Қазақстандағы лизингті жетілдіру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Лизингтік операциялардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Лизингті қолданудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі лизингтік
қызметтер жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Коммерциялық банктердегі лизингтік төлемдерді есептеуді талдау ... ...41
2.3 Лизингті дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЛИЗИНГТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ
3.1 Лизинг қызметіндегі тәуекелділіктерді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Қазақстандағы лизинг дамуының келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ҚОСЫМША
1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Лизингтік операциялардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Лизингті қолданудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі лизингтік
қызметтер жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2 Коммерциялық банктердегі лизингтік төлемдерді есептеуді талдау ... ...41
2.3 Лизингті дамыту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЛИЗИНГТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ
3.1 Лизинг қызметіндегі тәуекелділіктерді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Қазақстандағы лизинг дамуының келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ҚОСЫМША
Өндіріс секторындағы негізгі құралдарды жаңарту және дамыту Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясының міндеті болып табылады. Бұл қойылған міндеттерді шешудегу негізгі қол жеткізерлік механизм болып шағын және орта бизнестегі лизингті дамыту айқындалады /1/.
Лизинг нарығының қалыптасуын қоса, Қазақстандағы лизинг дамуының өзектілігі, алдын-ала, жабдықтар паркінің жағымсыз жағдайымен сипатталады: моральды ескірген жабдықтардың үлес салмағының көптігі, оларды қолданудағы тиімділіктің төмендігі, қажетті қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етілмеу және т.б. Бұл мәселелердің шешуін табудың амалы ретінде, өзіне сыртқы саудалық, несиелік және инвестициялық операциялардың барлық элементтерін қамтитын, лизинг болуы мүмкін.
Қазіргі таңда, қазақстандық кәсіпорыдардың көп бөлігінде айналым құралдарының жетіспеушілігі байқалады. Олар өз негізгі қорларын жаңарта алмайды, ғылыми-теникалық прогресс жетістіктерін енгізе алмайды және несие алуға мұқтаж болады. Жалпы несиелендірудің көп түрлері анықталған: ипотекалық, бағалы қағаздарды кепілдендіру, тауарлар партияларын, жылжымайтын мүлікті кепілдендіру сияқты. Бірақ өзінің негізгі құралдарын жаңартуға шешім қабылдаған кәсіпорын үшін жабдықты лизингке алу тиімдірек болады. Бұл жағдайда негізгі құралдарды сатып алуға бағытталған жай кредитпен салыстырғанда лизингтің толық мерзімі, көбінесе, ол бір жылдан бес жыл аралығы, ішінде жабдық құнының 10%-на дейін кәсіпорын үшін үнемделеді. ҚР-ғы қазіргі экономикалық жағдай лизинг үшін қолайлы деп саналады. Модернизацияға мүмкіндігі жоқ кәсіпорын мен инвестициялатын қаражаттардың қайтарылуына кепілдігі толық еместігі есебінен, бұл кәсіпорынға несиені толғанулармен беретін банк арасындағы қарама-қайшылықтарды қарастыратын нысан лизинг болады. Лизингтік операция барлық қатысушыларына тиімді: бір жағына кезең бойынша өтелетін несие мен керекті жабдығына қол жеткізу мүмкіндігі; басқа қатысушысы – несиенің өтелуіне кепілдік алады, өйткені лизинг объектісі лизинг берушінің немесе соңғы төлемнің өтелуіне дейін лизингтік операцияны қаржыландырушысы, банктің меншігі болып табылады. Қазақстандағы жабдықтардың 80% ескірген, негізгі құралдарды инвестицияландыруды көздейтін кәсіпорындарды қаржыландырудың құралы ретінде лизингті дамытудың мемлекеттік саясатын жүзеге асыру қажет деп санаймын /2/.
Өтпелі экономикалы, сондай-ақ экономикасы дамыған мемлекеттерде лизинг кәсіпорындарды орта мерзімді және ұзақ мерзімді қаржыландырудың негізгі қайнар көзі болып табылады. Ол лизинг алушыға активтерін ұлғайтудың тиімді тәсілі ретінде ерекшеленеді, әсіресе бұл мемлекеттегі шағын, орта, сондай-ақ жұмысбастылықты қамтамасыз ететін, инновацияларды енгізу және бәсекелестікті дамыту сұрақтарында басты орынды иеленетін қайта құрылған кәсіпорындар үшін қолайлы /3/.
Лизинг нарығының қалыптасуын қоса, Қазақстандағы лизинг дамуының өзектілігі, алдын-ала, жабдықтар паркінің жағымсыз жағдайымен сипатталады: моральды ескірген жабдықтардың үлес салмағының көптігі, оларды қолданудағы тиімділіктің төмендігі, қажетті қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етілмеу және т.б. Бұл мәселелердің шешуін табудың амалы ретінде, өзіне сыртқы саудалық, несиелік және инвестициялық операциялардың барлық элементтерін қамтитын, лизинг болуы мүмкін.
Қазіргі таңда, қазақстандық кәсіпорыдардың көп бөлігінде айналым құралдарының жетіспеушілігі байқалады. Олар өз негізгі қорларын жаңарта алмайды, ғылыми-теникалық прогресс жетістіктерін енгізе алмайды және несие алуға мұқтаж болады. Жалпы несиелендірудің көп түрлері анықталған: ипотекалық, бағалы қағаздарды кепілдендіру, тауарлар партияларын, жылжымайтын мүлікті кепілдендіру сияқты. Бірақ өзінің негізгі құралдарын жаңартуға шешім қабылдаған кәсіпорын үшін жабдықты лизингке алу тиімдірек болады. Бұл жағдайда негізгі құралдарды сатып алуға бағытталған жай кредитпен салыстырғанда лизингтің толық мерзімі, көбінесе, ол бір жылдан бес жыл аралығы, ішінде жабдық құнының 10%-на дейін кәсіпорын үшін үнемделеді. ҚР-ғы қазіргі экономикалық жағдай лизинг үшін қолайлы деп саналады. Модернизацияға мүмкіндігі жоқ кәсіпорын мен инвестициялатын қаражаттардың қайтарылуына кепілдігі толық еместігі есебінен, бұл кәсіпорынға несиені толғанулармен беретін банк арасындағы қарама-қайшылықтарды қарастыратын нысан лизинг болады. Лизингтік операция барлық қатысушыларына тиімді: бір жағына кезең бойынша өтелетін несие мен керекті жабдығына қол жеткізу мүмкіндігі; басқа қатысушысы – несиенің өтелуіне кепілдік алады, өйткені лизинг объектісі лизинг берушінің немесе соңғы төлемнің өтелуіне дейін лизингтік операцияны қаржыландырушысы, банктің меншігі болып табылады. Қазақстандағы жабдықтардың 80% ескірген, негізгі құралдарды инвестицияландыруды көздейтін кәсіпорындарды қаржыландырудың құралы ретінде лизингті дамытудың мемлекеттік саясатын жүзеге асыру қажет деп санаймын /2/.
Өтпелі экономикалы, сондай-ақ экономикасы дамыған мемлекеттерде лизинг кәсіпорындарды орта мерзімді және ұзақ мерзімді қаржыландырудың негізгі қайнар көзі болып табылады. Ол лизинг алушыға активтерін ұлғайтудың тиімді тәсілі ретінде ерекшеленеді, әсіресе бұл мемлекеттегі шағын, орта, сондай-ақ жұмысбастылықты қамтамасыз ететін, инновацияларды енгізу және бәсекелестікті дамыту сұрақтарында басты орынды иеленетін қайта құрылған кәсіпорындар үшін қолайлы /3/.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Лизингтік операциялардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Лизингті қолданудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі лизингтік
қызметтер жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .28
2.2 Коммерциялық банктердегі лизингтік төлемдерді есептеуді
талдау ... ...41
2.3 Лизингті дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 48
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЛИЗИНГТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ
3.1 Лизинг қызметіндегі тәуекелділіктерді
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Қазақстандағы лизинг дамуының
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 7
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Өндіріс секторындағы негізгі құралдарды жаңарту және дамыту
Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясының
міндеті болып табылады. Бұл қойылған міндеттерді шешудегу негізгі қол
жеткізерлік механизм болып шағын және орта бизнестегі лизингті дамыту
айқындалады 1.
Лизинг нарығының қалыптасуын қоса, Қазақстандағы лизинг дамуының
өзектілігі, алдын-ала, жабдықтар паркінің жағымсыз жағдайымен сипатталады:
моральды ескірген жабдықтардың үлес салмағының көптігі, оларды
қолданудағы тиімділіктің төмендігі, қажетті қосалқы бөлшектермен қамтамасыз
етілмеу және т.б. Бұл мәселелердің шешуін табудың амалы ретінде, өзіне
сыртқы саудалық, несиелік және инвестициялық операциялардың барлық
элементтерін қамтитын, лизинг болуы мүмкін.
Қазіргі таңда, қазақстандық кәсіпорыдардың көп бөлігінде айналым
құралдарының жетіспеушілігі байқалады. Олар өз негізгі қорларын жаңарта
алмайды, ғылыми-теникалық прогресс жетістіктерін енгізе алмайды және
несие алуға мұқтаж болады. Жалпы несиелендірудің көп түрлері анықталған:
ипотекалық, бағалы қағаздарды кепілдендіру, тауарлар партияларын,
жылжымайтын мүлікті кепілдендіру сияқты. Бірақ өзінің негізгі құралдарын
жаңартуға шешім қабылдаған кәсіпорын үшін жабдықты лизингке алу тиімдірек
болады. Бұл жағдайда негізгі құралдарды сатып алуға бағытталған жай
кредитпен салыстырғанда лизингтің толық мерзімі, көбінесе, ол бір жылдан
бес жыл аралығы, ішінде жабдық құнының 10%-на дейін кәсіпорын үшін
үнемделеді. ҚР-ғы қазіргі экономикалық жағдай лизинг үшін қолайлы деп
саналады. Модернизацияға мүмкіндігі жоқ кәсіпорын мен инвестициялатын
қаражаттардың қайтарылуына кепілдігі толық еместігі есебінен, бұл
кәсіпорынға несиені толғанулармен беретін банк арасындағы қарама-
қайшылықтарды қарастыратын нысан лизинг болады. Лизингтік операция барлық
қатысушыларына тиімді: бір жағына кезең бойынша өтелетін несие мен керекті
жабдығына қол жеткізу мүмкіндігі; басқа қатысушысы – несиенің өтелуіне
кепілдік алады, өйткені лизинг объектісі лизинг берушінің немесе соңғы
төлемнің өтелуіне дейін лизингтік операцияны қаржыландырушысы, банктің
меншігі болып табылады. Қазақстандағы жабдықтардың 80% ескірген, негізгі
құралдарды инвестицияландыруды көздейтін кәсіпорындарды қаржыландырудың
құралы ретінде лизингті дамытудың мемлекеттік саясатын жүзеге асыру қажет
деп санаймын 2.
Өтпелі экономикалы, сондай-ақ экономикасы дамыған мемлекеттерде
лизинг кәсіпорындарды орта мерзімді және ұзақ мерзімді қаржыландырудың
негізгі қайнар көзі болып табылады. Ол лизинг алушыға активтерін
ұлғайтудың тиімді тәсілі ретінде ерекшеленеді, әсіресе бұл мемлекеттегі
шағын, орта, сондай-ақ жұмысбастылықты қамтамасыз ететін, инновацияларды
енгізу және бәсекелестікті дамыту сұрақтарында басты орынды иеленетін қайта
құрылған кәсіпорындар үшін қолайлы 3.
Лизингтің ерекшелігі ұзақ мерзімді жалға алудың дәстүрлі нысаны
ретінде еместігінде, оның болашақта жұмыс атқарудағы ерекше нысаны
екенінде.
Лизингтік қызмет, нарықтық қатынастар жағдайында қалыптасатын,
қаржыландыру бойынша, меншікті қолдану мен сәйкес пайда табу, сақтандыру
және т.б. қоса күрделі азаматтық-құқықтық қатынастарды кешені.
Лизинг – анықталған өндірістік күштердің арақатынасын өзара тығыз
байланыстағы өндірістік қатынастарын сипаттайтын меншік қатынасын жүзеге
асырудың тәсілі 4.
Лизингтік қарекеттің ерекше экономикалық ролі, оның жеке меншіктің
өндірістік құралдарға өтуіне жағдай жасайды, ал басқа жағынан меншік
иесінің және орындаушының ауысуына әкеледі. Лизинг процесі кезінде
мемлекеттік меншіктің өздігінен дамуы байқалады.
Лизинг мәселесі посткеңестік кеңістікте әрі жаңа және өте актуалды
болып саналады. Инвестициялық саясаттың тиімді құралы ретінде, лизингтің
тоқырау кезінде өндірісті дамытуда маңыздылығы сезіледі. Экономикалық
дағдарыстар, өндірістің тоқтап тұруынан, сатып алу қабілетінің төмендігі
себеп болған, ауқымды жұмыссыздық кезінде өзінің ерекше экономикалық
табиғатына байланысты бұл қызметтің түрі ұлттық экономиканың емделуіне
және әрі қарай дамуына, ал халықаралық деңгейде жаңа шетелдік
инвесторлармен қатынастарды бастап, олардың нығаюына ықпал етеді 5.
Әлемдік тәжірибеде лизинг экономиканы ынталандырудың механизмі
ретінде қарастырылады.
Лизингтің теориялық және практикалық мәселеріне келесі экономист
ғалымдардың еңбектері жарық көрген: В. Беловтың, Е. Кабатованың, В.
Амташовтың, Г. Уварованың, Е. Чекмареваның, В. Богаровтың, В. Часовойдың,
С. Медведковтың, В. Голощаповтың, В. Евстратов, Л. Гехтгтың, А. Смирновтың,
К. Сусанянның және т.б.
ҚР-ндағы лизинг дамуының мәселері С.А. Абельдиннің, Т.А. Есиркепов,
А. Сатыбалдиннің, К.А. Сагадиевтің, А.С. Смагуловтың, А.И. Мырзахметовтың,
Т.И. Есполовтың және т.б. еңбектерінде зерттеліп қарастырылған.
Бірақ, қазіргі Қазақстанның экономикалық жағдайына сай әлі лизинг
қызметі нарығының дамуының кейбір аспектілерінің зерттелмей қалуы,
дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауыма әсерін тигізді.
Дипломық жұмыстың мақсаты ҚР-ндағы лизингтің стратегиялық дамуының
мүмкіндіктерін зерттеу болып табылады.
Жұмыстың мақсатына сәйкес жұмысқа келесі міндеттер қойылады:
– қазіргі замаңғы жағжайдағы лизинг дамуының теориялық негізін танып білу;
– республикамыздағы лизинг дамуының жағдайына талдау жасау;
– лизинг дамуының мәселелерін анықтау;
– лизинг дамуын жетілдіру бойынша тұжырымдар ұсыну.
Зерттеу пәні коммерциялық келісімді жүзеге асыру барысында пайда
болатын лизингтік қатынастар.
Зерттеу объектісі Қазақстандағы лизингтік бизнес нарығындағы жұмыс
атқаратын лизингтік компаниялардың қызметі.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
– лизингтің инвестициялық нысаны арқылы, нарық жағдайындағы
лизингтің негізі және мәні анықталды;
– макроэкономикалық жағдай призмасы арқылы ҚР-ндағы лизинг дамуының
талдауы жасалынды, мұның негізінде лизинг дамуын тежеуші себептер
анықталды;
– заңнаманы жетілдіру мен инфрақұрылымды дамыту есебінен республикамыздағы
лизинг дамуының стратегиялық аспектілері анықталды.
Дипломдық зерттеулер нәтижелерінің практикалық маңыздылығы:
Қазақстандағы лизингтік биснестің дамуын жетілдіру бойынша ұсынылған
нұсқауларды қолдану мүмкіндігі.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. 68
бетте орындалған, құрамында: 6 кесте және 9 сурет.
1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі
Лизинг ұғымы шетелдік және отандық әдебиеттерінде және
кәсіпкерлік қызмет тәжірибесінде жеткілікті көлемде қарастырылады.
Лизингтің қаржылық-коммерциялық, құқықтық және техникалық аспектілерін
иеленеді. Орташа есеппен алғанда, қазіргі уақытта, экономикалық және заң
бойынша әдебиеттерде лизингтің жүзден аса анықтамасы бар. Бұл лизинг
ұғымының тар, аралық және жалпы мағынасы есебінен келесі қасиеттерін
көрсетуге болады (Кесте-1):
– лизингтік келісім-шарттың экономикалық мазмұны және құқықтық
нысаны;
– келісім мерзімі;
– лизингтік келісім объектілерінің шеңбері;
– келісімге қатысушылардың саны және құрамы.
Отандық әдебиеттерде, көп жағдайларда, лизингті машиналарды, құрал-
жабдықтарды, транспорттық құралдарды және өндірістік сипаттағы
ғимпараттарды жалға алу немесе ұзақ мерзімді жалға алу деп көрсетеді. Бірақ
бұл жағдайда мазмұны жағынан лизинг ұғымының тар мағынасын ашады және
шаруашылық қатынастар нысанының мағынасын толықтай көрсете алмайды.
Лизингтің жалға беруден айтарлықтай айырмашылықтары бар. Жалға
алушылардан гөрі лизинг алушы, тек объектіні ұзақ мерзімге қолдануға ғана
алмай, оған меншік құқығымен байланысты болатын, сатып алушының дәстүрлі
міндеттері жатқызылады, оның ішінде: меншік ақысын төлеу, меншіктің
кездейсоқ жойылу салдарынан туындайтын жоғалтулардың орнын толтыру, оны
сақтандыру және оған техникалық қызмет көрсету, сондай-ақ жөндеу жүргізу
6.
Кесте-1
Лизинг ұғымының негізгі қасиеттері бойынша мағынасы
лизинг ұғымының мағынасы
Негізгі
қасиеттері
тар аралық кең
1 2 3 4
1.Лизингтік Бір мағыналы Екі мағыналы Көп мағыналы
келісім-шарттыңанықтамалар: анықтамалар: анықтамалар:
экономикалық а) жалға алу нысаны;а) лизинг-несие;а) жалға алу
мазмұны және ә) ұзақ мерзімді ә) несие-жалға нысаны, капитал
құқықтық жалға алудың нысаны;алу; салымдары мен
нысаны. б) қаржылық жалға б) жалға өткізуді
алу; алу-сату; ынталандыруды
в) мүліктік в) жалға қаржыландыру;
жалдаудың нысаны; алу-амортизация;ә) жалға алумен,
г) капитал Немесе сатып алу-сатумен,
салымдарын, операциясы: қарыз алумен, сатып
инвестицияларды а) алу немесе бұл
қаржыландырудың қаржы-коммерциялқұқықсыз опционды
нысаны; ық; қосатын мүліктік
д) өнімді өткізу ә) несие-жалға қатынастардың
нысаны; алушылық; кешені.
е) сыртқы сауда б) сауда-жалға
нысаны. алушылық, сатып
алу опционы
құқығын қоса.
2. Лизингтік Ұзақ мерзімді Орта және ұзақ Қысқа, орта және
келісімнің келісім: мерзімді ұзақ мерзімді
мерзімі: а) 3 жылдан жоғары; келісімдер: келісімдер:
2.1 Сапалық ә) 4090 ережесі а) 2 жылдан а) бір жылдан
мінездемесі. (амортизациялық жоғары; жоғары;
2.2 Сандық периодтың 40 пен 90%ә) 2 жылдан 3 ә) алты айдан
мінездемесі. аралығында); жылға дейін. жоғары;
б) жабдық қызмет б) бірнеше
етуінің 75% жоғары; сағаттар,
в) жалға алудың тәуліктерден
базалық периоды, жоғары;
алғашқы, негізгі в) жабдықтың
мерзімі; пайдалы қызмет
г) амортизацияны етуінің толық
есептеу үшін мерзіміне.
әртүрлі
мемлекеттердегі
салық заңнамасында
тіркелген, өнімнің
өмірлік циклы.
3. Лизингтік а) жылжымалы мүлік; а) жылжымалы а) мүліктер;
келісім ә) техникалық және жылжымайтынә) материалдық
объектілерінің құралдар. мүліктер; құндылықтар;
шеңбері: ә) негізгі б) инвестициялық
3.1 Топтық өндірістік тауарлар және ұзақ
мінездемесі. қорлар; қолданылатын
б) өндірістің тұтынушылық
негізгі тауарлар.
құралдары;
в) инвестициялық
3.2 Детальдық тауарлар. а) жер, ғимараттар
мінездемесі. а) машиналар, а) машиналар, мен құрылыстар,
жабдықтар; жабдықтар, машиналар мен
ә) өндірістік транспорттық жабдықтар,
жабдықтар. құралдар және транспорттық
өндірістік құралдар;
мақсаттағы ә) ғимараттар мен
құрылыстар, құрылыстар,
ә) машиналар, машиналар мен
жабдықтар, ЭЕМ, жабдықтар,
транспорттық зауыттар,
құралдар, фабрикалар, электр
қоймалық станциялары;
орындар. б) машиналар,
жабдықтар, ноу-хау.
4. Келісімге Екі жақты Үш жақты Көп жақты
қатысушылардың келісімдер: келісімдер: келісімдер:
саны және а) өндірушімен а) өндірушінің а) бес жақтың
құрамы. қатыса (жабдықтаушының)қатысуымен:
(жабдықтаушы-жалға , лизинг 1. брокер (тәуелсіз
алушы) және жалға берушінің және лизингтік
алушы (лизинг лизинг алушының компания);
алушы), жай сөзбен қатысуымен; 2. тресттің
тура лизинг; б) лизинг құрылтайшылары;
ә) лизинг берушінің, 3. меншік иесі
алушы-сатып алушы лизинг алушының (жалға беруші де
және лизинг және ол);
алушы-мүлікті сатушықаржыландырушы 4. қаржыландырушы
ның қатысуымен жақтың мекеме;
немесе жай сөзбен қатысуымен 5. жалға алушы.
қайтармалы лизинг.(бөлек лизингтің
қарапайым б) алты және одан
нысаны); көп жақтың
қатысуымен:
1. өндіруші;
2. жалға алушы;
3.
акционерлер-лизинг
берушілер;
4. лизинг
берушілердің
сенімді тұлғасы;
5.
несиелендірушілер-з
аим берушілер;
6.
несиелендірушілер-д
ің сенімді тұлғасы.
Бірақ меншіктің иесі болып лизинг беруші қалады. Лизинг алушы жалға
алушыдан гөрі лизинг берушіге объектіні пайдалану құқығы үшін айлық төлемді
емес, оның толық құнын төлейді: лизингтік келісімнің объектісін жойылуы
немесе қолдану мүмкіндігі болмаса да оны қарызды толық өтеуден босатпайды.
Лизингтік келісім объектісінің ақауы анықталған жағдайда, лизинг беруші
барлық гарантиялық міндеттерден бас тартады және лизинг алушы барлық
келіспеушіліктерін тікелей жабдықтаушылармен шешеді.
Бұл көзқарас толық тұйықталған, өйткені лизинг беруші объектіні лизинг
алушының өтініші мен қызығұшылығы есебінен сатып алатындығында. Сондай-ақ,
міндеттердің осылай бөлінуінің себебі объектіні ұқыптау кепілдігі соңғы
жақтың иелігінде екендігінде.
Сондай-ақ бұл жағдайда келесіні естен шығармау қажет, жалға беру тек
жалға беруші мен жалға алушы арасындағы екі жақты келісім-шарт болатын
болса, ал лизингтік келісімдердің көбі екі жақты, үш жақты және көп жақты
сипатты иеленеді.
Экономикалық қатастарда лизингті көбінесе қаржылық операциялардың
жаңа нысаны, капиталды салуды жүзеге асыру тәсілі. Егер лизингті
мерзімділік шартында, құндылықтарды уақытша қолдану деп түсінетін деп
түсінетін болсақ, онда оны негізгі қорларға бағытталған тауарлық несие
ретінде мамандандыруға болады. Бұл көзқарас тұрғысынан, лизинг, банктің
дәстүрлі ссудасына балама, машиналар мен жабдықтарды сатып алуға
бағытталатын несиенің бір нысаны ретінде жатқызылады 7.
Кезкелген лизингтің келісімнің негізі қаржылық, нақтылайтын болсақ,
несиелік операция болады. Меншік иесі (лизинг беруші) пайдаланушыға (лизинг
алушыға) қаржылық қызметін көрсетеді, ол толық құнын өтеп өз меншігіне
құндылықты сатып алады және лизинг алушының кезеңдік төлемдері арқылы бұл
соманы және үстіндегі пайдасын қоса қайтарып алады.
Сондықтан, экономикалық мағынасында лизингті лизинг берушінің лизинг
алушыға құндылықты пайдалануға беру нысанындағы несие деп түсіндіріледі.
Несиелік қатынастың субъектілері: қарыз беруші ретінде лизинг беруші және
қарыз алушы тұлға ретінде лизинг алушы болады, ал ссуда объектілеріне
машиналар, жабдықтар, транспорт құралдары және т.б. негізгі құралдардың
элементтері жатқызылады.
Бірақ лизинг, банктік операция сөзінің тар мағынасы болып табылмайды.
Ол сауда-саттық кәсіпорынның жанама операциясы ретінде жүзеге асырылатын,
банктік қаржыландыру нысанына жақын мағынаны білдіреді. Ең алдымен бұл
лизингтік қоғамдардың арнайы жасаған құзырлықтары. Сондықтан, бұл кездейсоқ
жағдай емес, лизинг пен ұқсас қаржыландырудың нысандары – жалға алу, сатып
алушыға берілетін несие, қаржылық немесе коммерциялық несие арасындағы
сәйкес келмейтін ерекшеліктерін экономистер қатары қарастырады. Яғни
құнының азаюы нысанының қалыптасуына байланысты лизинг сыртынан
коммерциялық несиемен ұқсас, бірақ арасында да міндетті ерекшеліктері бар.
Ең алдымен бұл коммерциялық несие және лизингтік қатынастағы
меншіктерді қамтиды. Коммерциялық несие кезінде тауарларды уақытша
қолдануға берілген кезде, сонымен қатар келісім объектісіне, яғни тауарға
байланысты меншік құқықтары беріледі. Меншіктегі тауарлар тұтыну құны
бойынша өткізіледі, олардың құнын бұл мезгілде төлеу мүмкіндігі жоқ
болатындықтан, оны өтеу кейінге қалдырылады 8.
Лизинг банктік несиеден ерекшеленеді, банк қарыз алушының меншігін
ссуда кепілі ретінде өз меншігіне алу құқығы бар болады. Қарызды өтеуден
кейін ғана мүлік қарыз алуның меншігіне қайтарылады. Лизингтік қатынастарда
жалға алу мерзімі аяқталғаннан кейін және жалға лу төлемі толық өтелгеннен
кейін объект лизинг берушінің меншігінде қалады. Әрине, лизингтік келісім
бойнша лизинг объектісінің қалдық құны бойынша сатып алынуы және оның
лизинг алушының меншігіне өту мүмкіндігі қарастырылады.
Жалпы алғанда лизингті қаржыландырудың бір әдісі екені келісіден
көруге болады. Лизинг беруші лизинг алушыға жабдықтарды қолдану мүмкіндігін
береді және оның құнын, яғни соңғыны нақты несиелендіру арқылы, бөлшектеп
төлеуді ұсынады.
Басқалар лизингті, шаруашылық практикаға енген, өндірілген өнімді
өткізу құралы және инвестициялық процестің ерекше каналы ретіндегі,
іскерлік қатынастардың жаңа нысаны деп санайды. Оны сондай-ақ ұзақ мерзімді
пайдалану тауарларының экспорттың несиелендіру нысанының бірі ретінде де
қарастырады 9.
Тар және бір мағыналы анықтамалармен қатар – жалға алу, қаржыландыру
нысаны, несиелендіру нысаны, тауарларды өткізу нысаны сияқты лизингтің
көпқырлы табиғи және күрделі конструктивті лизинг-несие, несие-жалға
алу, жалға алу-сату, лизинг-сатып алу, жалдау-сатып алу, сату-қарсы
лизинг, сатып алу-лизинг сияқты қос сөздерді дүниеге әкелді. Сондай-ақ,
кейбір жағдайда лизинг сауда-қаржылық немесе қаржы-саудалық операция деп
түсіндірілсе, басқа жағдайларда сауда-жалға алушылық, ал үшіншіден несие-
жалға алушылық келісім ретінде түсіндіріледі.
Лизинг ұғымының аралық мағынасын жақтаушылар, Е. Кабатованың, Е.
Чекмарева, Ю. Свядосц сияқтылар, лизингті күрделі келісім-шарттық
қатынастарды кешенді қамтитын екі және одан да көп келісім-шарттардың
базасында, ең алдымен сатып алу-сату келісім-шарты және құндылықты жалдау
келісім-шарты негізінде жузеге асырылады деп түсіндіреді.
Бұл қатынастардың негізі(ұйытқысы) – уақытша пайдалану,ал көмекші
орында құндылықты сатып алу-сату қатынасы. Е. Чекмарева былай баяндайды:
бұл қатынастар, тек құндылықты қолдануға беру емес, сондай-ақ көп жағдайда
лизинг келісім-шарты аяқталғаннан кейін құндылықтың меншікке сатып
алынуымен лизингтік қатынас кешені аяқталады 10.
Бұл көзқарас 1988 жылы Отава қаласында, Халықаралық қаржылық лизинг
конвенциясында тіркелкі, оның мәні: Халықаралық тәжірибеде лизинг деп үш
жақты қатынас кешенін қарастырады, яғни лизингтік компания(лизинг беруші)
клиенттің өтініші мен сұрауы бойынша оған, бұл мақсатта өндірушіден
жабдықтарды сатып алып, өндірістік жабдықтарды уақытша қолдануға береді,
сондай-ақ келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін тұтынушы(лизинг алушы)
қолданыстағы жабдықтарды өз меншігіне сатып лау мүмкіндігін сақтайды.
Экономистердің басқа тобы лизингтің басты түсінігі ретінде өзге жалға
алушылық және несиелік жұбын айқындайды. Сонымен қатар, бұлардың
кейбіреулері қатынас кешенінің негізі ретінде қаржылық-несиелік операцияны
алдыңғы орынға шығарады. Осының негізінде, К. Сусанян лизингті
мамандырылған компанияның делдалдық қызметі арқылы, оның үшінші тұлғаға
белгілі тауарды меншікке алып және оны қысқа, орта және ұзақ мерзімге жалға
беруді қолдану, негізгі қорларға салынатын капитал салымдарының қаржылық
арнайы нысаны ретінде түсіндіріледі.
Және де Франция, Белгия, Италияның лизингке қатысты заңнамалық
актілерде, лизинг ұғымымен қатар несие-жалға алу, қаржылық жалға алу
бойынша операциялар ұғымы қолданылады.
Экономисттердің үшінші тобы лизингті сауда-қаржылық немесе қаржы-
коммерциялық операциялардың күрделі жүйесі, халықаралық және ішкі сауда
нысына машина-техникалық өнімді өткізу, өнімді өткізу мәселелерінің
қатынастарының жүйесін бірінші орынға қойып, маркетингте қолданылатын
өндірістік-техникалық тауарларды өткізу каналдарының бірі деп көрсетеді
6.
Біздің көзқарасымыз бойынша, лизинг ұғымының ауқымды мағынасы
Основы внешнеэкономических знаний тілашар-анықтамалықта ашылған, онда
лизинг – машиналар мен жабдықтардың ұзақ мерзімді жалға алу, жалға
берушінің тауарға меншік құқығының сақталуына негізделген, және өткізуді
активтендіру және инвестицияларды қаржыландырудың жаңа әдісі. Лизинг
лизингтік компания машиналарды, жабдықтарды, ЭВМ-ы, транспорттық
құралдарды, оймалық орындарды жалға алушының өндірістік мақсатындағы
қолданысы үшін сатып алады да, олар бойынша келісімнің соңына дейін меншік
құқығы сақталады.
Лизинг ұғымының кең мағынасы: лизингтік келісім-шартының
экономикалық мазмұны мен құқықтық нысаны арқылы ашылады, яғни құндылытарды
уақытша пайдалануға беру арқылы қалыптасатын, құндылықтар қатынастарының
кешені. Бұл кешен құндылықтарды жалға алу келісім-шартымен қатар, сондай-ақ
сатып алу-сату келісім-шартын және қарыздық келісім-шарты өзіне қосады.
Лизинг үшін тек бұл кеісім-шарттардың күрделі арақатынасы және оларды
қалыптастыру барысында өзара байланысқан қатынастар пайда болады, оларды
лизингтік келісімнің типтік схемасы (Сурет 1) мысалында көруге болады.
Қазіргі замаңғы лизингтік қызметтер нарығы лизинг нысандарының,
лизингтік келіісмдер модельдерінің және бұл операцияны басқаратын
заңнамалық нормалардың көптүрлілігі және әртүрлілігімен сипатталады.
Әлемдік тәжірибеді лизингтік келісім нұсқаларының көптеген түрлері дамыған.
Олар бір-бірінен нақты шекаралармен ерекшеленбейді және бірін-бірі
байланыстырып, бірігуі мүмкін. Сондай-ақ, лизингтің танымал түріне сәл
өзгертулер енгізі арқылы, оның жаңа типін алуымызға болады 8.
Қолданылатын принциптеріне қарай, лизинг сыныптамасының топтары
арасынан, біздің көзқарасымыз бойынша, келісілерін айқындауға болады:
• сызықтық, жалпақ сыныптама, бұнда тек бөлек сипаттары бойынша
лизингтің түрлері көрсетіледі;
• көлемді, баспалдақты сыныптама, бұнда әуелі лизинг типтері (түрлері),
одан кейін нысандары бойынша бұл операциялардың әртүрлілігі
көрсетіледі.
Сыныптаудың сызықтық принипін жақтаушылардың басты жетістігі,
біздің ойымызша, сыныптамалық сипаттарды толық қалыптастыруында немесе
мәселелерді айқындау, ал баспалдақты сыныптаманың – лизингтің негізгі екі
түрінің – оперативті және қаржылық және көптеген нысандар мен бұл
операцияның әртүрлілігін – сипаттаудағы жақсырақ деңгейде қарастырған.
Осыған байланысты сызықтық және баспалдақты сыныптарының сипаттары бойынша
сәйкес келетін, Е. Чекмарева мен В. Богаровтың қалыптастырған, лизинг
сыныптамаларының ерекшеліктерін қарастырайық 10.
Е. Чекмарева сыныптаманың сызықтық принципін жақтаушысы болып
табылады, бұнда лизингтің көптеген түрлері айқындалады. Лизингтің бұл
түрлерін ол сыныптаудың 8 сипатты белгілері тұрғысынан айқындайды (Сурет
2).
Бұл сипатты белгіріне келесілер жатады:
– келісім қатысушыларының құрамы;
– лизингке берілетін мүліктің типі;
– оның өтелу дәрежесі;
Сурет 1. Лизингтік келісім-шарттың типтік сызбасы
1
2
1 – лизинг беруші мен лизинг алушы арасындағы лизингтік келісім-шарт;
2 – лизинг беруші кәсіпорын және жабдықтаушы-кәсіпорын арасындағы
сатып алу-сату келісім-шарты;
3 – лизинг беруші мен банк арасындағы несиелік келісім-шарт жасау;
4 - жабдықтаушы-кәсіпорынның лизинг алушыға техниканы беруі;
5 – лизинг берушінің жабдықтаушы-кәсіпорынға техника бағасын төлеу;
6 – лизинг беруші мен сақтандыру компаниясы арасында сақтандыру
келісім-шартын жасау, сақтандыру жарнасын төлеу;
7 – лизинг алушының периодтылығы бойынша лизинг берушіге төлемдер
айырысу;
8 – лизинг берушінің банктік несиені пайдаланғаны үшін пайыздарды
өтеу;
9 - мемлекеттік бюджетпен салықтық есептілікті жүргізу.
– амортизация жағдайы;
– қызмет көрсету көлемі;
– операциялардың жүзеге асыру секторы;
– салықтық және амортизациялық жеңілдіктерге қатыстылығы;
– лизингтік төлемдердің сипаты.
Біздің көзқарасымыз бойынша, В. Богаров лизингті сыныптаудың
баспалдақты тобының өкілі.
Жоғарыда көрсетілген екі сыныптаудың айырмашылығы келесіде:
1. Чекмаревада тек лизинг түрлері ғана көрсетілсе, ал Богаров әуелі
лизингтің оперативті және қаржылық ажыратады, кейін олардың
әртүрлілігін көрсетеді, бірақ логикалық соңына дейін жеткізбесе де,
оның екі деңгейлі(баспалдақты) сыныптамасын жасайды.
2. Лизингтік операцияның сыныптамалық сипаттарының, типтерінің және
әртүрліліктерінің құрамы алуан түрлі болып келеді. Чекмареваның
сыныптамалық сипаттардың құрамы Богаровпен салыстырған әлдеқайда
логикалық және ойластырылуы жағынан жақсырақ. Богаровта жаңа
жабдықтардың лизингі бөлек көрсетілген (Сурет 3). Біздің ойымызша, оны
Чекмареваның схемасындағы жылжитын мүлік лизингінің әртүрлілігі
ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ, ол лизингтің транзитті,
мерзімді, қалпына келетін түрлерін қосымша көрсеткен, ал түзу және
қайтармалы лизингке Чекмаревадан гөрі басқа мағына берген 10.
3. В. Богаров лизинг ұғымын келісім мерзімі бойынша кең мағынасын
жақтаушылардың бірі, сондықтан ол оперативтік лизинг құрамына келесі
түрлерді қосады: рейтинг – бір күннен бір жылға дейінгі қысқа
мерзімді жалға алу; хайринг – бір жылдан үш жыл мерзімге дейінгі орта
мерзімді жалға алу. Ал Е. Чекмарева лизинг ұзақ мерзімді жалға алу,
ұғымының тар мағынасын жақтаушылардың бірі, сондықтан рейтинг пен
хайринг анықтамаларын лизингтен бөлек жалға алу түрлері ретінде
қарастыру қажет деп санайды. Сондай-ақ, В. Богаров қаржылық лизинг
құрамына қызмет көрсетумен лизингті қосады, бірақ көптеген
экономисттер осы лизинг түрін керісінше оперативті лизингке аударады.
Бұл екі міндеті бойынша сыныптамалардың көрсетілген ерекшеліктері,
артықшылықтарын және кемшіліктерін лизингтік операциялар бойынша
сыныптамаларды жүйелеу және одан әрі жетілдіру кезінде еске алу қажет.
Жоғарыда қарастырылған сыныптамалар барлық барлық сыныптамалардың
арасындағы үздігі және ең толығы болуымен қатар, бірақ күрделі құбылыс және
қазіргі заманғы шаруашылық тәжірибенің түсіндіретін көптеген жақтарын және
басты теориялық аспектілерін қамтымайды 11.
1.2 Лизингтік операциялардың түрлері
Отандық сондай-ақ шетелдік мамандар лизингтің негізгі түрлері ретінде
қаржылық және оперативтік лизингті көрсетеді.
Оперативті лизинг (operating lease) – жабдық құнының тек бөлігі ғана
жалға алу төлемақылары арқылы амортизацияланатын қысқа немесе орта
мерзімдік келісім. Оперативті лизинг бойынша жіберілетін жабдықтар жалға
алушының балансына қойылмайды. Көп жағдайда бұл келісімдер бойынша
техникалық қызмет көрсету, сақтандыру, меншік салығын төлеу және қаржылық
есеп беру мен есептілік тұрғысынан оперативті лизингке жатқызылатын
категориялар бойынша сұрақтарды лизинг беруші өзіне алады.
Оперативті лизинг үшін келесі негізгі сипаттар тән:
1. Лизинг беруші өзінің барлық шығындарын бір лизинг алушыдан келіп
түсетін лизингтік төлемдер есебінен орнын толтыруды көздемейді.
2. Көбінесе лизингтік келісім-шарт екі-бес жылға дейінгі мерзімге
жасалады, ол жабдықтың қаржылық тозуынан әлдеқайда төмен және
кезкелген уақытта лизинг алушы оны тоқтату мүмкіндігі бар болады.
3. Объектінің қирауы немесе жойылуы тәуекелі негізінен лизинг берушіге
жүктеледі.
4. Лизингтік төлемдер мөлшерлемесі қаржылық лизингке қарағанда көбіне
жоғарырақ болады. Бұл лизинг берішунің шығындарын толық өтеу
кепілдігінің болмауына байланысты, өз қызметіне бағаларын жоғарлату
арқылы әртүрлі коммециялық тәуекелділіктерді (қолда бар жабдықтардың
толық көлемі үшін жалға алушыларды таппау тәуекелі, келісім объектінің
істен шығуы тәуекелі, келісім-шартын мерзімнен бұрын тоқтату қаупі)
ескеру қажеттілігінен түсіндіріледі.
5. Келісім объектілері, көбіне машиналар мен жабдықтардың ең танымал
түрлері болады 12.
Оперативті лизинг кезінде лизингтік компания нақты жалға алушыны
білмей, алдын-ала жабдықтарын сатып алады. Сондықтан, оперативті лизингпен
айналысатын фирма, жаңа, сондай-ақ қолданыста болған инвестициялық тауарлар
нарығының коньюктурасын жақсы білуі қажет. Бұл лизинг түрі кезінде
лизингтік компаниялар қолданысқа (жалға) берілетін мүлікті өздері
сақтандырады және оған техникалық қызмет пен жөндеу жұмыстарын жүзеге
асырады. Лизингтік келісім-шарт аяқталғаннан кейін лизинг алушының
құқықтары:
• өзіне ыңғайлы жағдайларда келісім-шарт мерзімін ұзарту;
• лизинг берушіге жабдықтарды қайтаруға;
• нақты нарықтық құны бойынша сатып алу келісімінің (опционның) бар
болуы негізінде жабдықты сатып алу. Өйткені келісім-шартты жасау
кезінде келісім объектісінің нарықтық қалдық құнын анықтау мүмкін
емес, бұл лизингтік фирмалардың қолданылған жабдықтар нарығының
коньюктурасын жақсы танып білуін қажет тұтады.
Лизинг алушы оперативті лизинг арқылы мүлікті иемдену бойынша
тәуекелділіктерден қорғануды көздейді, мысал ретінде, моральды қартаю,
өндірілген өнімге сұраныстың өзгеруіне байланысты рентабельділіктің
төмендеуі, жабдықтың сынуы, жөндеу мен тоқтап тұруына байланысты тікелей
және жанама өндірістік емес шығындардың өсуі және т.с.с. Сондықтан лизинг
алушы келесі жағдайларда оперативті лизингті таңдайды:
1. қарастырылатын табыстардың қолданылатын жалдамалы жабдықтың алғашқы
бағасын өтемейтін кезде;
2. жабдықтардың қысқа мерзімге керек болған жағдайларда (маусымдық
жұмыстар немесе бір реттік қолданылғанда);
3. жабдыққа арнайы техникалық қызмет көрсету қажет болған жағдайда;
4. келісім объектісі ретінде жаңа, тексерілмеген жабдық қолданылған
кезінде.
Оперативті лизингтің көрсетілген ерекшеліктері, оның ауыл шаруашылығы,
транспорт, қазба өндірісі, құрылыс, ақпараттарды электронды өңдеу
салаларында таралуын анықтады 11.
Қаржылық лизинг (finance lease) – экономикалық мағынасы жағынан,
жалға алушының қолданысқа жабдықты алып, толық мерзім ішінде немесе
мүліктің өмірлік циклдің көп бөлігін қамтитын, жалға алу төлемдері толық
лизинг берушіге аударылатын (мысалы, заем берушіге емес), теориялық қызмет
көрсету, салық пен жабдықты сақтандыруды жалға алушы төлейтін лизинг
берушімен алынатын, жиынтық жалға алу төлемдері, жабдықтардың толық
өмірлік циклі ішінде жабдықтың алғашқы құнын толық жабатын және
инвестициялық капитал табысын қамтамасыз ететін келісім түрі.
Қаржылық лизинг келесі негізгі ерекшеліктерімен сипатталады:
1. үшінші жақтың қатысуы (келісім объектісін өндіруші немесе
жабдықтаушы);
2. жалға алудың негізгі мерзімі ішінде келісім-шартты бұзу мүмкіндігі
болмайды, яғни жалға беруші шығындарын өтеу үшін қажетті мерзім. Бірақ
тәжірибеде бұл кейде ғана жүзеге асады, ол лизингтік келісім-шартта
қарастырылады, бірақ бұл жағдайда операция құны жоғарлайды.
3. лизингтік келісім периодының ұзақ болуы (көбіне келісім объектісінің
қызмет ету мерзімімен жақын болады);
4. қаржылық лизинг келісімінің объектілерінің құны жоғары бағалармен
ерекшеленеді9.
Оперативті лизинг кезінде сияқты, келісім мерзімі аяқталғаннан соң
лизинг алушының мүмкіндігі:
• қалдық құны бойынша келісім объектісін сатып алуға;
• қысқа мерзімге және жеңілдетілген мөлшерлемеде жаңа келісім-шарт
жасауға;
• келісім объектісін лизингтік компанияға қайтаруға.
Лизинг алушы лизинг берушіге өз қалауы туралы келісім-шарт аяқталуына
дейінгі алты ай немесе басқа мерзімі ішінде жеткізуі тиіс. Егер келісім-
шартта келісім затын сатып алуға келісуі (опцион) бар болса, онда
объектінің қалдық құны алдын-ала анықталады. Көбіне ол алғашқы құнының 1-
10% аралығында болады, бұл лизинг берушіге амортизацияны жабдықтың толық
құнына есептеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық лизинг экономикалық ерекшелігі жағынан ұзақ мерзірзімді
банктік несиелендірудің капитал салымдарымен ұқсас келеді, қаржылық лизинг
нарығында банктер, банктермен тығыз байланысқан қаржылық компаниялар мен
маманданған лизингтік компаниялар ерекше орын алады. Кейбір мемлекеттер
қатарында банктерге тек қана қаржылық лизингпен айналысуға рұқсат етілген.
Оперативті лизинг пен қаржылық лизинг арасында негізгі айырмашылықтар кесте-
2 көрсетілген 5.
Біздің ойымызша, оперативті және қаржылық лизинг лизингтік
операциялардың екі негізгі түрі, ал барлық қалғандары бұл екі негізгі
түрдің әртүрлілігі болып келеді.
Халықаралық тәжірибеде ең танымал келесі лизингтің түрі
қарастырылады:
– Капиталды лизинг (capital lease). Сатып алу-сату келісім -шарттың
ерекшеліктерін қамтитын лизингтік келісім, сондай-ақ заңмен қарастырылып
анықталған критериилерге сәйкес болады.
Кесте-2
Оперативті және қаржылық лизинг арасындағы негізгі айырмашылықтар
Оперативті лизинг Қаржылық лизинг
Қысқа және орта мерзімді сипаттағы Орта және ұзақ мерзімді мипаттағы
келісімдер келісімдер
Жалға алудың алғашқы мерзімінде Жалға алудың алғашқы мерзімінде
жабдық амортизациясының бөлігі жабдық амортизациясының толық немесе
төленеді. Келісім-шарт аяқталғаннан бөлігінің көбі төленеді.
кейін жабдық қайта жалға берілуі
мүмкін.
Келісім-шарт негізінде, көбінесе, Лизингтік келісім қаржыландыруға
лизинг беруші техникалық қызмет негізделеді, лизинг берушінің жөндеу
көрсетеді, жөндеуді өзіне алады және бойынша міндеттерін қарастырмайды.
жабдықты сақтандырады.
Кезкелген уақытта келісімді бұзу Негізгі (базисті) мерзім ішінде
құқығы. келісімді бұзу құқығы болмайды.
Инвестициялаумен ұқсас келеді. Капитал салымдарын ұзақ мерзімді
несиелендірумен ұқсас келеді.
Лизинг беруші тәуекелділіктер бойыншаМеншік құқығымен байланысты,
меншік және құқықты басқару міндеттердің бөлігін лизинг алушы
сұрақтарын өзіне жүктейді және өзіне жүктейді. Ол сатып алу-сату
міндеттемелер мен кепілдемелер келісімдер негізінде құқықтық
қарапайым жалға алу келісімдер басқарумен ұқсас келеді.
негізінде жүзеге асырылады.
Өндіруші компаниялармен, сондай-ақ Банктер мен олардың еншілес лизингтік
еншілес лизингтік фирмалармен және компаниялармен ұсынылады.
сауда компанияларымен ұсынылады.
Бұндай келісімдерде жалға алынған мүлік, көбінесе жалға алушының
балансына қойылады және негізгі қорлар категориясында есепке алынады.
– Түзу қаржылық лизинг (direct financing lease), қарыз құралдарын тартпай
жасалатын лизингтік келісім, бұнда лизинг беруші өндіруші немесе саудалық
фирма болып табылмайды, ал келісім өз ерекшеліктерімен капиталды лизинг
категориясына жатады. Бұл категорияға жатқызылудың қосымша шарты болып,
жалға алушының төлемдердің толық сомасын өтеудің жоғарғы ықтималдылығы.
– Ливеридж лизинг (diverged lease). Қарыз құралдарын тарту бойынша
лизингтік келісім. Бұл категорияға қаржылық лизингтің келесі сипаттарына
сай келетін келісімдер жатқызылады:
а) келісім қатысушылары үш жақтан кем емес: лизинг беруші, лизинг алушы
және ұзақ мерзімді несиелендіруші;
ә) несиелендіруші лизинг берушіге қатысты айналымнан тыс негізде жабдық
құнының көп бөлігін қаржыландырады;
б) несиелендіруші ссуда бойынша қарыз бен проценттер көлеміндегі жалға
алу төлемдерін талап етуге ерекше құқықты иеленеді;
в) нетто көрсеткіші – лизинг мерзімінің аяғына қарай лизинг берушінің
инвестицияларын прогресивті жоғарлайды, ал қарыз құралдары көрсеткіші
төмендейді.
Қарызды тарту арқылы жасалатын лизинг кейде бөлек лизинг немесе
лизинг берушімен бөлігі қаржыландырылатын лизинг деп атайды. Бұл келісім
инвестициялық типтегі жалға алу немесе үшінші жақ қатысуымен жалға алу
келісі атауын алды.
Бөлек лизингтің жай қарапайым нысаны лизинг беруші, лизинг алушы және
қаржыландырушы ұйымның қатысуын қарастырады.
Күрделі нысанында бес және одан да көп жақтар қатысады: брокер
(көбінесе, ірі лизингтік компаниялар); траст құрылтайшылары; меншік иесі
(лизинг беруші); қаржыландыру мекемесі; лизинг алушы.
Бұл лизингтің аса күрделі әртүрлілігі болып саналады, өйткені көп
каналды қаржыландырумен байланысты және көбінесе қымбат жобаларды жүзеге
асыруға бағытталған.
Лизингтің бұл түрінің ерекше сипаты болып, лизинг беруші жабдықтарды
сатып алу кезінде, өз қаражатынан толық соманы төлемейді, тек бөлігін (20%)
ғана, қалған соманы (80%) ол ссудаға бір немесе бірнеше несиелендірушілерді
тарту арқылы өтейді. Сонымен қатар компания лизингтік компания мүліктің
толық құны есептелетін кезіндегі, барлық салықтық жеңілдіктерді қолдана
береді.
Лизингтің бұл түрінің тағы бір ерекшелігі, ол лизинг берушінің отандық
қаржы-несиелілік қатынастарға тән емес, анықталған жағдайларда ссуда алады.
Қарыз алушы – лизинг беруші несиелендірушілер алдында несиенің қайтарылуына
кепіл болмайды, ол лизингтік төлемдер сомасы есебінен өтеледі. Сондықтан
лизинг беруші мүлік кепілдігін, лизингтік төлемдердің ссуданы өтегенше
дейінгі мерзімге, несиелендіруші жағына ұтымды етіп рәсімделеді.
Сондай-ақ келісім бойынша негізгі тәуекелділікті несиелендіруші
банктер, сақтандыру компаниялары, инвестициялық қорлар және басқа да
қаржылық ұйымдар өзіне алады, ал ссуданың қайтарылу кепілі тек лизингтік
төлемдер мен лизингке берілген мүлік болады 13.
– Топтық лизинг. Ол, лизинг берушінің лизингке берілген жабдықты сатып
алуға тартылған қаражатты қолданатын, қаржылық лизингтің әртүрлілігі.
Жабдықтың толық құны үлесінде тартылған қаражаттар мөлшері 60-80%-ға
дейін жетуі мүмкін. Сонымен қатар лизинг беруші болып, меншік иелері
атынан шығатын қатысушылар (акционерлердің) тобы шығады. Бұл лизингтің
түрі ірі масштабты объектілерді жалға беру кезінде кең қолданылады,
мысалға, самолеттер, темір жол жабдықтары, платформалар және кәсіпорынның
комплектті жабдықтары және т.б.
– Сату типіндегі лизинг (sale-type lease). Лизинг берушінің орнына
өндіруші немесе сауда компаниясы болатын келісім, ал келісімнің өз
капиталды немесе түзу қаржылық лизинг критериилеріне жауап береді.
– Келісілген лизинг – сату (sale aid lease). Өндірушілердің жабдықтарды
ынталандыру мақсатындағы ұсынылатын лизинг нысаны.
– Вендор-лизингі немесе таратушы, сатушы лизингі, тек ірі өнеркәсіптік
компаниялар өндіретін күрделі, ірі және қымбат жабдықтарды сатып алуды
банктермен ұсынылады.
– Сублизинг (sub lease). Субжалға алу, яғни лизинг бойынша алған жабдықты,
келесі үшінші жаққа жалға беру келімі болып табылады.
– Қайтармалы лизинг (sale lease back), жабдықтың иесі оны лизингтік
фирмаға сатады және сол уақытта бұл жабдықты қайта олардан жалға алады.
Бұл операция нәтижесінде сатушы лизинг алушыға айналады. Ол мына келесі
жағдайда қолданылады, объектінің иесі ақшақұралдарына мұқтаж болғанда
және бұл лизинг нысаны арқылы өзінің қаржылық жағдайын жақсартады.
Қайтармалы лизинг өндірістегі бар құралдарды немесе олардың бөлігін сату
арқылы кәсіпорындар өтімділігін жақсартуға мүмкіндік береді. Босатылған
қаражаттар жаңа капиталды салымдарға немесе айналысқа жіберілуі мүмкін.
Қайтармалы лизинг келісімдерінің рентабельділігі жаңа капиталды
салымдардың табыстарының лизингтік төлемдер құнынан жоғары
болатындығымен байланысты болады. Қайтармалы лизинг екі жақты лизингтік
келісімнің әртүрлілігі болып саналады 12.
– Жылжымайтын мүлік лизингі, өз ерекшеліктерін иеленген. Жылжымайтын
мүлікті жалға алу бойынша операциялардың қолданылу мерзімі (10-20 жыл)
және келісімнің жоғарғы сомасына байланысты аса күрделі болып келеді.
Олар типтік келісімдер бойынша емес, жеке келісім-шарты бойынша
рәсімделеді. Келісім-шарт міндеттері ұқсас болып келеді: лизиннгтік
компания объектіні өндірістік мақсатта сатып алады немесе оның салынуына
қатысу арқылы иеленеді және кейін оны өнеркәсіптік немесе саудалық
кәсіпорынға жалға береді. Оперция объектілері келесілер болуы мүмкін:
жер, ғимараттар мен сәулеттер, хабарлау жолдарының жүйесі, сондай-ақ
өзінің қолданылу мақсатында жылжымайтын болып есептелетін жабдықтар болуы
мүмкін. Заңнамалық актілердің жылжымайтын заттарға, сондай-ақ мемлекеттік
тіркеуге алынатын әуе, су және өзен кемелері жатқызылады 8.
– Бас (генеральный) лизинг – лизинг беруші мен лизинг алушы арасындағы
лизинг бойынша жасалатын жалпы келісім, ол лизинг алушыға жалға алынған
жабдықтар тізімін жаңа келісімдер жасаспау арқылы толықтыру құқығын
береді. Кейде оны лизингтік несиелік желі деп атайды. Өз мағынасы бойынша
банктік несиелік желімен ұқсас келеді.
– Қайта жаңғыртылатын (револьверный) лизинг. Бұл нысан бойынша лизингтік
келісімдер жалға алу бойынша жаңартылып отырады. Ол лизинг келісім
бойынша, базалық келісім-шарты жағдайы бойынша жаңа келісімдер жасаспай
және жалға алынған жабдықтарды жақсарту, жаңарту құқығындағы несиелік
желі.
– Контрактілік жалдау – бұл лизингтің арнайы нысаны, мұнда лизинг алушы
ауыл шаруашылық машиналар паркі кешенін, жол құрылысы техникасы,
тракторлар, автокөлік құралдары жалға беріледі. Ол оперативті және
қаржылық лизинг элементтерін қамтиды. Контрактілік жалдау кезінде жалға
алынған мүлік пайдаланушымен иесіне келісілген жалдау мерзімінен кейін
қайтарылады, көбінесе ол 12 айдан 36 ай ішінде және жалға алынатын
техниканың қызмет ету мерзімінен күрт қысқа. Жалға алу төлемдері қатаң
тіркеледі және иесімен жасалатын жөндеу және қызмет көрсетулер шығындарын
қосылады. Бірақ, кейбір жағдайларда бұл жұмыстарда жалға алушы өзі немесе
келісім жасасқан арнайы фирма жүзеге асырады 10.
– Дымқыл лизинг (wet lease). Міндетті техникалық қызмет көрсету, жабдықты
жөндеу, оны сақтандыру, меншік салықтарын және басқа операциялар лизинг
берушіге жүктелген. Сондай-ақ лизинг алушы лизинг берушіден арнайы
мамандандырылған маркетинг персоналын және дайын өнім жарнамасын,
шикізатпен қамтамасыз ету, жанармаймен және т.б. қамтамасыз етуді сұрауы
мүмкін. Жалпы алғанда, дымқыл лизинг оперативті лизингке негізінен ұқсас
келеді. Дымқыл лизинг әуе техникасы және теңіз кемелері лизингі кезінде
кең қолданылады.
– Құрғақ лизинг (dry lease) ұғымы лизинг берушінің тек әуе техникасын,
теңіз кемелерін және т.б. жалға беру кезінде қолданылады. Жалға алушы өз
есебінен экипажды жалдау, жанармай және т.б. төлейді 6.
– Салықтық жеңілдіктермен байланысты лизинг (tax lease). Ол көбінесе
лизинг берушінің немесе лизинг алушының салықтық жеңілдіктерін
максимилизациялау мақсатында жаслады. Бұндай келісім шарттары көптеген
мемлекеттер заңнамасына жақсы бейімделеген. Лизингтің бұл нысанының дамуы
инвестициялық салықтық жеңілдіктер мен негізгі қорларды істен шығарудың
үдемелі тәсілін енгізу қажеттілігімен сипатталады. Қаржылық лизингтің көп
бөлігі халықтың жеңілдіктерді алумен байланысты 13.
– Нақтылы лизинг (true lease). Лизингтің бұл түрінде барлық экономикалық
және құқықтық міндеттер, артықшылықтар лизинг берушінің атына жүктеледі.
Лизингтің бұл нысанында сатып алу опционы қарастырылуы мүмкін, бірақ
бағасы лизингтік төлемдер сияқты алдын-ала анықталуы қажет болады 12.
Бұл нысанның ерекшелігі лизинг алушыға көрсетілетін қосымша
қызметтер (жабдықтарды ұқыптау, оларды жөндеу, сақтандыру). Қосымша
қызметтер жалға алу төлемдеріне енеді, сондытан бұл нысан салыстырмалы
қымбат болады. Бұл лизингпен көбінесе жабдықтарды (компьтерлер, самолеттер
және т.б.) өндірушілер айналысады.
– Муниципалды лизинг. Қатысушысы муниципалды орган болатын, лизингтік
келісім арқылы рәсімделеген, қатысты сату келісімі. Бұл келісімнің
төлемдері, яғни жалға берушіге (муниципалитетін) салық салынбайды 11.
Жалпы алғанда, халықаралық лизингті ішкі лизингпен
салыстырғанда
біріншісі он жылдыққа кейін пайда болды. Операция халықаралық деңгейді
иеленеді, егер жабдықты өндіруші, лизинг беруші және лизинг алушы әртүрлі
мемлекеттерде болған жағдайда. Лизинг беруші үшін халықаралық лизингтегі
қызығұшылығының бірі – шетел валюталық, қаржылық және салықтық
жеңілдіктерге қол жеткізу деп таниды.
Халықаралық лизингтің нысандар мен әртүрліліктер қатарын иеленеді,
олар экспорттық, импорттық, транзиттік лизинг, конпенсациялық лизинг және
дабл дип типтік келісім және с.с. болып келеді.
Компенсациялық лизинг, лизингтің бұл нысаны кезінде жалға алу
төлемдері, лизингтік келісімнің объектісі болып табылатын, жабдықта
жасалған, өнім жабдықтаушылары есебінен жүзеге асырылады.
Халықаралық тәжірибеде сублизингтік келісімдер, дабл дип атауын
алған, екі және одан да көп мемлекеттерді салықтық артықшылықтар
комбинациясын қолданатын келісімдерді айтамыз.
Халықаралық ынтымақтастық тәжірибесінде көбінеес халықаралық
келісімдердің екі түрін ажыратады: түзу шетелдік лизинг және жанама лизинг.
Түзу шетелдік келісімі топтық лизинг операцияларын қарастырады. Жанама
шетелдік лизинг – лизинг беруші мен лизинг алушы бір мемлекеттің заңды
тұлғалары бола тура, бірақ бірішісінің капитал бөлігі шетелдік фирмаларға
және қаржылық ұйымдарға тиесілі (көбінесе, банктерге немесе шетелдік лизинг
компанияларға) жағдайындағы лизингтік келісім. Лизингтік келісімнің
объектісі, көп жағдайда, лизинг алушының мемлекетіне импортталатын жабдық
болады. Бұл типтік лизингтік келісімдердіің трансұлттық банктер және
корпорациялар қадағалайды. Соңғы жылдары жанама шетелдік лизинг халықаралық
лизингтің аса танымал нысаны болып саналады.
Шетелдік лизингтік операцияларды инвестициялау лизинг беруші үшін түзу
шетелдік лизингпен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары болады. Бұл
жағдайда лизинг беруші лизинг алушының мемлекетінде жұмыс атқарса, оған
жергілікті қаржылық көздеріне, валюта айырбастаумен байланысты болатын
тәуекелділікті төмендетуге, лизингке берілетін техникалық құралдар
номенклатурасын кеңейтуге және басқаларға қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Бұл лизингтік қатынастар түзу лизингпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Лизингтік операциялардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Лизингті қолданудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі лизингтік
қызметтер жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .28
2.2 Коммерциялық банктердегі лизингтік төлемдерді есептеуді
талдау ... ...41
2.3 Лизингті дамыту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 48
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЛИЗИНГТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ
3.1 Лизинг қызметіндегі тәуекелділіктерді
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3.2 Қазақстандағы лизинг дамуының
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 7
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Өндіріс секторындағы негізгі құралдарды жаңарту және дамыту
Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясының
міндеті болып табылады. Бұл қойылған міндеттерді шешудегу негізгі қол
жеткізерлік механизм болып шағын және орта бизнестегі лизингті дамыту
айқындалады 1.
Лизинг нарығының қалыптасуын қоса, Қазақстандағы лизинг дамуының
өзектілігі, алдын-ала, жабдықтар паркінің жағымсыз жағдайымен сипатталады:
моральды ескірген жабдықтардың үлес салмағының көптігі, оларды
қолданудағы тиімділіктің төмендігі, қажетті қосалқы бөлшектермен қамтамасыз
етілмеу және т.б. Бұл мәселелердің шешуін табудың амалы ретінде, өзіне
сыртқы саудалық, несиелік және инвестициялық операциялардың барлық
элементтерін қамтитын, лизинг болуы мүмкін.
Қазіргі таңда, қазақстандық кәсіпорыдардың көп бөлігінде айналым
құралдарының жетіспеушілігі байқалады. Олар өз негізгі қорларын жаңарта
алмайды, ғылыми-теникалық прогресс жетістіктерін енгізе алмайды және
несие алуға мұқтаж болады. Жалпы несиелендірудің көп түрлері анықталған:
ипотекалық, бағалы қағаздарды кепілдендіру, тауарлар партияларын,
жылжымайтын мүлікті кепілдендіру сияқты. Бірақ өзінің негізгі құралдарын
жаңартуға шешім қабылдаған кәсіпорын үшін жабдықты лизингке алу тиімдірек
болады. Бұл жағдайда негізгі құралдарды сатып алуға бағытталған жай
кредитпен салыстырғанда лизингтің толық мерзімі, көбінесе, ол бір жылдан
бес жыл аралығы, ішінде жабдық құнының 10%-на дейін кәсіпорын үшін
үнемделеді. ҚР-ғы қазіргі экономикалық жағдай лизинг үшін қолайлы деп
саналады. Модернизацияға мүмкіндігі жоқ кәсіпорын мен инвестициялатын
қаражаттардың қайтарылуына кепілдігі толық еместігі есебінен, бұл
кәсіпорынға несиені толғанулармен беретін банк арасындағы қарама-
қайшылықтарды қарастыратын нысан лизинг болады. Лизингтік операция барлық
қатысушыларына тиімді: бір жағына кезең бойынша өтелетін несие мен керекті
жабдығына қол жеткізу мүмкіндігі; басқа қатысушысы – несиенің өтелуіне
кепілдік алады, өйткені лизинг объектісі лизинг берушінің немесе соңғы
төлемнің өтелуіне дейін лизингтік операцияны қаржыландырушысы, банктің
меншігі болып табылады. Қазақстандағы жабдықтардың 80% ескірген, негізгі
құралдарды инвестицияландыруды көздейтін кәсіпорындарды қаржыландырудың
құралы ретінде лизингті дамытудың мемлекеттік саясатын жүзеге асыру қажет
деп санаймын 2.
Өтпелі экономикалы, сондай-ақ экономикасы дамыған мемлекеттерде
лизинг кәсіпорындарды орта мерзімді және ұзақ мерзімді қаржыландырудың
негізгі қайнар көзі болып табылады. Ол лизинг алушыға активтерін
ұлғайтудың тиімді тәсілі ретінде ерекшеленеді, әсіресе бұл мемлекеттегі
шағын, орта, сондай-ақ жұмысбастылықты қамтамасыз ететін, инновацияларды
енгізу және бәсекелестікті дамыту сұрақтарында басты орынды иеленетін қайта
құрылған кәсіпорындар үшін қолайлы 3.
Лизингтің ерекшелігі ұзақ мерзімді жалға алудың дәстүрлі нысаны
ретінде еместігінде, оның болашақта жұмыс атқарудағы ерекше нысаны
екенінде.
Лизингтік қызмет, нарықтық қатынастар жағдайында қалыптасатын,
қаржыландыру бойынша, меншікті қолдану мен сәйкес пайда табу, сақтандыру
және т.б. қоса күрделі азаматтық-құқықтық қатынастарды кешені.
Лизинг – анықталған өндірістік күштердің арақатынасын өзара тығыз
байланыстағы өндірістік қатынастарын сипаттайтын меншік қатынасын жүзеге
асырудың тәсілі 4.
Лизингтік қарекеттің ерекше экономикалық ролі, оның жеке меншіктің
өндірістік құралдарға өтуіне жағдай жасайды, ал басқа жағынан меншік
иесінің және орындаушының ауысуына әкеледі. Лизинг процесі кезінде
мемлекеттік меншіктің өздігінен дамуы байқалады.
Лизинг мәселесі посткеңестік кеңістікте әрі жаңа және өте актуалды
болып саналады. Инвестициялық саясаттың тиімді құралы ретінде, лизингтің
тоқырау кезінде өндірісті дамытуда маңыздылығы сезіледі. Экономикалық
дағдарыстар, өндірістің тоқтап тұруынан, сатып алу қабілетінің төмендігі
себеп болған, ауқымды жұмыссыздық кезінде өзінің ерекше экономикалық
табиғатына байланысты бұл қызметтің түрі ұлттық экономиканың емделуіне
және әрі қарай дамуына, ал халықаралық деңгейде жаңа шетелдік
инвесторлармен қатынастарды бастап, олардың нығаюына ықпал етеді 5.
Әлемдік тәжірибеде лизинг экономиканы ынталандырудың механизмі
ретінде қарастырылады.
Лизингтің теориялық және практикалық мәселеріне келесі экономист
ғалымдардың еңбектері жарық көрген: В. Беловтың, Е. Кабатованың, В.
Амташовтың, Г. Уварованың, Е. Чекмареваның, В. Богаровтың, В. Часовойдың,
С. Медведковтың, В. Голощаповтың, В. Евстратов, Л. Гехтгтың, А. Смирновтың,
К. Сусанянның және т.б.
ҚР-ндағы лизинг дамуының мәселері С.А. Абельдиннің, Т.А. Есиркепов,
А. Сатыбалдиннің, К.А. Сагадиевтің, А.С. Смагуловтың, А.И. Мырзахметовтың,
Т.И. Есполовтың және т.б. еңбектерінде зерттеліп қарастырылған.
Бірақ, қазіргі Қазақстанның экономикалық жағдайына сай әлі лизинг
қызметі нарығының дамуының кейбір аспектілерінің зерттелмей қалуы,
дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауыма әсерін тигізді.
Дипломық жұмыстың мақсаты ҚР-ндағы лизингтің стратегиялық дамуының
мүмкіндіктерін зерттеу болып табылады.
Жұмыстың мақсатына сәйкес жұмысқа келесі міндеттер қойылады:
– қазіргі замаңғы жағжайдағы лизинг дамуының теориялық негізін танып білу;
– республикамыздағы лизинг дамуының жағдайына талдау жасау;
– лизинг дамуының мәселелерін анықтау;
– лизинг дамуын жетілдіру бойынша тұжырымдар ұсыну.
Зерттеу пәні коммерциялық келісімді жүзеге асыру барысында пайда
болатын лизингтік қатынастар.
Зерттеу объектісі Қазақстандағы лизингтік бизнес нарығындағы жұмыс
атқаратын лизингтік компаниялардың қызметі.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
– лизингтің инвестициялық нысаны арқылы, нарық жағдайындағы
лизингтің негізі және мәні анықталды;
– макроэкономикалық жағдай призмасы арқылы ҚР-ндағы лизинг дамуының
талдауы жасалынды, мұның негізінде лизинг дамуын тежеуші себептер
анықталды;
– заңнаманы жетілдіру мен инфрақұрылымды дамыту есебінен республикамыздағы
лизинг дамуының стратегиялық аспектілері анықталды.
Дипломдық зерттеулер нәтижелерінің практикалық маңыздылығы:
Қазақстандағы лизингтік биснестің дамуын жетілдіру бойынша ұсынылған
нұсқауларды қолдану мүмкіндігі.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. 68
бетте орындалған, құрамында: 6 кесте және 9 сурет.
1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі
Лизинг ұғымы шетелдік және отандық әдебиеттерінде және
кәсіпкерлік қызмет тәжірибесінде жеткілікті көлемде қарастырылады.
Лизингтің қаржылық-коммерциялық, құқықтық және техникалық аспектілерін
иеленеді. Орташа есеппен алғанда, қазіргі уақытта, экономикалық және заң
бойынша әдебиеттерде лизингтің жүзден аса анықтамасы бар. Бұл лизинг
ұғымының тар, аралық және жалпы мағынасы есебінен келесі қасиеттерін
көрсетуге болады (Кесте-1):
– лизингтік келісім-шарттың экономикалық мазмұны және құқықтық
нысаны;
– келісім мерзімі;
– лизингтік келісім объектілерінің шеңбері;
– келісімге қатысушылардың саны және құрамы.
Отандық әдебиеттерде, көп жағдайларда, лизингті машиналарды, құрал-
жабдықтарды, транспорттық құралдарды және өндірістік сипаттағы
ғимпараттарды жалға алу немесе ұзақ мерзімді жалға алу деп көрсетеді. Бірақ
бұл жағдайда мазмұны жағынан лизинг ұғымының тар мағынасын ашады және
шаруашылық қатынастар нысанының мағынасын толықтай көрсете алмайды.
Лизингтің жалға беруден айтарлықтай айырмашылықтары бар. Жалға
алушылардан гөрі лизинг алушы, тек объектіні ұзақ мерзімге қолдануға ғана
алмай, оған меншік құқығымен байланысты болатын, сатып алушының дәстүрлі
міндеттері жатқызылады, оның ішінде: меншік ақысын төлеу, меншіктің
кездейсоқ жойылу салдарынан туындайтын жоғалтулардың орнын толтыру, оны
сақтандыру және оған техникалық қызмет көрсету, сондай-ақ жөндеу жүргізу
6.
Кесте-1
Лизинг ұғымының негізгі қасиеттері бойынша мағынасы
лизинг ұғымының мағынасы
Негізгі
қасиеттері
тар аралық кең
1 2 3 4
1.Лизингтік Бір мағыналы Екі мағыналы Көп мағыналы
келісім-шарттыңанықтамалар: анықтамалар: анықтамалар:
экономикалық а) жалға алу нысаны;а) лизинг-несие;а) жалға алу
мазмұны және ә) ұзақ мерзімді ә) несие-жалға нысаны, капитал
құқықтық жалға алудың нысаны;алу; салымдары мен
нысаны. б) қаржылық жалға б) жалға өткізуді
алу; алу-сату; ынталандыруды
в) мүліктік в) жалға қаржыландыру;
жалдаудың нысаны; алу-амортизация;ә) жалға алумен,
г) капитал Немесе сатып алу-сатумен,
салымдарын, операциясы: қарыз алумен, сатып
инвестицияларды а) алу немесе бұл
қаржыландырудың қаржы-коммерциялқұқықсыз опционды
нысаны; ық; қосатын мүліктік
д) өнімді өткізу ә) несие-жалға қатынастардың
нысаны; алушылық; кешені.
е) сыртқы сауда б) сауда-жалға
нысаны. алушылық, сатып
алу опционы
құқығын қоса.
2. Лизингтік Ұзақ мерзімді Орта және ұзақ Қысқа, орта және
келісімнің келісім: мерзімді ұзақ мерзімді
мерзімі: а) 3 жылдан жоғары; келісімдер: келісімдер:
2.1 Сапалық ә) 4090 ережесі а) 2 жылдан а) бір жылдан
мінездемесі. (амортизациялық жоғары; жоғары;
2.2 Сандық периодтың 40 пен 90%ә) 2 жылдан 3 ә) алты айдан
мінездемесі. аралығында); жылға дейін. жоғары;
б) жабдық қызмет б) бірнеше
етуінің 75% жоғары; сағаттар,
в) жалға алудың тәуліктерден
базалық периоды, жоғары;
алғашқы, негізгі в) жабдықтың
мерзімі; пайдалы қызмет
г) амортизацияны етуінің толық
есептеу үшін мерзіміне.
әртүрлі
мемлекеттердегі
салық заңнамасында
тіркелген, өнімнің
өмірлік циклы.
3. Лизингтік а) жылжымалы мүлік; а) жылжымалы а) мүліктер;
келісім ә) техникалық және жылжымайтынә) материалдық
объектілерінің құралдар. мүліктер; құндылықтар;
шеңбері: ә) негізгі б) инвестициялық
3.1 Топтық өндірістік тауарлар және ұзақ
мінездемесі. қорлар; қолданылатын
б) өндірістің тұтынушылық
негізгі тауарлар.
құралдары;
в) инвестициялық
3.2 Детальдық тауарлар. а) жер, ғимараттар
мінездемесі. а) машиналар, а) машиналар, мен құрылыстар,
жабдықтар; жабдықтар, машиналар мен
ә) өндірістік транспорттық жабдықтар,
жабдықтар. құралдар және транспорттық
өндірістік құралдар;
мақсаттағы ә) ғимараттар мен
құрылыстар, құрылыстар,
ә) машиналар, машиналар мен
жабдықтар, ЭЕМ, жабдықтар,
транспорттық зауыттар,
құралдар, фабрикалар, электр
қоймалық станциялары;
орындар. б) машиналар,
жабдықтар, ноу-хау.
4. Келісімге Екі жақты Үш жақты Көп жақты
қатысушылардың келісімдер: келісімдер: келісімдер:
саны және а) өндірушімен а) өндірушінің а) бес жақтың
құрамы. қатыса (жабдықтаушының)қатысуымен:
(жабдықтаушы-жалға , лизинг 1. брокер (тәуелсіз
алушы) және жалға берушінің және лизингтік
алушы (лизинг лизинг алушының компания);
алушы), жай сөзбен қатысуымен; 2. тресттің
тура лизинг; б) лизинг құрылтайшылары;
ә) лизинг берушінің, 3. меншік иесі
алушы-сатып алушы лизинг алушының (жалға беруші де
және лизинг және ол);
алушы-мүлікті сатушықаржыландырушы 4. қаржыландырушы
ның қатысуымен жақтың мекеме;
немесе жай сөзбен қатысуымен 5. жалға алушы.
қайтармалы лизинг.(бөлек лизингтің
қарапайым б) алты және одан
нысаны); көп жақтың
қатысуымен:
1. өндіруші;
2. жалға алушы;
3.
акционерлер-лизинг
берушілер;
4. лизинг
берушілердің
сенімді тұлғасы;
5.
несиелендірушілер-з
аим берушілер;
6.
несиелендірушілер-д
ің сенімді тұлғасы.
Бірақ меншіктің иесі болып лизинг беруші қалады. Лизинг алушы жалға
алушыдан гөрі лизинг берушіге объектіні пайдалану құқығы үшін айлық төлемді
емес, оның толық құнын төлейді: лизингтік келісімнің объектісін жойылуы
немесе қолдану мүмкіндігі болмаса да оны қарызды толық өтеуден босатпайды.
Лизингтік келісім объектісінің ақауы анықталған жағдайда, лизинг беруші
барлық гарантиялық міндеттерден бас тартады және лизинг алушы барлық
келіспеушіліктерін тікелей жабдықтаушылармен шешеді.
Бұл көзқарас толық тұйықталған, өйткені лизинг беруші объектіні лизинг
алушының өтініші мен қызығұшылығы есебінен сатып алатындығында. Сондай-ақ,
міндеттердің осылай бөлінуінің себебі объектіні ұқыптау кепілдігі соңғы
жақтың иелігінде екендігінде.
Сондай-ақ бұл жағдайда келесіні естен шығармау қажет, жалға беру тек
жалға беруші мен жалға алушы арасындағы екі жақты келісім-шарт болатын
болса, ал лизингтік келісімдердің көбі екі жақты, үш жақты және көп жақты
сипатты иеленеді.
Экономикалық қатастарда лизингті көбінесе қаржылық операциялардың
жаңа нысаны, капиталды салуды жүзеге асыру тәсілі. Егер лизингті
мерзімділік шартында, құндылықтарды уақытша қолдану деп түсінетін деп
түсінетін болсақ, онда оны негізгі қорларға бағытталған тауарлық несие
ретінде мамандандыруға болады. Бұл көзқарас тұрғысынан, лизинг, банктің
дәстүрлі ссудасына балама, машиналар мен жабдықтарды сатып алуға
бағытталатын несиенің бір нысаны ретінде жатқызылады 7.
Кезкелген лизингтің келісімнің негізі қаржылық, нақтылайтын болсақ,
несиелік операция болады. Меншік иесі (лизинг беруші) пайдаланушыға (лизинг
алушыға) қаржылық қызметін көрсетеді, ол толық құнын өтеп өз меншігіне
құндылықты сатып алады және лизинг алушының кезеңдік төлемдері арқылы бұл
соманы және үстіндегі пайдасын қоса қайтарып алады.
Сондықтан, экономикалық мағынасында лизингті лизинг берушінің лизинг
алушыға құндылықты пайдалануға беру нысанындағы несие деп түсіндіріледі.
Несиелік қатынастың субъектілері: қарыз беруші ретінде лизинг беруші және
қарыз алушы тұлға ретінде лизинг алушы болады, ал ссуда объектілеріне
машиналар, жабдықтар, транспорт құралдары және т.б. негізгі құралдардың
элементтері жатқызылады.
Бірақ лизинг, банктік операция сөзінің тар мағынасы болып табылмайды.
Ол сауда-саттық кәсіпорынның жанама операциясы ретінде жүзеге асырылатын,
банктік қаржыландыру нысанына жақын мағынаны білдіреді. Ең алдымен бұл
лизингтік қоғамдардың арнайы жасаған құзырлықтары. Сондықтан, бұл кездейсоқ
жағдай емес, лизинг пен ұқсас қаржыландырудың нысандары – жалға алу, сатып
алушыға берілетін несие, қаржылық немесе коммерциялық несие арасындағы
сәйкес келмейтін ерекшеліктерін экономистер қатары қарастырады. Яғни
құнының азаюы нысанының қалыптасуына байланысты лизинг сыртынан
коммерциялық несиемен ұқсас, бірақ арасында да міндетті ерекшеліктері бар.
Ең алдымен бұл коммерциялық несие және лизингтік қатынастағы
меншіктерді қамтиды. Коммерциялық несие кезінде тауарларды уақытша
қолдануға берілген кезде, сонымен қатар келісім объектісіне, яғни тауарға
байланысты меншік құқықтары беріледі. Меншіктегі тауарлар тұтыну құны
бойынша өткізіледі, олардың құнын бұл мезгілде төлеу мүмкіндігі жоқ
болатындықтан, оны өтеу кейінге қалдырылады 8.
Лизинг банктік несиеден ерекшеленеді, банк қарыз алушының меншігін
ссуда кепілі ретінде өз меншігіне алу құқығы бар болады. Қарызды өтеуден
кейін ғана мүлік қарыз алуның меншігіне қайтарылады. Лизингтік қатынастарда
жалға алу мерзімі аяқталғаннан кейін және жалға лу төлемі толық өтелгеннен
кейін объект лизинг берушінің меншігінде қалады. Әрине, лизингтік келісім
бойнша лизинг объектісінің қалдық құны бойынша сатып алынуы және оның
лизинг алушының меншігіне өту мүмкіндігі қарастырылады.
Жалпы алғанда лизингті қаржыландырудың бір әдісі екені келісіден
көруге болады. Лизинг беруші лизинг алушыға жабдықтарды қолдану мүмкіндігін
береді және оның құнын, яғни соңғыны нақты несиелендіру арқылы, бөлшектеп
төлеуді ұсынады.
Басқалар лизингті, шаруашылық практикаға енген, өндірілген өнімді
өткізу құралы және инвестициялық процестің ерекше каналы ретіндегі,
іскерлік қатынастардың жаңа нысаны деп санайды. Оны сондай-ақ ұзақ мерзімді
пайдалану тауарларының экспорттың несиелендіру нысанының бірі ретінде де
қарастырады 9.
Тар және бір мағыналы анықтамалармен қатар – жалға алу, қаржыландыру
нысаны, несиелендіру нысаны, тауарларды өткізу нысаны сияқты лизингтің
көпқырлы табиғи және күрделі конструктивті лизинг-несие, несие-жалға
алу, жалға алу-сату, лизинг-сатып алу, жалдау-сатып алу, сату-қарсы
лизинг, сатып алу-лизинг сияқты қос сөздерді дүниеге әкелді. Сондай-ақ,
кейбір жағдайда лизинг сауда-қаржылық немесе қаржы-саудалық операция деп
түсіндірілсе, басқа жағдайларда сауда-жалға алушылық, ал үшіншіден несие-
жалға алушылық келісім ретінде түсіндіріледі.
Лизинг ұғымының аралық мағынасын жақтаушылар, Е. Кабатованың, Е.
Чекмарева, Ю. Свядосц сияқтылар, лизингті күрделі келісім-шарттық
қатынастарды кешенді қамтитын екі және одан да көп келісім-шарттардың
базасында, ең алдымен сатып алу-сату келісім-шарты және құндылықты жалдау
келісім-шарты негізінде жузеге асырылады деп түсіндіреді.
Бұл қатынастардың негізі(ұйытқысы) – уақытша пайдалану,ал көмекші
орында құндылықты сатып алу-сату қатынасы. Е. Чекмарева былай баяндайды:
бұл қатынастар, тек құндылықты қолдануға беру емес, сондай-ақ көп жағдайда
лизинг келісім-шарты аяқталғаннан кейін құндылықтың меншікке сатып
алынуымен лизингтік қатынас кешені аяқталады 10.
Бұл көзқарас 1988 жылы Отава қаласында, Халықаралық қаржылық лизинг
конвенциясында тіркелкі, оның мәні: Халықаралық тәжірибеде лизинг деп үш
жақты қатынас кешенін қарастырады, яғни лизингтік компания(лизинг беруші)
клиенттің өтініші мен сұрауы бойынша оған, бұл мақсатта өндірушіден
жабдықтарды сатып алып, өндірістік жабдықтарды уақытша қолдануға береді,
сондай-ақ келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін тұтынушы(лизинг алушы)
қолданыстағы жабдықтарды өз меншігіне сатып лау мүмкіндігін сақтайды.
Экономистердің басқа тобы лизингтің басты түсінігі ретінде өзге жалға
алушылық және несиелік жұбын айқындайды. Сонымен қатар, бұлардың
кейбіреулері қатынас кешенінің негізі ретінде қаржылық-несиелік операцияны
алдыңғы орынға шығарады. Осының негізінде, К. Сусанян лизингті
мамандырылған компанияның делдалдық қызметі арқылы, оның үшінші тұлғаға
белгілі тауарды меншікке алып және оны қысқа, орта және ұзақ мерзімге жалға
беруді қолдану, негізгі қорларға салынатын капитал салымдарының қаржылық
арнайы нысаны ретінде түсіндіріледі.
Және де Франция, Белгия, Италияның лизингке қатысты заңнамалық
актілерде, лизинг ұғымымен қатар несие-жалға алу, қаржылық жалға алу
бойынша операциялар ұғымы қолданылады.
Экономисттердің үшінші тобы лизингті сауда-қаржылық немесе қаржы-
коммерциялық операциялардың күрделі жүйесі, халықаралық және ішкі сауда
нысына машина-техникалық өнімді өткізу, өнімді өткізу мәселелерінің
қатынастарының жүйесін бірінші орынға қойып, маркетингте қолданылатын
өндірістік-техникалық тауарларды өткізу каналдарының бірі деп көрсетеді
6.
Біздің көзқарасымыз бойынша, лизинг ұғымының ауқымды мағынасы
Основы внешнеэкономических знаний тілашар-анықтамалықта ашылған, онда
лизинг – машиналар мен жабдықтардың ұзақ мерзімді жалға алу, жалға
берушінің тауарға меншік құқығының сақталуына негізделген, және өткізуді
активтендіру және инвестицияларды қаржыландырудың жаңа әдісі. Лизинг
лизингтік компания машиналарды, жабдықтарды, ЭВМ-ы, транспорттық
құралдарды, оймалық орындарды жалға алушының өндірістік мақсатындағы
қолданысы үшін сатып алады да, олар бойынша келісімнің соңына дейін меншік
құқығы сақталады.
Лизинг ұғымының кең мағынасы: лизингтік келісім-шартының
экономикалық мазмұны мен құқықтық нысаны арқылы ашылады, яғни құндылытарды
уақытша пайдалануға беру арқылы қалыптасатын, құндылықтар қатынастарының
кешені. Бұл кешен құндылықтарды жалға алу келісім-шартымен қатар, сондай-ақ
сатып алу-сату келісім-шартын және қарыздық келісім-шарты өзіне қосады.
Лизинг үшін тек бұл кеісім-шарттардың күрделі арақатынасы және оларды
қалыптастыру барысында өзара байланысқан қатынастар пайда болады, оларды
лизингтік келісімнің типтік схемасы (Сурет 1) мысалында көруге болады.
Қазіргі замаңғы лизингтік қызметтер нарығы лизинг нысандарының,
лизингтік келіісмдер модельдерінің және бұл операцияны басқаратын
заңнамалық нормалардың көптүрлілігі және әртүрлілігімен сипатталады.
Әлемдік тәжірибеді лизингтік келісім нұсқаларының көптеген түрлері дамыған.
Олар бір-бірінен нақты шекаралармен ерекшеленбейді және бірін-бірі
байланыстырып, бірігуі мүмкін. Сондай-ақ, лизингтің танымал түріне сәл
өзгертулер енгізі арқылы, оның жаңа типін алуымызға болады 8.
Қолданылатын принциптеріне қарай, лизинг сыныптамасының топтары
арасынан, біздің көзқарасымыз бойынша, келісілерін айқындауға болады:
• сызықтық, жалпақ сыныптама, бұнда тек бөлек сипаттары бойынша
лизингтің түрлері көрсетіледі;
• көлемді, баспалдақты сыныптама, бұнда әуелі лизинг типтері (түрлері),
одан кейін нысандары бойынша бұл операциялардың әртүрлілігі
көрсетіледі.
Сыныптаудың сызықтық принипін жақтаушылардың басты жетістігі,
біздің ойымызша, сыныптамалық сипаттарды толық қалыптастыруында немесе
мәселелерді айқындау, ал баспалдақты сыныптаманың – лизингтің негізгі екі
түрінің – оперативті және қаржылық және көптеген нысандар мен бұл
операцияның әртүрлілігін – сипаттаудағы жақсырақ деңгейде қарастырған.
Осыған байланысты сызықтық және баспалдақты сыныптарының сипаттары бойынша
сәйкес келетін, Е. Чекмарева мен В. Богаровтың қалыптастырған, лизинг
сыныптамаларының ерекшеліктерін қарастырайық 10.
Е. Чекмарева сыныптаманың сызықтық принципін жақтаушысы болып
табылады, бұнда лизингтің көптеген түрлері айқындалады. Лизингтің бұл
түрлерін ол сыныптаудың 8 сипатты белгілері тұрғысынан айқындайды (Сурет
2).
Бұл сипатты белгіріне келесілер жатады:
– келісім қатысушыларының құрамы;
– лизингке берілетін мүліктің типі;
– оның өтелу дәрежесі;
Сурет 1. Лизингтік келісім-шарттың типтік сызбасы
1
2
1 – лизинг беруші мен лизинг алушы арасындағы лизингтік келісім-шарт;
2 – лизинг беруші кәсіпорын және жабдықтаушы-кәсіпорын арасындағы
сатып алу-сату келісім-шарты;
3 – лизинг беруші мен банк арасындағы несиелік келісім-шарт жасау;
4 - жабдықтаушы-кәсіпорынның лизинг алушыға техниканы беруі;
5 – лизинг берушінің жабдықтаушы-кәсіпорынға техника бағасын төлеу;
6 – лизинг беруші мен сақтандыру компаниясы арасында сақтандыру
келісім-шартын жасау, сақтандыру жарнасын төлеу;
7 – лизинг алушының периодтылығы бойынша лизинг берушіге төлемдер
айырысу;
8 – лизинг берушінің банктік несиені пайдаланғаны үшін пайыздарды
өтеу;
9 - мемлекеттік бюджетпен салықтық есептілікті жүргізу.
– амортизация жағдайы;
– қызмет көрсету көлемі;
– операциялардың жүзеге асыру секторы;
– салықтық және амортизациялық жеңілдіктерге қатыстылығы;
– лизингтік төлемдердің сипаты.
Біздің көзқарасымыз бойынша, В. Богаров лизингті сыныптаудың
баспалдақты тобының өкілі.
Жоғарыда көрсетілген екі сыныптаудың айырмашылығы келесіде:
1. Чекмаревада тек лизинг түрлері ғана көрсетілсе, ал Богаров әуелі
лизингтің оперативті және қаржылық ажыратады, кейін олардың
әртүрлілігін көрсетеді, бірақ логикалық соңына дейін жеткізбесе де,
оның екі деңгейлі(баспалдақты) сыныптамасын жасайды.
2. Лизингтік операцияның сыныптамалық сипаттарының, типтерінің және
әртүрліліктерінің құрамы алуан түрлі болып келеді. Чекмареваның
сыныптамалық сипаттардың құрамы Богаровпен салыстырған әлдеқайда
логикалық және ойластырылуы жағынан жақсырақ. Богаровта жаңа
жабдықтардың лизингі бөлек көрсетілген (Сурет 3). Біздің ойымызша, оны
Чекмареваның схемасындағы жылжитын мүлік лизингінің әртүрлілігі
ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ, ол лизингтің транзитті,
мерзімді, қалпына келетін түрлерін қосымша көрсеткен, ал түзу және
қайтармалы лизингке Чекмаревадан гөрі басқа мағына берген 10.
3. В. Богаров лизинг ұғымын келісім мерзімі бойынша кең мағынасын
жақтаушылардың бірі, сондықтан ол оперативтік лизинг құрамына келесі
түрлерді қосады: рейтинг – бір күннен бір жылға дейінгі қысқа
мерзімді жалға алу; хайринг – бір жылдан үш жыл мерзімге дейінгі орта
мерзімді жалға алу. Ал Е. Чекмарева лизинг ұзақ мерзімді жалға алу,
ұғымының тар мағынасын жақтаушылардың бірі, сондықтан рейтинг пен
хайринг анықтамаларын лизингтен бөлек жалға алу түрлері ретінде
қарастыру қажет деп санайды. Сондай-ақ, В. Богаров қаржылық лизинг
құрамына қызмет көрсетумен лизингті қосады, бірақ көптеген
экономисттер осы лизинг түрін керісінше оперативті лизингке аударады.
Бұл екі міндеті бойынша сыныптамалардың көрсетілген ерекшеліктері,
артықшылықтарын және кемшіліктерін лизингтік операциялар бойынша
сыныптамаларды жүйелеу және одан әрі жетілдіру кезінде еске алу қажет.
Жоғарыда қарастырылған сыныптамалар барлық барлық сыныптамалардың
арасындағы үздігі және ең толығы болуымен қатар, бірақ күрделі құбылыс және
қазіргі заманғы шаруашылық тәжірибенің түсіндіретін көптеген жақтарын және
басты теориялық аспектілерін қамтымайды 11.
1.2 Лизингтік операциялардың түрлері
Отандық сондай-ақ шетелдік мамандар лизингтің негізгі түрлері ретінде
қаржылық және оперативтік лизингті көрсетеді.
Оперативті лизинг (operating lease) – жабдық құнының тек бөлігі ғана
жалға алу төлемақылары арқылы амортизацияланатын қысқа немесе орта
мерзімдік келісім. Оперативті лизинг бойынша жіберілетін жабдықтар жалға
алушының балансына қойылмайды. Көп жағдайда бұл келісімдер бойынша
техникалық қызмет көрсету, сақтандыру, меншік салығын төлеу және қаржылық
есеп беру мен есептілік тұрғысынан оперативті лизингке жатқызылатын
категориялар бойынша сұрақтарды лизинг беруші өзіне алады.
Оперативті лизинг үшін келесі негізгі сипаттар тән:
1. Лизинг беруші өзінің барлық шығындарын бір лизинг алушыдан келіп
түсетін лизингтік төлемдер есебінен орнын толтыруды көздемейді.
2. Көбінесе лизингтік келісім-шарт екі-бес жылға дейінгі мерзімге
жасалады, ол жабдықтың қаржылық тозуынан әлдеқайда төмен және
кезкелген уақытта лизинг алушы оны тоқтату мүмкіндігі бар болады.
3. Объектінің қирауы немесе жойылуы тәуекелі негізінен лизинг берушіге
жүктеледі.
4. Лизингтік төлемдер мөлшерлемесі қаржылық лизингке қарағанда көбіне
жоғарырақ болады. Бұл лизинг берішунің шығындарын толық өтеу
кепілдігінің болмауына байланысты, өз қызметіне бағаларын жоғарлату
арқылы әртүрлі коммециялық тәуекелділіктерді (қолда бар жабдықтардың
толық көлемі үшін жалға алушыларды таппау тәуекелі, келісім объектінің
істен шығуы тәуекелі, келісім-шартын мерзімнен бұрын тоқтату қаупі)
ескеру қажеттілігінен түсіндіріледі.
5. Келісім объектілері, көбіне машиналар мен жабдықтардың ең танымал
түрлері болады 12.
Оперативті лизинг кезінде лизингтік компания нақты жалға алушыны
білмей, алдын-ала жабдықтарын сатып алады. Сондықтан, оперативті лизингпен
айналысатын фирма, жаңа, сондай-ақ қолданыста болған инвестициялық тауарлар
нарығының коньюктурасын жақсы білуі қажет. Бұл лизинг түрі кезінде
лизингтік компаниялар қолданысқа (жалға) берілетін мүлікті өздері
сақтандырады және оған техникалық қызмет пен жөндеу жұмыстарын жүзеге
асырады. Лизингтік келісім-шарт аяқталғаннан кейін лизинг алушының
құқықтары:
• өзіне ыңғайлы жағдайларда келісім-шарт мерзімін ұзарту;
• лизинг берушіге жабдықтарды қайтаруға;
• нақты нарықтық құны бойынша сатып алу келісімінің (опционның) бар
болуы негізінде жабдықты сатып алу. Өйткені келісім-шартты жасау
кезінде келісім объектісінің нарықтық қалдық құнын анықтау мүмкін
емес, бұл лизингтік фирмалардың қолданылған жабдықтар нарығының
коньюктурасын жақсы танып білуін қажет тұтады.
Лизинг алушы оперативті лизинг арқылы мүлікті иемдену бойынша
тәуекелділіктерден қорғануды көздейді, мысал ретінде, моральды қартаю,
өндірілген өнімге сұраныстың өзгеруіне байланысты рентабельділіктің
төмендеуі, жабдықтың сынуы, жөндеу мен тоқтап тұруына байланысты тікелей
және жанама өндірістік емес шығындардың өсуі және т.с.с. Сондықтан лизинг
алушы келесі жағдайларда оперативті лизингті таңдайды:
1. қарастырылатын табыстардың қолданылатын жалдамалы жабдықтың алғашқы
бағасын өтемейтін кезде;
2. жабдықтардың қысқа мерзімге керек болған жағдайларда (маусымдық
жұмыстар немесе бір реттік қолданылғанда);
3. жабдыққа арнайы техникалық қызмет көрсету қажет болған жағдайда;
4. келісім объектісі ретінде жаңа, тексерілмеген жабдық қолданылған
кезінде.
Оперативті лизингтің көрсетілген ерекшеліктері, оның ауыл шаруашылығы,
транспорт, қазба өндірісі, құрылыс, ақпараттарды электронды өңдеу
салаларында таралуын анықтады 11.
Қаржылық лизинг (finance lease) – экономикалық мағынасы жағынан,
жалға алушының қолданысқа жабдықты алып, толық мерзім ішінде немесе
мүліктің өмірлік циклдің көп бөлігін қамтитын, жалға алу төлемдері толық
лизинг берушіге аударылатын (мысалы, заем берушіге емес), теориялық қызмет
көрсету, салық пен жабдықты сақтандыруды жалға алушы төлейтін лизинг
берушімен алынатын, жиынтық жалға алу төлемдері, жабдықтардың толық
өмірлік циклі ішінде жабдықтың алғашқы құнын толық жабатын және
инвестициялық капитал табысын қамтамасыз ететін келісім түрі.
Қаржылық лизинг келесі негізгі ерекшеліктерімен сипатталады:
1. үшінші жақтың қатысуы (келісім объектісін өндіруші немесе
жабдықтаушы);
2. жалға алудың негізгі мерзімі ішінде келісім-шартты бұзу мүмкіндігі
болмайды, яғни жалға беруші шығындарын өтеу үшін қажетті мерзім. Бірақ
тәжірибеде бұл кейде ғана жүзеге асады, ол лизингтік келісім-шартта
қарастырылады, бірақ бұл жағдайда операция құны жоғарлайды.
3. лизингтік келісім периодының ұзақ болуы (көбіне келісім объектісінің
қызмет ету мерзімімен жақын болады);
4. қаржылық лизинг келісімінің объектілерінің құны жоғары бағалармен
ерекшеленеді9.
Оперативті лизинг кезінде сияқты, келісім мерзімі аяқталғаннан соң
лизинг алушының мүмкіндігі:
• қалдық құны бойынша келісім объектісін сатып алуға;
• қысқа мерзімге және жеңілдетілген мөлшерлемеде жаңа келісім-шарт
жасауға;
• келісім объектісін лизингтік компанияға қайтаруға.
Лизинг алушы лизинг берушіге өз қалауы туралы келісім-шарт аяқталуына
дейінгі алты ай немесе басқа мерзімі ішінде жеткізуі тиіс. Егер келісім-
шартта келісім затын сатып алуға келісуі (опцион) бар болса, онда
объектінің қалдық құны алдын-ала анықталады. Көбіне ол алғашқы құнының 1-
10% аралығында болады, бұл лизинг берушіге амортизацияны жабдықтың толық
құнына есептеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық лизинг экономикалық ерекшелігі жағынан ұзақ мерзірзімді
банктік несиелендірудің капитал салымдарымен ұқсас келеді, қаржылық лизинг
нарығында банктер, банктермен тығыз байланысқан қаржылық компаниялар мен
маманданған лизингтік компаниялар ерекше орын алады. Кейбір мемлекеттер
қатарында банктерге тек қана қаржылық лизингпен айналысуға рұқсат етілген.
Оперативті лизинг пен қаржылық лизинг арасында негізгі айырмашылықтар кесте-
2 көрсетілген 5.
Біздің ойымызша, оперативті және қаржылық лизинг лизингтік
операциялардың екі негізгі түрі, ал барлық қалғандары бұл екі негізгі
түрдің әртүрлілігі болып келеді.
Халықаралық тәжірибеде ең танымал келесі лизингтің түрі
қарастырылады:
– Капиталды лизинг (capital lease). Сатып алу-сату келісім -шарттың
ерекшеліктерін қамтитын лизингтік келісім, сондай-ақ заңмен қарастырылып
анықталған критериилерге сәйкес болады.
Кесте-2
Оперативті және қаржылық лизинг арасындағы негізгі айырмашылықтар
Оперативті лизинг Қаржылық лизинг
Қысқа және орта мерзімді сипаттағы Орта және ұзақ мерзімді мипаттағы
келісімдер келісімдер
Жалға алудың алғашқы мерзімінде Жалға алудың алғашқы мерзімінде
жабдық амортизациясының бөлігі жабдық амортизациясының толық немесе
төленеді. Келісім-шарт аяқталғаннан бөлігінің көбі төленеді.
кейін жабдық қайта жалға берілуі
мүмкін.
Келісім-шарт негізінде, көбінесе, Лизингтік келісім қаржыландыруға
лизинг беруші техникалық қызмет негізделеді, лизинг берушінің жөндеу
көрсетеді, жөндеуді өзіне алады және бойынша міндеттерін қарастырмайды.
жабдықты сақтандырады.
Кезкелген уақытта келісімді бұзу Негізгі (базисті) мерзім ішінде
құқығы. келісімді бұзу құқығы болмайды.
Инвестициялаумен ұқсас келеді. Капитал салымдарын ұзақ мерзімді
несиелендірумен ұқсас келеді.
Лизинг беруші тәуекелділіктер бойыншаМеншік құқығымен байланысты,
меншік және құқықты басқару міндеттердің бөлігін лизинг алушы
сұрақтарын өзіне жүктейді және өзіне жүктейді. Ол сатып алу-сату
міндеттемелер мен кепілдемелер келісімдер негізінде құқықтық
қарапайым жалға алу келісімдер басқарумен ұқсас келеді.
негізінде жүзеге асырылады.
Өндіруші компаниялармен, сондай-ақ Банктер мен олардың еншілес лизингтік
еншілес лизингтік фирмалармен және компаниялармен ұсынылады.
сауда компанияларымен ұсынылады.
Бұндай келісімдерде жалға алынған мүлік, көбінесе жалға алушының
балансына қойылады және негізгі қорлар категориясында есепке алынады.
– Түзу қаржылық лизинг (direct financing lease), қарыз құралдарын тартпай
жасалатын лизингтік келісім, бұнда лизинг беруші өндіруші немесе саудалық
фирма болып табылмайды, ал келісім өз ерекшеліктерімен капиталды лизинг
категориясына жатады. Бұл категорияға жатқызылудың қосымша шарты болып,
жалға алушының төлемдердің толық сомасын өтеудің жоғарғы ықтималдылығы.
– Ливеридж лизинг (diverged lease). Қарыз құралдарын тарту бойынша
лизингтік келісім. Бұл категорияға қаржылық лизингтің келесі сипаттарына
сай келетін келісімдер жатқызылады:
а) келісім қатысушылары үш жақтан кем емес: лизинг беруші, лизинг алушы
және ұзақ мерзімді несиелендіруші;
ә) несиелендіруші лизинг берушіге қатысты айналымнан тыс негізде жабдық
құнының көп бөлігін қаржыландырады;
б) несиелендіруші ссуда бойынша қарыз бен проценттер көлеміндегі жалға
алу төлемдерін талап етуге ерекше құқықты иеленеді;
в) нетто көрсеткіші – лизинг мерзімінің аяғына қарай лизинг берушінің
инвестицияларын прогресивті жоғарлайды, ал қарыз құралдары көрсеткіші
төмендейді.
Қарызды тарту арқылы жасалатын лизинг кейде бөлек лизинг немесе
лизинг берушімен бөлігі қаржыландырылатын лизинг деп атайды. Бұл келісім
инвестициялық типтегі жалға алу немесе үшінші жақ қатысуымен жалға алу
келісі атауын алды.
Бөлек лизингтің жай қарапайым нысаны лизинг беруші, лизинг алушы және
қаржыландырушы ұйымның қатысуын қарастырады.
Күрделі нысанында бес және одан да көп жақтар қатысады: брокер
(көбінесе, ірі лизингтік компаниялар); траст құрылтайшылары; меншік иесі
(лизинг беруші); қаржыландыру мекемесі; лизинг алушы.
Бұл лизингтің аса күрделі әртүрлілігі болып саналады, өйткені көп
каналды қаржыландырумен байланысты және көбінесе қымбат жобаларды жүзеге
асыруға бағытталған.
Лизингтің бұл түрінің ерекше сипаты болып, лизинг беруші жабдықтарды
сатып алу кезінде, өз қаражатынан толық соманы төлемейді, тек бөлігін (20%)
ғана, қалған соманы (80%) ол ссудаға бір немесе бірнеше несиелендірушілерді
тарту арқылы өтейді. Сонымен қатар компания лизингтік компания мүліктің
толық құны есептелетін кезіндегі, барлық салықтық жеңілдіктерді қолдана
береді.
Лизингтің бұл түрінің тағы бір ерекшелігі, ол лизинг берушінің отандық
қаржы-несиелілік қатынастарға тән емес, анықталған жағдайларда ссуда алады.
Қарыз алушы – лизинг беруші несиелендірушілер алдында несиенің қайтарылуына
кепіл болмайды, ол лизингтік төлемдер сомасы есебінен өтеледі. Сондықтан
лизинг беруші мүлік кепілдігін, лизингтік төлемдердің ссуданы өтегенше
дейінгі мерзімге, несиелендіруші жағына ұтымды етіп рәсімделеді.
Сондай-ақ келісім бойынша негізгі тәуекелділікті несиелендіруші
банктер, сақтандыру компаниялары, инвестициялық қорлар және басқа да
қаржылық ұйымдар өзіне алады, ал ссуданың қайтарылу кепілі тек лизингтік
төлемдер мен лизингке берілген мүлік болады 13.
– Топтық лизинг. Ол, лизинг берушінің лизингке берілген жабдықты сатып
алуға тартылған қаражатты қолданатын, қаржылық лизингтің әртүрлілігі.
Жабдықтың толық құны үлесінде тартылған қаражаттар мөлшері 60-80%-ға
дейін жетуі мүмкін. Сонымен қатар лизинг беруші болып, меншік иелері
атынан шығатын қатысушылар (акционерлердің) тобы шығады. Бұл лизингтің
түрі ірі масштабты объектілерді жалға беру кезінде кең қолданылады,
мысалға, самолеттер, темір жол жабдықтары, платформалар және кәсіпорынның
комплектті жабдықтары және т.б.
– Сату типіндегі лизинг (sale-type lease). Лизинг берушінің орнына
өндіруші немесе сауда компаниясы болатын келісім, ал келісімнің өз
капиталды немесе түзу қаржылық лизинг критериилеріне жауап береді.
– Келісілген лизинг – сату (sale aid lease). Өндірушілердің жабдықтарды
ынталандыру мақсатындағы ұсынылатын лизинг нысаны.
– Вендор-лизингі немесе таратушы, сатушы лизингі, тек ірі өнеркәсіптік
компаниялар өндіретін күрделі, ірі және қымбат жабдықтарды сатып алуды
банктермен ұсынылады.
– Сублизинг (sub lease). Субжалға алу, яғни лизинг бойынша алған жабдықты,
келесі үшінші жаққа жалға беру келімі болып табылады.
– Қайтармалы лизинг (sale lease back), жабдықтың иесі оны лизингтік
фирмаға сатады және сол уақытта бұл жабдықты қайта олардан жалға алады.
Бұл операция нәтижесінде сатушы лизинг алушыға айналады. Ол мына келесі
жағдайда қолданылады, объектінің иесі ақшақұралдарына мұқтаж болғанда
және бұл лизинг нысаны арқылы өзінің қаржылық жағдайын жақсартады.
Қайтармалы лизинг өндірістегі бар құралдарды немесе олардың бөлігін сату
арқылы кәсіпорындар өтімділігін жақсартуға мүмкіндік береді. Босатылған
қаражаттар жаңа капиталды салымдарға немесе айналысқа жіберілуі мүмкін.
Қайтармалы лизинг келісімдерінің рентабельділігі жаңа капиталды
салымдардың табыстарының лизингтік төлемдер құнынан жоғары
болатындығымен байланысты болады. Қайтармалы лизинг екі жақты лизингтік
келісімнің әртүрлілігі болып саналады 12.
– Жылжымайтын мүлік лизингі, өз ерекшеліктерін иеленген. Жылжымайтын
мүлікті жалға алу бойынша операциялардың қолданылу мерзімі (10-20 жыл)
және келісімнің жоғарғы сомасына байланысты аса күрделі болып келеді.
Олар типтік келісімдер бойынша емес, жеке келісім-шарты бойынша
рәсімделеді. Келісім-шарт міндеттері ұқсас болып келеді: лизиннгтік
компания объектіні өндірістік мақсатта сатып алады немесе оның салынуына
қатысу арқылы иеленеді және кейін оны өнеркәсіптік немесе саудалық
кәсіпорынға жалға береді. Оперция объектілері келесілер болуы мүмкін:
жер, ғимараттар мен сәулеттер, хабарлау жолдарының жүйесі, сондай-ақ
өзінің қолданылу мақсатында жылжымайтын болып есептелетін жабдықтар болуы
мүмкін. Заңнамалық актілердің жылжымайтын заттарға, сондай-ақ мемлекеттік
тіркеуге алынатын әуе, су және өзен кемелері жатқызылады 8.
– Бас (генеральный) лизинг – лизинг беруші мен лизинг алушы арасындағы
лизинг бойынша жасалатын жалпы келісім, ол лизинг алушыға жалға алынған
жабдықтар тізімін жаңа келісімдер жасаспау арқылы толықтыру құқығын
береді. Кейде оны лизингтік несиелік желі деп атайды. Өз мағынасы бойынша
банктік несиелік желімен ұқсас келеді.
– Қайта жаңғыртылатын (револьверный) лизинг. Бұл нысан бойынша лизингтік
келісімдер жалға алу бойынша жаңартылып отырады. Ол лизинг келісім
бойынша, базалық келісім-шарты жағдайы бойынша жаңа келісімдер жасаспай
және жалға алынған жабдықтарды жақсарту, жаңарту құқығындағы несиелік
желі.
– Контрактілік жалдау – бұл лизингтің арнайы нысаны, мұнда лизинг алушы
ауыл шаруашылық машиналар паркі кешенін, жол құрылысы техникасы,
тракторлар, автокөлік құралдары жалға беріледі. Ол оперативті және
қаржылық лизинг элементтерін қамтиды. Контрактілік жалдау кезінде жалға
алынған мүлік пайдаланушымен иесіне келісілген жалдау мерзімінен кейін
қайтарылады, көбінесе ол 12 айдан 36 ай ішінде және жалға алынатын
техниканың қызмет ету мерзімінен күрт қысқа. Жалға алу төлемдері қатаң
тіркеледі және иесімен жасалатын жөндеу және қызмет көрсетулер шығындарын
қосылады. Бірақ, кейбір жағдайларда бұл жұмыстарда жалға алушы өзі немесе
келісім жасасқан арнайы фирма жүзеге асырады 10.
– Дымқыл лизинг (wet lease). Міндетті техникалық қызмет көрсету, жабдықты
жөндеу, оны сақтандыру, меншік салықтарын және басқа операциялар лизинг
берушіге жүктелген. Сондай-ақ лизинг алушы лизинг берушіден арнайы
мамандандырылған маркетинг персоналын және дайын өнім жарнамасын,
шикізатпен қамтамасыз ету, жанармаймен және т.б. қамтамасыз етуді сұрауы
мүмкін. Жалпы алғанда, дымқыл лизинг оперативті лизингке негізінен ұқсас
келеді. Дымқыл лизинг әуе техникасы және теңіз кемелері лизингі кезінде
кең қолданылады.
– Құрғақ лизинг (dry lease) ұғымы лизинг берушінің тек әуе техникасын,
теңіз кемелерін және т.б. жалға беру кезінде қолданылады. Жалға алушы өз
есебінен экипажды жалдау, жанармай және т.б. төлейді 6.
– Салықтық жеңілдіктермен байланысты лизинг (tax lease). Ол көбінесе
лизинг берушінің немесе лизинг алушының салықтық жеңілдіктерін
максимилизациялау мақсатында жаслады. Бұндай келісім шарттары көптеген
мемлекеттер заңнамасына жақсы бейімделеген. Лизингтің бұл нысанының дамуы
инвестициялық салықтық жеңілдіктер мен негізгі қорларды істен шығарудың
үдемелі тәсілін енгізу қажеттілігімен сипатталады. Қаржылық лизингтің көп
бөлігі халықтың жеңілдіктерді алумен байланысты 13.
– Нақтылы лизинг (true lease). Лизингтің бұл түрінде барлық экономикалық
және құқықтық міндеттер, артықшылықтар лизинг берушінің атына жүктеледі.
Лизингтің бұл нысанында сатып алу опционы қарастырылуы мүмкін, бірақ
бағасы лизингтік төлемдер сияқты алдын-ала анықталуы қажет болады 12.
Бұл нысанның ерекшелігі лизинг алушыға көрсетілетін қосымша
қызметтер (жабдықтарды ұқыптау, оларды жөндеу, сақтандыру). Қосымша
қызметтер жалға алу төлемдеріне енеді, сондытан бұл нысан салыстырмалы
қымбат болады. Бұл лизингпен көбінесе жабдықтарды (компьтерлер, самолеттер
және т.б.) өндірушілер айналысады.
– Муниципалды лизинг. Қатысушысы муниципалды орган болатын, лизингтік
келісім арқылы рәсімделеген, қатысты сату келісімі. Бұл келісімнің
төлемдері, яғни жалға берушіге (муниципалитетін) салық салынбайды 11.
Жалпы алғанда, халықаралық лизингті ішкі лизингпен
салыстырғанда
біріншісі он жылдыққа кейін пайда болды. Операция халықаралық деңгейді
иеленеді, егер жабдықты өндіруші, лизинг беруші және лизинг алушы әртүрлі
мемлекеттерде болған жағдайда. Лизинг беруші үшін халықаралық лизингтегі
қызығұшылығының бірі – шетел валюталық, қаржылық және салықтық
жеңілдіктерге қол жеткізу деп таниды.
Халықаралық лизингтің нысандар мен әртүрліліктер қатарын иеленеді,
олар экспорттық, импорттық, транзиттік лизинг, конпенсациялық лизинг және
дабл дип типтік келісім және с.с. болып келеді.
Компенсациялық лизинг, лизингтің бұл нысаны кезінде жалға алу
төлемдері, лизингтік келісімнің объектісі болып табылатын, жабдықта
жасалған, өнім жабдықтаушылары есебінен жүзеге асырылады.
Халықаралық тәжірибеде сублизингтік келісімдер, дабл дип атауын
алған, екі және одан да көп мемлекеттерді салықтық артықшылықтар
комбинациясын қолданатын келісімдерді айтамыз.
Халықаралық ынтымақтастық тәжірибесінде көбінеес халықаралық
келісімдердің екі түрін ажыратады: түзу шетелдік лизинг және жанама лизинг.
Түзу шетелдік келісімі топтық лизинг операцияларын қарастырады. Жанама
шетелдік лизинг – лизинг беруші мен лизинг алушы бір мемлекеттің заңды
тұлғалары бола тура, бірақ бірішісінің капитал бөлігі шетелдік фирмаларға
және қаржылық ұйымдарға тиесілі (көбінесе, банктерге немесе шетелдік лизинг
компанияларға) жағдайындағы лизингтік келісім. Лизингтік келісімнің
объектісі, көп жағдайда, лизинг алушының мемлекетіне импортталатын жабдық
болады. Бұл типтік лизингтік келісімдердіің трансұлттық банктер және
корпорациялар қадағалайды. Соңғы жылдары жанама шетелдік лизинг халықаралық
лизингтің аса танымал нысаны болып саналады.
Шетелдік лизингтік операцияларды инвестициялау лизинг беруші үшін түзу
шетелдік лизингпен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары болады. Бұл
жағдайда лизинг беруші лизинг алушының мемлекетінде жұмыс атқарса, оған
жергілікті қаржылық көздеріне, валюта айырбастаумен байланысты болатын
тәуекелділікті төмендетуге, лизингке берілетін техникалық құралдар
номенклатурасын кеңейтуге және басқаларға қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Бұл лизингтік қатынастар түзу лизингпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz