Қазақстан Республикадағы Орталық Ұлттық банк
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I Бөлім. Орталық Ұлттық банкінің әрекетінің теориялық мәлелері
1.1. Орталық Ұлттық банкінің мәні мен оның банктер жүйесінде алатын орны. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2. Орталық Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.3. Орталық Ұлттық банкінің құрылымы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
II Бөлім.Қазақстан Республикадағы Орталық Ұлттық банкісінің даму дәрежесін талдау.
2.1. Қазақстан Республикада орталық Ұлттық банкінің пайда болып, қалыптасуының алғы шарттары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.2. Қазақстан Республикада Ұлттық банкінің қазіргі кезеңдегі ахуалын талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.3. Қазақстан Республикадағы Ұлттық банкісінің нарықтық экономикасын дамытуға қосқан үлесін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
III Қазақстан Республикада Ұлттық банкінің дамыту жолдары . . . . . . . 26
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Пайдалынған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Қосымша мәліметтер . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . 35
I Бөлім. Орталық Ұлттық банкінің әрекетінің теориялық мәлелері
1.1. Орталық Ұлттық банкінің мәні мен оның банктер жүйесінде алатын орны. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2. Орталық Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.3. Орталық Ұлттық банкінің құрылымы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
II Бөлім.Қазақстан Республикадағы Орталық Ұлттық банкісінің даму дәрежесін талдау.
2.1. Қазақстан Республикада орталық Ұлттық банкінің пайда болып, қалыптасуының алғы шарттары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.2. Қазақстан Республикада Ұлттық банкінің қазіргі кезеңдегі ахуалын талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.3. Қазақстан Республикадағы Ұлттық банкісінің нарықтық экономикасын дамытуға қосқан үлесін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
III Қазақстан Республикада Ұлттық банкінің дамыту жолдары . . . . . . . 26
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Пайдалынған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Қосымша мәліметтер . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . 35
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екен дегін республикакамыздың тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және жыл сайын келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды. Сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Қазақстан экономикасы әкімшілік - әміршілікдіктен нарықтық экономикаға өтудің қиын кезеңінде. Негізінде ТМД елдерінің үкіметтері нарықтық қайта құрулары іске асыру үшін қажетті, мынадай бағыттары ұстануда – мемлекеттік меншікті жекешелендіру, қаржылық, несиелік саясат,құнды қағаздар нарығын құру, жалпы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру. Кезек күттірмейтін шаралар қатарына кәсіпкерлік қолдау, шағын және ортабизнесті дамыту мәселелері тұр. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының орталық банкі ретінде басқа елдердің орталық банктерімен және халықаралық қаржы ұйымдарымен қатынаста Қазақстан Республикасының мүддесін көздейді. Ұлттық банк – бұл эмиссиялық, резервтік, кассалық және есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау жасау құқығына ие, «банктердің банкі» рөлін атқарды, сондай-ақ ақша-несие және валюта саясатын анықтайды.
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және қаржы шаруашылығы: ақша несие жүйесін реформалау; қатаң инфляция жағдайында бізде бұрын-соңды болмаған жаңа ақша-несие қатынастары; нарық экономикасымен және меншіктің көп түрлі формасында бейімделген екі буынды банктік жүйенің қалыптасуы; жоғары дәрежеде монополияланған мемелекеттік банктік құрылымдардың әкімшілік-әміршілбасқару жүйесінен – пайда табуға, коммерциялық жетістіктерге қол жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық қатар маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдік банктік тәжірибені салыстырудың өзіндік мәні зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды іске асыру үшін нарық экономиканы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие қатынастары мен банк ісінің даму тәжірибелерін қолдану қажет. Экономикалық жағдайлардың өзара салыстыруға келмейтіндігі себепті банктік технологиялар мен ақша-несие саясатының әдістерін көз жұма отырып, қаз-қалпында көшіріп алу мүмкін емес.Банк секторының ішіндегі барлық қатынастар жүйесі, Орталық банк тарапынан басқару мен бақылаудың, банктердің өзара және олардың клиенттерімен арадағы қатынас орнату қағидаларының сипатытүбірімен өзгеруі тиіс. Банкир психологиясын өзгертудің кезі келді; ендігі жерде – білім –білігі жоғары деңгейдегі, ойшыл да ынталы, қасаң қағидаларға қоймайтын, бәрін өлшеу-пішіп барып тәуекеге баратын жаңа банк қызметкерін тәрбиелеу қажет.
Қазақстан экономикасы әкімшілік - әміршілікдіктен нарықтық экономикаға өтудің қиын кезеңінде. Негізінде ТМД елдерінің үкіметтері нарықтық қайта құрулары іске асыру үшін қажетті, мынадай бағыттары ұстануда – мемлекеттік меншікті жекешелендіру, қаржылық, несиелік саясат,құнды қағаздар нарығын құру, жалпы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру. Кезек күттірмейтін шаралар қатарына кәсіпкерлік қолдау, шағын және ортабизнесті дамыту мәселелері тұр. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының орталық банкі ретінде басқа елдердің орталық банктерімен және халықаралық қаржы ұйымдарымен қатынаста Қазақстан Республикасының мүддесін көздейді. Ұлттық банк – бұл эмиссиялық, резервтік, кассалық және есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау жасау құқығына ие, «банктердің банкі» рөлін атқарды, сондай-ақ ақша-несие және валюта саясатын анықтайды.
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және қаржы шаруашылығы: ақша несие жүйесін реформалау; қатаң инфляция жағдайында бізде бұрын-соңды болмаған жаңа ақша-несие қатынастары; нарық экономикасымен және меншіктің көп түрлі формасында бейімделген екі буынды банктік жүйенің қалыптасуы; жоғары дәрежеде монополияланған мемелекеттік банктік құрылымдардың әкімшілік-әміршілбасқару жүйесінен – пайда табуға, коммерциялық жетістіктерге қол жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық қатар маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдік банктік тәжірибені салыстырудың өзіндік мәні зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды іске асыру үшін нарық экономиканы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие қатынастары мен банк ісінің даму тәжірибелерін қолдану қажет. Экономикалық жағдайлардың өзара салыстыруға келмейтіндігі себепті банктік технологиялар мен ақша-несие саясатының әдістерін көз жұма отырып, қаз-қалпында көшіріп алу мүмкін емес.Банк секторының ішіндегі барлық қатынастар жүйесі, Орталық банк тарапынан басқару мен бақылаудың, банктердің өзара және олардың клиенттерімен арадағы қатынас орнату қағидаларының сипатытүбірімен өзгеруі тиіс. Банкир психологиясын өзгертудің кезі келді; ендігі жерде – білім –білігі жоғары деңгейдегі, ойшыл да ынталы, қасаң қағидаларға қоймайтын, бәрін өлшеу-пішіп барып тәуекеге баратын жаңа банк қызметкерін тәрбиелеу қажет.
1.Ақша, несие,банктер Ғ.С. Сейітқасымов – Алматы, Экономика – 2001ж.
2.Дробзина Л.А. Финансы. Учебник для вузов.- м.: ЮНИТИ, 2000.-527 с.
3.Қазақстан Республикасының Конститутциясы. - Алматы: Қазақстан , 2000. -96 бет.
4.Мельников В.Д, Ильясов К.К. Финансы – Алматы: изд. 2-ое, перераб. и доп. Қаржы -қаражат , 1997. 472 стр.
5.С.Әкімбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А.Жанайдаров
Экономикалық теория. - АСТАНА; - 464 бет.
6.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы - Алматы: ЮРИСТ, 2002.-230 бет.
7.Финансы. Учебник для вузов. Под. Ред. М В. Романовского. - М.: Перспектива/. ЮРАИТ, 2001,-520С.
8.Финансы, деньги, кредит. Учебник. Под. Ред. О. В.Соколовой. - М.: ЮРИСТ, 2001.- 784С.
Газеттер:
1. Егемен Қазақстан. Астана: 16.05.2004.-8 бет.
2. Егемен Қазақстан. Астана: 4.03.2003.-3 бет
2.Дробзина Л.А. Финансы. Учебник для вузов.- м.: ЮНИТИ, 2000.-527 с.
3.Қазақстан Республикасының Конститутциясы. - Алматы: Қазақстан , 2000. -96 бет.
4.Мельников В.Д, Ильясов К.К. Финансы – Алматы: изд. 2-ое, перераб. и доп. Қаржы -қаражат , 1997. 472 стр.
5.С.Әкімбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А.Жанайдаров
Экономикалық теория. - АСТАНА; - 464 бет.
6.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы - Алматы: ЮРИСТ, 2002.-230 бет.
7.Финансы. Учебник для вузов. Под. Ред. М В. Романовского. - М.: Перспектива/. ЮРАИТ, 2001,-520С.
8.Финансы, деньги, кредит. Учебник. Под. Ред. О. В.Соколовой. - М.: ЮРИСТ, 2001.- 784С.
Газеттер:
1. Егемен Қазақстан. Астана: 16.05.2004.-8 бет.
2. Егемен Қазақстан. Астана: 4.03.2003.-3 бет
Мазмұны
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I Бөлім. Орталық Ұлттық банкінің әрекетінің теориялық мәлелері
1.1. Орталық Ұлттық банкінің мәні мен оның банктер жүйесінде алатын
орны. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2. Орталық Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері . . . . . . . . . . .
. . . . 8
1.3. Орталық Ұлттық банкінің құрылымы. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 13
II Бөлім.Қазақстан Республикадағы Орталық Ұлттық банкісінің даму
дәрежесін талдау.
2.1. Қазақстан Республикада орталық Ұлттық банкінің пайда болып,
қалыптасуының алғы шарттары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 16
2.2. Қазақстан Республикада Ұлттық банкінің қазіргі кезеңдегі ахуалын
талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.3. Қазақстан Республикадағы Ұлттық банкісінің нарықтық экономикасын
дамытуға қосқан үлесін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 21
III Қазақстан Республикада Ұлттық банкінің дамыту жолдары . . . . . . .
26
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Пайдалынған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 34
Қосымша мәліметтер . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . ..
. . . . . . . . . .. . . . . 35
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту
үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екен
дегін республикакамыздың тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде атқарылған жұмыстар
көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға
елеулі өзгерістер енгізді және жыл сайын келгенде әрбір еңбекшінің
мүддесін қамтыды. Сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын
әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Қазақстан экономикасы әкімшілік - әміршілікдіктен нарықтық
экономикаға өтудің қиын кезеңінде. Негізінде ТМД елдерінің үкіметтері
нарықтық қайта құрулары іске асыру үшін қажетті, мынадай бағыттары ұстануда
– мемлекеттік меншікті жекешелендіру, қаржылық, несиелік саясат,құнды
қағаздар нарығын құру, жалпы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру. Кезек
күттірмейтін шаралар қатарына кәсіпкерлік қолдау, шағын және ортабизнесті
дамыту мәселелері тұр. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан
Республикасының орталық банкі ретінде басқа елдердің орталық банктерімен
және халықаралық қаржы ұйымдарымен қатынаста Қазақстан Республикасының
мүддесін көздейді. Ұлттық банк – бұл эмиссиялық, резервтік, кассалық және
есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау жасау құқығына ие,
банктердің банкі рөлін атқарды, сондай-ақ ақша-несие және валюта саясатын
анықтайды.
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және қаржы
шаруашылығы: ақша несие жүйесін реформалау; қатаң инфляция жағдайында бізде
бұрын-соңды болмаған жаңа ақша-несие қатынастары; нарық экономикасымен және
меншіктің көп түрлі формасында бейімделген екі буынды банктік жүйенің
қалыптасуы; жоғары дәрежеде монополияланған мемелекеттік банктік
құрылымдардың әкімшілік-әміршілбасқару жүйесінен – пайда табуға,
коммерциялық жетістіктерге қол жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық
қатар маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдік банктік тәжірибені салыстырудың
өзіндік мәні зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды іске
асыру үшін нарық экономиканы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие
қатынастары мен банк ісінің даму тәжірибелерін қолдану қажет. Экономикалық
жағдайлардың өзара салыстыруға келмейтіндігі себепті банктік технологиялар
мен ақша-несие саясатының әдістерін көз жұма отырып, қаз-қалпында көшіріп
алу мүмкін емес.Банк секторының ішіндегі барлық қатынастар жүйесі, Орталық
банк тарапынан басқару мен бақылаудың, банктердің өзара және олардың
клиенттерімен арадағы қатынас орнату қағидаларының сипатытүбірімен өзгеруі
тиіс. Банкир психологиясын өзгертудің кезі келді; ендігі жерде – білім
–білігі жоғары деңгейдегі, ойшыл да ынталы, қасаң қағидаларға қоймайтын,
бәрін өлшеу-пішіп барып тәуекеге баратын жаңа банк қызметкерін тәрбиелеу
қажет.
Жаңа банктік механизмді құру өркениетті елдерде қабылдаған нарықтық
қаржылық құрылымдардың көп жылдық тәжірибелеріне сүйенетін коммерциялық
банктердің қызметерін қалпына келтіруді талап етеді. Сондықтан да
шаруашылықтың әр түрлі жағдайында бейімділігі мен тиімділігін әлдеқашан
баәқаған әрі қатаң бәсекелік күресте ұзақ тарихи таңдаудың жемісі болып
табылатын: ақша қаражаттарын жұмылдыру тәжірибелерді зерттеудің маңызы аса
зор.
Ұлттық банк пен коммерциялық банктер мәні мен атқаратын қызметтеріне
және операцияларына, банк жүйесінің жоғары және төменгі буын арасындағы
өзара қарым-қатынастарына, сондай-ақ Қазақстандағы банк реформасына, Ұлттық
банктің ақша – несие саясаты мен коммерциялық банктердің қызметін реттеуге
,т.б. арналған. Бұған қоса, Қазақстан экономикасының нарыққа өту кезеңдегі
экономикалық реформаны жүргізудегі банктердің жаңа рөліде қарастыруға
болады.
I Бөлім. Орталық Ұлттық багнкінің әрекетінің теориялық мәселелері
1.1. Орталық Ұлттық банкінің мәні мен оның банктер жүйесінде алатын
орны.
Орталық банктері бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттің органы болып табылады .Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіліктермен анықталады.
Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік және кассалық орталығы,
сондай-ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие банктердің банкі,
соңғы сатыдағы несие беруші ролін атқарады, ақша-несиелік және
валюталық саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-
несие саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып
табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттік беруі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді.
Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негізінде экономиканы
жалпы мемлекеттік тұрақтандыру саясатын,тауар-ақша тепе-теңдік саясатын
жүргізеді.
Орталық банк тарапынан ақша- несиелік реттеудің негізгі обьектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік
сипат алады, яғни ақша айналымының құрылымын және көлемін екінші деңгейлі
банктердің операцияларының басқару арқылы реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қзақстан
Республикасының Орталық банкі және республикамыздағы банк жүйесінің жоғары
деңгейі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай,КСРО-ның мемлекеттік банкінің Республикалық
кеңсесі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылған. Ол жай
клиенттерге қызмет көрсететін мемлекеттік банктен орталық эмиссиялық банкке
өзгертілді және банктердің банкі болды.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке
шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық мекемелері
арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде жүреді. Барлық
банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банктердің мекемелері арқылы
жүргізеді, ал қажет жағдайда Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде
шоғырланады.
Өз тәуелсіздігін алғанан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік
жүйесін құруға кірісті. 1991 ж. қаңтарында, елдегі банктік реформаның
бастамасы болып табылатын, Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет
туралы Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармалары мен бөлімшелері бар ҚР Ұлттық банкіне айналды.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, бақа да
материалдық құндыпықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне – банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Негізгі Ұлттық банк унитарлықорган болып табылады. Мемлекет-жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да құндылықтардан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа д қорлар
құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып,ол өзіндік табыс есебінен
толтырады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Ұлттық банкінің қаржылық жылдағы пайдасы сол жылға жатқызылатын табыстар
мен шығындардың айырмасы ретінде анықталады. Ондай шығындарға: активтер
амортизациясы, оның ішіндегі банкноттар мен монеталардың құндарының бір
бөлігі жатады.
Пайданың жарғылық, резервтік және басқа қорларды құрғаннан қалған бөлігі
республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және мекемелері барлық
салықтар ментөлемдерден босатылады.
Қазақстан Республикасының ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай
қосымша міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалықдамуы және дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастар ссаласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
- ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
- бантік және басқа несиелік мекемелерінің қызметін реттейтін ережелерді
жасау негізінде банк несие берушілердің салымшылардың мүдделерін қорғау.
Ұлттық банк жұмысының негізгі бағытттары:
- елдегі несиелік ресурстарды және айналасын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысужәне кассалық операцияларды
жүзеге асыру бойынша ержелерді,есеп жүргізу жәе банктердің есп беруін
ұйымдастыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша – несилік реттеудің әдістерінң формаларын
талдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз баланстарын жасау;
- ғылыми – зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау, біркелкі
валюталық саясатын жүргізу және т.б.
1.2. Орталық Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қзақстан
Республикасының Орталық банкі және республикамыздағы банк жүйесінің жоғары
деңгейі болып табылады.
КСРО-ның мемлекеттік банкінің Республикалық кеңсесі Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылған. Ол жай клиенттерге
қызмет көрсететін мемлекеттік банктен орталық эмиссиялық банкке өзгертілді
және банктердің банкі болды.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке шоғырланады
және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық мекемелері арқылы
коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде жүреді. Барлық банктер
қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банктердің мекемелері арқылы
жүргізеді, ал қажет жағдайда Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде
шоғырланады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, бақа да
материалдық құндыпықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне – банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Негізгі Ұлттық банк унитарлықорган болып табылады. Мемлекет-жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да құндылықтардан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа д қорлар
құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып,ол өзіндік табыс есебінен
толтырады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңға сәйкес
мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды:
- айналыстағы ақша массаның көлемін реттеу жолымен Қазақстан
Республикасында мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді, Қазақстан
Республикасы аумағында банкноталар мен монеталарды айналысқа шығарушы
жалғыз эмитент болып табылады;
- кепіл берушісі Үкімет болып табылатын Қазақстан Республикасының ішкі және
сыртқы қарызына қызмет көрсетуге қатысады;
- Қазақстан Республикасы аумағында еншілес банк ашуға рұқсат береді;
- Қазақстан Республикасы аумағында, одан тыс жерлерде банк филиалдарын
өкілдіктерін ашуға келісімен және банк операцияларын жүргізуге лицензия
береді;
- Банктердің бағалы қағаздар эмиссиясы жобасының оның тіркелуіне дейін өзі
белгіленген тәртіппен міндетті сараптауын жүргізеді;
- Ол банктерге несие беруге, банктердің қарыз капиталы нарығындағы ашық
позициясына бақылау жасауға құқылы. Банктерге соңғы сатыдағы несие беруші
болады, қайта қаржыландыру саясатын жүргізеді;
- Банктердің жұмысына және шетелдік валютаны сатып алу, сату және
айырбастау ұйымдарына бақылау мен қадағалау жүргізіді әрі пруденциалдық
нормативтер белгілейді;
- Қазақстан Республикасында ресми мөлшелермелерді өзгерту арқылы банктік
пайыз мөлшерлемелерінің деңгейін реттеуді жүргізді;
- Қазақстан Республикасында информациялық процестерді ақша-несие реттеу
әдістерімен бәсеңдете алмаған жағдайда Ұлттық банк банктердің операциялары
бойынша несиелік салымдары шектеу және пайыз мөлшерлемерін өзгертуге
құқықтар береді;
- Қазақстан Республикасында валюталық ретту мен валюталық бақылауды жүзеге
асырады және валюталық операциялардың барлық түрін жүргізуге құқылы;
- Банк ісі, есеп, еспе айырысу, валюталық операциялар жүргізу бойынша
банктерге, валютаны сатып алу, сату,айырбастау операцияларын жүзеге
асыратын мекемелерге және олардың клиенттеріне орындауға міндетті
нормативтік актілер шығарады, сонымен қатар, олардың орындалуын бақылайды;
- Бақылау және қадағалау функциясымен қамтамасыз ету үшін банктерге,
шетелдік валютаны сатып алу, сату, айырбастаумен айныласатын ұйымдарға
бухгалтерлік, статистикалық, тағы басқа есеп берудің тізмін, формасын және
мерзімін бекітеді.
- Егер заңды актілермен басқалары қарастырылмаса, Қазақстан Республикасының
Үкіметімен келісіп, банктердің және басқа шаруашылық субьектілерімен жүзеге
асырылатын есеп айырысу, ағымдағы бюджеттік және басқа да шоттардан төлем
жүргізу кезегін, есеп айырысуларды реттеу мақсатында бекіте алады,
Сирек жағдайларда мемлекеттік бюджеттің қаражаттары арқылы
қаржыландырылатын несиелік-есеп айырысу және ұйымдардың кассалық қызмет
көрсетуімен байланысты операциялар жүргізеді
Ақша айналысын басқару
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға
эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банкінің
эмиссиялауында шығарылады және банктерге сатып, қолма - қолсыз эквивалент
алу формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі – теңге
болып табылады.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақталу,жою және қолма-қол ақшаның
инкассациялау тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноталар мен монеталардың
номиналдық құрылымы, айшықталған пішіні болуы керек. Банкноталар мен
монеталардың көрсетілген сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің құқы
бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін, тәртібін анықтау
құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел мемлекеттерінің
ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына үздіксіз оралып
отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық
банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізуімен
байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы
қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолда алады, сонымен
қатар, операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия - бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қолсыз ақша
түрінде де болуы мүмкін.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия- айналысқа банкноталар мен монеталардың
қосымша шығарылуын сипаттайы.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің
бірі – кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма- қолсыз есеп айырысулардың
біртіндеп қолма-қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине, жағымсыз құбылыс
деп есептеуге болады.
Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық түсімдердің
кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма-қол ақшаларды эмиссиялаудың
үлес салмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік қарыздық операциялардың
процесінде іске асады. Банктегі депозиттер сомасы несие ақшаны құру үшін
қажет потенциалын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қарыз беру
арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар құрылады. Бұл операциялардың сызбасы
келесідей: 100 ақша бірлігіндегі депозит үшін міндетті резерв 15 ақша
бірлігін құрайды, қалған 85 ақша бірлігі банк арқылы қарызға берілуі
мүмкін. Сонда айналымдағы ақша массасы: 100+85=185 ақша бірлігі болады. Бұл
– сомасы 85 ақша бірлігі болатын жаңа ақшаның құрылуын білдіреді. Осы
жолымен құрылған ақшалар өз кезегінде өздері ақша эмиссиясының себебі бола
алатын басқа депозиттердің пайда болуына әкеледі. Яғни ақша
мультипликативті көбеюі орын алады.
Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банкінің ақша базасы
сияқты, ақша агрегатын және ақша мультипликациясын бақылау арқылы жүреді.
Ақша базасы – бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары. Оған айналымдағы қолма-
қол ақшалар, міндетті және артық резервтер жатады. Міндетті резервтер –
бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банкідегі арнайы шотта несие
кореспонденттік шотында сақталуына міндетті банк депозиттерінінің бөлігі
(бұл Ұлттық банкінің келісімі бойынша тек қана қаржылық тұрақты банктермен
қолданылатын резервтердің баламалы әдісі деп аталады).
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банкідегі корреспондеттік
шоттардағы қалған қалдықтары. Айналымдағы қолма-қол ақшаның мөлшері
банктердің корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының болуына байланысты
болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін екінші деңгейдегі
банктердің Ұлттық банкідегі коррепондеттік шоттардағы қаражаттарының
көлемін, яғни банктердің өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
құралдары ақша базасының кеңеюінің шегін көрсететін және ақша массасының,
ақша базасына қатынасы арқылы есептелінетін ақша мультипликаторының
мөлшеріне әсер етеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына байланысты,
өйткені міндетті резервтер банктер мен несие ресурстарының көзі болып
пайдаланбайды, сонымен қатар, айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағына
байланысты болады.
Бұл – айналымдағы қолма-қол ақшалардың банктерден тыс орналасқанда
мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликациясының интенсивтілігі
олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етеді, мультипликацияның
коэффиценттік жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы (бұл жағдайда банк жүйесі
арқылы жүретін төлем жылдамдығы туралы айтылмайды) Ұлттық банк арқылы
тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне әсер етеді және
ақша-несие саясаты үшін үлкен мәні бар. Экономикадағы ақшлардың айналыс
жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді депозиттердің және ұзақ мерзімді
инвестициялық несие салымдарының өсуін көрсетеді, бұл тек қана, жалпы
экономиканың тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана
мүмкін. Керісінше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген
сенімнің көрсеткіші болып, ақша массасындағы қолма-қол ақша үлесінің
өсуіменен, ұзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес салмағымен, шаруашылық
субъекттерінің ұлттық валютасын сенімді активтерге аударуменен бірге
жүреді.
Ақша айналысының жылдамды экономикалық монетаризация деңгейіне
байланысты болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетаризация деңгейі
жоғарылайды.
1.3. Орталық Ұлттық банкінің құрылымы
Ұлттық банкінің басқару құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың басқа да
мәселелерін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы және
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Ережесі негізінде
анықтылады.
Ұлттық банкі өзінің қызметтерін орындауы үшін басқарама, директорат, бас
аумақтық және облыстық басқармалармен қатар, басқа да жергілікті құрылымдық
бөлімшелері бар.
Ұлттық банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық банк төрағасымен
басқарылатын басқарма болып табылады.
Басқарма 9 адамнан тұрады. Оның құрамына – Ұлттық банк төрағасы, оның 4
орынбасары, Парламент пен Президентімен бекітіледі.
Басқарма мынадай сұрақтарды шешеді:
- мемлекеттік ақша-несиелік саясатын жасайды;
- Ұлттық банкі шығарған, банктер ісіне қатысты нормативтік актілерін
бекітеді;
- Парламент бекіткен тұжырым негізінде банкноттар мен монеталардың
номиналдық құнын және әшекейлік пішінін бекітеді;
- Ұлттық банкінің банктермен және Қазақстан Республикасының бюджетімен
операциялар бойынша пайыздық мөлшерлемесін бекітеді;
- Қазақстан Республикасының валюталық айырбас бағамын анықтау тәртібін
белгілейді;
- Сыртқы резервтерде сақтауға алатын сыртқы активтер типтерін бекітеді;
- Ұлттық банкінің жұмысы туралы есеп береді, жылдық жиынтық баласты
қарастырады;
- Ұлттық банк туралы Ережені, Ұлттық банк құрылымын бекітеді жәнеҰлттық
банк департаменттерінің директорларын тағайындайды;
- Банктер және олардың филиалдары үшінэкономикалық нормативтерін бекітеді.
Кезектен тыс мәжілістер Ұлттық банк төрағасының немесе басқарманың үш
мүшесінің талабымен өткізіледі.
Ұлттық банк төрағасы ҚР Президентінің ұсынуымен алты жылға сайланады.
Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк атынан және сенімхатсыз мемлекеттік
органдармен, банктермен, несиелік, халықаралық және басқа ұйымдармен
қатынастарда жұмыс істейді.
Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк қызметі бойынша шұғыл және атқарушы-
бұйырушы шешімдер қабылдауға, Ұлттық банк атынан келісім-шарттар жасауға
өкілетті. Бірақ, бұған басқармаға берілген өкілеттіктер кірмейді.
Ұлттық банк төрағасы басқарманы, директорлар кеңесінің қызметін
басқарады және Ұлттық банкіге жүктелген жұмыстар үшін жауап береді. Ол
басқарма мүшелеріне және директорлар кеңесі мүшелеріне жеке өкілетте бере
алады. Ұлттық банк төрағасы уақытша жоқ кезде, оның қызметін
орынбасарларының бірі атқарады.
Ұлттық банк төрағасы Президентке екі ай бұрын жазбша өтініш жазып
жұмыстан босатуын сұрай алады. Ол Президенттің ұсынысымен орнынан
босатылады.
Төраға орынбасарлары және басқарма мүшелері Ұлттық банк төрағасы арқылы
Президентке екі ай бұрын жазбаша өтініш жазып жұмыстан босатуын сұрай
алады.
Ұлттық банкінің жедел басқару органы- Директорлар кеңесі (директорат),
ол Ұлттық банк төрағасымен басқарылады.
Директорат, Қазақстан Республиканың Ұлттық банкі туралы Заңға сәйкес
Ұлттық банкінің қарауындағы, төрағасының және басқарма қарауындағылардан
басқа барлық мәселелер бойынша шешім қабылдайды.
Директорат құрамына- төраға, оның орынбасарлары және департамент
директорлары кіреді. Ұлттық банкінің орталық аппаратарында келіседей (1997
жылдың ортасындағы жағдай бойынша): ақша-несие операциялары, банктік
қадағалау, халықаралық қатынастар, эмиссиялық-кассалық операциялар,
ақпараттық технологиялар, бухгалтерлік есеп және бюджет, ішкі қызмет,
зерттеулер және статистика, ішкі аудит, есептеу жұмыстары, төлем жүйелері,
шетелдік операциялар, заң департаменттері және дербес басқармалары бар.
Ұлттық банк өзінің облыстық басқармалары, Алматы бас филиалы арқылы жүзеге
асырады. Олар филиалдың құқықтарын пайдаланады және Ұлттық банк атынан
қызмет етеді.
II Бөлім. Қазақстан Республикадағы Орталық Ұлттық банкісінің даму
дәрежесін талдау.
2.1. Қазақстан републикада пайда болып, қалыптасуының алғы шарттары.
Республикасының Ұлттық банкінің ең басты мақсаты – экономиканы төлем
құралдарымен үздіксіз жабдықтауды қамтамасыз ету және елдің барлық несие
жүйесінің қызмет етуіне жағдай жасау, есеп барлық несие жүйесінің қызмет
етуіне жағдай жасау, есеп айырысу жүйесін қалпына келтіру, банк қызметін
реттеу болып табылады. Ол басқа қаржы – несие құралдарымен бәсекелеспейді
және өз қызметінде пайданы табу мақсатын көздемейді. Коммерциялық және
басқа да несиелік мекемелер өз клиенттеріне – шаруашылық субьектілері мен
халыққа не жасаса, Ұлттық банкіде соны жасады. Оның клиенттері –
коммерциялық банктер және басқа да несиелік мекемлер болды. Осыдан келіп,
Ұлттық банк банктердің бірі деп атайды. Коммерциялық банктер және жинақ
мекемелері халықтан салымдарды қабылдап, оларға қарыздар береді, сол сияқты
Ұлттық банкіде банктерден және жинақ мекемелерінен салымдарды қабылдап,
оларға қарыздар береді.
Ұлттық банк банктердің банкі қызметін атқару үшін :
- коммерциялық банктердің резервтерін сақтайды ;
- коммерциялық банктерге қысқа мерзімді қажеттіліктеріне байланысты қысқа
мерзімді қарыздар береді ;
- жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүзеге асырады ;
- банктердің қызметіне қадағалау және бақылау жүргізеді.
Ұлттық банкінің маңызды қызметі – банктердің, жинақ және т.б. несиелік
мекемелердің резервтер деп аталатын салымдарын сақтау болып табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы және Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Заңдарына сәйкес
барлық мекемелер өз резервтерін ұлттық банкіде сақтаулары тиіс, өйткені
жоғарыда айтылғандай, олардың ақша айналысын реттеуде, коммерциялық
банктердің несиелік қызметін реттеу және өтімділікті қамтамасыз ету үшін
стратегиялық маңызы бар.
Ұлттық банк – коммерциялық банктерді және басқа да қаржылық-несиелік
мекемелерді несиелеу қызметін атқарады.Шетелде орталық банктерді соңғы
сатыдағы несие берушідеп атайды.Олар- коммерциялық банктерден есеп
мөлшерлемесін ала отырып, уақытша жетіспеген өтімді құралдарының орнын
толтыру үшін несиелер береді.Әрине бұл несиелер, сауда вексельдерімен,
мемлекеттік бағалы қағаздарымен немесе банктердің меншікті қарыздық
міндеттемелерімен қамтамасыз етілуі тиіс.
Ұлттық банк банкаралық қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүргізеді.
Ұлттық банк банкаралық есеп айырысу сияқты жалпы халықтық шаруашылықтың
есеп айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы болып табылады.Осыған
байланысты ол келесі қызметтерді атқарады:
- қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналымының ауқымын бақылау;
- бүкіл банктік жүйесі үшін бірыңғай методологиялық негіздегі елдің
бірыңғай есеп айырысу орталығы;
- есеп айырысу, есеп жүргізу және есеп беру ережесін орнату және үйлестіру
;
Елімізде қолма-қолсыз есеп айырысудың екі ішкі жүйесі бар.Біріншісі-
коммерциялық банктер арасында тіклей есеп айырысу,екіншісі- Ұлттық
банкідегі банктердің корреспондеттік шоттары арқылы жасалатын
ортлықтандырылған есеп айырысулар.Тұрақты байланыстары бар клиенттердің
операциясы бірқалыпты корреспондеттермен тікелей есеп айырысу үшін LORO-
NOSTRO орталықтандырылмаған корреспондеттік шоттары бойынша – коммерциялық
банктер өзара есеп айырысуларды жүзеге асыра алады.
Ұлттық банк пен өзінің құрамдас бөлімшелері есеп айырбастау кассаық
орталығы (ЕКО) клирингтік (қарама-қарсы талаптардың өзара есептелінуі)
режимде ашылған бюджеттің кассалық орындалуын бюджеттік банкіге беру және
төлем жүйесінің нормасына дейін орталықтандырылған банкарлық есеп мөлшері
міндетті қорлар (резервтер) нормативіне сәйкес келу керек.АҚШ-та федералды
резервтік жүйесі банкаралық есеп айырысуларды міндетті резервтер сомасын
реттеу арқылы жүзеге асырады.Оларда коммерциялық банктер корреспондеттік
шоттарды ашпайды.
Төлем құжаттарының барлық түрлерін өңдеуді, төлемдерді өтеуді,
республиканың бүкіл аумағында есеп айырысуды іске асыруды қамтамасыз ететін
Ұлттық банкінің облыстық басқармаларының әрекетін кешенді КУБАЖ
автоматтандыру жүйесін 1995 жылы ендіру аяқталды.
Ірі және ұсақ сомалардағы төлемдер үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I Бөлім. Орталық Ұлттық банкінің әрекетінің теориялық мәлелері
1.1. Орталық Ұлттық банкінің мәні мен оның банктер жүйесінде алатын
орны. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2. Орталық Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері . . . . . . . . . . .
. . . . 8
1.3. Орталық Ұлттық банкінің құрылымы. . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 13
II Бөлім.Қазақстан Республикадағы Орталық Ұлттық банкісінің даму
дәрежесін талдау.
2.1. Қазақстан Республикада орталық Ұлттық банкінің пайда болып,
қалыптасуының алғы шарттары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 16
2.2. Қазақстан Республикада Ұлттық банкінің қазіргі кезеңдегі ахуалын
талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.3. Қазақстан Республикадағы Ұлттық банкісінің нарықтық экономикасын
дамытуға қосқан үлесін талдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. 21
III Қазақстан Республикада Ұлттық банкінің дамыту жолдары . . . . . . .
26
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Пайдалынған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 34
Қосымша мәліметтер . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . ..
. . . . . . . . . .. . . . . 35
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту
үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екен
дегін республикакамыздың тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде атқарылған жұмыстар
көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға
елеулі өзгерістер енгізді және жыл сайын келгенде әрбір еңбекшінің
мүддесін қамтыды. Сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын
әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Қазақстан экономикасы әкімшілік - әміршілікдіктен нарықтық
экономикаға өтудің қиын кезеңінде. Негізінде ТМД елдерінің үкіметтері
нарықтық қайта құрулары іске асыру үшін қажетті, мынадай бағыттары ұстануда
– мемлекеттік меншікті жекешелендіру, қаржылық, несиелік саясат,құнды
қағаздар нарығын құру, жалпы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру. Кезек
күттірмейтін шаралар қатарына кәсіпкерлік қолдау, шағын және ортабизнесті
дамыту мәселелері тұр. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан
Республикасының орталық банкі ретінде басқа елдердің орталық банктерімен
және халықаралық қаржы ұйымдарымен қатынаста Қазақстан Республикасының
мүддесін көздейді. Ұлттық банк – бұл эмиссиялық, резервтік, кассалық және
есеп айырысу орталығы, норма шығару және бақылау жасау құқығына ие,
банктердің банкі рөлін атқарды, сондай-ақ ақша-несие және валюта саясатын
анықтайды.
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және қаржы
шаруашылығы: ақша несие жүйесін реформалау; қатаң инфляция жағдайында бізде
бұрын-соңды болмаған жаңа ақша-несие қатынастары; нарық экономикасымен және
меншіктің көп түрлі формасында бейімделген екі буынды банктік жүйенің
қалыптасуы; жоғары дәрежеде монополияланған мемелекеттік банктік
құрылымдардың әкімшілік-әміршілбасқару жүйесінен – пайда табуға,
коммерциялық жетістіктерге қол жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық
қатар маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдік банктік тәжірибені салыстырудың
өзіндік мәні зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды іске
асыру үшін нарық экономиканы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие
қатынастары мен банк ісінің даму тәжірибелерін қолдану қажет. Экономикалық
жағдайлардың өзара салыстыруға келмейтіндігі себепті банктік технологиялар
мен ақша-несие саясатының әдістерін көз жұма отырып, қаз-қалпында көшіріп
алу мүмкін емес.Банк секторының ішіндегі барлық қатынастар жүйесі, Орталық
банк тарапынан басқару мен бақылаудың, банктердің өзара және олардың
клиенттерімен арадағы қатынас орнату қағидаларының сипатытүбірімен өзгеруі
тиіс. Банкир психологиясын өзгертудің кезі келді; ендігі жерде – білім
–білігі жоғары деңгейдегі, ойшыл да ынталы, қасаң қағидаларға қоймайтын,
бәрін өлшеу-пішіп барып тәуекеге баратын жаңа банк қызметкерін тәрбиелеу
қажет.
Жаңа банктік механизмді құру өркениетті елдерде қабылдаған нарықтық
қаржылық құрылымдардың көп жылдық тәжірибелеріне сүйенетін коммерциялық
банктердің қызметерін қалпына келтіруді талап етеді. Сондықтан да
шаруашылықтың әр түрлі жағдайында бейімділігі мен тиімділігін әлдеқашан
баәқаған әрі қатаң бәсекелік күресте ұзақ тарихи таңдаудың жемісі болып
табылатын: ақша қаражаттарын жұмылдыру тәжірибелерді зерттеудің маңызы аса
зор.
Ұлттық банк пен коммерциялық банктер мәні мен атқаратын қызметтеріне
және операцияларына, банк жүйесінің жоғары және төменгі буын арасындағы
өзара қарым-қатынастарына, сондай-ақ Қазақстандағы банк реформасына, Ұлттық
банктің ақша – несие саясаты мен коммерциялық банктердің қызметін реттеуге
,т.б. арналған. Бұған қоса, Қазақстан экономикасының нарыққа өту кезеңдегі
экономикалық реформаны жүргізудегі банктердің жаңа рөліде қарастыруға
болады.
I Бөлім. Орталық Ұлттық багнкінің әрекетінің теориялық мәселелері
1.1. Орталық Ұлттық банкінің мәні мен оның банктер жүйесінде алатын
орны.
Орталық банктері бүкіл елдің несие жүйесін бақылаушы әрі реттеуші бас
органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және экономикалық басқарудың
мемлекеттің органы болып табылады .Олардың басшылық ролі мемлекет берген
үлкен өкілеттіліктермен анықталады.
Орталық банк елдің эмиссиялық, резервтік және кассалық орталығы,
сондай-ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие банктердің банкі,
соңғы сатыдағы несие беруші ролін атқарады, ақша-несиелік және
валюталық саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-
несие саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып
табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең
өкілеттік беруі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін
қамтамасыз етеді.
Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негізінде экономиканы
жалпы мемлекеттік тұрақтандыру саясатын,тауар-ақша тепе-теңдік саясатын
жүргізеді.
Орталық банк тарапынан ақша- несиелік реттеудің негізгі обьектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік
сипат алады, яғни ақша айналымының құрылымын және көлемін екінші деңгейлі
банктердің операцияларының басқару арқылы реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қзақстан
Республикасының Орталық банкі және республикамыздағы банк жүйесінің жоғары
деңгейі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай,КСРО-ның мемлекеттік банкінің Республикалық
кеңсесі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылған. Ол жай
клиенттерге қызмет көрсететін мемлекеттік банктен орталық эмиссиялық банкке
өзгертілді және банктердің банкі болды.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке
шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық мекемелері
арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде жүреді. Барлық
банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банктердің мекемелері арқылы
жүргізеді, ал қажет жағдайда Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде
шоғырланады.
Өз тәуелсіздігін алғанан кейін 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап беретін меншікті банктік
жүйесін құруға кірісті. 1991 ж. қаңтарында, елдегі банктік реформаның
бастамасы болып табылатын, Қазақ КСР-дағы банктер және банктік қызмет
туралы Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк облыстық
басқармалары мен бөлімшелері бар ҚР Ұлттық банкіне айналды.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, бақа да
материалдық құндыпықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне – банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Негізгі Ұлттық банк унитарлықорган болып табылады. Мемлекет-жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да құндылықтардан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа д қорлар
құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып,ол өзіндік табыс есебінен
толтырады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Ұлттық банкінің қаржылық жылдағы пайдасы сол жылға жатқызылатын табыстар
мен шығындардың айырмасы ретінде анықталады. Ондай шығындарға: активтер
амортизациясы, оның ішіндегі банкноттар мен монеталардың құндарының бір
бөлігі жатады.
Пайданың жарғылық, резервтік және басқа қорларды құрғаннан қалған бөлігі
республикалық бюджетке аударылады. Ұлттық банк және мекемелері барлық
салықтар ментөлемдерден босатылады.
Қазақстан Республикасының ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне мынадай
қосымша міндеттер жүктеледі:
- Қазақстанның экономикалықдамуы және дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді және валюталық қатынастар ссаласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
- ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге
көмектесу;
- бантік және басқа несиелік мекемелерінің қызметін реттейтін ережелерді
жасау негізінде банк несие берушілердің салымшылардың мүдделерін қорғау.
Ұлттық банк жұмысының негізгі бағытттары:
- елдегі несиелік ресурстарды және айналасын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысужәне кассалық операцияларды
жүзеге асыру бойынша ержелерді,есеп жүргізу жәе банктердің есп беруін
ұйымдастыру;
- банк ісін лицензиялау, ақша – несилік реттеудің әдістерінң формаларын
талдау;
- банк ісін бақылау және қадағалау;
- елдің банк жүйесінің тәуелсіз баланстарын жасау;
- ғылыми – зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операцияларды жүргізу ережелерін және тәртібін жасау, біркелкі
валюталық саясатын жүргізу және т.б.
1.2. Орталық Ұлттық банкінің атқаратын қызметтері
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қзақстан
Республикасының Орталық банкі және республикамыздағы банк жүйесінің жоғары
деңгейі болып табылады.
КСРО-ның мемлекеттік банкінің Республикалық кеңсесі Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылған. Ол жай клиенттерге
қызмет көрсететін мемлекеттік банктен орталық эмиссиялық банкке өзгертілді
және банктердің банкі болды.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке шоғырланады
және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық мекемелері арқылы
коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде жүреді. Барлық банктер
қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банктердің мекемелері арқылы
жүргізеді, ал қажет жағдайда Ұлттық банкіде және оның мекемелерінде
шоғырланады.
Ұлттық банк – ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, бақа да
материалдық құндыпықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің
құралу көздеріне – банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен
табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.
Негізгі Ұлттық банк унитарлықорган болып табылады. Мемлекет-жарғылық
қордың жалғыз иесі. Негізгі қор – ғимараттардан, құрылғылардан, көлік және
басқа да құндылықтардан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа д қорлар
құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып,ол өзіндік табыс есебінен
толтырады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүргізілетін
операциялар бойынша шығындарды жабуға арналады.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңға сәйкес
мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды:
- айналыстағы ақша массаның көлемін реттеу жолымен Қазақстан
Республикасында мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді, Қазақстан
Республикасы аумағында банкноталар мен монеталарды айналысқа шығарушы
жалғыз эмитент болып табылады;
- кепіл берушісі Үкімет болып табылатын Қазақстан Республикасының ішкі және
сыртқы қарызына қызмет көрсетуге қатысады;
- Қазақстан Республикасы аумағында еншілес банк ашуға рұқсат береді;
- Қазақстан Республикасы аумағында, одан тыс жерлерде банк филиалдарын
өкілдіктерін ашуға келісімен және банк операцияларын жүргізуге лицензия
береді;
- Банктердің бағалы қағаздар эмиссиясы жобасының оның тіркелуіне дейін өзі
белгіленген тәртіппен міндетті сараптауын жүргізеді;
- Ол банктерге несие беруге, банктердің қарыз капиталы нарығындағы ашық
позициясына бақылау жасауға құқылы. Банктерге соңғы сатыдағы несие беруші
болады, қайта қаржыландыру саясатын жүргізеді;
- Банктердің жұмысына және шетелдік валютаны сатып алу, сату және
айырбастау ұйымдарына бақылау мен қадағалау жүргізіді әрі пруденциалдық
нормативтер белгілейді;
- Қазақстан Республикасында ресми мөлшелермелерді өзгерту арқылы банктік
пайыз мөлшерлемелерінің деңгейін реттеуді жүргізді;
- Қазақстан Республикасында информациялық процестерді ақша-несие реттеу
әдістерімен бәсеңдете алмаған жағдайда Ұлттық банк банктердің операциялары
бойынша несиелік салымдары шектеу және пайыз мөлшерлемерін өзгертуге
құқықтар береді;
- Қазақстан Республикасында валюталық ретту мен валюталық бақылауды жүзеге
асырады және валюталық операциялардың барлық түрін жүргізуге құқылы;
- Банк ісі, есеп, еспе айырысу, валюталық операциялар жүргізу бойынша
банктерге, валютаны сатып алу, сату,айырбастау операцияларын жүзеге
асыратын мекемелерге және олардың клиенттеріне орындауға міндетті
нормативтік актілер шығарады, сонымен қатар, олардың орындалуын бақылайды;
- Бақылау және қадағалау функциясымен қамтамасыз ету үшін банктерге,
шетелдік валютаны сатып алу, сату, айырбастаумен айныласатын ұйымдарға
бухгалтерлік, статистикалық, тағы басқа есеп берудің тізмін, формасын және
мерзімін бекітеді.
- Егер заңды актілермен басқалары қарастырылмаса, Қазақстан Республикасының
Үкіметімен келісіп, банктердің және басқа шаруашылық субьектілерімен жүзеге
асырылатын есеп айырысу, ағымдағы бюджеттік және басқа да шоттардан төлем
жүргізу кезегін, есеп айырысуларды реттеу мақсатында бекіте алады,
Сирек жағдайларда мемлекеттік бюджеттің қаражаттары арқылы
қаржыландырылатын несиелік-есеп айырысу және ұйымдардың кассалық қызмет
көрсетуімен байланысты операциялар жүргізеді
Ақша айналысын басқару
Ұлттық банк – заңды төлем құралын, яғни банкноталарды шығаруға
эмиссиондық құқы бар жалғыз мемлекеттік орган. Олар Ұлттық банкінің
эмиссиялауында шығарылады және банктерге сатып, қолма - қолсыз эквивалент
алу формасында болады. Қазақстан Республикасының ресми ақша бірлігі – теңге
болып табылады.
Ұлттық банк банкноталар мен монеталардың қажетті мөлшерін анықтайды,
олардың жасалуын қамтамасыз етеді, сақталу,жою және қолма-қол ақшаның
инкассациялау тәртібін орнатады.
Қазақстан Республикасында шығарылған банкноталар мен монеталардың
номиналдық құрылымы, айшықталған пішіні болуы керек. Банкноталар мен
монеталардың көрсетілген сипаттамалары баспасөзде жариялануы тиіс.
Валютаны өзгертуге тек қана Қазақстан Республикасының Парламентінің құқы
бар. Ұлттық валютаның қызмет ету шарттарын, мерзімін, тәртібін анықтау
құқығы Қазақстан Республикасының Президентіне жүктеледі.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының валютасын шет ел мемлекеттерінің
ақша бірліктеріне айырбастау бағамын анықтау тәртібін белгілейді.
Қолма-қол ақшаның айналымы, олардың банкінің кассасына үздіксіз оралып
отыру жолымен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасында ақша банкноталарын өндіру және коммерциялық
банктерге инкассациялауға лицензия беру бойынша өз күштерін енгізуімен
байланысты, қолма-қол ақшаның жағдайы 1996 жылға дейінгі кезеңмен
салыстырғанда өзгерді. Екінші деңгейдегі банктер корреспонденттік шоттағы
қаражаттарының қалдығы шегінде қолма-қол ақша түрінде қолда алады, сонымен
қатар, операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығына шек қойылмайды.
Эмиссия - бұл мемлекетпен банкноталардың, монеталардың, бағалы
қағаздардың шығарылуы. Ол қолма-қол түрінде де немесе қолма-қолсыз ақша
түрінде де болуы мүмкін.
Қолма-қол ақша түріндегі эмиссия- айналысқа банкноталар мен монеталардың
қосымша шығарылуын сипаттайы.
Қазақстандағы теңгенің көп мөлшерде эмиссиялануының негізгі себептерінің
бірі – кәсіпорындар арасындағы дәстүрлі қолма- қолсыз есеп айырысулардың
біртіндеп қолма-қол есеп айырысуларға ауысуы, бұны әрине, жағымсыз құбылыс
деп есептеуге болады.
Бірақ 1995 жылы жағдай жақсара бастады, бұл кассалық түсімдердің
кассалық шығындардан көбеюі нәтижесінде қолма-қол ақшаларды эмиссиялаудың
үлес салмағы банк кассасында берілуі қысқарды.
Депозиттік банктердің эмиссиясы депозиттік қарыздық операциялардың
процесінде іске асады. Банктегі депозиттер сомасы несие ақшаны құру үшін
қажет потенциалын жасайды. Банк салымдарын чек эмиссиясы немесе қарыз беру
арқылы жұмылдырған кезде несие ақшалар құрылады. Бұл операциялардың сызбасы
келесідей: 100 ақша бірлігіндегі депозит үшін міндетті резерв 15 ақша
бірлігін құрайды, қалған 85 ақша бірлігі банк арқылы қарызға берілуі
мүмкін. Сонда айналымдағы ақша массасы: 100+85=185 ақша бірлігі болады. Бұл
– сомасы 85 ақша бірлігі болатын жаңа ақшаның құрылуын білдіреді. Осы
жолымен құрылған ақшалар өз кезегінде өздері ақша эмиссиясының себебі бола
алатын басқа депозиттердің пайда болуына әкеледі. Яғни ақша
мультипликативті көбеюі орын алады.
Депозиттік банктердің эмиссиясын реттеу Ұлттық банкінің ақша базасы
сияқты, ақша агрегатын және ақша мультипликациясын бақылау арқылы жүреді.
Ақша базасы – бұл Ұлттық банк шығаратын ақшалары. Оған айналымдағы қолма-
қол ақшалар, міндетті және артық резервтер жатады. Міндетті резервтер –
бекітілген нормативтерге сәйкес Ұлттық банкідегі арнайы шотта несие
кореспонденттік шотында сақталуына міндетті банк депозиттерінінің бөлігі
(бұл Ұлттық банкінің келісімі бойынша тек қана қаржылық тұрақты банктермен
қолданылатын резервтердің баламалы әдісі деп аталады).
Артық резервтер дегеніміз банктердің Ұлттық банкідегі корреспондеттік
шоттардағы қалған қалдықтары. Айналымдағы қолма-қол ақшаның мөлшері
банктердің корреспонденттік шоттардағы қаражаттарының болуына байланысты
болғандықтан, Ұлттық банк ақша базасының мөлшерін екінші деңгейдегі
банктердің Ұлттық банкідегі коррепондеттік шоттардағы қаражаттарының
көлемін, яғни банктердің өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-несие саясатының құралдарын пайдаланумен іске асады. Бұл
құралдары ақша базасының кеңеюінің шегін көрсететін және ақша массасының,
ақша базасына қатынасы арқылы есептелінетін ақша мультипликаторының
мөлшеріне әсер етеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына байланысты,
өйткені міндетті резервтер банктер мен несие ресурстарының көзі болып
пайдаланбайды, сонымен қатар, айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағына
байланысты болады.
Бұл – айналымдағы қолма-қол ақшалардың банктерден тыс орналасқанда
мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликациясының интенсивтілігі
олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етеді, мультипликацияның
коэффиценттік жылдамдығы азаяды.
Экономикадағы ақша айналысының жылдамдығы (бұл жағдайда банк жүйесі
арқылы жүретін төлем жылдамдығы туралы айтылмайды) Ұлттық банк арқылы
тікелей реттелмейді, бірақ оның мөлшері инфляция деңгейіне әсер етеді және
ақша-несие саясаты үшін үлкен мәні бар. Экономикадағы ақшлардың айналыс
жылдамдығының азаюы ұзақ мерзімді депозиттердің және ұзақ мерзімді
инвестициялық несие салымдарының өсуін көрсетеді, бұл тек қана, жалпы
экономиканың тұрақтылығы және ұлттық валютаға деген сенім болғанда ғана
мүмкін. Керісінше, ақша айналысының жоғары жылдамдығы ұлттық валютаға деген
сенімнің көрсеткіші болып, ақша массасындағы қолма-қол ақша үлесінің
өсуіменен, ұзақ мерзімді жинақтардың төменгі үлес салмағымен, шаруашылық
субъекттерінің ұлттық валютасын сенімді активтерге аударуменен бірге
жүреді.
Ақша айналысының жылдамды экономикалық монетаризация деңгейіне
байланысты болады, ол ақша массасының жалпы ішкі өнімге қатынасымен
анықталады. Айналыс жылдамдығы төмен болған сайын, монетаризация деңгейі
жоғарылайды.
1.3. Орталық Ұлттық банкінің құрылымы
Ұлттық банкінің басқару құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың басқа да
мәселелерін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы және
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Ережесі негізінде
анықтылады.
Ұлттық банкі өзінің қызметтерін орындауы үшін басқарама, директорат, бас
аумақтық және облыстық басқармалармен қатар, басқа да жергілікті құрылымдық
бөлімшелері бар.
Ұлттық банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық банк төрағасымен
басқарылатын басқарма болып табылады.
Басқарма 9 адамнан тұрады. Оның құрамына – Ұлттық банк төрағасы, оның 4
орынбасары, Парламент пен Президентімен бекітіледі.
Басқарма мынадай сұрақтарды шешеді:
- мемлекеттік ақша-несиелік саясатын жасайды;
- Ұлттық банкі шығарған, банктер ісіне қатысты нормативтік актілерін
бекітеді;
- Парламент бекіткен тұжырым негізінде банкноттар мен монеталардың
номиналдық құнын және әшекейлік пішінін бекітеді;
- Ұлттық банкінің банктермен және Қазақстан Республикасының бюджетімен
операциялар бойынша пайыздық мөлшерлемесін бекітеді;
- Қазақстан Республикасының валюталық айырбас бағамын анықтау тәртібін
белгілейді;
- Сыртқы резервтерде сақтауға алатын сыртқы активтер типтерін бекітеді;
- Ұлттық банкінің жұмысы туралы есеп береді, жылдық жиынтық баласты
қарастырады;
- Ұлттық банк туралы Ережені, Ұлттық банк құрылымын бекітеді жәнеҰлттық
банк департаменттерінің директорларын тағайындайды;
- Банктер және олардың филиалдары үшінэкономикалық нормативтерін бекітеді.
Кезектен тыс мәжілістер Ұлттық банк төрағасының немесе басқарманың үш
мүшесінің талабымен өткізіледі.
Ұлттық банк төрағасы ҚР Президентінің ұсынуымен алты жылға сайланады.
Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк атынан және сенімхатсыз мемлекеттік
органдармен, банктермен, несиелік, халықаралық және басқа ұйымдармен
қатынастарда жұмыс істейді.
Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк қызметі бойынша шұғыл және атқарушы-
бұйырушы шешімдер қабылдауға, Ұлттық банк атынан келісім-шарттар жасауға
өкілетті. Бірақ, бұған басқармаға берілген өкілеттіктер кірмейді.
Ұлттық банк төрағасы басқарманы, директорлар кеңесінің қызметін
басқарады және Ұлттық банкіге жүктелген жұмыстар үшін жауап береді. Ол
басқарма мүшелеріне және директорлар кеңесі мүшелеріне жеке өкілетте бере
алады. Ұлттық банк төрағасы уақытша жоқ кезде, оның қызметін
орынбасарларының бірі атқарады.
Ұлттық банк төрағасы Президентке екі ай бұрын жазбша өтініш жазып
жұмыстан босатуын сұрай алады. Ол Президенттің ұсынысымен орнынан
босатылады.
Төраға орынбасарлары және басқарма мүшелері Ұлттық банк төрағасы арқылы
Президентке екі ай бұрын жазбаша өтініш жазып жұмыстан босатуын сұрай
алады.
Ұлттық банкінің жедел басқару органы- Директорлар кеңесі (директорат),
ол Ұлттық банк төрағасымен басқарылады.
Директорат, Қазақстан Республиканың Ұлттық банкі туралы Заңға сәйкес
Ұлттық банкінің қарауындағы, төрағасының және басқарма қарауындағылардан
басқа барлық мәселелер бойынша шешім қабылдайды.
Директорат құрамына- төраға, оның орынбасарлары және департамент
директорлары кіреді. Ұлттық банкінің орталық аппаратарында келіседей (1997
жылдың ортасындағы жағдай бойынша): ақша-несие операциялары, банктік
қадағалау, халықаралық қатынастар, эмиссиялық-кассалық операциялар,
ақпараттық технологиялар, бухгалтерлік есеп және бюджет, ішкі қызмет,
зерттеулер және статистика, ішкі аудит, есептеу жұмыстары, төлем жүйелері,
шетелдік операциялар, заң департаменттері және дербес басқармалары бар.
Ұлттық банк өзінің облыстық басқармалары, Алматы бас филиалы арқылы жүзеге
асырады. Олар филиалдың құқықтарын пайдаланады және Ұлттық банк атынан
қызмет етеді.
II Бөлім. Қазақстан Республикадағы Орталық Ұлттық банкісінің даму
дәрежесін талдау.
2.1. Қазақстан републикада пайда болып, қалыптасуының алғы шарттары.
Республикасының Ұлттық банкінің ең басты мақсаты – экономиканы төлем
құралдарымен үздіксіз жабдықтауды қамтамасыз ету және елдің барлық несие
жүйесінің қызмет етуіне жағдай жасау, есеп барлық несие жүйесінің қызмет
етуіне жағдай жасау, есеп айырысу жүйесін қалпына келтіру, банк қызметін
реттеу болып табылады. Ол басқа қаржы – несие құралдарымен бәсекелеспейді
және өз қызметінде пайданы табу мақсатын көздемейді. Коммерциялық және
басқа да несиелік мекемелер өз клиенттеріне – шаруашылық субьектілері мен
халыққа не жасаса, Ұлттық банкіде соны жасады. Оның клиенттері –
коммерциялық банктер және басқа да несиелік мекемлер болды. Осыдан келіп,
Ұлттық банк банктердің бірі деп атайды. Коммерциялық банктер және жинақ
мекемелері халықтан салымдарды қабылдап, оларға қарыздар береді, сол сияқты
Ұлттық банкіде банктерден және жинақ мекемелерінен салымдарды қабылдап,
оларға қарыздар береді.
Ұлттық банк банктердің банкі қызметін атқару үшін :
- коммерциялық банктердің резервтерін сақтайды ;
- коммерциялық банктерге қысқа мерзімді қажеттіліктеріне байланысты қысқа
мерзімді қарыздар береді ;
- жалпы ұлттық ауқымда қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүзеге асырады ;
- банктердің қызметіне қадағалау және бақылау жүргізеді.
Ұлттық банкінің маңызды қызметі – банктердің, жинақ және т.б. несиелік
мекемелердің резервтер деп аталатын салымдарын сақтау болып табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы және Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Заңдарына сәйкес
барлық мекемелер өз резервтерін ұлттық банкіде сақтаулары тиіс, өйткені
жоғарыда айтылғандай, олардың ақша айналысын реттеуде, коммерциялық
банктердің несиелік қызметін реттеу және өтімділікті қамтамасыз ету үшін
стратегиялық маңызы бар.
Ұлттық банк – коммерциялық банктерді және басқа да қаржылық-несиелік
мекемелерді несиелеу қызметін атқарады.Шетелде орталық банктерді соңғы
сатыдағы несие берушідеп атайды.Олар- коммерциялық банктерден есеп
мөлшерлемесін ала отырып, уақытша жетіспеген өтімді құралдарының орнын
толтыру үшін несиелер береді.Әрине бұл несиелер, сауда вексельдерімен,
мемлекеттік бағалы қағаздарымен немесе банктердің меншікті қарыздық
міндеттемелерімен қамтамасыз етілуі тиіс.
Ұлттық банк банкаралық қолма-қолсыз есеп айырысуларды жүргізеді.
Ұлттық банк банкаралық есеп айырысу сияқты жалпы халықтық шаруашылықтың
есеп айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы болып табылады.Осыған
байланысты ол келесі қызметтерді атқарады:
- қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналымының ауқымын бақылау;
- бүкіл банктік жүйесі үшін бірыңғай методологиялық негіздегі елдің
бірыңғай есеп айырысу орталығы;
- есеп айырысу, есеп жүргізу және есеп беру ережесін орнату және үйлестіру
;
Елімізде қолма-қолсыз есеп айырысудың екі ішкі жүйесі бар.Біріншісі-
коммерциялық банктер арасында тіклей есеп айырысу,екіншісі- Ұлттық
банкідегі банктердің корреспондеттік шоттары арқылы жасалатын
ортлықтандырылған есеп айырысулар.Тұрақты байланыстары бар клиенттердің
операциясы бірқалыпты корреспондеттермен тікелей есеп айырысу үшін LORO-
NOSTRO орталықтандырылмаған корреспондеттік шоттары бойынша – коммерциялық
банктер өзара есеп айырысуларды жүзеге асыра алады.
Ұлттық банк пен өзінің құрамдас бөлімшелері есеп айырбастау кассаық
орталығы (ЕКО) клирингтік (қарама-қарсы талаптардың өзара есептелінуі)
режимде ашылған бюджеттің кассалық орындалуын бюджеттік банкіге беру және
төлем жүйесінің нормасына дейін орталықтандырылған банкарлық есеп мөлшері
міндетті қорлар (резервтер) нормативіне сәйкес келу керек.АҚШ-та федералды
резервтік жүйесі банкаралық есеп айырысуларды міндетті резервтер сомасын
реттеу арқылы жүзеге асырады.Оларда коммерциялық банктер корреспондеттік
шоттарды ашпайды.
Төлем құжаттарының барлық түрлерін өңдеуді, төлемдерді өтеуді,
республиканың бүкіл аумағында есеп айырысуды іске асыруды қамтамасыз ететін
Ұлттық банкінің облыстық басқармаларының әрекетін кешенді КУБАЖ
автоматтандыру жүйесін 1995 жылы ендіру аяқталды.
Ірі және ұсақ сомалардағы төлемдер үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz