Өнегелі елдің өнерпаздары
ӨНЕГЕЛІ ЕЛДІҢ ӨНЕРПАЗДАРЫ
Ақын апамен кездесу
Өрнегі елге, көрнегі ерге үлгі өнер мерекесі
Көзі ашылған бір бұлақ
Тәушен
ТОСЫННАН ТАНЫЛҒАН ТАЛАНТ
АСЫЛДЫ ТОТ БАСПАЙДЫ
ЖЫР БӘЙГЕСІНІҢ ЖЕҢІМПАЗДАРЫ
ЖЕТПІСІНДЕ ТӘУШЕН АПА ''ВОЛГА'' МІНДІ
АЙТЫСТА АШЫЛҒАН АҚ БҰЛАҚ
''ТӘУШЕНДІ МАҚТАУ АЗ, ТӘУШЕНМЕН МАҚТАНА БІЛУ КЕРЕК''
Ж Ұ Л Д Ы З
ЖАСЫМДА ШЫҒА АЛМАДЫМ ЖАСҚАНШАҚТАП
Ақын апамен кездесу
Өрнегі елге, көрнегі ерге үлгі өнер мерекесі
Көзі ашылған бір бұлақ
Тәушен
ТОСЫННАН ТАНЫЛҒАН ТАЛАНТ
АСЫЛДЫ ТОТ БАСПАЙДЫ
ЖЫР БӘЙГЕСІНІҢ ЖЕҢІМПАЗДАРЫ
ЖЕТПІСІНДЕ ТӘУШЕН АПА ''ВОЛГА'' МІНДІ
АЙТЫСТА АШЫЛҒАН АҚ БҰЛАҚ
''ТӘУШЕНДІ МАҚТАУ АЗ, ТӘУШЕНМЕН МАҚТАНА БІЛУ КЕРЕК''
Ж Ұ Л Д Ы З
ЖАСЫМДА ШЫҒА АЛМАДЫМ ЖАСҚАНШАҚТАП
Қашанда өнегелі елдің өнерпаздары көп. Өнерпаз қауым өнегелі елден шығады. Өнерпаз ел сауықшы болатыны белгілі. Мысалға Абай ауылын атауға әбден болады. Ол ауылдан, әсіресе ақындар көп шыққан Абай, Көкбай, Ақылбай, Шәкәрім тағы да басқалардың дәстүрін Мұхтар Әуезов жалғастырып, аты әлемге әйгілі ұлы жазушы болды.
Мен қазіргі Қызылқұм ауданын тек экономикасы өсіп, өркендеген ел ғана емес, сонымен қатар мәдениеті өскен өнерге бай өнегелі ел деген болар едім. Атақты ғалым Әл-Фараби туып өскен жерді мекендеген ел өнерсіз болмауға тиіс.
Мен Қызылқұм ауданында екі жыл қызмет істедім. Сол мерзімнің ішінде екі нәрсеге көзім жетті. Бірі- қызылқұмдықтар еңбек сүйгіш, екінші жағынан өнерпаз ел. Сол жылдары ауданның негізгі байлығы - қаракөл саулықтарынан аудан бойынша 128 -129 (әр жүз саулыққа) қозы алынып жүрді. Ал 1965 жылы аудан бойынша әр жүз саулыққа 145 -тен қозы алынды. Кейбір совхоздар, фермалар бұдан да жоғары көрсеткішке ие болды. 150-180 -ге дейін қозы алған шопандар жүздеп саналатын.
''Овцевод'' совхозының шопаны Ілияс Қыдырбаев мал бағудың шебері еді. ''Шәуілдіір'' совхозынан Сақ Өтетілеуов. ''Темір'' совхозынан Туғанбай Бердібаев 100 салықтан 170-180 қозы алып, аман өсіріп жүрді. Осы аталған үш шопанда кейіннен Социалистік Еңбек Ері атағына ие болды. Айтпай мен Хәлелдің атағы тек ауданға, облыс емес, республикаға мәлім болған еді. Олардың тәжірибесінің үйрену үшін республиканың түпкір-түпкірінен көптеген шопандар, басшылар келіп жататын. 1964 жылдың көктемінде Айтбай Мұсаевтің тәжірибесі жайында республика бойынша аудандық комсомол комитеттерінің 1-ші секретарьларының семинар-жиналысы өтті. Семинарды сол кездегі Қазақстан ЛКСМ Орталық Комитетінің бірінші секретары Ө.Жәнібеков басқарды.
Өнершіл, сауықшыл демекші, аудандық мәдениет бөлімінің меңгерушісі Көмекбай Мұсаевтің өзі домбыраның құлағында ойнайтын, неше түрлі куй-әндерді құйқылжыта домбыраға қосып айтатын өнерлі жігіт. Аудан территориясының тім үлкендігіне шаруашылықпен шаруашылықтың араларының қашықтығына қарамастан, аудан өнерпаздарының басын біріктіріп, ойын-сауық ұйымдастыруға қәбілеті күшті еді. Ауданда өтетін үлкен жиындардан кейін (конференция, малшылар жиналысы) Мұсаев ұйымдастырған концертті көріп, жұрт бір демалып қалар еді. Бұл концертке неше түрлі ән шырқалатын, күй тартылатын, би биленетін.
Мен қазіргі Қызылқұм ауданын тек экономикасы өсіп, өркендеген ел ғана емес, сонымен қатар мәдениеті өскен өнерге бай өнегелі ел деген болар едім. Атақты ғалым Әл-Фараби туып өскен жерді мекендеген ел өнерсіз болмауға тиіс.
Мен Қызылқұм ауданында екі жыл қызмет істедім. Сол мерзімнің ішінде екі нәрсеге көзім жетті. Бірі- қызылқұмдықтар еңбек сүйгіш, екінші жағынан өнерпаз ел. Сол жылдары ауданның негізгі байлығы - қаракөл саулықтарынан аудан бойынша 128 -129 (әр жүз саулыққа) қозы алынып жүрді. Ал 1965 жылы аудан бойынша әр жүз саулыққа 145 -тен қозы алынды. Кейбір совхоздар, фермалар бұдан да жоғары көрсеткішке ие болды. 150-180 -ге дейін қозы алған шопандар жүздеп саналатын.
''Овцевод'' совхозының шопаны Ілияс Қыдырбаев мал бағудың шебері еді. ''Шәуілдіір'' совхозынан Сақ Өтетілеуов. ''Темір'' совхозынан Туғанбай Бердібаев 100 салықтан 170-180 қозы алып, аман өсіріп жүрді. Осы аталған үш шопанда кейіннен Социалистік Еңбек Ері атағына ие болды. Айтпай мен Хәлелдің атағы тек ауданға, облыс емес, республикаға мәлім болған еді. Олардың тәжірибесінің үйрену үшін республиканың түпкір-түпкірінен көптеген шопандар, басшылар келіп жататын. 1964 жылдың көктемінде Айтбай Мұсаевтің тәжірибесі жайында республика бойынша аудандық комсомол комитеттерінің 1-ші секретарьларының семинар-жиналысы өтті. Семинарды сол кездегі Қазақстан ЛКСМ Орталық Комитетінің бірінші секретары Ө.Жәнібеков басқарды.
Өнершіл, сауықшыл демекші, аудандық мәдениет бөлімінің меңгерушісі Көмекбай Мұсаевтің өзі домбыраның құлағында ойнайтын, неше түрлі куй-әндерді құйқылжыта домбыраға қосып айтатын өнерлі жігіт. Аудан территориясының тім үлкендігіне шаруашылықпен шаруашылықтың араларының қашықтығына қарамастан, аудан өнерпаздарының басын біріктіріп, ойын-сауық ұйымдастыруға қәбілеті күшті еді. Ауданда өтетін үлкен жиындардан кейін (конференция, малшылар жиналысы) Мұсаев ұйымдастырған концертті көріп, жұрт бір демалып қалар еді. Бұл концертке неше түрлі ән шырқалатын, күй тартылатын, би биленетін.
ӨНЕГЕЛІ ЕЛДІҢ ӨНЕРПАЗДАРЫ
Қашанда өнегелі елдің өнерпаздары көп. Өнерпаз қауым өнегелі елден
шығады. Өнерпаз ел сауықшы болатыны белгілі. Мысалға Абай ауылын атауға
әбден болады. Ол ауылдан, әсіресе ақындар көп шыққан Абай, Көкбай, Ақылбай,
Шәкәрім тағы да басқалардың дәстүрін Мұхтар Әуезов жалғастырып, аты әлемге
әйгілі ұлы жазушы болды.
Мен қазіргі Қызылқұм ауданын тек экономикасы өсіп, өркендеген ел ғана
емес, сонымен қатар мәдениеті өскен өнерге бай өнегелі ел деген болар едім.
Атақты ғалым Әл-Фараби туып өскен жерді мекендеген ел өнерсіз болмауға
тиіс.
Мен Қызылқұм ауданында екі жыл қызмет істедім. Сол мерзімнің ішінде екі
нәрсеге көзім жетті. Бірі- қызылқұмдықтар еңбек сүйгіш, екінші жағынан
өнерпаз ел. Сол жылдары ауданның негізгі байлығы - қаракөл саулықтарынан
аудан бойынша 128 -129 (әр жүз саулыққа) қозы алынып жүрді. Ал 1965 жылы
аудан бойынша әр жүз саулыққа 145 -тен қозы алынды. Кейбір совхоздар,
фермалар бұдан да жоғары көрсеткішке ие болды. 150-180 -ге дейін қозы алған
шопандар жүздеп саналатын.
''Овцевод'' совхозының шопаны Ілияс Қыдырбаев мал бағудың шебері
еді. ''Шәуілдіір'' совхозынан Сақ Өтетілеуов. ''Темір'' совхозынан Туғанбай
Бердібаев 100 салықтан 170-180 қозы алып, аман өсіріп жүрді. Осы аталған үш
шопанда кейіннен Социалистік Еңбек Ері атағына ие болды. Айтпай мен
Хәлелдің атағы тек ауданға, облыс емес, республикаға мәлім болған еді.
Олардың тәжірибесінің үйрену үшін республиканың түпкір-түпкірінен көптеген
шопандар, басшылар келіп жататын. 1964 жылдың көктемінде Айтбай Мұсаевтің
тәжірибесі жайында республика бойынша аудандық комсомол комитеттерінің 1-ші
секретарьларының семинар-жиналысы өтті. Семинарды сол кездегі Қазақстан
ЛКСМ Орталық Комитетінің бірінші секретары Ө.Жәнібеков басқарды.
Өнершіл, сауықшыл демекші, аудандық мәдениет бөлімінің меңгерушісі
Көмекбай Мұсаевтің өзі домбыраның құлағында ойнайтын, неше түрлі куй-
әндерді құйқылжыта домбыраға қосып айтатын өнерлі жігіт. Аудан
территориясының тім үлкендігіне шаруашылықпен шаруашылықтың араларының
қашықтығына қарамастан, аудан өнерпаздарының басын біріктіріп, ойын-сауық
ұйымдастыруға қәбілеті күшті еді. Ауданда өтетін үлкен жиындардан кейін
(конференция, малшылар жиналысы) Мұсаев ұйымдастырған концертті көріп, жұрт
бір демалып қалар еді. Бұл концертке неше түрлі ән шырқалатын, күй
тартылатын, би биленетін. Қазақ әндері ғана емес, орыс , өзбек, қырғыз
өлеңдері айтылатын. Жоғарыда келген кейбір жолдастар қызылқұмдықтардың
концертін көргеннен кейін ''Мынылар профессианал артисттерден артық
болмаса, титтей де кем емес'' деп мақтап жатушы еді. Аудан өнерпаздарының
өскел биігін анықтаған бір жайытты айытқым келеді. 1964 жылдың күзінде
Россия әдебиеті мен мәдениетінің Қазақстандағы он күндігіне қатысқан
қайраткерлердің бір тобы Қызылқұмға келді. Олардың ішінде Россияның атақты
жазушысы Сартаков, көрнекті атаға Долматовский бар еді. Бас аяғы 20-ма
шақты адам. Олардың арасында Асқар Тоқмағанбетов бастаған Қазақстанның бір
топ әдебиет және өнер қайраткерлері, өлкелік партия комитетінің секретары
Е. Қашағанов өлкелік атқару комитеті председателінің орынбасары Е. Қасенов
бар еді. Олардың келетіні бізге 5-6 күн бұрын хабарланған
Мейрамдарда қалай қабылдап алу керек екендігін ақылдасып алып, жұмысқа
кірісіп де кетті. Қонақтар бізге Кентау қаласы жағынан келетін болды. Біз
оларды ''Темір'' совхозында қабылдауға ұйғырдақ. Совхоз-экономикасы жағынан
да, мәдениеті жағынан да ауданның алдыңғы совхоздарының бірі. Директоры
Шерім Ерманов-көпті көрген, тәжірибесі мол, беделді азамат. Партия
комитетінің секретары Н.Әзімханов та салмақты, сабырлы, шындалған қызметкер
еді. Қонақтарды совхоздың сыртында Қарақоңыр станция жағынан қарсы алатын
болдық. Қазақтың ұлттық киімін киіп, сәнді ер-тоқымы бар, суытылған жақсы
сәйгүліктерге мініп, он шақты қыз бен он шақты жігіт шығатын болды. Олардың
атқа мінгізіп, киіндіріп, бірнеше рет репитиция жасап көрдік. Совхоз
еңбеккерлері мен мектеп оқушылары да қонақтардың алдынан шығатын болды.
Ш.Ерманов еңбекшылар колоннасының алдында жүріп, нан-тұз ұсынатын болды,
қонақтарға Көмекбай Мұсаев ойын-сауық ұйымдастырып жүр. Концерт 40, 50
минуттан аспау керек деп ұйғарды.
Осы кезде Е.Доматовскийдің ''Небесное соседство'' деген өленің
''Правда'' газеті басып шығарған. ''Жолы болғыш жігіттің жеңгесі шығар
алдынан'' дегендей Ш.Қалдаяқов ''Темір'' совхозына демалысқа келіп қапты.
Біз өтініп жүріп, Шәмшіге Доматовскийдің орысша өленіне қазақша музыка
жаздырдық. Дайын болғанда өзіміз тыңдадық. Тамаша шыққан. Өзі орысша, әні
қазақша. Енді тек өлеңді айтатын орындаушы ғана керек. Уақыт тығыз.
Орындаушыны табу керек. Көмекбай оны тапты да. Денелі толық жігіт екен-
шофер болып істейді. Дауысы биік әрі жуан. Қәзір аты-жөні есімнен шығыпты.
Сол жігіт өлеңді орындауға дайындала берді.
Бәріміз қонақтарды күтетін жерге барып тұрдық. Қарақоңырдан қонақтардың
машинасы көріне бергенде -ақ, аттылы қыз-жігіттер олардың алдынан шықты.
