жыраудың қабірін кейінгі ұрпақтары ұмытпай басына әр кезде
белгі қойып отырған. Соның бірі Әтшәр Зейнешев деген кісі ертеректе
бабасының қабірінің басына оның туған және қайтыс болған жылдарын (1698-
1793) көрсетіп тастан белгі қойса, бертін келе Алматының тұрғыны, соғыс
және еңбек ардагері Нағи Ахметов деген кісі тотықпайтын ақ темірге 1695-
1787 жыл деп ізгі ниетпен белгі соғып кетіпті.
Ал осының қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екендігі жайында айтылған
нақтылы әрі дәлелді пікір әзірге жоқ. Сондықтан да Бұхар жыраудың туған
және өлген жылдары туралы деректер әр жерде әр қалай жазылып жүр. Мысалы,
Қазақ совет энциклопедиясының екінші томында Бұхар жырау 1668 жылы туып,
ұзақ ғұмыр жасап 1781 жылы қайтыс болғандығы көрстеліген, Үлкен совет
энциклопедиясы мен қысқаша әдеби энциклопедиясында 1693-1787 жылдар деп
көрсетілсе, кейбірр авторлар Абылай ханмен бір жылда (1781 ж.) қайтыс болды
деп есептейді.
Ал Бұхар жырау өзінің ”Ей Абылай, Абылай” деп басталатын жырында
”менің жасым тоқсан үш, мұанан кейін сөз айту, маған болар ауыр күш” дейді.
Бұған қарағанда тоқсан үш, тоқсан төрт Бұхар өмірінің шегі жеткен жері дер
болжам айтуға болады.
Бұхар жыраудың арғы атасы Қаражас екндігі Қазақ совет
энциклопедиясының 2- томында (532 бет) айтылған. Қаржастың үшінші баласы
Алтынордадан Артық, Жолымбет, Мәмбет, Келбет, Келімбет бес ұл бала, ал
Жолымбеттен Қалқаман, Назар; Қойсары, Ырысымбет туады. Жыраудың әкесі
Қалқаман батыр Тәуке ханның 90 мың қолын басқарған атақты қолбасшы Ақшаның
(Бөгенбайдың әкесі) сарбазы. Жеке басының ерлігімен көзге түскен айтулы
батыр. Сүйегі павлодардан 90 км жерде, бүгінде батырдың атымен жергілікті
халық атап кеткен Қалқаман поселкесінің жанында.
Бұхар жыраудың өз кіндігінен Ақбердіс, Жарылғап, Жанта есімді балалары
тарайды. Осы балалардан өрбіген ұрпақтардың көпшілігі бігінде Қарағанды,
Павлодар, Ақмола, Аламты облыстарында тұрады.
Нақтылы деректерге жүгініп, оқиғаны кеңірек қамтысақ ертеректе Есім
хан [1] өзбектің Тұрсын ханына шабуыл жасап ойсырата жеңіп, өзін өлтіріп,
оларға кеткен қазақтың 12 шаһарын қайтарыпты. Осы жорықта ерекше көзге
түскен Қанжығалы руынан шыққан Әлдеуін батырға Есім хан Түпкістан қаласын
билеуді тапсырады. Оның Қошқар және Ақша есімді екі ұлы осы жерде дүниеге
келіпті. Бұл жағдайдың Бұхар өміріне қатыстығы әкелі-балалы Әлдеуін, Ақша
батырлар тұсында Тәуке хан ордасында Баянауылдың Қаржас руынан шыққан
атақты Едіге бидің болуы еді. Қазақ совет энциклопедиясында ол ханның
беделді биі болғаны, асқан саясаткер адам екені және ел ішінде ”Ердің құнын
екі ауыз сөзбен бітірген” [2]- Едіге деп дәріптелгендінгі айтылады. Осы
бидің қасында тұстасы және ағайыны ретінде Жолымбет, Қалқаман бірге болады.
Ел аузында Жолымбет сөзге ұста болған деседі. Осы тұста Тәуке ханның
қасында орданың сыйлы адамы-Әнет баба да болған. Ол осы Едіге би, Айдабол
би, Толыбай сыншы, Қожаберген жырау, тағы да басқа Арқаның әйгілі билеріне
басшылық етеді. Оны халық арасына кең тараған ”Елім-ай дастанынан” көруге
болады.
Толыбай сыншы кенжесі ем Қожаберген,
Бата алғам Әнет пенен Әз-Тәукеден.
Күйзелген ел жағдайын көзбен көріп,
Өзегім өртенген соң айттым өлең.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz