Үйсін тайпасы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Менеджмент және Экономика Болжау имституты

Алматы 2004 жыл.

Жоспар

Кіріспе . . . 3 бет

Үйсіндер . . . 4 бет
Үйсіндер ұлысының Іле өңіріне келіп іргелі елге айналуы . . . 7 бет
Үйсін елінің екіге бөлінуі . . . 16 бет
Үйсін елінің өкіметтік ұйымы . . . 17 бет

Қорытынды . . . 19 бет

Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . 20 бет
Кіріспе

Арғын, Алшын, Үйсін, Қаңлы, Ұйғыр, Қыпшақ, Қырғыз, Оғыз, Қарлұқ сияқты тайпалар мен ел-жұрттар ғұндардан тарап, тарихта өшпес із қалдырған. Солардың бірі - үйсіндер туралы не білеміз. ?Батыс үйсіндердің шекарасы Шу және Талас өзендері арқылы өтіп, Қаратаудың шығыс бөліктеріне дейін созылып жатқан. Үйсіндердің қол басқарушысын гуньмо деп атаған. Үйсіндер гуньмосының ордасы Чигу-чен болған. Ол ертеден белгілі Ұлы Жібек жолындағы маңызды сауда орталығы.

Үйсіндер туралы алғашқы деректер б. з. б. ІІ ғасырдың аяқ шенінде белгілі бола бастайды.,

Б. з. б 73 жылға дейін үйсіндердің жері 3 бөлікке: сол (шығыс) бөлікке, оң (батыс) бөлікке және гуньмоның өзіне қарайтын орталық бөлікке бөлінген, бірақ олардың бәрі де гуньмоға тәуелді болды.

Үйсіндер негізінен мал шаруашылығымен шұғылданған, егіншілік кәсіпті де білген . Көбінесе жылқыны қастерлеген. Олар қой, ірі қара, түйе өсірген, тары еккен, құлан, сайғақ, бұғыны аулаған .

Үйсіндер Алтай, Орта Азия және Сібір халықтарымен саяси және

экономикалық байланыс жасап тұрған.

Үйсіндер арасында табиғатқа табыну, ата-бабаның аруағын құрметтеу сияқты діни наным көп тараған. Олар табиғаттан тыс құдіретті күш бар деп сеніп, құрбан шалған. Сонымен қатар олар күнге, айға, жұлдызға табынған.

Бертін келе үйсіндер алғашқы қауымдық құрылысының ыдырай бастағаны байқалады, қоғам байлар мен кедейлерге, еркін жандар мен құлдарға бөлінеді. Бай көсемдер тобы шұрайлы жайылымдарды пайдалаланды, оны өзінің меншігі деп есептеді. Үйсіндердің бай қожайындары өлсе, онда олардың құлдарын да өлтіріп бірге көметін болған. Мұның өзі сол кезде қоғамның таптық жікке бөлінгенін айқын дәлелдейді.

1. Үйсіндер

Қазақтың байырғы аңыз-шежірелері мен жазба әдебиетінде «үйсін» деген атау екі түрлі мағынада-тар мағынада және кең мағынада қолданылады. Тар мағынадағы «үйсін»-қазақтың ұлы жүзінің құрамындағы тайпаның аты. Ал кең мағынадағы «үйсін» -Іле алқабы мен Жетісу өңірін және оңтүстік Қазақстанды мекендеген ұлы жүз тайпаларының жалпы аты. Бұлар ежелгі заманнан бері осы өңірді мекендеген, Іле аймағындағы албан, суан, жалайыр тайпалары осы үйсін ұлысының тармақтары.

Байырғы қазақ шежірелерінің деректері мен тарихи жазба деректер, үйсін елінің тарихта тым ерте заманда әйгілі болғандығын дәлелдейді. Үйсіндер туралы деректер осыдан екі мың жыл бұрынғы ханзу тіліндег жылнамаларда кездеседі. Қвзвқ шежіресі бойынша: ұл баласының бірі Бекарыс(кейбір деректерде Ақарыс), одан үйсін туған делінеді. Қазақтың тегі туралы аңызда: Қотанбайдың үлкен ұлы Үйсін (ұлы жүз), ортанша ұлы Болат (орта жүз), кіші ұлы Алшын (кіші жүз), делінеді.

ХІХ ғасырдағы орыс ғалымы Н. Аристовтың (ұлы жүз ботбай руынан шыққан шежіреші Диқанбайдан жазып алған) шежірелік деректер бойынша: «Ұлы жүз қазақтарының атасы Майқы би. Майқыдан: қаңлы, бақтияр, қырық жүз, мың жүз; бақтиярдан: үйсін мен ойсыл; үйсіннен: ақсақал (абақ), жансақал (тарақ) ; абақтан қараша, қараша дан байдібек; байдібектен: албан, дулат, суан, шапырашты, сары үйсін, ошақты, ысты тайпалары тарайды».

Шоқан Уәлихановтың қазақ арасынан жинап зеттеген шежірелік деректерінде, үйсін ұлы жүз қазақтарының түп атасы болып келеді. Онда: «Төбей, Төбейден үйсін, үйсіннен қойылдар (қатаған шынышқылы), мекірейлі (жалайыр), майқы (абақ), қоғам (қаңлы) тайпалары өрбиді». Бұдан құлдағанда баққараша - байдібек. Байдібектен: албан, дулат, суан, шапырашты, сары үйсін, ошақты, ысты рулары тарайды. Кейбір зерттеушілер: қазақ шежіресіндегі үйсіннің түп атасы Төбей (Туби яки Дуби) ерте замандағы ханзуша деректердегі үйсін елінің Нән Ду би болуы ықтимал, деп топшылайды.

Қазіргі қазақ ішіндег үйсіндердің тайпасының таңбалары ( ) (ту) және (ағын су) формасында келеді. Қаза арасында үйсін ұлысының арғы тегі мен өсіп-өрбу жағдайын баяндайтын шежіре деректері сақталған. Үйсндер-қазақтың ұлы жүзін құрайтын үлкен ұлыс. Еліміздің қазақтары ішінде албан, суан, жалайыр, шанышқылы тағы басқа тайпалар осы ұлыс жүз-үйсіннен тарайды.

«Үйсін» деген ат бұрын үйсіндер мекендеген өңірлердегі жер-су аттарында да сақталып отыр. Мысалы: ежелгі үйсіндіктің атамекенінің орталығы болған Іле аймағының Шапжал ауданы мен Маңғолкүре ауданының аралығында «Үйсін тауы» деп аталатын таубар. Ежлгі ханзуша жазба деректерде үйсінді «усұн» деп жазған. Қазақтар мен моңғолдар бұрын Шиху ауданын «Қарусұн деп атаған».

Қазіргі Манас-сауан аудандарының аралығындағы «Алусұн» деген өзен бар. Толы ауданында «Сарысуғұн» деген өзен бар. Демек «Қарусұғын» - қара усун (қара үйсін), «алусұн» - алусұн (алғы үйсін) «сарысуғұн» - (сары үйсін) деген тайпа аттарының жер-су атында сақталған түрі болуы мүмкін. Ерте заманда бұл жерлерді үйсін тайпалары мекендеген.

Әйгілі ғалым Е. С. Малов: үйсін деген ел атының VIII ғасырдағы Орхон-Енисей ескерткіштерінде барлығын дәлелдейді. Осыған сүйенген орыс ғалымдары үйсіндердің исондармен (сақ тайпасы) туыс екенін айтады.

Үйсіндер еліміздің тарихындағы ежелгі ұлыстардың бірі. Олар заманымыздың бұрынғы І-ІІ ғасырлардан бастап еліміздің батыс солтүстік өңірінде өкімет билігін орнатып, батыс өңірдің отанымыздың ішкі өлкелермен байланысты және бірлігін күшейтуде, «ұлы жібек жолын» ашуда және қорғауда маңызды рөл атқарған, еліміздің шекара аймақтарын ашып, көркейтуде елелі үлес қосқан.

Үйсін тарихының ең алғашқы дерегі «Хан патшалығы тарихы, Дауан шежіресінде» кездеседі. Бұдан соң «Хан патшалығының тарихы. Батыс өңір шежіресінде», «Үйсін елі» деген арнаулы тарау енгізіліп, үйсіндердің тарихы баяндалады. Үйсінде Іле алқабына қоныс аударудан бұрын Дұңхуаң мен Чилан (Шүлен) тауы аралығын (қазіргі Шыхи аңғарын мекен етіп, көшпелі өмір өткізген, бұл кезде олар «һұндердің батыс жағындағы шағын ел еді». Нанымды тарихы деректердің дәлелдеуіне қарағанда: ол кезде үйсіндердің Нәнді би (Нанды би) атты көсемі болған. Осы Нәнді би ел билеген заманда, үйсін ұлысы өз маңындағы күшті көршілердің шапқыншылығына тап болады, Нәнді би жау қолынан қаза табады. Ер өліп, Ертіс бұзылып, құтты мекен қонысын жау басып алған үйсін елі телім-телім боп ауыр апатқа ұшырайды. Нәнді би жау қолынан қаза тапқанда, оныңбаласы Лежау би (Елжау би, Күнби) жаңа туған бала еді. Оны әкесінің туысы Боже Оңқа деген адам алып қашып, һұндерге барады. Һұндердің чаниұйы (тәңір құты) бұл баланы асырап, ер жеткізеді.

Осы Хыши аңғарындағы үйсін ұлысын ойрандап, Нәнді биді өлтіргендердің кім екендігі жөнінде «Тарихи жазбалар» мен «Хан патшалығы тарихында», бірі-біріне қайшы екі түрлі дерек бар:

«Тарихи жазбалар. Дауан шежіресінде» Жаң Чиан былай дейді: «Һұндердің естумізге қарағанда, үйсіндердің ханы күнму (күнби) деп аталады екен. Күнмудың әкесі (Нәнді би) һұндердің батыс жағындағы шағын елді билеген. Осы кезде һұндер оларға шабуыл жасап, Күнмудың (Елжау бидің) әкесін өлтіреді. Жаңа туған нәресте бала күнму иен далада қалады. Бала баланы құстар ет тасып беріп, көкбөрі емізіп асырайды. Һұн тәңірқұты оны «киелі бала» деп біліп, әкеліп асырып ер жеткізеді. Ол есейіп ер жеткен соң шеру тартып, жорықтарға аттанып, жеңістерге жетіп, ерлік көрсетіп еңбек сіңіреді. Ақырында һұн тәңірқұты (Чанұй) әкесінің орнына күнму (күнби) етіп, бытыраған елін жинап, билігін береді, сонымен бірге батыс өңірдегі қалаларды қорғау қорғау міндетін тапсырады. »

«Хан патшалығы тарихы. Жаң Чиан өмірбаяны» тарауында былай делінеді: патша (хан Удий) Жаң Чианнан Дашаның мән-жайын сұрағанда, ол мынаны айтты: «Менің һұндерден естуімше, үйсіндердің ханы «күнму» (күнби) деп аталады екен. Күнмудың әкесі Нәнді би тегінде Чилан мен Дұнхуаң аралығындағы ұлы иозылармен қанаттас отырған кіші мемлекеттің билеушісі екен. Ұлы иозылар Нәнді биді өлтіріп, олардың жерін тартып алған, халқы босын һұн елінде барып паналаған. Осы кезде жаңа туған жас бала күнмуды әкесінің туысы Боже Оңқа қалың шөптің арасына апарып тастап кеткен екен. Ашығып жатқан жас нәрестені көкбөрі келіп емізіп, құстары ет әкеліп беріп асырап жүрген. Оны көрген һұндер баланы «кие» деп біліп, еліне апарған, һұн тәңірқұты асырап ер жеткізген».

Жоғарыдағы екі кітаптың дерегі бір-біріне қайш. «Тарихи жазбаларда: Нәнді биді өлтірген деп, «Хан патшалығы тарихында»: Нәнді биді ұлы иозылер өлтіргендейді. Бұл мәселе жөнінде тарихшылар арасында талас бар. Бірсыпыра тарихшылар үйсінді ойрандаған ұлы иозылар еді десе, кейбір тарихшылар үйсіндерді қиратқан һұндер болатын деседі. Біз үйсін елін шауып, Нәнді биді өлтірген ұлы иозылер деген пікірді дұрыс деп құптаймыз. Оның дәлелі мынадай:

«Тарихи жазбалар» бұрын жазылған, «Хан патшалығының тарихы» кейін жазылған. Пан Чау «Хан патшалығының тарихын» құрастырып жазар алында бұдан бұрын жазылған «Тарихи жазбалардан » басқа кітаптардан пайдаланған. Осы барыста «Тарихи жазбарлардың » тарихы жинаққа үйлеспейтін жерлеріне өзгеріс енгізіп түзеткен, бұл түзету өз кезінде нанымды фактілер кезінде жасалған.
Һұндердің күшеюі кейінгі кездері болды, алғашында һұндердің оң-солындағы көршілері күшті елдер еді. Олар чин дәуірі мен хан дәуірі аралығында «күшті дұңху, гүлденген иозы» деген даңққа бөленіп отырған болатын. Үйсіндер ол кезде ұлы иозылермен аралас отырған шағын ел еді. Мұндай жағдайда, ұлы иозылерді баса-көктеп келіп үйсіндерді шауып, Нәнді биді өлтіріп, жерін басып алуы оңай-оспақ іс емес.
«Тарихи жазбалар» мен «Хан патшалығы тарихының» екеуі де үйсін елі ойрандалып, Нәнді би жау қолынан қаза тапқан кезде; Елжау би (күнму) жаңа туған бала екенін бір ауыздан анықтайды. Шұй Сұң «Хан патшалығы тарихындағы батыс өңір шежіресіне қосымша» атты еңбегінде: «Күнмудың (Елжау бидің) туылған уақыты Мотеннің ұлы иозылерді талқандауынан бұрын болатын», дейді. Демек, күнму Елжау би туған кезде һұндердің күш-қуаты ол өңірге жеткен жоқ. Бұл тұста Хыши тілігіндегі күшті мемлекет ұлы иозылер болатын. Іргелес отырған шағын ел үйсінді бас салып, батыстағы Нәнді биді өлтірген болса, онда Нәнді бидің баласы күнмуды (Елжау биді) бауырына салып, ардақтап асырмас еді. Оны әкесінің орнына күнби етіп, тозған елін құрап қолына беріп, батыс өңірдегі қалаларды мәңгі қорғау міндетін тапсырмас еді. Сондай-ақ үйсін күнбиі (Елжау би) ата кгін қайтару үшін ұлы иозылерге өшіге шабуыл жасамас еді. Жоғарыда айтынған жағдайлар мен тарихи фактілер үйсін елін шауып, Нәнді биді өлтірген һұндер емес, ұлы иозылер екенін дәлелдейді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.