Қонақтар машинасын тоқтатты. Қарсы алушылар аттан түсіп, оларға атқа мініп
жүруді ұсынып жатыр. Кейбіреулері атқа қаздиіп отырып алып, сабылып жүріп
кетті. Ал кейбіреулері ердің басынан ұстап алып құлап алып кететіндей
етпеттеп жатып алған. Қонақтардың алдынан Ш.Ерманов бастаған совхоз
еңбекшілері нан-тұз алып шықты.
Қонақтардың құрметіне кездесу кешін бастадық. Москвадан келген қонақ он
алты кісі екен, өтініштері бойынша бәріне де сөз бердік. Әр қайсысы 3-5
минуттан артық сөйлеген жоқ. Олардан кейні Асқар Тоқмағанбетов сөйледі.
Кездесудің соңынан концерт болды. Сымбатта да сұлуша келген шофер жігіт
Доматовскийдің ''Небесное соседство'' деге орысша өленің қазақ әніне қосып
орындағанда залға тыныштық орнады.
Зал жым-жырт . Тек сымбатты жігіттің шырқатып аспанда та айтқан биік
дауысы, қоңырқай үні жұртты баулап алған. Мен қандай ләззат алды екен деп
Доматовскийге қараймын. Алғаш толқып кеткені байқалды. Сонан кейін қос
жанарынан мөлтілдеп жас ақты. Аққан жасын орамалмен сүртіп қояды. Қуанатын
да жөні бар еді. Кеше ғана, осыдан 5-6 күн бұрын жарық көрген өленің
алыстағы қазақ ауылының композиторы музыкаға түсіріп, оны қатардағы шофер
жігіт профессиональ артистен кем соқпай орындап тұрса, кім де боса қуанар
еді.
Жолда бірәз адасып қалып, ренжіген атақты ақын шаршағаны баслып,
мәмірежай болып қалды. Шофер жігіт өлеңді аяқтағанда зал дабыра болып, ду
қол шапалақталып кетті. Доматовскиий орнынан жас жігіттей ұшып тұрып, өлең
айтқан жігітті құшақтай сүйіп жатыр. Сол түнгі қырық минуттық қысқа концерт
өте тамаша өтті. Орыс достарымызға қатты әсер.
Концерттен кейін совхоздың асханасында қонақтарды қабылдау болды.
Өзінің сөйлеген сөзінде Сартаков былай дейді:
- Біз ұлт республикаларының совет дәуірінде жан-жақты өркендеп
өскенің білетін едік. Ал, осында Қазақстанға келгелі бері соның
куәсі де болып жүрміз. Бірәқ совхоздан бүгін көргендеріміз біздің
ойлағанымыздан асып түсті. Кеше ғана шыққан орыс ақынының өленің
бүгін қазақ әніне қосылып айтылады деп күтпеген едік. Осы бір
кішкентай ғана детальдің өзі қазақ халқының мәдениетінің қалай өсіп
-өркендеуінен көрсетеді. Халықтар достастығының қалыптасып
кеткенінің куәсі болады,- деді.
Мен бұл жәйтті айтып отырғанда өнер тек қана қызылқұм ауданына ғана тән
дегім келіп отырған жоқ, әрине. Қызылқұмдықтар өнерін тілге тиек етіп
отырғанымның өзінше мәні де бар. Ол бастан - ақ лаулап жанған өнер жалынын
бүгіндері Қызылқұмның қос бұлбұлы Әселхан мен Тәушен-одан әрі лаулата
түсті, аудан атағын, облыс абройын биікке шарықтата түсті.
Әселханды мен теледидардағы көрсетіліп жүрген айтыс өлеңдері арқылы
білемін. Көрген сайын маған ол тағы бір қырынан ашылатын сияқты. Мен
Қызылқұмда қызмет істеп жүргенде Әселханның аты естілмейтін. Ол кезде ол
жас шығар, мектепте оқып жүрген шағы болар.
Әселхан -суырып салма ақын. Өлеңге қосып айтатын мақамы құлаққа жайлы,
жылы естіледі, тыңдарманды ығыр етпейді, қайта-қайта ести бергісі келеді.
Әселхан айтысында артық бөлектеніп, өлеңнің сәнін кетіріп тұрған сөздер
жоқ. Ол асықпай ән шырқағанда оның көмейіне шумақтар бірінен кейін бірі
келіп, ''мен мұндалап'' тұратын сияқты.
Тәушен кеш көрінді, ауыл ішінде әбден қайнап, пісуі жеткен сары
қымыздай қайнап шықты. Шыға салып жұртты аузына қаратты, тамсандырды,
таңырқатты. Сөздерінде сөлекеттік жоқ, бәрі маржандай тізіліп өз орыныда
тұр. Айтысып отырып лағып кетушілік, қарсыласына нақты жауап бермеушілік
кей ақындардан кездесе береді, ал Тәушеннен ол кездеспейді. Суырып салып,
табан астында шығарған өлеңдерін бейне бір қалыптан шыққан қайыс етіктей
жарасымды болып кетеді, не қиып тастайтын, не қыршып тастайтын артық
жерлері жоқ, жұп-жұмыр болып келеді. Енді не айтар екен, қарсыласының
айтқан кейде қисынды, кейде қисынсыз сөздеріне не деп жауап берер екен деп
тыңдармандар оның жауабын ынтыға күтеді. Тәушен- бұлттан шыққан жарық
жұлдыздай жарқ ете қалған тұлға.
Өкініштісі сол, біз Тәушенді кеш таныдық. Кішіпейіл адам болған соң
өздігінен ешкімнің көзіне түсе бергісі келмеді, ал топтан озатын жүйрікті
уағында көріп, бағалай білетін бапкер болмады.
Ештен кеш жақсы. Тәушенді бағалай білейік, баптауын табайық, атақты
ақындармен айтыстырып, атағын шығарайық. Әрине, Тәушен атаққұмар адам емес,
бірақ әр солдаттың генерал болғысы келетіні сияқты оған да кең өріс,
биіктік керек.
Қалай да бұл екі бұлбұлдың өлеңдері жазылып алынып, басбадан басылып
шығуы керек. Бұлардың және де басқа айтулы ақындарын айтыстарын, ұрпақ
білуі керек. Қазір Шәуілдір мектебінде, аудан орталығындағы Мәдениет
сарайында жастарға арналған түрлі үйірмелер бар көрінеді. Соның ішінде
айтыс үйірмесі де бар екен. Оларда сабақты Әселхан мен Қаныбек Сарыбаев
жүргізетін сияқты.
Қаныбек демекші, бірде Шымкентте жазушылардың облыстық мәжілісі болып,
тиісті мәселелер талқыланып жатты. Маған біреуі бір жапырақ қағаз берді.
Онда былай деп жазылған өлең бар екен.
Алпыс төртте Шәуілдір қыстағында,
Шырылдадым бір бастық қыспағында.
Бес ай бойы есепке алмаған соң
Келдім сізді бетіме ұстадым да.
Заманымда мәселем шешілді оңға,
Әлгі бастық жоғалтты есін сонда...
Сізден қайыр тимесе, құдай ақы,
Қалар еді-ау шашылып көшім жолда.
Содан бастап мен сізді ер санадым,
Сөзіңізге имандай зер саламын.
Бір адамдай кітапқа көшірдіңіз
Қаратаудың аңқыған жел-самалын!
Үзіліс кезінде келіп, қолымды алып, өзін таныстырған қара торы жігіт
Қаныбек Сарыбаев екен. Жеке адамға жазған өлеңін рұқсатсыз көпшілікке жария
еткенім үшін Қаныбек маған кешірім жасар, ренжімес. Мен бұл өлеңді мені
мақтағаны үшін емес, Қаныбектің ақындығын айту үшін түгел келтіріп отырмын.
Әділеттілікті аңсаған ақын, іздегенін тез тапқан соң жүрегі жарыла
қуанған екен. Бұл өлеңінде ақын қиянатты даттап, әділдікті мақтап, қәзіргі
жариялылық заманына үн қосып отырғандай.
Қаныбек танымал ақын. Оның ''Тұнғыш кітап'', ''Отырар оттары'', ''Елім
менің-өленім'', '' Жүріп келе жатырмын'', ''Сезімдерінен сарайынан
репортаж'' атты кітаптары жұртқа мәлім.
Ал Қаныбек сонымен бірге айтыскер ақын. Айтыс өлеңде көкпарды көсілте
тартып, алдыңғы топтың ішінде жүрмесе де, доданың қақ ортасында жүргені
хақ.
Қызылқұм өңірінің тағы да көптеген өнерпазын атауға болар еді. Бір
жақсысы олар көкп саладан көрініп, көрікті іс тыңдыруда. Қызылқұм жастары
Тәушен, Әселхан, Қаныбек сынды саңлақтарының өнерін дамытып, өркендете
береді, жалғастыра береді деген сенім зор.
Әбжаппар Жылқышиев, СССР Жазушылар одағының мүшесі. Оңтүстік Қазақстан.
Ақын апамен кездесу
Республикалық ақындар айтысының жеңімпазы Тәушен Әбуова Москвада
өткен халықаралық фольклорға қатысып қайтты. Біз ақынға жолығып, сапары
жайлы әңгімелестік.
-Москва-Отан астанасы, -деді ол. Шынымды айтсам, бұл қалада боламын деп
ойлаған емеспін. Москваға баратынымды естігенде қатты толқыдым. Бірақ
партия мен үкіметтің өнер адамдарына деген құрметін жүргіммен сезіндім.
Самолеттен түскеннен астаналықтардың құрметіне бөлендім.
Жайлы орында, көлік те, қысқасы не қажеттің бәрі де дайын екен. Түрлі
ұлт өкілдерімен туыстастай араласып кеттік. Фестиваль сахнасына Қытай Халық
Республикасынан келген өнерпаздармен бірге шықтық. Мына белгі
Қытайлықтардың ескерткіші, -деп Т.Әбуова омырауына тағылған ерттеулі ат
жетектеген адам бейнеленген белгіні көрсетіп.
-Москваны аралап, көрікті жерлерің көрген шығарсыздар?
-Әрине. Астананы көруді Қызыл алаңнан, В.И.Ленин мовзолейінен
бастадық. Мұнан кейін ''Россия'' театры, космонавтар музейін көрдік. Ал,
биіктігі 583 метрлік мұнара ресторанында отырғанда астана алақанында
тұрғандай болады. Екі аптадан асатам уақыт ішінде Москваның көптеген
көрікті жерлерін көрдік, астана жұршылығының ілтипатына риза болдық.
Фестивальға Қазақстаннан Гурьев облысынан бишілер тобы, Арал қаласынан
семьялық ансамбль, Шымкент облысының өнерпаздары жұн сабау, ұршық иіру,
арқан есу, киіз басу, алаша, кілем тоқу, саз сырнайды ойнау, ақындар
айтысы, той бастау, беташар нөмірлерін орындады. Бөгендік Көпбай Омаровпен
сөз сайсына түстім. Сонда айтқандарым есімде:
Халқым берген өнерге жақсы баға,
Ұлы достық бір-бірін жатсынама.
Кең -байтақ Қазақстан өлкесінен,
Ыстық сәлем әкелдім Москваға!
Бір қуаныш билеген жүрегімді,
Жасасын, ризамын бұл өмірге!
Бір анадан туғандай бүкіл халық,
Фестиваль деп жиналдық Кремльге- деп жүрек толғанысымды білдірдім.
Астана жұршылығы Отырар саз сырнайын халпына келтіруші Кендебай
Қарабдаловтың өнеріне де риза болды.
Халықаралық фольклорлық фестивальдың ләуреаты, ақындар айтысының
жеңімпазы Т.Әбуова Москваға барып қайтқан сапары жайлы тартымды әңгімеледі.
Астана әсерлерін жыр жолдарымен толғауға уәде.
(арнаулы тілшіміз)
Өрнегі елге, көрнегі ерге үлгі өнер мерекесі
Бүгінгі таңдағы ел мерейі асып, мерекесі көбейген, мәртебесі тасып,
көсегесі көгерген осынау бақытты заманда, әділетті қоғамда Ұлы Октябрь
социалистік революциясының 70 жылдық торқалы тойын атап өтудің ерекше
сипаты бар. Бүкіл совет халқы сияқты біздің облыс еңбекшілері де барша
адамзат қоғамының дамуына еркіндік пен теңдіктің арайлы таңын әкелген
ұлыстың ұлы күнін мерекелеуге жан-жақты әзірленуде. Ол үшін жүздеген,
мыңдаған еңбек колективтері, өндіріс озаттары, шаруашылық шамшырақтары,
үлгілі мәдениет-ағарту қызметкерлері еселенген жігер -қайрат танытуда. Олар
мереке құрметіне арнайы социалистік міндеттемелер қабылдап, лайықты той
шашуы үшін табыс тасқынын тасытуда.
Ұлы Октябрь социалистік революциясы қазақ елін таптық қанаудың темір
құрсауынан босатып қана қоймай, оның халық творчествосы гүлденіп дамуына
жол ашты. Пролетариаттың ұлы көсемі В.И Ленин еңбекші халық твочествосын
аса жоғары бағалай білді, оған әр уақытта жанашырлық жасап отырды. Ол Совет
өкіметінің алғашқы жылдарында -ақ: ''Егер Октябрь революциясына дейін
үстемдік еткен қанаушы тап халықтың өзінде, оның творчествосында
бағаламаса, Совет өкметі еңбекші халықтың творчестволық талабы мен өнеріне,
творчесволық күшіне ерекше мән береді, оларды дамыту ісін қолға алып, дұрыс
жолға қояды'', - деген болатын. Мұнымен бірге социалистік мәдениетті
өркендеу ісінде халық творчествосының алатын орны зор екендігін атап өтеді.
Бұл орайда жуырдағы облыстық ақындар айтысының да халық творчествосы
өнерпаздарының Ұлы Октябрь социалистік 70 жылдығына арналған Бүкілодақтық
екінші фестивалі көлемінде өтуі өте жарасты -ақ. Өйткені, қазақтың ақындар
айтысын аудандарда, оқу орындарында, облыстарда, республикада өткізілуі кең
қанат жайды. Сенбі, жексенбі күндері Шымкент қаласындағы Ж.Шанин атындағы
облыстық драма театры үйінде өткен облыстық ақындар айтысы сөзіміздің
куәсі.бұл өнер сайысына қатысушылар да Ұлы Октябрдің ұлан -ғайыр
жемістерін, Коммунистік партияның жасампаз ұлы істерін, халқымыздың ерлікке
толы жемістерін, Отанымыздың ынтымақ-жарастығын, туысқан ұлыттардың зор
достығын, Оңтүстік өңірінің мол ырысын жырлады. Еңбек адамдарын партия
нұсқауларын, сьезд шешімдерін жүзеге асыруға шақырды, халық игілігі үшін
қалтқысыз адал қызмет етуге үндеді. Аудандардағы, қалалардағы, совхоздар
мен колхоздардағы, кәсіпорындармен мекемелердегі еңбегімен ел аузына
іліккен шопандарды шабыттана жырға қосты. Әсіресе, Ұлы Октябрь
революциясының торқалы тойы айтыстардың басты өзегі болды.
Мәселен, ақындар айтысын бірінші болып бастаған түркменстандық
Әбдікәрім Манапов:
-Езілгенге қол беріп,
Нұр сыйлаған Октябрь.
Ақындарға шабытты
Жыр сыйлаған Октябрь!
-деп тебірене толғаса, ал Ленин ауданынан келген байырғы ақын Өмірсерік
Қалдыбаев:
-Жетпіс жас құтты болсын, Ұлы Октябрь,
Шырқалсын жаңа өмірдің асқақ әні.
Көп жаса, мәңгі жаса, Ұлы Октябрь,
Асулар жатыр алда асқаралы,
-деп ақ тілегін айқара ақтарады.
Айтысқа қатысқан өзге де өнер иелері, әншілер, термешілер осы тақырып
ауқымында көп шығармалар орындады.
Екі күнге созылған ақындар айтысын түркістандық Әбдікәрім Манапов пен
кировтық Мұхтар Құралов бастағаны газетте бұдан бұрын хабарланған болатын.
Түркістан қаласында Мәдениет үйінің директоры болып қызмет істейтін
Әбдікәрім осындай облыстық айтысқы екінші рет қатысып отырса, ал Киров
аудандық Мәдениет бөлімінің автоклуб меңгерушісі Құралдың мұндай өлең сөз
додасына үшінші келуі еді. Сондықтанда алғашқы сөз қағысудан -ақ олардың
бір кездегі балаң қанаттары қатайып қалғанын аңғардық. Алма -кезек
жауаптасып, бірін-бірі тақымдаған сайын екуіндегі облыстық, республикалық
айтыстарда тектен-тек жүлдегер атанып жүрмегенін терең сезіне түстік.
Әбдікәрімнің де, Мұхтардың да суырып салмалығы салған жерден көрерменді
тәнті етті. Олар әдепкі қарқында -ақ тез ұстасып, айтыс-тартысына
төселгендік байқатты. Әдемі достық әзіл мен ашшы сын қатар өрілді.
Алыстан орағытып келіп, аңысын алуға алғыр Құрал:
-Көрем де қуанамын шат күніңді,
Әбдікәрім, менімен қосшы үнінді
Айтысам деп сонымен осы тойда,
Үзбесем жарар еді достығымды,- деп келіп:
-Жүз сиырдың отызы- ақ бұлау алып,
Жүріпсің құр бекерге салақтап -ай.
Енді кеп қайран жетпіс қайда екен деп,
Отырсың жан-жағына алақтап -ай,-деп тұтқиылдан тиісе кетті. Онымен
тұрмай бұқалардың күтімі нашар екендігін тілге тиек етті. Әрине, мұның бәрі
дәлелді кінә. Сөйте тұрған мен оның қарсыласы тірелген тұйықтан жол тауып
ғана қоймай, қарсы шауып, оның өзін сөзбен бастырмалатты:
-Шамырқанған мінезің теңіз болды,
Мақтанғаның әйтеуір семіз болды.
Мұхтар-ау, басқа сөзін таусылды ма,
Айтарың тек бұқа мен өгіз болды,- деп алып, Киров ауданындағы бірқатар
оқылықтарға ойысты.
-Ұят болар деп сірә ойладың ба,
Кемістік себебіне бойладың ба?
''Өзбек ССР 40 жылдық'' совхозында,
Орын алған кемшілікті жоймадың ба?
Бригадир: Сейдазимов, Ниязовтың,
Қай өнеге жүр екен ойларында?
Үш центнер гектардан жинатқанша
Мақтаны еккізбей-ақ қоймадың ба?
Оңайлықпен өсе берер Мұхтар жоқ. Түркістан ауданындағы ауыз су
мұқтаждығын, ішкі істер бөліміне тіркелген отыз оқушы санын, тағы басқа
келеңсіз жәйіттерді Әбдікәрімнің алдына тосады. Олардың есебін сұрайды.
Қысқасы ол екеуіде шындықты жасырмастан, турасын айтты, халықтың атынан
сөйлеп, қалың көпшілік көз қарасын білдірді. Олар сонысымен де жұртшылықты
жиі-жиі қол шапалақтатып, айтыс ағынына үйіре тартып алды. Осы жолы айтысқа
қатысқандар ішінен айыр көмей, жез таңдай, қаусырма жақ, дүр ақын, қиадағы
қылт еткенді қалт жібермей қағып түсер қыран қабілет иесі, деп қызылқұмдық
Тәушен апайды айтар едік. ''Балтакөл'' совхозында жұмысшы боп, еңбек ететін
ол ұлттық ауыз әдебиеті дәстүрі тұнығынан мейірін қандыра өскен.
Өлеңдерінің көркемдік күші жоғары, поэтикалық тілі бай, маржандай тізілген
әдемі шумақтар мен үздік теңеу, эпитет, метофоралар қиналыссыз еркін
құялады. Сөйтіп, осы өнер мерекесі кезінде алғаш рет үлкен сөз майданына
шыққан Тәушен ешкімнен жасқанбай, именбей, жарқырай, жарқылдай келді. Туа
бітті табиғи ақындық болмысымен айтыс құмар қауымды бірден-ақ баурап алды.
Қалың көпшіліктің ұлттық айтыс өнерімізге тағы бір жаңа ақ -перен ақын
келгеніне көз жетті. Қысқасы аталмыш айтыстың ең басты жаңалықтарының бірі
сөз жоқ, Тәушен Әбуова ның айтыс аренасына шығуы дей аламыз.
Бөгендік ақын Тұрғанбай Егізбаевпен айтысқан ол ә дегеннен -ақ ой
тереңінен, жүрек түкпірінен шыққан таза, мінсіз, асыл сөздерді мөлдірете
тізді.
-Қиыннан қиысады өлең деген,
Өлең десе әркім -ақ елең деген.
Табиғаттың сыйлаған бір әдеті,
Өлең -жырдан жерім жоқ төмендеген.
Сөйлей берсем, ақыным сөз келеді,
Бір сөзімнен, бір сөзім тең келеді,-деп қарсыласын ықтыра қарқындаса,
іле- шала:
- Женемін деп келдің-ау ұмытпенен,
Жеңілем деп несіне күдіктенем.
Шал десем шалғайымнан шалынарсың,
Дұрыс шығар одан да жігіт деген,-деп нәзік иронияға иеді. Артынша
уақыт сарқазмға көшеді:
- Мен де жақсы білемін Бөгеніңді,
Газеттен оқып көрдім өнеріңді.
Үстеме баға қойып кәуап сатып,
Ұмытпа мыңдап ақша жегеніңді,
Осындай тоқшылықта құнығардай,
Бөгендіктің пейіліне не көрінді?!
Бұдан басқа қапияда табылған өрнекті де шырайлы тапқыр сөздері
таңдайынды қақтырмасқа қоймайды. Образдылық пен суреткерліктің сұлу
үлгілері кез-келген шумақ сайын кезігеді.
- ''Көп халық бір анадан туғандаймыз,
Бір кеудеге көп жүрек сыйғандаймыз''
Немесе:
- ''Мақтайсың ба, қайтесін Бөгеніңді,
Толтырдың ба малыңа көгеніңді?''.
Тағы:
- ''Апшынды бидайдай қуырамын'',
Не болмаса:
- "Әжептеуір беделді кісі екенсіз,
Әйтпесе ауыздықсыз шайнар едім'',
Және:
- ''Ала шопақ піспеген дарбыздай боп'',
сосын:
- ''Өкпеңізді өлеңім сығып кетіп,
Кемпіріне мертікпей сау барыңыз'',
-деген жыр жолдары оның екіталай жерде еңкеймейтіндігін, алмағайып
түста табаны таймайтынын тасқа басқандай таңбалап тұр. Тек қана оған айтар
жалғыз тілек, Тәушен апамыз келесі айтыстарда қарсыласының және өз
совхозының, ауданының, облысының, экономикалық-әлеуметтік жетістіктері мен
кемістіктерін жете біліп алса демекпіз.Сонда ол кісінің қарсыласын қайраңға
қайырлатары күдік-күмән тудырмайтын секілді.
Созақтық Қазыбек Мыңжанов пен Шардаралық Уәли Исақовтың арасындағы сөз
сайысыда тыңдаушысын уыстан шығарған жоқ. Ақындықты жазба поэзиядан
бастаған Қазыбектің шумақтары айшықты теңеулерімен көңіл аударса, Уәли
орнықты жауап, батыл шарпысуымен ерекшеленді. Созақтық ақынның ''Бізге
құнарсыз шөптеріңді бұлдап сатасыңдар, жыланбалықтарың басқа балықтарды
қырып бітті'' деген тәрізді '' тиісулеріне'' шардаралық ақын ұтымды уәж
қайыра білді. Әйтсе де оның ''Восход'' совхозы жұмысшылар комитеті
председателі үйінен боса ішіпсің, мен болсам ұрар едім маңдайыңнан'' деген
кінәләсуы ұтқырлыққа да, мәдениеттілікке жата қоймасы хақ. Мұндай анайылау
қақтығыстар көрермендер тарапынан екі ақынға да реніштен басқа ештеңе
әпермейді.
Бұдан бұрынғы бірнеше облыстық айтыстарға қатысқан сарыағаштық
Тұрғынбай Күнтуғанов пен Ленин ауданының ақыны Сейтқасым Мансалиевтің өлең-
сөз жарысы көпшілік күткендей бүйір қыздырарлық бола қоймады. Бәлкім мұнда
айтысқа бірінші рет қатысып отырған Сейтқасым қарсыласының шабыт отына май
құя алмауы да кәдік. Тоғыз ауыз сөздің тобықтай түйіні, екі ақынның сөз
бәйгесі қарама-қарсы екі жаққа шаққан жүйріктерге ұқсап кеткендей әсер
келтірді. Өздерін-өздері көбірек мақтап, қарсы жақтың кемшіліктерін
ұзағырақ жырлады. Соның салдарынан бұл айтыста теке-тірес қайшыласу мен
оқыстан қойылған сұраққа табан асты жауап беру сияқты соқтықпалы-соқпақты
қағысулар мүлдем аз болды. Ал айтыстың қызықшылығы нақ осында.
Түркістандық Нағашыбек Шегебаев пен түлкібастық Аспандияр
Келімбетовтің, шымкенттік Айдар Таштанов пен арыстық Заман Жанысбаевтың,
келестік Марияш Есмұратова мен алғабастық Өмірбек Тұраровтың айтыстарынада
жоғарыдағы сарын ортақ есепті. Рас, мұндағы көп ақындар айтыс додасына
тусауын алғаш кесуші талапкерлер, сондықтан олар өз шеберліктерін
жетілдіріп, шалымдығын арттыра береді деген үміттеміз. Олар жалаң
баяндаушылықтан салиқалы ой, салмақты пікірге ден қойғаны абзал. Әрине,
мұнда келестік мұғалім қыз Марияштың алғабастық Өмірбекпен сүре айтыс деп
түре айтысты араластыра сайысуы өлең бәйгесінің тартымдылығын біршама
қыздырғанын атап өткен дұрыс.
Түлкібастық Балабек Дәулетәлиев пен алғабастық Абай Айнабековтің сөз
сайысы өнерге тілеулес жұртшылықты бейтарап қалдырған жоқ. Балабек
көрерменді әуезді дауысымен өзіне үйіріп, сосын беу-беулеген иірімді
қайырыммен дүркін-дүркін сілкіндіріп отырса, Абай өз ойын шашыратпай,
жинақы айта алатынымен, бойын жарасымды сырбаздық пен билей білетіндігімен
жұртшылықты сүйсінтті. Сөйте тұрғанмен осымен екінші мәрте айтысқа түскен
Балабектің өлең ұйқасымдарына әлі де болса салдыр-салақтау қарайтыны, кейде
буын мен ырғақты белден басып кететін ұлқар -жұлқарлығы бар екен. Әсілі
мұндай көзжұмбайлық алысқа апармаса керек-ті.
Ленин аудандық мәдениет бөлімінің автоклуб меңгерушісі, Қазақ ССР -нің
еңбек сіңірген мәдениет қызметкері, байырғы айтыс ақындарының бірі
Өмірсерік Қалдыбаев пен созақтық Насыр Жарымбетовтің айтысы да,
тыңдаушыларын әр алуан дәрежеде қызықтырып, еліктіріп, неше қилы күйлерге
салып отырды. Әсіресе алпыс төрт жастағы Насыр ағаның сөзінің мәнділігі,
сынының ұрымталдығы, мінезге ұстамдылығы, уәжге шалымдылығы, әзіл -қалжыңға
қайымдылығы, жауаптасуға пайымдылығы көрермендер ризашылығын иеленді. Бірде
ол Ленин ауданында салауаттылық жолындағы күрестің әлі пәрменді жүргізілмей
отырғанын шенесе, ізбе-із халық ағарту мекемелерінің мектеп реформасын
жүзеге асыруды өз дәрежесінде атқара алмай келе жатқанын сынайды.
-Биылғы алты жасар балаларың,
Мектепте таппай отыр қалағанын.
Олардың ойын ойнар бөлмесі тар,
Бір тәуір баспана да сала алмадың.
Білмеймін жалқаулық па, салғырттық па,
Әйтпесе келмей жүрме шамаларың?
Арнаулы білімі жоқ мұғалімдер,
Ауданда тоқсан алты адам екен.
Өмеке, осың дұрыс бола ма екен,
Сын айтсаң кейбіреулер түнереді,
Есітсе бұған әркім күлер еді,
Құлаған институттан ұл-қыздарды,
Мектепке мұғалім қып жібереді, - деді.
Қызылқұмдық газет қызметкері, ақын Қаныбек Сарыбаев соңғы жылдары
өлеңді қолма -қол шығарғыштық қасиетін де ұстартқысы келеді. Өткен облыстық
ақындар айтысына қатысты. Өткен облыстық ақындар айтысының жүлдегері де
атанды. Ал оның қарсыласы түлкібастық ақын, пенсионер Тұрар Байшериев те
импровизациялық қәбілеті тәп-тәуір, орайы келгенде орайда борай сөз төгетін
тыныс кеңдігі бар өнерпаз. Әдепте ақындар айтыс үстінде қарсыласын тоқтату
үшін ауыр шындықтарды іркелместен айта береді. Мұнда Қаныбек сөйтті де.
- Түлкібас ед одақтық,
Экранда сыналған.
Тығылып ішіп қорықта,
''РОВД'' мың бастығы,
Хабарсыз екен бүгінгі
Араққа қарсы ұраннан.
Бір сағаттық сол хабар,
Тек шындықтан құралған.
Айтысу сенің не тенің,
Тазарып алмай күнәнан?!
Әрине, табанды нық тірер басқада көп фактілерді тоғытқан Қаныбектің
мұндай сын семсеріне төтеп берер қалқан қалмағандай да еді. Бірақ көпті
көрген Тұрар ақсақал қызылқұмдық ақынның жасы үлкенді ''сіз'' деп сөйлеуі
әдептілік болатының, ''сен'' деп секіруі жараспайтынын мінайым сөздермен
ұғымдырды. Осы мысалдан-ақ айтыстың үлкен тәрбие мектебі екенін
пайымдайсын.
Біздің совет дәуіріндегі ақындар айтысы -сынның, сын болғанда
әлеуметтік-экономикалық күрделі мәселелерді қамтитын өзара батыл сынның
қуатты қаруы. Өндірістің кез-келген саласындағы жоспарлардың орындалу
барысы сондай-ақ ысырапшылдық пен керенаулық, жалқаулық пен төрешілдік
секілді түп -тамырымен қиылуға тиісті кертартпа әдеттер айтыс ақындарының
негізгі қазынасы. Осы талап тұрғысына алғанда бөгендік саңлақ ақын Көпбай
Омаров пен келестік Қалдыбек Әліқұловтың сөз қақтығысуындағы жеке бастың
өткен міндерін қазбалаушылық айтыстың әлеуметтік мәнін едәуір әлсіретті.
Жалпы, екі ақынның да, әсіресе Көпбай Омаровтың уәжден ұтылмайты, сөзге
жүйрік, мінге қырағылығы облыс, қалаберді республика жұртшлығына мәлім.
Мәселен:
- Бар екен 'Коммунада'' сауын сыир,
Солыңқы ішін тартқан шықпай бүйір.
Иіріп бір шаңдаққа тастай салған,
Шөбі жоқ алдарыңда жалғыз түйір.
Бұл істен бізден қайтып озасыңдар,
Жаңаны жатырқамай көз ашыңдар.
Қолында сүт сауатын ''дойка'' тұрып,
Емшекті екі қолмен созасыңдар'',-деп Келес шаруашылықтар сынар түсі
соншалықты әсерлі. Көз көргіш, зейіні зерек ақындар ғана осылайша әр
тараптан қозғамақ. Тіпті мұнда мал шаруашылығын интенсивтендіру прблемасы
тұр. Егер қолда бар сауын аппараттары қажетке пайдаланылмаса, онда мал
шаруашылығын механикаландыру туралы, үздік көрсеткіштер жөнінде не сөз
болмақ?!
Ұлы Октябрь революциасына дейінгі қыз бен айтыстарында әйел теңдігі көп
жырланатын. Қазақ әйелдері басындағы ауыр жағдай мал бергеннің табалдырығын
аттайтын аянышты халі, өз сүйгеніне бара алмайтын ықтиярсыздығы
суреттелетін. Ал совет дәуіріндегі қыз бен жігіт айтыстарыныңқырыбы-еңбек
майданындағы жандардың қажырлы қимылдары, бүгінгі сәулетті өмірдің өзекті
проблемалары. Яғни олар бұрынғы қара сбастың мұңын шаққан шерлі жандардан
қоғамдық өмірдің барлық саласында салмағы бар азаматтарға айналды.
Республикалық айтыстардың жүлдегерлері: шардаралық Камал Ендібаев пен
қызылқұмдық Әселхан Қалыбекованың өлең-сөз сайысында ел мен жұрт мақтаны
атанған еңбек адамдары жыр арқауы болды. Бір-біріне балдай базына
білдірісіп, достық рәуіштегі ескертпелерін ортаға салды. Сөйте тұрғанмен
Камалдың өлеңдерінде факты қою да, ұйқас жағы кедір-бұдырлау кетіп жатты.
Оның бұдан былайғы кездері өлең ұйқасымын жетілдіруге, поэтикалық дәрежесін
арттыруға айрықша көңіл бөлгені жөн. Әселхан өлеңдері көркемдік жағынан
шымыр да кестелі бола тұра тақырыпқа келгенде өзінің мол мүмкіншілігін
едәуір шектеп алды.
Айтыс сияқты қалайым жұрт алдында өтетін өнер сайысына көпшіліктің
беретін өз бағалары бар. Зайғысында, ''халық айтса, қалпы айтпайды'' деген
сөзге ешкім шек келтірмес. Бұл жолы сол халықтың қалағаны бөгендік кемел
ақын Көпбай мен қызылқұмдық жаңа талант Тәушен апа болды. Әсілі, қабілет-
қарымы қарайлас, терезесі теңдес жүйрік ақындар айтысқанда нағыз көркем де
мазмұнды айтыс дүниеге келмек. Көпшілік қалауы бойынша сахнаға қайта шыққан
Көпбай мен Тәушен апаның еркін айтысы өз жанкүйерлерін тағы да сергек
сезім, ұшқыр ой, ұтқыр әзіл, әдемі назымен сексен түрлі тәтті күй кештірді.
Жюри мүшелері айтыс қорытындысын шығарып, қызылқұмдық Тәушен Әбуова мен
бөгендік Көпбай Омаровқа ерекше жүлделі сыйлықтар тапсырды. Бірінші жүлдені
шардаралық Камал Ендібаевқа берді. Екінші жүлделерге қызылқұмдық Әселхан
Қалыбекова мен түркістандық Әбдікәрім Манапов, үшінші жүлдегерге кировтік
Мұхтар Құралов, созақтық Насыр Жарымбетов, алғабастық Абай Айнабеков ие
болды. Айтысқа қатысқан өзге ақындарға да тиісті жүлделер сыйлықтар
тапсырылды.
Екі күн бойы көрермендердің лық толуымен өткен айтыстың әсерлілігін
күшейтуге термешілер, әншілер, бишілер, күйшілер, тағы да басқа
орындаушылар зор үлес қосты. Айтыстың режиссер - қоюшысы, театрландырылған
бұхаралық көріністер режиссерлары Бүкілодақтық байқауының лауреаты Серік
Елеусізов осынша мол сахналық көрністерді рет-ретімен орайластыруда көп
еңбек сіңірді.
Термешілерден жетісайлық Оразқожа бекахметов және оның екі ұлы Өтеген
мен Бауыржан, мақтаралдық әнші Абдолла Сейдешев, қызылқұмдық термешілер
Арыстан Жаманқараев, Бақыт Байболаев, кировтік әнші Мейірбек Бекбаев,
алғабастық термеші Гүлсім Әділбекова, түлкібастық көркемсөз оқушы Алпысбай
Боранбай, бөгендік термешілер Қарсыбай Ақтаев, Бибігүл Кеңесбекова тағы да
басқа көптеген өнерпаздар айрықша ілтипатқа бөленді. Бәрінен бұрын келестік
қарт термеші Піртай Есеновтың сырнаймен толқыта шырқаған термелері, әндері
жұртшылықтың ыстық ықыласын иемденді. Екі жылы кем сексен жастағы
ақсақалдың қунақ жүріспен жастар арасында жүруі, олардан қалыспай
көпшілікке өнер көрсетуі қалай болса да келісіп -ақ тұр. Облыстық
''Достық'' ән-би ансамбліде өенр мерекесіне көрікті сән-салтанат қосты.
Айтыс сахнасын көркемдеуші театрдың бас суретшісі Қ.Жұмағұловтың салған
пейзаж суреттері де көркем. Бірақ ортада екі ақынның ғана оқшайып отыруы
көзге қораштау. Бұрынғыдай олардың екі жанында айтыс ақындары, қыз -
жігіттер отырса, әлде қайда тартымды көрінер еді.
Дәл осы тұста облыстық мәдениет басқармасына бір -екі ескертпелер
айтқымыз келеді. Біріншіден, айтыс кезінде театрдың үстіңгі фойесінде совет
дәуіріндегі оңтүстік айтыс ақындарының көрмесі ұйымдастырылуға тиіс еді. Ол
сол жоспарға енгізілуімен шектелді. Содан кейін программаны жасағанда
оңтүстік ақындарының әндері мен термелері көбірек қамтылуына мән берілуі
керек-ті. Бұл да жете ескерілмеген.
Айтыс үстінде талай дәлелді, бұлтартпас сындар айтылды. Бірақ, амал
нешік олар өз адресін таппағандай күйге ұшырады. Өйткені аталмыш айтысқа
небәрі үш-төрт аудан мен қалалық партия комитеттерінің өкілдері ғана
қатысты. Келешекте болатын айтысқа қалалық, аудандық, партия, совет
органдарының басшылары міндетті түрде қатыстырылғаны жөн.
Келешекте болатын ақындар айтысы демекші, осы айтыстың өзін екі жылда
бір рет немесе әрі кеткенде үш жылда бір рет ұйымдастырып отырса, одан
халық та, мәдениет те ұтар еді. Қысқасы, айтыс сайысы неғұрлым жиірек
болса, оның даму арнасы солғұрлым кеңейіп, ақындардың мейлінше төселе
түсуіне қолайлы жағдайлар тудырмақ. Мұны бірқатар ақындар мен
пікірлескенімізде құлшына қуаттады. Ендеше, тамыры терең, өрісі кең,
келешегі жарқын айтыс өнерін барынша жандандыру-ең асыл парыздарымыздың
бірі.
Сөзімізді қорыта келгенде, екі күн қызық пен тамашаға, ойын мен думанға
толы облыстық ақындар айтысы көпке дейін жұрт тамсана айтып жүретіндей
мазмұнды өтті. Жергілікті партия, совет және шаруашылық органдары,
кәсіподақ және комсомол ұйымдары айтыс, терме, ән, күй, би, басқа да көркем
өнерпаздар өнерінің өрлей түсуіне қамқорлықты күшейте беруі керек.
Төрегелді Байтасов, ''Оңтүстік
Қазақстанның'' арнаулы тілшісі.
Көзі ашылған бір бұлақ
Мақпал түн. Төңірекке нұрын төккен электр шамдары айналаны
көректендіріп -ақ тұр. Көңіліне қуаныш әкелер музыка үні жан жадыратқандай.
Саумал ауада кіршіксіз пейілмен айтылған мөп-мөлдір пікірлер қалқып
тұрғандай! Ой жарастығы мен той қуанышы ұмытылмас жарасым тапқан. Міне, ән
қалықтады. Жиналғандар селт етпей тыңдады. Сөздері қандай ойлы да көркем.
Жаңа босаға аттаған жас келінге жақсылық ниет білдірген аналық мейірім ғой
бұл.көп тілегін, ақ тілеулі ата-ана ойын жеткізген әуен аса отты еді,
орындаушысын тапқандай еді. Ән аяқталғанда барып жиналғандар еркін дем
алып, сатырлата қол соғып, алғыс пен бірге шексіз ризашылығында білдіріп
жатты. Ақын-әншіге тәнті болмаған бір адам жоқ. Өлең сөздерін жазған
орындаушының өзі. Алғашқы жолдарын :
-Мал жайылар қамыстың құрағына,
Қуанады әркім -ақ шырағына.
Адал болсаң, келінжан ақыл-есті,
Ата - енең де өзіңнің ұнауыңда,-деп басталған өлең жолдары оданда әрі
көркем өрнектеліп, жас келінді жаңа жұртқа мейрімді, ізетті, адал болуға
шақырған өлеңнің мәні терең еді. Тағы да алғыс! Жарайсың , Тәушен,
өміріңде жаманшылық көрме, өнерің өрге баса берсін!
Тәушеннің қызықшылық пен той- думаннан бөлінген кезі жоқ. Ол ән айтуды
өте жастай бастаған. Алғашқы әнді орындап, тыңдаушыдан құрмет көргенде оның
жасы онға толмаған еді. Ол кезде семьясы ''Талапты'' колхозында тұратын.
Бастауыш мектепті бітірген жас қыз ''Қоғам'' колхозындағы орталау мектепте
оқуын жалғастырып жүргендеде құрбыларын әннен тарықтырмайтын. Құйма құлақ
шәкірт бір есіткен әнін ертеңіне еркін айта беретін. Жас талапта әншілікпен
бірге ақындық талантта ерте байқалды. Он төрт жасында алғашқы өлең жолдарын
қағазға түсірді...
-Менің дүниеге келген жерім ауданымыздағы ''СССР -дің 60 жылдығы''
совхозының ''Талапты'' бөлімшесі. Колхоздастыру кезеңдегі аса қиын
жағдайдың өзінде әкем Жорабек пен шешем Нұрхан ән салып, көңіл көтеруге
уақыт та табатын, көршілерімізді де көңілдендіріп отыратын. Солардың өнері
маған да әсер етіп, мектептегі көркемөнерпаздар үйірмесіне қатысып, ән
салдым. Тақпақтар орындай бастадым. Өскен ортаның әсері де мол екен.
Үйіміздің дәл іргесіндегі Отырартөбе, оның айналасындағы қорғандардың, көне
құрылыстардың, арықтардың тарихы менің жас қиялыма әсер ететін. Ұстаздармыз
ел тарихын, жер тарихын айтқанда соншалық құмарта тыңдап, халық әнедерінде
жастық жігермен барынша нәшіне келтіре орындауға әрекеттенетінмін. Ән мен
өлең менің қос қанатым сияқты еді, олар ылғи да менің көңілімді шарықтатып
ойымды өсіріп, талаптандырып тұратын. Бірақ өмір өз дегенің жасайды екен.
Семьялы болған соң ойын анға бөлініп дегендей, жұмыс көбейді. Әйтсе де ән
мен өлең ойымнан бір елі де шыққан емес. Балтакөлдің тоғайында мал бағып
жүрген кездерде де онаша да ән шырқап, ойларымды қағазға түсіріп жүрдім.
Биылғы май айының соңғы кезінде өткен ақындардың аудандық айтысына
Тәушен Жорабекқызы Әбуова да қатысты. Ақын ана дәуір ұлылығы, халықтар
достығы жайында айта келіп:
Көп халық бір анадан туғандаймыз,
Бір кеудеге көп жүрек сыйғандаймыз.
Ынтымақ біріктірген Компартия,
Бәріміз бір арнаға құйғандаймыз.-деп ағынан жарылды.
Ал Тәушеннің әріптесінің сөздері көңілден шықпады. Мұнадай енжарлыққа
шыдамаған Тәушен:
Әріптес ақынбысың, жыраумысың,
Өлеңге қатты тиген тұмаумысын.
Халқымау мұны қалай әкелдіңдер,
Жарай ма айтысуға мынау кісің?-дей келіп, оның бойындағы кемшіліктерін
де жеткізе білді. Ойын еркін айтты, көркем айытты және әдептен озған жоқ.
Тәушен-сегіз ұл-қыз өсіріп отырған қәдірлі ана. Перзенттерінің бірәзі
жоғары оқу орындарын бітіргелі отыр. Ұзақ жыл шаруашылықта малшы, жұмысшы
болып еңбек еткен ол сөзді ең өткір қару деп бағалаған. Қазір жасы елуден
асқан Тәушеннен асқақ ойлардың, таза да көркем сөздердің мол кездесу оның
бойындағы ақындық қабілетті байқатады.
Т.Қысмұратов. ''Балтакөл'' совхозы, Қызылқұм ауданы.
Тәушен
Ел болған соң той болады. Ал Тәушен сонау бала кезден бері осындай
қызыл-жасылды той болған сайын ылғи өлең айтқысы келіп тұратын.
Ол ән мен өлеңіне жұртың бәре құмар, ынтық екенін тым ерте сезді. Бірақ
амал не, жетінші кластан соң оқымады-от басы, ошақ қасында қала берді.
Жиырма бес жасында Серікбай есімді жігітпен бас қосып, отау тікті. Тату-
тәтті, ыңтымақты семья атанып, қатарларының алды болды. Бірақ жаңа орта жас
келіннің ән салуына тиым салды. Үлкеннің сөзі-заң. Ұзақ жылдар осы заңды
бұза алмай күн кешкен. Сол кездерде Тәушеннің отауы Сырдария жағасындағы
тоғай ішінде болатын. Ұлы өзеннің жиегін қала тораңғыл көмкеретін. Одан
шыға бере құмға қарай жынғылды, шенгелді жыныс басталатын. Бұл жер екі елді
мекеннің ортасы еді. Сенбі күндері көрші ауылдағы мектептен балалар
үйлеріне ән салып оралатын. Ал осындай әр сенбіні Тәушен меркедегідей
асыға күтетін. Өйткені, жас келін солар келетін күні қолына қап алып,
жастар жолының маңайына жақындайтын. Сосын бірер сағат әуелете ән салып,
шерін босататын. Үлкендер есте қалса балалар екеніне әбден көз жеткізсін
деп арасында орыстың, өзбектің әндерін араластыра шырқайтын.
Ата-енені сыйлау, құрметтеу-жақсы. Бірақ ''Дәстүрдің озығы бар, тоғызы
бар'' дегендей, осынау келін боп түскен оратның өнерге тосырқай қарауы оның
жолын бөгей берді. Бір жердегі той -жиында Тәушеннің өлең айтқанын естісе,
дымып қалдырмай сөгетін, қожанасыр-қайнағасының қылығы-ай, десеңші! Сол
күндер еске түскенде жыларын да, күлерін де білмейді. Ал ол кезде бір ауыз
уәж айтпай екі көзіне ерік беретін. Бұл әлде қазақ әйелінің қанына сіңген
көмбістігі мен екен? Кейде ''Ей сіңлілерім, орынды жерде өжет, тәукелшіл
болыңдар! Маған ұқсап ізгіліктің, үлкенді сыйлаудың жолы осы екен деп
жалтақтыққа ұрынбаңдар!'' дегісі келеді. Дегенмен өкін өкінбе, уақытта
аққан су, сынған ыдыс сияқты. Қайта құрастыруға келмейді.
Жә, әңгімені басынан бастайықшы ...
***
Біреулер ақын дейді көтермелеп,
Біреулер жүрген шығар ''есер ме '' деп.
Ақын десе кей кезде иланамын,
Кейде қалам кекесіп, бекер ме деп...-дегендей Тәушен кейде ''Осы мен
шынымен ақынмын ба?'' деген күмәнді қалың ойыдың құшағында қалатын бар.
Бұл құбылыс кейбір жақсы мен жайсаңдардың да басын көп қатырғанын ол
білмейтін.Және оған еінәлауға да болмайды.Күдік-абырой, тоқмейілсімеу
белгісі. Сонымен бірге шын ақын шындықты бүркемейді. Халық алдында ащы
ақиқатты қасқайып тұрып айтады. Көңілге келген көрікті ой дер кезінде
таудан құлаған тасқындай арна алып, жарық дүниеге шықпасада азаптайды. Шыға
қалса"өлең шіркін-өсекші" сырды жалпақ жұртқа жайып жібереді. Оны әркім
өресіне лайықты қабылдап, әңгімеге айналдырды.Тәушеннің де жүрегіне
жазылмас-жара салып кезден жас, көмейден сөз болып ағылған жағдай мен оқиға
жеткілікті.
Әкесі Жорабектің кіндігінен он жеті перзент тараған еді. Содан мұның
маңдайына жазылғаны-Башар есімді аға, Асқар есімді іні. Ол осыған да
шүкіршілік ететін. Бірақ тағдыр бұл дегенде талай-талай құбылды. 1973 жылы
1984 жылы інісі өмір жарынан ұшып кетті. Ағаға қарағанда інінің соққысы
ауыр тиді. Бір жыл бес ай бойы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қашанда өнегелі елдің өнерпаздары көп. Өнерпаз қауым өнегелі елден
шығады. Өнерпаз ел сауықшы болатыны белгілі. Мысалға Абай ауылын атауға
әбден болады. Ол ауылдан, әсіресе ақындар көп шыққан Абай, Көкбай, Ақылбай,
Шәкәрім тағы да басқалардың дәстүрін Мұхтар Әуезов жалғастырып, аты әлемге
әйгілі ұлы жазушы болды.
Мен қазіргі Қызылқұм ауданын тек экономикасы өсіп, өркендеген ел ғана
емес, сонымен қатар мәдениеті өскен өнерге бай өнегелі ел деген болар едім.
Атақты ғалым Әл-Фараби туып өскен жерді мекендеген ел өнерсіз болмауға
тиіс.
Мен Қызылқұм ауданында екі жыл қызмет істедім. Сол мерзімнің ішінде екі
нәрсеге көзім жетті. Бірі- қызылқұмдықтар еңбек сүйгіш, екінші жағынан
өнерпаз ел. Сол жылдары ауданның негізгі байлығы - қаракөл саулықтарынан
аудан бойынша 128 -129 (әр жүз саулыққа) қозы алынып жүрді. Ал 1965 жылы
аудан бойынша әр жүз саулыққа 145 -тен қозы алынды. Кейбір совхоздар,
фермалар бұдан да жоғары көрсеткішке ие болды. 150-180 -ге дейін қозы алған
шопандар жүздеп саналатын.
''Овцевод'' совхозының шопаны Ілияс Қыдырбаев мал бағудың шебері
еді. ''Шәуілдіір'' совхозынан Сақ Өтетілеуов. ''Темір'' совхозынан Туғанбай
Бердібаев 100 салықтан 170-180 қозы алып, аман өсіріп жүрді. Осы аталған үш
шопанда кейіннен Социалистік Еңбек Ері атағына ие болды. Айтпай мен
Хәлелдің атағы тек ауданға, облыс емес, республикаға мәлім болған еді.
Олардың тәжірибесінің үйрену үшін республиканың түпкір-түпкірінен көптеген
шопандар, басшылар келіп жататын. 1964 жылдың көктемінде Айтбай Мұсаевтің
тәжірибесі жайында республика бойынша аудандық комсомол комитеттерінің 1-ші
секретарьларының семинар-жиналысы өтті. Семинарды сол кездегі Қазақстан
ЛКСМ Орталық Комитетінің бірінші секретары Ө.Жәнібеков басқарды.
Өнершіл, сауықшыл демекші, аудандық мәдениет бөлімінің меңгерушісі
Көмекбай Мұсаевтің өзі домбыраның құлағында ойнайтын, неше түрлі куй-
әндерді құйқылжыта домбыраға қосып айтатын өнерлі жігіт. Аудан
территориясының тім үлкендігіне шаруашылықпен шаруашылықтың араларының
қашықтығына қарамастан, аудан өнерпаздарының басын біріктіріп, ойын-сауық
ұйымдастыруға қәбілеті күшті еді. Ауданда өтетін үлкен жиындардан кейін
(конференция, малшылар жиналысы) Мұсаев ұйымдастырған концертті көріп, жұрт
бір демалып қалар еді. Бұл концертке неше түрлі ән шырқалатын, күй
тартылатын, би биленетін. Қазақ әндері ғана емес, орыс , өзбек, қырғыз
өлеңдері айтылатын. Жоғарыда келген кейбір жолдастар қызылқұмдықтардың
концертін көргеннен кейін ''Мынылар профессианал артисттерден артық
болмаса, титтей де кем емес'' деп мақтап жатушы еді. Аудан өнерпаздарының
өскел биігін анықтаған бір жайытты айытқым келеді. 1964 жылдың күзінде
Россия әдебиеті мен мәдениетінің Қазақстандағы он күндігіне қатысқан
қайраткерлердің бір тобы Қызылқұмға келді. Олардың ішінде Россияның атақты
жазушысы Сартаков, көрнекті атаға Долматовский бар еді. Бас аяғы 20-ма
шақты адам. Олардың арасында Асқар Тоқмағанбетов бастаған Қазақстанның бір
топ әдебиет және өнер қайраткерлері, өлкелік партия комитетінің секретары
Е. Қашағанов өлкелік атқару комитеті председателінің орынбасары Е. Қасенов
бар еді. Олардың келетіні бізге 5-6 күн бұрын хабарланған
Мейрамдарда қалай қабылдап алу керек екендігін ақылдасып алып, жұмысқа
кірісіп де кетті. Қонақтар бізге Кентау қаласы жағынан келетін болды. Біз
оларды ''Темір'' совхозында қабылдауға ұйғырдақ. Совхоз-экономикасы жағынан
да, мәдениеті жағынан да ауданның алдыңғы совхоздарының бірі. Директоры
Шерім Ерманов-көпті көрген, тәжірибесі мол, беделді азамат. Партия
комитетінің секретары Н.Әзімханов та салмақты, сабырлы, шындалған қызметкер
еді. Қонақтарды совхоздың сыртында Қарақоңыр станция жағынан қарсы алатын
болдық. Қазақтың ұлттық киімін киіп, сәнді ер-тоқымы бар, суытылған жақсы
сәйгүліктерге мініп, он шақты қыз бен он шақты жігіт шығатын болды. Олардың
атқа мінгізіп, киіндіріп, бірнеше рет репитиция жасап көрдік. Совхоз
еңбеккерлері мен мектеп оқушылары да қонақтардың алдынан шығатын болды.
Ш.Ерманов еңбекшылар колоннасының алдында жүріп, нан-тұз ұсынатын болды,
қонақтарға Көмекбай Мұсаев ойын-сауық ұйымдастырып жүр. Концерт 40, 50
минуттан аспау керек деп ұйғарды.
Осы кезде Е.Доматовскийдің ''Небесное соседство'' деген өленің
''Правда'' газеті басып шығарған. ''Жолы болғыш жігіттің жеңгесі шығар
алдынан'' дегендей Ш.Қалдаяқов ''Темір'' совхозына демалысқа келіп қапты.
Біз өтініп жүріп, Шәмшіге Доматовскийдің орысша өленіне қазақша музыка
жаздырдық. Дайын болғанда өзіміз тыңдадық. Тамаша шыққан. Өзі орысша, әні
қазақша. Енді тек өлеңді айтатын орындаушы ғана керек. Уақыт тығыз.
Орындаушыны табу керек. Көмекбай оны тапты да. Денелі толық жігіт екен-
шофер болып істейді. Дауысы биік әрі жуан. Қәзір аты-жөні есімнен шығыпты.
Сол жігіт өлеңді орындауға дайындала берді.
Бәріміз қонақтарды күтетін жерге барып тұрдық. Қарақоңырдан қонақтардың
машинасы көріне бергенде -ақ, аттылы қыз-жігіттер олардың алдынан шықты.
Қонақтар машинасын тоқтатты. Қарсы алушылар аттан түсіп, оларға атқа мініп
жүруді ұсынып жатыр. Кейбіреулері атқа қаздиіп отырып алып, сабылып жүріп
кетті. Ал кейбіреулері ердің басынан ұстап алып құлап алып кететіндей
етпеттеп жатып алған. Қонақтардың алдынан Ш.Ерманов бастаған совхоз
еңбекшілері нан-тұз алып шықты.
Қонақтардың құрметіне кездесу кешін бастадық. Москвадан келген қонақ он
алты кісі екен, өтініштері бойынша бәріне де сөз бердік. Әр қайсысы 3-5
минуттан артық сөйлеген жоқ. Олардан кейні Асқар Тоқмағанбетов сөйледі.
Кездесудің соңынан концерт болды. Сымбатта да сұлуша келген шофер жігіт
Доматовскийдің ''Небесное соседство'' деге орысша өленің қазақ әніне қосып
орындағанда залға тыныштық орнады.
Зал жым-жырт . Тек сымбатты жігіттің шырқатып аспанда та айтқан биік
дауысы, қоңырқай үні жұртты баулап алған. Мен қандай ләззат алды екен деп
Доматовскийге қараймын. Алғаш толқып кеткені байқалды. Сонан кейін қос
жанарынан мөлтілдеп жас ақты. Аққан жасын орамалмен сүртіп қояды. Қуанатын
да жөні бар еді. Кеше ғана, осыдан 5-6 күн бұрын жарық көрген өленің
алыстағы қазақ ауылының композиторы музыкаға түсіріп, оны қатардағы шофер
жігіт профессиональ артистен кем соқпай орындап тұрса, кім де боса қуанар
еді.
Жолда бірәз адасып қалып, ренжіген атақты ақын шаршағаны баслып,
мәмірежай болып қалды. Шофер жігіт өлеңді аяқтағанда зал дабыра болып, ду
қол шапалақталып кетті. Доматовскиий орнынан жас жігіттей ұшып тұрып, өлең
айтқан жігітті құшақтай сүйіп жатыр. Сол түнгі қырық минуттық қысқа концерт
өте тамаша өтті. Орыс достарымызға қатты әсер.
Концерттен кейін совхоздың асханасында қонақтарды қабылдау болды.
Өзінің сөйлеген сөзінде Сартаков былай дейді:
- Біз ұлт республикаларының совет дәуірінде жан-жақты өркендеп
өскенің білетін едік. Ал, осында Қазақстанға келгелі бері соның
куәсі де болып жүрміз. Бірәқ совхоздан бүгін көргендеріміз біздің
ойлағанымыздан асып түсті. Кеше ғана шыққан орыс ақынының өленің
бүгін қазақ әніне қосылып айтылады деп күтпеген едік. Осы бір
кішкентай ғана детальдің өзі қазақ халқының мәдениетінің қалай өсіп
-өркендеуінен көрсетеді. Халықтар достастығының қалыптасып
кеткенінің куәсі болады,- деді.
Мен бұл жәйтті айтып отырғанда өнер тек қана қызылқұм ауданына ғана тән
дегім келіп отырған жоқ, әрине. Қызылқұмдықтар өнерін тілге тиек етіп
отырғанымның өзінше мәні де бар. Ол бастан - ақ лаулап жанған өнер жалынын
бүгіндері Қызылқұмның қос бұлбұлы Әселхан мен Тәушен-одан әрі лаулата
түсті, аудан атағын, облыс абройын биікке шарықтата түсті.
Әселханды мен теледидардағы көрсетіліп жүрген айтыс өлеңдері арқылы
білемін. Көрген сайын маған ол тағы бір қырынан ашылатын сияқты. Мен
Қызылқұмда қызмет істеп жүргенде Әселханның аты естілмейтін. Ол кезде ол
жас шығар, мектепте оқып жүрген шағы болар.
Әселхан -суырып салма ақын. Өлеңге қосып айтатын мақамы құлаққа жайлы,
жылы естіледі, тыңдарманды ығыр етпейді, қайта-қайта ести бергісі келеді.
Әселхан айтысында артық бөлектеніп, өлеңнің сәнін кетіріп тұрған сөздер
жоқ. Ол асықпай ән шырқағанда оның көмейіне шумақтар бірінен кейін бірі
келіп, ''мен мұндалап'' тұратын сияқты.
Тәушен кеш көрінді, ауыл ішінде әбден қайнап, пісуі жеткен сары
қымыздай қайнап шықты. Шыға салып жұртты аузына қаратты, тамсандырды,
таңырқатты. Сөздерінде сөлекеттік жоқ, бәрі маржандай тізіліп өз орыныда
тұр. Айтысып отырып лағып кетушілік, қарсыласына нақты жауап бермеушілік
кей ақындардан кездесе береді, ал Тәушеннен ол кездеспейді. Суырып салып,
табан астында шығарған өлеңдерін бейне бір қалыптан шыққан қайыс етіктей
жарасымды болып кетеді, не қиып тастайтын, не қыршып тастайтын артық
жерлері жоқ, жұп-жұмыр болып келеді. Енді не айтар екен, қарсыласының
айтқан кейде қисынды, кейде қисынсыз сөздеріне не деп жауап берер екен деп
тыңдармандар оның жауабын ынтыға күтеді. Тәушен- бұлттан шыққан жарық
жұлдыздай жарқ ете қалған тұлға.
Өкініштісі сол, біз Тәушенді кеш таныдық. Кішіпейіл адам болған соң
өздігінен ешкімнің көзіне түсе бергісі келмеді, ал топтан озатын жүйрікті
уағында көріп, бағалай білетін бапкер болмады.
Ештен кеш жақсы. Тәушенді бағалай білейік, баптауын табайық, атақты
ақындармен айтыстырып, атағын шығарайық. Әрине, Тәушен атаққұмар адам емес,
бірақ әр солдаттың генерал болғысы келетіні сияқты оған да кең өріс,
биіктік керек.
Қалай да бұл екі бұлбұлдың өлеңдері жазылып алынып, басбадан басылып
шығуы керек. Бұлардың және де басқа айтулы ақындарын айтыстарын, ұрпақ
білуі керек. Қазір Шәуілдір мектебінде, аудан орталығындағы Мәдениет
сарайында жастарға арналған түрлі үйірмелер бар көрінеді. Соның ішінде
айтыс үйірмесі де бар екен. Оларда сабақты Әселхан мен Қаныбек Сарыбаев
жүргізетін сияқты.
Қаныбек демекші, бірде Шымкентте жазушылардың облыстық мәжілісі болып,
тиісті мәселелер талқыланып жатты. Маған біреуі бір жапырақ қағаз берді.
Онда былай деп жазылған өлең бар екен.
Алпыс төртте Шәуілдір қыстағында,
Шырылдадым бір бастық қыспағында.
Бес ай бойы есепке алмаған соң
Келдім сізді бетіме ұстадым да.
Заманымда мәселем шешілді оңға,
Әлгі бастық жоғалтты есін сонда...
Сізден қайыр тимесе, құдай ақы,
Қалар еді-ау шашылып көшім жолда.
Содан бастап мен сізді ер санадым,
Сөзіңізге имандай зер саламын.
Бір адамдай кітапқа көшірдіңіз
Қаратаудың аңқыған жел-самалын!
Үзіліс кезінде келіп, қолымды алып, өзін таныстырған қара торы жігіт
Қаныбек Сарыбаев екен. Жеке адамға жазған өлеңін рұқсатсыз көпшілікке жария
еткенім үшін Қаныбек маған кешірім жасар, ренжімес. Мен бұл өлеңді мені
мақтағаны үшін емес, Қаныбектің ақындығын айту үшін түгел келтіріп отырмын.
Әділеттілікті аңсаған ақын, іздегенін тез тапқан соң жүрегі жарыла
қуанған екен. Бұл өлеңінде ақын қиянатты даттап, әділдікті мақтап, қәзіргі
жариялылық заманына үн қосып отырғандай.
Қаныбек танымал ақын. Оның ''Тұнғыш кітап'', ''Отырар оттары'', ''Елім
менің-өленім'', '' Жүріп келе жатырмын'', ''Сезімдерінен сарайынан
репортаж'' атты кітаптары жұртқа мәлім.
Ал Қаныбек сонымен бірге айтыскер ақын. Айтыс өлеңде көкпарды көсілте
тартып, алдыңғы топтың ішінде жүрмесе де, доданың қақ ортасында жүргені
хақ.
Қызылқұм өңірінің тағы да көптеген өнерпазын атауға болар еді. Бір
жақсысы олар көкп саладан көрініп, көрікті іс тыңдыруда. Қызылқұм жастары
Тәушен, Әселхан, Қаныбек сынды саңлақтарының өнерін дамытып, өркендете
береді, жалғастыра береді деген сенім зор.
Әбжаппар Жылқышиев, СССР Жазушылар одағының мүшесі. Оңтүстік Қазақстан.
Ақын апамен кездесу
Республикалық ақындар айтысының жеңімпазы Тәушен Әбуова Москвада
өткен халықаралық фольклорға қатысып қайтты. Біз ақынға жолығып, сапары
жайлы әңгімелестік.
-Москва-Отан астанасы, -деді ол. Шынымды айтсам, бұл қалада боламын деп
ойлаған емеспін. Москваға баратынымды естігенде қатты толқыдым. Бірақ
партия мен үкіметтің өнер адамдарына деген құрметін жүргіммен сезіндім.
Самолеттен түскеннен астаналықтардың құрметіне бөлендім.
Жайлы орында, көлік те, қысқасы не қажеттің бәрі де дайын екен. Түрлі
ұлт өкілдерімен туыстастай араласып кеттік. Фестиваль сахнасына Қытай Халық
Республикасынан келген өнерпаздармен бірге шықтық. Мына белгі
Қытайлықтардың ескерткіші, -деп Т.Әбуова омырауына тағылған ерттеулі ат
жетектеген адам бейнеленген белгіні көрсетіп.
-Москваны аралап, көрікті жерлерің көрген шығарсыздар?
-Әрине. Астананы көруді Қызыл алаңнан, В.И.Ленин мовзолейінен
бастадық. Мұнан кейін ''Россия'' театры, космонавтар музейін көрдік. Ал,
биіктігі 583 метрлік мұнара ресторанында отырғанда астана алақанында
тұрғандай болады. Екі аптадан асатам уақыт ішінде Москваның көптеген
көрікті жерлерін көрдік, астана жұршылығының ілтипатына риза болдық.
Фестивальға Қазақстаннан Гурьев облысынан бишілер тобы, Арал қаласынан
семьялық ансамбль, Шымкент облысының өнерпаздары жұн сабау, ұршық иіру,
арқан есу, киіз басу, алаша, кілем тоқу, саз сырнайды ойнау, ақындар
айтысы, той бастау, беташар нөмірлерін орындады. Бөгендік Көпбай Омаровпен
сөз сайсына түстім. Сонда айтқандарым есімде:
Халқым берген өнерге жақсы баға,
Ұлы достық бір-бірін жатсынама.
Кең -байтақ Қазақстан өлкесінен,
Ыстық сәлем әкелдім Москваға!
Бір қуаныш билеген жүрегімді,
Жасасын, ризамын бұл өмірге!
Бір анадан туғандай бүкіл халық,
Фестиваль деп жиналдық Кремльге- деп жүрек толғанысымды білдірдім.
Астана жұршылығы Отырар саз сырнайын халпына келтіруші Кендебай
Қарабдаловтың өнеріне де риза болды.
Халықаралық фольклорлық фестивальдың ләуреаты, ақындар айтысының
жеңімпазы Т.Әбуова Москваға барып қайтқан сапары жайлы тартымды әңгімеледі.
Астана әсерлерін жыр жолдарымен толғауға уәде.
(арнаулы тілшіміз)
Өрнегі елге, көрнегі ерге үлгі өнер мерекесі
Бүгінгі таңдағы ел мерейі асып, мерекесі көбейген, мәртебесі тасып,
көсегесі көгерген осынау бақытты заманда, әділетті қоғамда Ұлы Октябрь
социалистік революциясының 70 жылдық торқалы тойын атап өтудің ерекше
сипаты бар. Бүкіл совет халқы сияқты біздің облыс еңбекшілері де барша
адамзат қоғамының дамуына еркіндік пен теңдіктің арайлы таңын әкелген
ұлыстың ұлы күнін мерекелеуге жан-жақты әзірленуде. Ол үшін жүздеген,
мыңдаған еңбек колективтері, өндіріс озаттары, шаруашылық шамшырақтары,
үлгілі мәдениет-ағарту қызметкерлері еселенген жігер -қайрат танытуда. Олар
мереке құрметіне арнайы социалистік міндеттемелер қабылдап, лайықты той
шашуы үшін табыс тасқынын тасытуда.
Ұлы Октябрь социалистік революциясы қазақ елін таптық қанаудың темір
құрсауынан босатып қана қоймай, оның халық творчествосы гүлденіп дамуына
жол ашты. Пролетариаттың ұлы көсемі В.И Ленин еңбекші халық твочествосын
аса жоғары бағалай білді, оған әр уақытта жанашырлық жасап отырды. Ол Совет
өкіметінің алғашқы жылдарында -ақ: ''Егер Октябрь революциясына дейін
үстемдік еткен қанаушы тап халықтың өзінде, оның творчествосында
бағаламаса, Совет өкметі еңбекші халықтың творчестволық талабы мен өнеріне,
творчесволық күшіне ерекше мән береді, оларды дамыту ісін қолға алып, дұрыс
жолға қояды'', - деген болатын. Мұнымен бірге социалистік мәдениетті
өркендеу ісінде халық творчествосының алатын орны зор екендігін атап өтеді.
Бұл орайда жуырдағы облыстық ақындар айтысының да халық творчествосы
өнерпаздарының Ұлы Октябрь социалистік 70 жылдығына арналған Бүкілодақтық
екінші фестивалі көлемінде өтуі өте жарасты -ақ. Өйткені, қазақтың ақындар
айтысын аудандарда, оқу орындарында, облыстарда, республикада өткізілуі кең
қанат жайды. Сенбі, жексенбі күндері Шымкент қаласындағы Ж.Шанин атындағы
облыстық драма театры үйінде өткен облыстық ақындар айтысы сөзіміздің
куәсі.бұл өнер сайысына қатысушылар да Ұлы Октябрдің ұлан -ғайыр
жемістерін, Коммунистік партияның жасампаз ұлы істерін, халқымыздың ерлікке
толы жемістерін, Отанымыздың ынтымақ-жарастығын, туысқан ұлыттардың зор
достығын, Оңтүстік өңірінің мол ырысын жырлады. Еңбек адамдарын партия
нұсқауларын, сьезд шешімдерін жүзеге асыруға шақырды, халық игілігі үшін
қалтқысыз адал қызмет етуге үндеді. Аудандардағы, қалалардағы, совхоздар
мен колхоздардағы, кәсіпорындармен мекемелердегі еңбегімен ел аузына
іліккен шопандарды шабыттана жырға қосты. Әсіресе, Ұлы Октябрь
революциясының торқалы тойы айтыстардың басты өзегі болды.
Мәселен, ақындар айтысын бірінші болып бастаған түркменстандық
Әбдікәрім Манапов:
-Езілгенге қол беріп,
Нұр сыйлаған Октябрь.
Ақындарға шабытты
Жыр сыйлаған Октябрь!
-деп тебірене толғаса, ал Ленин ауданынан келген байырғы ақын Өмірсерік
Қалдыбаев:
-Жетпіс жас құтты болсын, Ұлы Октябрь,
Шырқалсын жаңа өмірдің асқақ әні.
Көп жаса, мәңгі жаса, Ұлы Октябрь,
Асулар жатыр алда асқаралы,
-деп ақ тілегін айқара ақтарады.
Айтысқа қатысқан өзге де өнер иелері, әншілер, термешілер осы тақырып
ауқымында көп шығармалар орындады.
Екі күнге созылған ақындар айтысын түркістандық Әбдікәрім Манапов пен
кировтық Мұхтар Құралов бастағаны газетте бұдан бұрын хабарланған болатын.
Түркістан қаласында Мәдениет үйінің директоры болып қызмет істейтін
Әбдікәрім осындай облыстық айтысқы екінші рет қатысып отырса, ал Киров
аудандық Мәдениет бөлімінің автоклуб меңгерушісі Құралдың мұндай өлең сөз
додасына үшінші келуі еді. Сондықтанда алғашқы сөз қағысудан -ақ олардың
бір кездегі балаң қанаттары қатайып қалғанын аңғардық. Алма -кезек
жауаптасып, бірін-бірі тақымдаған сайын екуіндегі облыстық, республикалық
айтыстарда тектен-тек жүлдегер атанып жүрмегенін терең сезіне түстік.
Әбдікәрімнің де, Мұхтардың да суырып салмалығы салған жерден көрерменді
тәнті етті. Олар әдепкі қарқында -ақ тез ұстасып, айтыс-тартысына
төселгендік байқатты. Әдемі достық әзіл мен ашшы сын қатар өрілді.
Алыстан орағытып келіп, аңысын алуға алғыр Құрал:
-Көрем де қуанамын шат күніңді,
Әбдікәрім, менімен қосшы үнінді
Айтысам деп сонымен осы тойда,
Үзбесем жарар еді достығымды,- деп келіп:
-Жүз сиырдың отызы- ақ бұлау алып,
Жүріпсің құр бекерге салақтап -ай.
Енді кеп қайран жетпіс қайда екен деп,
Отырсың жан-жағына алақтап -ай,-деп тұтқиылдан тиісе кетті. Онымен
тұрмай бұқалардың күтімі нашар екендігін тілге тиек етті. Әрине, мұның бәрі
дәлелді кінә. Сөйте тұрған мен оның қарсыласы тірелген тұйықтан жол тауып
ғана қоймай, қарсы шауып, оның өзін сөзбен бастырмалатты:
-Шамырқанған мінезің теңіз болды,
Мақтанғаның әйтеуір семіз болды.
Мұхтар-ау, басқа сөзін таусылды ма,
Айтарың тек бұқа мен өгіз болды,- деп алып, Киров ауданындағы бірқатар
оқылықтарға ойысты.
-Ұят болар деп сірә ойладың ба,
Кемістік себебіне бойладың ба?
''Өзбек ССР 40 жылдық'' совхозында,
Орын алған кемшілікті жоймадың ба?
Бригадир: Сейдазимов, Ниязовтың,
Қай өнеге жүр екен ойларында?
Үш центнер гектардан жинатқанша
Мақтаны еккізбей-ақ қоймадың ба?
Оңайлықпен өсе берер Мұхтар жоқ. Түркістан ауданындағы ауыз су
мұқтаждығын, ішкі істер бөліміне тіркелген отыз оқушы санын, тағы басқа
келеңсіз жәйіттерді Әбдікәрімнің алдына тосады. Олардың есебін сұрайды.
Қысқасы ол екеуіде шындықты жасырмастан, турасын айтты, халықтың атынан
сөйлеп, қалың көпшілік көз қарасын білдірді. Олар сонысымен де жұртшылықты
жиі-жиі қол шапалақтатып, айтыс ағынына үйіре тартып алды. Осы жолы айтысқа
қатысқандар ішінен айыр көмей, жез таңдай, қаусырма жақ, дүр ақын, қиадағы
қылт еткенді қалт жібермей қағып түсер қыран қабілет иесі, деп қызылқұмдық
Тәушен апайды айтар едік. ''Балтакөл'' совхозында жұмысшы боп, еңбек ететін
ол ұлттық ауыз әдебиеті дәстүрі тұнығынан мейірін қандыра өскен.
Өлеңдерінің көркемдік күші жоғары, поэтикалық тілі бай, маржандай тізілген
әдемі шумақтар мен үздік теңеу, эпитет, метофоралар қиналыссыз еркін
құялады. Сөйтіп, осы өнер мерекесі кезінде алғаш рет үлкен сөз майданына
шыққан Тәушен ешкімнен жасқанбай, именбей, жарқырай, жарқылдай келді. Туа
бітті табиғи ақындық болмысымен айтыс құмар қауымды бірден-ақ баурап алды.
Қалың көпшіліктің ұлттық айтыс өнерімізге тағы бір жаңа ақ -перен ақын
келгеніне көз жетті. Қысқасы аталмыш айтыстың ең басты жаңалықтарының бірі
сөз жоқ, Тәушен Әбуова ның айтыс аренасына шығуы дей аламыз.
Бөгендік ақын Тұрғанбай Егізбаевпен айтысқан ол ә дегеннен -ақ ой
тереңінен, жүрек түкпірінен шыққан таза, мінсіз, асыл сөздерді мөлдірете
тізді.
-Қиыннан қиысады өлең деген,
Өлең десе әркім -ақ елең деген.
Табиғаттың сыйлаған бір әдеті,
Өлең -жырдан жерім жоқ төмендеген.
Сөйлей берсем, ақыным сөз келеді,
Бір сөзімнен, бір сөзім тең келеді,-деп қарсыласын ықтыра қарқындаса,
іле- шала:
- Женемін деп келдің-ау ұмытпенен,
Жеңілем деп несіне күдіктенем.
Шал десем шалғайымнан шалынарсың,
Дұрыс шығар одан да жігіт деген,-деп нәзік иронияға иеді. Артынша
уақыт сарқазмға көшеді:
- Мен де жақсы білемін Бөгеніңді,
Газеттен оқып көрдім өнеріңді.
Үстеме баға қойып кәуап сатып,
Ұмытпа мыңдап ақша жегеніңді,
Осындай тоқшылықта құнығардай,
Бөгендіктің пейіліне не көрінді?!
Бұдан басқа қапияда табылған өрнекті де шырайлы тапқыр сөздері
таңдайынды қақтырмасқа қоймайды. Образдылық пен суреткерліктің сұлу
үлгілері кез-келген шумақ сайын кезігеді.
- ''Көп халық бір анадан туғандаймыз,
Бір кеудеге көп жүрек сыйғандаймыз''
Немесе:
- ''Мақтайсың ба, қайтесін Бөгеніңді,
Толтырдың ба малыңа көгеніңді?''.
Тағы:
- ''Апшынды бидайдай қуырамын'',
Не болмаса:
- "Әжептеуір беделді кісі екенсіз,
Әйтпесе ауыздықсыз шайнар едім'',
Және:
- ''Ала шопақ піспеген дарбыздай боп'',
сосын:
- ''Өкпеңізді өлеңім сығып кетіп,
Кемпіріне мертікпей сау барыңыз'',
-деген жыр жолдары оның екіталай жерде еңкеймейтіндігін, алмағайып
түста табаны таймайтынын тасқа басқандай таңбалап тұр. Тек қана оған айтар
жалғыз тілек, Тәушен апамыз келесі айтыстарда қарсыласының және өз
совхозының, ауданының, облысының, экономикалық-әлеуметтік жетістіктері мен
кемістіктерін жете біліп алса демекпіз.Сонда ол кісінің қарсыласын қайраңға
қайырлатары күдік-күмән тудырмайтын секілді.
Созақтық Қазыбек Мыңжанов пен Шардаралық Уәли Исақовтың арасындағы сөз
сайысыда тыңдаушысын уыстан шығарған жоқ. Ақындықты жазба поэзиядан
бастаған Қазыбектің шумақтары айшықты теңеулерімен көңіл аударса, Уәли
орнықты жауап, батыл шарпысуымен ерекшеленді. Созақтық ақынның ''Бізге
құнарсыз шөптеріңді бұлдап сатасыңдар, жыланбалықтарың басқа балықтарды
қырып бітті'' деген тәрізді '' тиісулеріне'' шардаралық ақын ұтымды уәж
қайыра білді. Әйтсе де оның ''Восход'' совхозы жұмысшылар комитеті
председателі үйінен боса ішіпсің, мен болсам ұрар едім маңдайыңнан'' деген
кінәләсуы ұтқырлыққа да, мәдениеттілікке жата қоймасы хақ. Мұндай анайылау
қақтығыстар көрермендер тарапынан екі ақынға да реніштен басқа ештеңе
әпермейді.
Бұдан бұрынғы бірнеше облыстық айтыстарға қатысқан сарыағаштық
Тұрғынбай Күнтуғанов пен Ленин ауданының ақыны Сейтқасым Мансалиевтің өлең-
сөз жарысы көпшілік күткендей бүйір қыздырарлық бола қоймады. Бәлкім мұнда
айтысқа бірінші рет қатысып отырған Сейтқасым қарсыласының шабыт отына май
құя алмауы да кәдік. Тоғыз ауыз сөздің тобықтай түйіні, екі ақынның сөз
бәйгесі қарама-қарсы екі жаққа шаққан жүйріктерге ұқсап кеткендей әсер
келтірді. Өздерін-өздері көбірек мақтап, қарсы жақтың кемшіліктерін
ұзағырақ жырлады. Соның салдарынан бұл айтыста теке-тірес қайшыласу мен
оқыстан қойылған сұраққа табан асты жауап беру сияқты соқтықпалы-соқпақты
қағысулар мүлдем аз болды. Ал айтыстың қызықшылығы нақ осында.
Түркістандық Нағашыбек Шегебаев пен түлкібастық Аспандияр
Келімбетовтің, шымкенттік Айдар Таштанов пен арыстық Заман Жанысбаевтың,
келестік Марияш Есмұратова мен алғабастық Өмірбек Тұраровтың айтыстарынада
жоғарыдағы сарын ортақ есепті. Рас, мұндағы көп ақындар айтыс додасына
тусауын алғаш кесуші талапкерлер, сондықтан олар өз шеберліктерін
жетілдіріп, шалымдығын арттыра береді деген үміттеміз. Олар жалаң
баяндаушылықтан салиқалы ой, салмақты пікірге ден қойғаны абзал. Әрине,
мұнда келестік мұғалім қыз Марияштың алғабастық Өмірбекпен сүре айтыс деп
түре айтысты араластыра сайысуы өлең бәйгесінің тартымдылығын біршама
қыздырғанын атап өткен дұрыс.
Түлкібастық Балабек Дәулетәлиев пен алғабастық Абай Айнабековтің сөз
сайысы өнерге тілеулес жұртшылықты бейтарап қалдырған жоқ. Балабек
көрерменді әуезді дауысымен өзіне үйіріп, сосын беу-беулеген иірімді
қайырыммен дүркін-дүркін сілкіндіріп отырса, Абай өз ойын шашыратпай,
жинақы айта алатынымен, бойын жарасымды сырбаздық пен билей білетіндігімен
жұртшылықты сүйсінтті. Сөйте тұрғанмен осымен екінші мәрте айтысқа түскен
Балабектің өлең ұйқасымдарына әлі де болса салдыр-салақтау қарайтыны, кейде
буын мен ырғақты белден басып кететін ұлқар -жұлқарлығы бар екен. Әсілі
мұндай көзжұмбайлық алысқа апармаса керек-ті.
Ленин аудандық мәдениет бөлімінің автоклуб меңгерушісі, Қазақ ССР -нің
еңбек сіңірген мәдениет қызметкері, байырғы айтыс ақындарының бірі
Өмірсерік Қалдыбаев пен созақтық Насыр Жарымбетовтің айтысы да,
тыңдаушыларын әр алуан дәрежеде қызықтырып, еліктіріп, неше қилы күйлерге
салып отырды. Әсіресе алпыс төрт жастағы Насыр ағаның сөзінің мәнділігі,
сынының ұрымталдығы, мінезге ұстамдылығы, уәжге шалымдылығы, әзіл -қалжыңға
қайымдылығы, жауаптасуға пайымдылығы көрермендер ризашылығын иеленді. Бірде
ол Ленин ауданында салауаттылық жолындағы күрестің әлі пәрменді жүргізілмей
отырғанын шенесе, ізбе-із халық ағарту мекемелерінің мектеп реформасын
жүзеге асыруды өз дәрежесінде атқара алмай келе жатқанын сынайды.
-Биылғы алты жасар балаларың,
Мектепте таппай отыр қалағанын.
Олардың ойын ойнар бөлмесі тар,
Бір тәуір баспана да сала алмадың.
Білмеймін жалқаулық па, салғырттық па,
Әйтпесе келмей жүрме шамаларың?
Арнаулы білімі жоқ мұғалімдер,
Ауданда тоқсан алты адам екен.
Өмеке, осың дұрыс бола ма екен,
Сын айтсаң кейбіреулер түнереді,
Есітсе бұған әркім күлер еді,
Құлаған институттан ұл-қыздарды,
Мектепке мұғалім қып жібереді, - деді.
Қызылқұмдық газет қызметкері, ақын Қаныбек Сарыбаев соңғы жылдары
өлеңді қолма -қол шығарғыштық қасиетін де ұстартқысы келеді. Өткен облыстық
ақындар айтысына қатысты. Өткен облыстық ақындар айтысының жүлдегері де
атанды. Ал оның қарсыласы түлкібастық ақын, пенсионер Тұрар Байшериев те
импровизациялық қәбілеті тәп-тәуір, орайы келгенде орайда борай сөз төгетін
тыныс кеңдігі бар өнерпаз. Әдепте ақындар айтыс үстінде қарсыласын тоқтату
үшін ауыр шындықтарды іркелместен айта береді. Мұнда Қаныбек сөйтті де.
- Түлкібас ед одақтық,
Экранда сыналған.
Тығылып ішіп қорықта,
''РОВД'' мың бастығы,
Хабарсыз екен бүгінгі
Араққа қарсы ұраннан.
Бір сағаттық сол хабар,
Тек шындықтан құралған.
Айтысу сенің не тенің,
Тазарып алмай күнәнан?!
Әрине, табанды нық тірер басқада көп фактілерді тоғытқан Қаныбектің
мұндай сын семсеріне төтеп берер қалқан қалмағандай да еді. Бірақ көпті
көрген Тұрар ақсақал қызылқұмдық ақынның жасы үлкенді ''сіз'' деп сөйлеуі
әдептілік болатының, ''сен'' деп секіруі жараспайтынын мінайым сөздермен
ұғымдырды. Осы мысалдан-ақ айтыстың үлкен тәрбие мектебі екенін
пайымдайсын.
Біздің совет дәуіріндегі ақындар айтысы -сынның, сын болғанда
әлеуметтік-экономикалық күрделі мәселелерді қамтитын өзара батыл сынның
қуатты қаруы. Өндірістің кез-келген саласындағы жоспарлардың орындалу
барысы сондай-ақ ысырапшылдық пен керенаулық, жалқаулық пен төрешілдік
секілді түп -тамырымен қиылуға тиісті кертартпа әдеттер айтыс ақындарының
негізгі қазынасы. Осы талап тұрғысына алғанда бөгендік саңлақ ақын Көпбай
Омаров пен келестік Қалдыбек Әліқұловтың сөз қақтығысуындағы жеке бастың
өткен міндерін қазбалаушылық айтыстың әлеуметтік мәнін едәуір әлсіретті.
Жалпы, екі ақынның да, әсіресе Көпбай Омаровтың уәжден ұтылмайты, сөзге
жүйрік, мінге қырағылығы облыс, қалаберді республика жұртшлығына мәлім.
Мәселен:
- Бар екен 'Коммунада'' сауын сыир,
Солыңқы ішін тартқан шықпай бүйір.
Иіріп бір шаңдаққа тастай салған,
Шөбі жоқ алдарыңда жалғыз түйір.
Бұл істен бізден қайтып озасыңдар,
Жаңаны жатырқамай көз ашыңдар.
Қолында сүт сауатын ''дойка'' тұрып,
Емшекті екі қолмен созасыңдар'',-деп Келес шаруашылықтар сынар түсі
соншалықты әсерлі. Көз көргіш, зейіні зерек ақындар ғана осылайша әр
тараптан қозғамақ. Тіпті мұнда мал шаруашылығын интенсивтендіру прблемасы
тұр. Егер қолда бар сауын аппараттары қажетке пайдаланылмаса, онда мал
шаруашылығын механикаландыру туралы, үздік көрсеткіштер жөнінде не сөз
болмақ?!
Ұлы Октябрь революциасына дейінгі қыз бен айтыстарында әйел теңдігі көп
жырланатын. Қазақ әйелдері басындағы ауыр жағдай мал бергеннің табалдырығын
аттайтын аянышты халі, өз сүйгеніне бара алмайтын ықтиярсыздығы
суреттелетін. Ал совет дәуіріндегі қыз бен жігіт айтыстарыныңқырыбы-еңбек
майданындағы жандардың қажырлы қимылдары, бүгінгі сәулетті өмірдің өзекті
проблемалары. Яғни олар бұрынғы қара сбастың мұңын шаққан шерлі жандардан
қоғамдық өмірдің барлық саласында салмағы бар азаматтарға айналды.
Республикалық айтыстардың жүлдегерлері: шардаралық Камал Ендібаев пен
қызылқұмдық Әселхан Қалыбекованың өлең-сөз сайысында ел мен жұрт мақтаны
атанған еңбек адамдары жыр арқауы болды. Бір-біріне балдай базына
білдірісіп, достық рәуіштегі ескертпелерін ортаға салды. Сөйте тұрғанмен
Камалдың өлеңдерінде факты қою да, ұйқас жағы кедір-бұдырлау кетіп жатты.
Оның бұдан былайғы кездері өлең ұйқасымын жетілдіруге, поэтикалық дәрежесін
арттыруға айрықша көңіл бөлгені жөн. Әселхан өлеңдері көркемдік жағынан
шымыр да кестелі бола тұра тақырыпқа келгенде өзінің мол мүмкіншілігін
едәуір шектеп алды.
Айтыс сияқты қалайым жұрт алдында өтетін өнер сайысына көпшіліктің
беретін өз бағалары бар. Зайғысында, ''халық айтса, қалпы айтпайды'' деген
сөзге ешкім шек келтірмес. Бұл жолы сол халықтың қалағаны бөгендік кемел
ақын Көпбай мен қызылқұмдық жаңа талант Тәушен апа болды. Әсілі, қабілет-
қарымы қарайлас, терезесі теңдес жүйрік ақындар айтысқанда нағыз көркем де
мазмұнды айтыс дүниеге келмек. Көпшілік қалауы бойынша сахнаға қайта шыққан
Көпбай мен Тәушен апаның еркін айтысы өз жанкүйерлерін тағы да сергек
сезім, ұшқыр ой, ұтқыр әзіл, әдемі назымен сексен түрлі тәтті күй кештірді.
Жюри мүшелері айтыс қорытындысын шығарып, қызылқұмдық Тәушен Әбуова мен
бөгендік Көпбай Омаровқа ерекше жүлделі сыйлықтар тапсырды. Бірінші жүлдені
шардаралық Камал Ендібаевқа берді. Екінші жүлделерге қызылқұмдық Әселхан
Қалыбекова мен түркістандық Әбдікәрім Манапов, үшінші жүлдегерге кировтік
Мұхтар Құралов, созақтық Насыр Жарымбетов, алғабастық Абай Айнабеков ие
болды. Айтысқа қатысқан өзге ақындарға да тиісті жүлделер сыйлықтар
тапсырылды.
Екі күн бойы көрермендердің лық толуымен өткен айтыстың әсерлілігін
күшейтуге термешілер, әншілер, бишілер, күйшілер, тағы да басқа
орындаушылар зор үлес қосты. Айтыстың режиссер - қоюшысы, театрландырылған
бұхаралық көріністер режиссерлары Бүкілодақтық байқауының лауреаты Серік
Елеусізов осынша мол сахналық көрністерді рет-ретімен орайластыруда көп
еңбек сіңірді.
Термешілерден жетісайлық Оразқожа бекахметов және оның екі ұлы Өтеген
мен Бауыржан, мақтаралдық әнші Абдолла Сейдешев, қызылқұмдық термешілер
Арыстан Жаманқараев, Бақыт Байболаев, кировтік әнші Мейірбек Бекбаев,
алғабастық термеші Гүлсім Әділбекова, түлкібастық көркемсөз оқушы Алпысбай
Боранбай, бөгендік термешілер Қарсыбай Ақтаев, Бибігүл Кеңесбекова тағы да
басқа көптеген өнерпаздар айрықша ілтипатқа бөленді. Бәрінен бұрын келестік
қарт термеші Піртай Есеновтың сырнаймен толқыта шырқаған термелері, әндері
жұртшылықтың ыстық ықыласын иемденді. Екі жылы кем сексен жастағы
ақсақалдың қунақ жүріспен жастар арасында жүруі, олардан қалыспай
көпшілікке өнер көрсетуі қалай болса да келісіп -ақ тұр. Облыстық
''Достық'' ән-би ансамбліде өенр мерекесіне көрікті сән-салтанат қосты.
Айтыс сахнасын көркемдеуші театрдың бас суретшісі Қ.Жұмағұловтың салған
пейзаж суреттері де көркем. Бірақ ортада екі ақынның ғана оқшайып отыруы
көзге қораштау. Бұрынғыдай олардың екі жанында айтыс ақындары, қыз -
жігіттер отырса, әлде қайда тартымды көрінер еді.
Дәл осы тұста облыстық мәдениет басқармасына бір -екі ескертпелер
айтқымыз келеді. Біріншіден, айтыс кезінде театрдың үстіңгі фойесінде совет
дәуіріндегі оңтүстік айтыс ақындарының көрмесі ұйымдастырылуға тиіс еді. Ол
сол жоспарға енгізілуімен шектелді. Содан кейін программаны жасағанда
оңтүстік ақындарының әндері мен термелері көбірек қамтылуына мән берілуі
керек-ті. Бұл да жете ескерілмеген.
Айтыс үстінде талай дәлелді, бұлтартпас сындар айтылды. Бірақ, амал
нешік олар өз адресін таппағандай күйге ұшырады. Өйткені аталмыш айтысқа
небәрі үш-төрт аудан мен қалалық партия комитеттерінің өкілдері ғана
қатысты. Келешекте болатын айтысқа қалалық, аудандық, партия, совет
органдарының басшылары міндетті түрде қатыстырылғаны жөн.
Келешекте болатын ақындар айтысы демекші, осы айтыстың өзін екі жылда
бір рет немесе әрі кеткенде үш жылда бір рет ұйымдастырып отырса, одан
халық та, мәдениет те ұтар еді. Қысқасы, айтыс сайысы неғұрлым жиірек
болса, оның даму арнасы солғұрлым кеңейіп, ақындардың мейлінше төселе
түсуіне қолайлы жағдайлар тудырмақ. Мұны бірқатар ақындар мен
пікірлескенімізде құлшына қуаттады. Ендеше, тамыры терең, өрісі кең,
келешегі жарқын айтыс өнерін барынша жандандыру-ең асыл парыздарымыздың
бірі.
Сөзімізді қорыта келгенде, екі күн қызық пен тамашаға, ойын мен думанға
толы облыстық ақындар айтысы көпке дейін жұрт тамсана айтып жүретіндей
мазмұнды өтті. Жергілікті партия, совет және шаруашылық органдары,
кәсіподақ және комсомол ұйымдары айтыс, терме, ән, күй, би, басқа да көркем
өнерпаздар өнерінің өрлей түсуіне қамқорлықты күшейте беруі керек.
Төрегелді Байтасов, ''Оңтүстік
Қазақстанның'' арнаулы тілшісі.
Көзі ашылған бір бұлақ
Мақпал түн. Төңірекке нұрын төккен электр шамдары айналаны
көректендіріп -ақ тұр. Көңіліне қуаныш әкелер музыка үні жан жадыратқандай.
Саумал ауада кіршіксіз пейілмен айтылған мөп-мөлдір пікірлер қалқып
тұрғандай! Ой жарастығы мен той қуанышы ұмытылмас жарасым тапқан. Міне, ән
қалықтады. Жиналғандар селт етпей тыңдады. Сөздері қандай ойлы да көркем.
Жаңа босаға аттаған жас келінге жақсылық ниет білдірген аналық мейірім ғой
бұл.көп тілегін, ақ тілеулі ата-ана ойын жеткізген әуен аса отты еді,
орындаушысын тапқандай еді. Ән аяқталғанда барып жиналғандар еркін дем
алып, сатырлата қол соғып, алғыс пен бірге шексіз ризашылығында білдіріп
жатты. Ақын-әншіге тәнті болмаған бір адам жоқ. Өлең сөздерін жазған
орындаушының өзі. Алғашқы жолдарын :
-Мал жайылар қамыстың құрағына,
Қуанады әркім -ақ шырағына.
Адал болсаң, келінжан ақыл-есті,
Ата - енең де өзіңнің ұнауыңда,-деп басталған өлең жолдары оданда әрі
көркем өрнектеліп, жас келінді жаңа жұртқа мейрімді, ізетті, адал болуға
шақырған өлеңнің мәні терең еді. Тағы да алғыс! Жарайсың , Тәушен,
өміріңде жаманшылық көрме, өнерің өрге баса берсін!
Тәушеннің қызықшылық пен той- думаннан бөлінген кезі жоқ. Ол ән айтуды
өте жастай бастаған. Алғашқы әнді орындап, тыңдаушыдан құрмет көргенде оның
жасы онға толмаған еді. Ол кезде семьясы ''Талапты'' колхозында тұратын.
Бастауыш мектепті бітірген жас қыз ''Қоғам'' колхозындағы орталау мектепте
оқуын жалғастырып жүргендеде құрбыларын әннен тарықтырмайтын. Құйма құлақ
шәкірт бір есіткен әнін ертеңіне еркін айта беретін. Жас талапта әншілікпен
бірге ақындық талантта ерте байқалды. Он төрт жасында алғашқы өлең жолдарын
қағазға түсірді...
-Менің дүниеге келген жерім ауданымыздағы ''СССР -дің 60 жылдығы''
совхозының ''Талапты'' бөлімшесі. Колхоздастыру кезеңдегі аса қиын
жағдайдың өзінде әкем Жорабек пен шешем Нұрхан ән салып, көңіл көтеруге
уақыт та табатын, көршілерімізді де көңілдендіріп отыратын. Солардың өнері
маған да әсер етіп, мектептегі көркемөнерпаздар үйірмесіне қатысып, ән
салдым. Тақпақтар орындай бастадым. Өскен ортаның әсері де мол екен.
Үйіміздің дәл іргесіндегі Отырартөбе, оның айналасындағы қорғандардың, көне
құрылыстардың, арықтардың тарихы менің жас қиялыма әсер ететін. Ұстаздармыз
ел тарихын, жер тарихын айтқанда соншалық құмарта тыңдап, халық әнедерінде
жастық жігермен барынша нәшіне келтіре орындауға әрекеттенетінмін. Ән мен
өлең менің қос қанатым сияқты еді, олар ылғи да менің көңілімді шарықтатып
ойымды өсіріп, талаптандырып тұратын. Бірақ өмір өз дегенің жасайды екен.
Семьялы болған соң ойын анға бөлініп дегендей, жұмыс көбейді. Әйтсе де ән
мен өлең ойымнан бір елі де шыққан емес. Балтакөлдің тоғайында мал бағып
жүрген кездерде де онаша да ән шырқап, ойларымды қағазға түсіріп жүрдім.
Биылғы май айының соңғы кезінде өткен ақындардың аудандық айтысына
Тәушен Жорабекқызы Әбуова да қатысты. Ақын ана дәуір ұлылығы, халықтар
достығы жайында айта келіп:
Көп халық бір анадан туғандаймыз,
Бір кеудеге көп жүрек сыйғандаймыз.
Ынтымақ біріктірген Компартия,
Бәріміз бір арнаға құйғандаймыз.-деп ағынан жарылды.
Ал Тәушеннің әріптесінің сөздері көңілден шықпады. Мұнадай енжарлыққа
шыдамаған Тәушен:
Әріптес ақынбысың, жыраумысың,
Өлеңге қатты тиген тұмаумысын.
Халқымау мұны қалай әкелдіңдер,
Жарай ма айтысуға мынау кісің?-дей келіп, оның бойындағы кемшіліктерін
де жеткізе білді. Ойын еркін айтты, көркем айытты және әдептен озған жоқ.
Тәушен-сегіз ұл-қыз өсіріп отырған қәдірлі ана. Перзенттерінің бірәзі
жоғары оқу орындарын бітіргелі отыр. Ұзақ жыл шаруашылықта малшы, жұмысшы
болып еңбек еткен ол сөзді ең өткір қару деп бағалаған. Қазір жасы елуден
асқан Тәушеннен асқақ ойлардың, таза да көркем сөздердің мол кездесу оның
бойындағы ақындық қабілетті байқатады.
Т.Қысмұратов. ''Балтакөл'' совхозы, Қызылқұм ауданы.
Тәушен
Ел болған соң той болады. Ал Тәушен сонау бала кезден бері осындай
қызыл-жасылды той болған сайын ылғи өлең айтқысы келіп тұратын.
Ол ән мен өлеңіне жұртың бәре құмар, ынтық екенін тым ерте сезді. Бірақ
амал не, жетінші кластан соң оқымады-от басы, ошақ қасында қала берді.
Жиырма бес жасында Серікбай есімді жігітпен бас қосып, отау тікті. Тату-
тәтті, ыңтымақты семья атанып, қатарларының алды болды. Бірақ жаңа орта жас
келіннің ән салуына тиым салды. Үлкеннің сөзі-заң. Ұзақ жылдар осы заңды
бұза алмай күн кешкен. Сол кездерде Тәушеннің отауы Сырдария жағасындағы
тоғай ішінде болатын. Ұлы өзеннің жиегін қала тораңғыл көмкеретін. Одан
шыға бере құмға қарай жынғылды, шенгелді жыныс басталатын. Бұл жер екі елді
мекеннің ортасы еді. Сенбі күндері көрші ауылдағы мектептен балалар
үйлеріне ән салып оралатын. Ал осындай әр сенбіні Тәушен меркедегідей
асыға күтетін. Өйткені, жас келін солар келетін күні қолына қап алып,
жастар жолының маңайына жақындайтын. Сосын бірер сағат әуелете ән салып,
шерін босататын. Үлкендер есте қалса балалар екеніне әбден көз жеткізсін
деп арасында орыстың, өзбектің әндерін араластыра шырқайтын.
Ата-енені сыйлау, құрметтеу-жақсы. Бірақ ''Дәстүрдің озығы бар, тоғызы
бар'' дегендей, осынау келін боп түскен оратның өнерге тосырқай қарауы оның
жолын бөгей берді. Бір жердегі той -жиында Тәушеннің өлең айтқанын естісе,
дымып қалдырмай сөгетін, қожанасыр-қайнағасының қылығы-ай, десеңші! Сол
күндер еске түскенде жыларын да, күлерін де білмейді. Ал ол кезде бір ауыз
уәж айтпай екі көзіне ерік беретін. Бұл әлде қазақ әйелінің қанына сіңген
көмбістігі мен екен? Кейде ''Ей сіңлілерім, орынды жерде өжет, тәукелшіл
болыңдар! Маған ұқсап ізгіліктің, үлкенді сыйлаудың жолы осы екен деп
жалтақтыққа ұрынбаңдар!'' дегісі келеді. Дегенмен өкін өкінбе, уақытта
аққан су, сынған ыдыс сияқты. Қайта құрастыруға келмейді.
Жә, әңгімені басынан бастайықшы ...
***
Біреулер ақын дейді көтермелеп,
Біреулер жүрген шығар ''есер ме '' деп.
Ақын десе кей кезде иланамын,
Кейде қалам кекесіп, бекер ме деп...-дегендей Тәушен кейде ''Осы мен
шынымен ақынмын ба?'' деген күмәнді қалың ойыдың құшағында қалатын бар.
Бұл құбылыс кейбір жақсы мен жайсаңдардың да басын көп қатырғанын ол
білмейтін.Және оған еінәлауға да болмайды.Күдік-абырой, тоқмейілсімеу
белгісі. Сонымен бірге шын ақын шындықты бүркемейді. Халық алдында ащы
ақиқатты қасқайып тұрып айтады. Көңілге келген көрікті ой дер кезінде
таудан құлаған тасқындай арна алып, жарық дүниеге шықпасада азаптайды. Шыға
қалса"өлең шіркін-өсекші" сырды жалпақ жұртқа жайып жібереді. Оны әркім
өресіне лайықты қабылдап, әңгімеге айналдырды.Тәушеннің де жүрегіне
жазылмас-жара салып кезден жас, көмейден сөз болып ағылған жағдай мен оқиға
жеткілікті.
Әкесі Жорабектің кіндігінен он жеті перзент тараған еді. Содан мұның
маңдайына жазылғаны-Башар есімді аға, Асқар есімді іні. Ол осыған да
шүкіршілік ететін. Бірақ тағдыр бұл дегенде талай-талай құбылды. 1973 жылы
1984 жылы інісі өмір жарынан ұшып кетті. Ағаға қарағанда інінің соққысы
ауыр тиді. Бір жыл бес ай бойы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz