ҚР - ғы шағын және орта кәсіпкерлік
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1
1.ТАРАУ ҚР . ғы шағын және орта кәсіпкерлік олардың ерекшеліктері ... .. 4
1.1. Кәсіпкерліктің түсінігі және түрлері сондай.ақ
өзіне тән ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1.2. ҚР шағын орта кәсіпкерліктің даму жолдары
мен құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3. Шағын және орта кәсіпкерлік туралы нормалардың құқықтық жүйесін.
дегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.тарау. ҚР шағын және орта кәсіпкерліктің ұйымдастырылуы сондай.ақ кә.
сіпкерлік қызыметті дамыту жөніндегі мемлекетік саясаты
2.1. ҚР шағын және орта кәсіпкерліктің ұйымдық құқықтық нысандары ... 24
2.2. ҚР кәсіпкерлікті дамыту және қолдау жөніндегі мемлекеттік саясаттың
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3. Кәсіпкерлік қызыметтегі мемлекеттік құқықтық реттеу проблемалары. 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
1.ТАРАУ ҚР . ғы шағын және орта кәсіпкерлік олардың ерекшеліктері ... .. 4
1.1. Кәсіпкерліктің түсінігі және түрлері сондай.ақ
өзіне тән ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
1.2. ҚР шағын орта кәсіпкерліктің даму жолдары
мен құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3. Шағын және орта кәсіпкерлік туралы нормалардың құқықтық жүйесін.
дегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2.тарау. ҚР шағын және орта кәсіпкерліктің ұйымдастырылуы сондай.ақ кә.
сіпкерлік қызыметті дамыту жөніндегі мемлекетік саясаты
2.1. ҚР шағын және орта кәсіпкерліктің ұйымдық құқықтық нысандары ... 24
2.2. ҚР кәсіпкерлікті дамыту және қолдау жөніндегі мемлекеттік саясаттың
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3. Кәсіпкерлік қызыметтегі мемлекеттік құқықтық реттеу проблемалары. 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
Біздің республикамыз экономикалық және әлеуметтік дамудың негізгі сатысын кешуде. Нарықтық қатынастардың құрылуы өмірде экономикалық қызметтің жаңа түрі пайда болды. Экономикалық негізгі бағыттарының қайта өзгеруі кәсіпкерліктің дамуына септігін тигізді.
Бізде әліде экономика толық дерлік дами қалған жоқ. Сондықтанда заң шығарушылардың бірден кезекте қоғамның әлеуметтік дамушы тобындағы кәсіпкерлердің қызметтерінің дамуына көңіл бөлуі қажет. Кәсіпкер нарықтық шаруашылықта негізгі роль атқарады бәсекелеспен рынок жағдайына кәсіпкер өзіне пайда табу мен қатар қоғамға да пайдасы тиеді.
Сол себепті кәсіпкерсіз өмір сүріп келе жатқан қоғам шаруашылықта әкімшілік командалық басқарудағы негативтик жақтарын жою елімізде кәсіпкерлерге шаруашылық қоғамда толық жан-жақты қолдау көрсетуіміз керек.
Кәсіпкерлерді бүкіл әлемдегі қолдау Қазақстан Республикасына тек кәсіпкерлерге қажет болмайды. Сол сияқты нарықтық экономика қалыптасады. Кәсіпкер ол еліміздегі шаруашылық қызметтің негізгі күші. Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсіпкерлік қызметтің мемлекеттік тарапында және экономика өмірінде атқаратын ролі ұмай-теңіз. Дәлелдеуді қажет қылмайды. Қазіргі заманда гүлденіп кешеніне келіп дамып тұрған өркениетті елдердің қайсысы болмасын негізінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыта отырып айтарлықтай дәрежеге жеткені баршаға мәлім.
Бүгінде республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның негізгі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру және олардың құқықтық реттеу әдістерін жетілдіру күн тәртібіндегі мәселелер бойынша бірінші кезекке қойылып отыр.
Бізде әліде экономика толық дерлік дами қалған жоқ. Сондықтанда заң шығарушылардың бірден кезекте қоғамның әлеуметтік дамушы тобындағы кәсіпкерлердің қызметтерінің дамуына көңіл бөлуі қажет. Кәсіпкер нарықтық шаруашылықта негізгі роль атқарады бәсекелеспен рынок жағдайына кәсіпкер өзіне пайда табу мен қатар қоғамға да пайдасы тиеді.
Сол себепті кәсіпкерсіз өмір сүріп келе жатқан қоғам шаруашылықта әкімшілік командалық басқарудағы негативтик жақтарын жою елімізде кәсіпкерлерге шаруашылық қоғамда толық жан-жақты қолдау көрсетуіміз керек.
Кәсіпкерлерді бүкіл әлемдегі қолдау Қазақстан Республикасына тек кәсіпкерлерге қажет болмайды. Сол сияқты нарықтық экономика қалыптасады. Кәсіпкер ол еліміздегі шаруашылық қызметтің негізгі күші. Нарықтық қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсіпкерлік қызметтің мемлекеттік тарапында және экономика өмірінде атқаратын ролі ұмай-теңіз. Дәлелдеуді қажет қылмайды. Қазіргі заманда гүлденіп кешеніне келіп дамып тұрған өркениетті елдердің қайсысы болмасын негізінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыта отырып айтарлықтай дәрежеге жеткені баршаға мәлім.
Бүгінде республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның негізгі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру және олардың құқықтық реттеу әдістерін жетілдіру күн тәртібіндегі мәселелер бойынша бірінші кезекке қойылып отыр.
1. Агарков Н.И. Основы банковского права. Учение о ценных бумагах. Москва. 1994 г. – С.94
2. Агарков Н.Н. К вопросу о договорной ответственности вопросы гражданского права. Москва.1994. – С.94
3. Алексеев С.С. теория и право Харьков.1994.-С.12
4. Басин.Ю.Г.Юридические лицензий Алматы 1996.-С.56
5. Васильев Гражданское право и торговое право капиталистических государств.Москва.1993.-С.54
6. Алексеев С.С.Общие дозваление общие запреты в советском праве Москва.1984.-С99
7. Балыбердин А.А.От лицензирования предприятий к лицензированию специалиста Хозяйство и право.1994.-С33
8. Басин Ю.Г.Гражданская правовая охрана хозрасчетных интересов специлических организаций.Правовые проблемы обеспечения дисциплина в
хозяйственных отношениях .Караганда.1995.-С5
9. Бектурганов Қ.Р.Жер құқық қатынастары .Алматы.Жеті жарғы .1997.-С32
10. Бусыгин П.Р.Предпринимательство .Москва.1992.-С8
11. Верхан В.А. Предприниматель Его экономическая функция и общие политическое ответственость .Минск.1992.-С23
12. Венедиктов И.И.Государства социалистическая собственость .Москва.
1984.С-5
13. Бублик В.В. Защита право на комерческую тайну хозяйство и параво 1992. –С. 56
14. Иващенко С.М.Товарная биржа. Москва.1998. –С.24
15. Гражданское право в 2-х томах/ Под ред.Султанова Е.А.Т.1.Москва.1993. –С.15
16. Грейсон Дж.К,О Делл К.Американский менеджмент на пороге XXI века. Москва.1991.-С.45
17. Грибанов В.П.Пределы осущ.гражданскова право. Москва. 1992. –С.-55.
18. Дойников И.В. Предпринимательское право. Москва.1997.
19.Знаменский Г.Л. О концепций хозяйственного кодекс Украина. Донецк.1992. –С.78
20.Илларионова Т.И.Механизм действия гражданско правовых охранительных мер. Свердловск.1994.
21.Иоффе О.С. Развитие цивилистической мысли в СССР в 2-х томах 21. 1975. –С.21
22.Герчиков В.А. Маркетинг имеждународное коммерческое дело. Москва.1990. –С.15
23. Иоффе О.С.Обязательства по возмущению вреда. Ленинград. 1952.-С.52
24. Иоффе О.С. Советское гражданское права. Ленинград. 1958. – С.45
25. Гордон К.Г. Система советского торгового права. Харков. 1924. – С.22
26. Иоффе О.С. Шаргородский М.Л. Вопроси теории права. М., 1961.-С.12
27. Кабаков В.С. Шатрова Е.В. Стратегия предпринимательства. Санкт.Петербург. 1996. –С.78
28. Карлоф Б. Деловая стратегия. Москава. 1991. –С.31
29. Назарбаев Н.А. На пороге ХХ1 века. Алматы. 1996. –С. 58
30. НазарбаевН.А. Казахстан. 2030. Алматы. 1996. –С. 46
31.Онгензихт В.В. Пробелы реска в гражданском праве часть общая. Душанбе.1972. –С.52
32. Сулейменов М.К. Право и предрпинимательство в РК. Алматы. 1994. –С.14
33. Хизрич П. Питерс М. Предпринимательство или как завести собственное дело и добитая успеха. Москва. 1992. –С.56
34. Каддума Т. Вечный дух предпринимательства. Практическая философия бизнесмена. Москва. 1990. –С.30
2. Агарков Н.Н. К вопросу о договорной ответственности вопросы гражданского права. Москва.1994. – С.94
3. Алексеев С.С. теория и право Харьков.1994.-С.12
4. Басин.Ю.Г.Юридические лицензий Алматы 1996.-С.56
5. Васильев Гражданское право и торговое право капиталистических государств.Москва.1993.-С.54
6. Алексеев С.С.Общие дозваление общие запреты в советском праве Москва.1984.-С99
7. Балыбердин А.А.От лицензирования предприятий к лицензированию специалиста Хозяйство и право.1994.-С33
8. Басин Ю.Г.Гражданская правовая охрана хозрасчетных интересов специлических организаций.Правовые проблемы обеспечения дисциплина в
хозяйственных отношениях .Караганда.1995.-С5
9. Бектурганов Қ.Р.Жер құқық қатынастары .Алматы.Жеті жарғы .1997.-С32
10. Бусыгин П.Р.Предпринимательство .Москва.1992.-С8
11. Верхан В.А. Предприниматель Его экономическая функция и общие политическое ответственость .Минск.1992.-С23
12. Венедиктов И.И.Государства социалистическая собственость .Москва.
1984.С-5
13. Бублик В.В. Защита право на комерческую тайну хозяйство и параво 1992. –С. 56
14. Иващенко С.М.Товарная биржа. Москва.1998. –С.24
15. Гражданское право в 2-х томах/ Под ред.Султанова Е.А.Т.1.Москва.1993. –С.15
16. Грейсон Дж.К,О Делл К.Американский менеджмент на пороге XXI века. Москва.1991.-С.45
17. Грибанов В.П.Пределы осущ.гражданскова право. Москва. 1992. –С.-55.
18. Дойников И.В. Предпринимательское право. Москва.1997.
19.Знаменский Г.Л. О концепций хозяйственного кодекс Украина. Донецк.1992. –С.78
20.Илларионова Т.И.Механизм действия гражданско правовых охранительных мер. Свердловск.1994.
21.Иоффе О.С. Развитие цивилистической мысли в СССР в 2-х томах 21. 1975. –С.21
22.Герчиков В.А. Маркетинг имеждународное коммерческое дело. Москва.1990. –С.15
23. Иоффе О.С.Обязательства по возмущению вреда. Ленинград. 1952.-С.52
24. Иоффе О.С. Советское гражданское права. Ленинград. 1958. – С.45
25. Гордон К.Г. Система советского торгового права. Харков. 1924. – С.22
26. Иоффе О.С. Шаргородский М.Л. Вопроси теории права. М., 1961.-С.12
27. Кабаков В.С. Шатрова Е.В. Стратегия предпринимательства. Санкт.Петербург. 1996. –С.78
28. Карлоф Б. Деловая стратегия. Москава. 1991. –С.31
29. Назарбаев Н.А. На пороге ХХ1 века. Алматы. 1996. –С. 58
30. НазарбаевН.А. Казахстан. 2030. Алматы. 1996. –С. 46
31.Онгензихт В.В. Пробелы реска в гражданском праве часть общая. Душанбе.1972. –С.52
32. Сулейменов М.К. Право и предрпинимательство в РК. Алматы. 1994. –С.14
33. Хизрич П. Питерс М. Предпринимательство или как завести собственное дело и добитая успеха. Москва. 1992. –С.56
34. Каддума Т. Вечный дух предпринимательства. Практическая философия бизнесмена. Москва. 1990. –С.30
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 1
1-ТАРАУ ҚР - ғы шағын және орта кәсіпкерлік олардың ерекшеліктері ... .. 4
1.1. Кәсіпкерліктің түсінігі және түрлері сондай-ақ
өзіне тән
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 4
1.2. ҚР шағын орта кәсіпкерліктің даму жолдары
мен құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 10
1.3. Шағын және орта кәсіпкерлік туралы нормалардың құқықтық жүйесін-
дегі орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2-тарау. ҚР шағын және орта кәсіпкерліктің ұйымдастырылуы сондай-ақ кә-
сіпкерлік қызыметті дамыту жөніндегі мемлекетік саясаты
2.1. ҚР шағын және орта кәсіпкерліктің ұйымдық құқықтық нысандары ... 24
2.2. ҚР кәсіпкерлікті дамыту және қолдау жөніндегі мемлекеттік саясаттың
негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . 49
2.3. Кәсіпкерлік қызыметтегі мемлекеттік құқықтық реттеу проблемалары. 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
КІРІСПЕ
Біздің республикамыз экономикалық және әлеуметтік дамудың
негізгі сатысын кешуде. Нарықтық қатынастардың құрылуы өмірде экономикалық
қызметтің жаңа түрі пайда болды. Экономикалық негізгі бағыттарының қайта
өзгеруі кәсіпкерліктің дамуына септігін тигізді.
Бізде әліде экономика толық дерлік дами қалған жоқ. Сондықтанда заң
шығарушылардың бірден кезекте қоғамның әлеуметтік дамушы тобындағы
кәсіпкерлердің қызметтерінің дамуына көңіл бөлуі қажет. Кәсіпкер нарықтық
шаруашылықта негізгі роль атқарады бәсекелеспен рынок жағдайына кәсіпкер
өзіне пайда табу мен қатар қоғамға да пайдасы тиеді.
Сол себепті кәсіпкерсіз өмір сүріп келе жатқан қоғам шаруашылықта
әкімшілік командалық басқарудағы негативтик жақтарын жою елімізде
кәсіпкерлерге шаруашылық қоғамда толық жан-жақты қолдау көрсетуіміз керек.
Кәсіпкерлерді бүкіл әлемдегі қолдау Қазақстан Республикасына тек
кәсіпкерлерге қажет болмайды. Сол сияқты нарықтық экономика қалыптасады.
Кәсіпкер ол еліміздегі шаруашылық қызметтің негізгі күші. Нарықтық
қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсіпкерлік қызметтің мемлекеттік
тарапында және экономика өмірінде атқаратын ролі ұмай-теңіз. Дәлелдеуді
қажет қылмайды. Қазіргі заманда гүлденіп кешеніне келіп дамып тұрған
өркениетті елдердің қайсысы болмасын негізінде шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыта отырып айтарлықтай дәрежеге жеткені баршаға мәлім.
Бүгінде республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның негізгі
болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру және олардың
құқықтық реттеу әдістерін жетілдіру күн тәртібіндегі мәселелер бойынша
бірінші кезекке қойылып отыр. Оған куә ретінде ҚР Президенті тарапынан
жасалынып жатқан кәсіпкерлікті қолдау жандандырып нығайту туралы шараларды,
сондай-ақ осы шараларды материалдық және құқықтық жағынан қамтамасыз ету
жөніндегі қабылданған нормативтік құқықтық актілерді атап өтуге болады.
Сондықтан біз кәсіпкерлікті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш
күштері деп білуіміз қажет. Осыған орай айта кететін бір жайт мемлекеттерде
кәсіпкерліктің жан-жақты қолдау табуын тек кәсіпкерлікті дамыту үшін ғана
деп түсіну сонымен бірге оның нарықтық экономиканы дамытуға қосар үлесінің
де, қажетті екенін естен шығармауға тиіспіз. Демек, нарықтың өрлеп
өркендеуі кәсіпкерлік қызметтің айтарлықтай дәрежеде тәуелді болады. Тағы
бір ескертетін жай, бұрынғы тоталитарлық Қазақстан экономикасының жеке
меншікке негізделген нарықтық түрлендірілуі кәсіпкерлік қызметті дамытып,
жандандырудың таптырмас көзі ретінде көрініс тауып отыр.
1-тарау. ҚР-дағы шағын және орта кәсіпкерлік. Олардың ерекшеліктері.
1.1. Кәсіпкерліктің түсінігі және түрлері, сондай-ақ өзіне тән
ерекшеліктері.
Кәсіпкерлік қызмет қандай да болмасын мемлекеттің экономикалық
аясынан өзіне тиісті орнын, дәреже деңгейін тапқаны бүгінде баршаға мәлім.
Ал бүгінгі таңда қазақстандағы кәсіпкерліктің туындап дамуы жүргізіліп
жатқан экономикалық реформаның өзегі ретінде көрініс табуда. Өйткені нарық
экономикаға көшудің бірден-бір жолы - мемлекеттік құрылым. Әр түрлі аяда
қызмет атқаратын өндіріс кәсіпорындармен тайталаса және бәсекелесе алатын,
айтарлықтай дәрежесі бар кәсіпкерлік құрылымдарды құру, дамыту болып
табылады. Демек бұл кәсіпкерлік құрылымдардың материалдық базасы жеке
меншік инвестициялары болып табылуымен қатар, олардың басқаруында
бастауында білікті және қайратты кәсіпкер тұруы қажет.Осыған орай,
мемлекеттің бірнеше жыл көлемінде жүргізіліп жатқан жекешелендіру саясаты
қандай да болмасын аядағымемлекеттік меншікке негізделген монополизмді
жойып, мемлекеттік емес коммерциялық құрылымдар дамып, өркендеуіне
бағытталады деп айта аламыз. Негізгі кәсіпкерлік деп, өзара пайданы
нәтижеге жету және табыс табу мақсатында қатысушының өз қарамағында
мүліктері мен қаражаттары , сондай-ақ дамытуға берілетін несиелер есебінен,
ағымдағы заңдылық көлемінде жүзеге асырылатын шаруашылық және басқа да
коммерциялық қызметтерді айтамыз. Кәсіпкерлік халыққа қажетті тауарлар,
өнеркәсіпөнімдерін және басқа қызмет жөніндегі қоғам, мемлекеттік сұран-
ыстар мен ұсыныстар есепке ала отырып жүзеге асырылатын қызмет
болғандықтан ол кәсіпкерге ғана емес, халыққа да тиімді болып табылады.
Осы жайлардың айғағы ретінде қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы
Елбасының тарапынан көрсетіліп жатқан жәрдем, қамқорлықтарды айтуға болады.
Бірақ бұл жерде айта кететін бір жайт, кәсіпкерлік қызмет жөніндегі
бірнеше заңдар мен басқа да заңға сәйкес актілердің қабылдануына және
өркениетті жекешелендіру саясатының бірқалыпты жүргізілуіне қарамастан
кәсіпкерліктің, әсіресе өндірістің, өнеркәсіп аясында кәсіпкерліктің
ойдағыдай дамымай отырғаны белгілі.
Себебі, бюрократиялық аппараттың әлі де азаймауы, мемлекет қоғам
мүддесін көздейтін жекешелендіру саясатын жергілікті және басқа деңгейде
айтарлықтай жүзеге асырмауы, сондай-ақ, салық салмақтарының
кемімеуі.Қазақстанда кәсіпкерлік қызметтің субъектілері заң жүзінде
белгіленген .
Олар Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалары, сондай-
ақ, шетелдік жеке және заңды тұлға резиденттері болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлға азамат заңды тұлға құрып
немесе құрмай айналыса беруіне болады. Ал ұжымдық кәсіпорындар,
кооперативтер немесе әкімшілік-аумақтық кәсіпкерлік қызметтер, өз
меншіктерінің негізінде заңды тұлға құру арқылы кәсіпкерлікпен
айналысады.Енді аздап кәсіпкерліктің мәнімен маңызына тоқталайық. Бұл
жөнінде бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі көзқарастардан бөлек шешімі бар
концепцияда адамның мынандай іс-қимылы, әрекеті өзінің сипатына байлан-
ысты мынадай екі негізгі типке: бастапқы базистік еркін - ерікті қызметке
және қондырма еріксіз қызметке бөлінеді делінген.
Сол бірінші ерікті қызмет кәсіпкерлікке жатады, өйткені ол
қызметті жү зеге асырушы тұлғаның мүддесіне, жүзеге асыру жолдары мен
әдістерін таңдау еркіне, мақсат еткен нәтижесіне жетуіне өзінің қаражат
мүлкіне негізделген.
Бірақ қанша ерікті қызмет болғанымен заңда белгіленген шектен
шықпаулары қажет. Өйткені мемлекет мүддесіне, яғни, ұйымдасқан қоғам
мүддесіне зиян келуі мүмкін.
Мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын қызмет тұлғалар жұмысқа кіруі
ерікті сипатта болғанымен, басқа қызметті басқару органның мүддесіне, соған
жету жолында жүзеге асыратын функцияларына, әдістеріне және тағы
басқаларын негізделгендіктен қызмет істеу еріксіз болып табылады.
Кәсіпкерлік мемлекеттің экономикасының басты элементі болып
есептеледі, себебі, ол өндіріс аясындағы экономикалық қызмет ретінде
басқарушы қызметпен ерекшеленеді.
Мемлекеттін өзі саяси биліктің субъектісі және мемлекеттік меншік
иесі болғандықтан тікелей шаруашылық кәсіпкерлік қызметтерге араласпайды.
Ол тек әзірше, жұмыс атқарып қызмет көрсетіп жатқан мемлекеттік
кәсіпорындар шаруашылық ұйымдары арқылы кәсіпкерлік қызметке араласады.
Бұл тұрасында Қ.Р. азаматтық кодексінің 10-бабында дәл айтылған сияқты[1]
Кәсіпкерлік меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды
тұлғаларының тауарларға сұранымды қанағаттандыру арқылы пайда немесе табыс
та-табуға бағытталған, жеке меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорынды
шаруашылық басқару құқықтарына негізделген ынталы қызмет.
Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан оның тәуекелімен және мүліктік
жауапкершілігімен жүзеге асырылады.
Осыған орай, кәсіпкердің кім екені жөнінде түсінік беріп кету қажет.
Кәсіпкерден өз атынан, өз қаражаттары есебінен тауарлар мен өнімдерді
өндіру, сату немесе сатып алу жөніндегі жұмыстарды орындау және қызмет
көрсету арқылы пайда табу мақсатындағы қызметті ұдайы негізде жүзеге
асыратын азаматты немесе заңды тұлғаны айтамыз[2]. Мемлекеттік тарапынан
кәсіпкерлік қызмет еркіндіге кепілдік берілген, кәсіпкерлікті қолдау мен
қорғауда мемлекеттік, мемлекет атынан өкілетті органдар қамтамасыз етеді.
Дәл осы жерде кәсіпкерліктің құқықтық режимі жөнінде айта кетуіміз қажет.
Негізгі қай салада болмасын құқық режимінің екі түрі: жалпыға бірдей
Кәсіпкерлік қызметтің құқықтық режимі тек рұқсат етілген құқық реттеу рұқ-
сатында етілген, яғни, белгілі диспозитивтік және рұқсат беру арқылы
көрініс табады императивтік түрі белгілер.
сипатында болады. Патент бір мезгілде азаматтық кәсіпкер ретінде тіркелгені
жөнінде куәлік және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқық беретін
лицензия болып табылады.
Ал шаруа қожалығы құрамында, мердігерлік шарт және өзге де азаматтық
құқықтық шарттар негізінде бір жолғы жұмыс атқаратын көтерме және бөлшек
сауда желісімен басқа өздеріне тиесілі мүлікті, сондай-ақ өндірілген,
өңделген, сатып алынған өнімдерді, оған қоса, импорттық өнеркәсіптік
жәнеазық-түлік тауарларын сол үшін арнайы бөлінген жерлерде немесе
комиссиялық дүкендер арқылы сатумен айналысатын азаматтар жұмыс істеп,
қызмет көрсетудің түсімі жылына ең төменгі жиырма жалақы жиынтығынан
аспайтын азаматтар мемлекеттік тіркеуден босатылады, яғни, қызмет заңды
тұлға құрмай жүзеге асырады.Өз қызметі негізгі мақсаты ретінде пайда
келтіруді көздейтін ұйым заңды тұлға болып табылады Кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыратын заңды тұлғаларға мемлекеттік кәсіпорындар, толық
серіктестіктер, қосымша жауапкершілігі бар шектеулі серіктестіктер,
өндірістік кооперативтер жатады.
Сонымен қатар, кәсіпкерлік қызмет екі түрге бөлінеді деп айта аламыз
шағын және ортақ кәсіпкерлік яғнижеке кәсіпкерлік сондай-ақмемлекетті
кәсіпкерлікке бөлу кәсіпкерліктің экономикалық негізінен заңды маңызын
білуге және реттеуге себін тигізеді. Кәсіпкерліктің түрлері заңдар арқылы
белгіленеді.
Сондықтан, олар оның құқық негізі болып табылады. Мысалы, заң жүзінде
кәсіпкерліктің түсінігі берілген және жоғарыда аталған субъектілерден басқа
да қызмет түрлерімен субъектілері туралы айтылған қызмет түрлеріне мыналар
жатады. Инновациялық қызмет, оның бизнесі венчурлік фирмалар, шағын
кәсіпкерлік субьектілер заңды тұлға құрайтын жеке адамдар және
қызметкерлердің орташа жылдық саны 50 адамннан аспайтын және актив-
терінің жалпы құныорта есеппен есептік көрсеткіәштенаспайтын,кәсіпкерлік
қызметтпен айналысатынзаңды тұлға болып табылады. Мемлекеттік
кәсіпкерліктің бір түрі ретінде әкімшілік-ау-мақтық бірліктің меншігі
негізінде жүзеге асырылатын қызметті айтуға болады.Тоқсан сөздің тобықтай
түйіні болады дегенде белгілі ғалым Сүлейменовтың айтуы бойынша ешқандай
меншік нысаны болмайды, тек меншіктің түсінігі және меншік құқығы ғана бар.
Біздің құқық теория бойынша меншік құқығы мүлікті өз ұйғарымы бойынша
пайдалану.
Сонда дәстүрлерлі қалыптасқан түсінік бойынша меншік нысаны үшке
бөлінеді:
1. Мемлекеттік
2. Республикалық
3.Коммуналдық (ұжымдық, кооперативтік, арендалық, акционерлік,
қоғамдық ұйымдар және тағы басқалары)[3]
Азаматтардың өзіндік және жеке меншік қазіргі кезде меншіктің екі
түрі көрсетілген мемлекеттік және жеке меншік мемлекеттік емес меншік, жеке
меншік азаматтардының, мемлекеттік емес заңды тұлға және олардың
бірлестіктерінің меншігі болып табылады. Ал қоғамдық ұйымдар мен діни
бірлестіктерінің меншіктерін қайда қосуға болады деген сауалға, жеке
меншікке деп айта аламыз. Ал егер аралас жеке меншік мемлекеттік меншікке
негізделген кәсіпкерлік болса, бақылау пакеті мемлекеттік емес құрылымдық
қолда болған жағдайда ғана қызмет кәсіпкерлік болып есептелінеді.
Мемлекеттік меншік иесі ретінде кәсіпкерлік қызметтің субъектісі бола
алмайды. Сондықтан аралас меншік бар жердегі мемлекеттік заңды тұлға
өзінің шаруашылықты жүргізу құқынжүзеге асырушыкәсіпкер ретінде көрініс
табады.
Мемлекеттік кәсіпкерлікті дамыту барысында кәсіпкерлікпен айналысатын
мемлекеттік органдардың қызметін бақылап шектеп тежеп отырады .
Ұмытпай тұрғанда бірден айта кететін жайт кәсіпкерлік тек жеке
меншікке ғана негізделіп қоймай, сонымен қатар, шаруашылықты жүргізу
құқығына да негізделеді.
Алғашқы кездерде кәсіпкерлікке жеке меншік, ол шағын кәсіпорындар деп
аталған болатын және заң жүзінде олардың құқығы белгіленген болатын.
Сонымен кәсіпкерлік қызметтің басты көрінісі. Оның жеке меншікке негізделе
отырып, ерікті және еркін сипатта жүзеге асырылуы. Бірақ кәсіпкер ретінде
мемлекетің аумағында жұмыс атқаруына байланысты өз азаматының, шетел
азаматы, азаматтығы жоқ, тұлға болсын, сондай-ақ, қандай да, заңды тұлға
болмасын, өздерінің жүріс-тұрыстарын реттелетін заңдарға мойын ұсынулары
қажет және олар сол заңмен белгіленген шеңберден асықпауға тиісті. Енді
кәсіпкерлерге берілген кейбір құқықтар жөнінде тоқтала кетейік:
1.Қазақстан Республикасы заңдарына қайшы келмейтін кәсіпорындар мен
ұйымдардың қандай да болмасын түрлерін құру.
2.Өздерінің мүлігімен және заңды негізінде алынған мүліктермен өзге
шаруашылық субъектілерінің қызметтеріне қатысу.
3.Екі жақтың келісімі бойынша заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүліктерін пайдалану.
4.Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтіндей контракт
немесе өзге де шарттар негізінде қандай да болмасын мөлшерде жұмыскерлерді
жалдау немесе жұмыстан босату.
5.Банк мекемелерінде өз ақша қаражаттарын сақтау үшін шарттар ашу,
есеп айырысу, несиелеу және кассалық операцияларының барлық түрлерін жүзеге
асыру.
6.Жұмыскерлердің еңбектеріне ақы төлеу нысандарын, жүйесін, және
мөлшерін сондай- ақ, олардың басқа да табыстарын белгілеу.
7.Шаруашылық қызметтің бағдарламасын қалыптастыру, шығарылған өнімді
тұтынушылар мен алып жеткізушілердің мемлекеттікмұқтаждықтарды
қанағаттандыру үшін жұмысын жеткізу қызметтерін орындау.
8.Заңда тікелей корсетілген жағдайлардан басқа кездерде өз
тауарларының тарифтерін, бағасын, расценкаларын өз бетімен белгілеу.
9. Өздерінің меншік нысандарына негізделген мемлекеттік
кәсіпорындардың мүліктерін толығымен немесе жартылай сатып алу, өзге де
мүліктерді алу және оларға байланысты мүліктік құқықтарды иелену.[4]
10.Салықтар мен басқа да міндеттер төлемдерін төлеуден қалған
кәсіпкерлік қызмет табыстарын, пайдасын еркін пайдалану.
11. Мөлшері бойынша шектелмеген табыс алу.
12. Сыртқы экономикалық қатынастың қатысушысы болу және валюталық
операцияларды жүзеге асыру.
13. Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерін өз
беттерімен таңдап алу арқылы қолдану.
1.2. ҚР шағын және орта кәсіпкерліктің даму жолдары мен құқықтық
негіздері
Негізінде кәсіпкерлік қызмет, оның ішінде шағын және орта кәсіпкерлік
бәсекелесу рыногының өте маңызды, әрі таптырмас факторы болып саналады. Бұл
кәсіпкерліктің, әсіресе, шағын кәсіпкерліктің басты сипаты қандай да
болмасын бағыттағы рыног сұраныстарына өте икемді түрде ат салысуға
қабілеттілігінің болуы.
Бұл жерде бірден айта кететін жайт, кәсіпкерліктің негізгі қағидасы:
Мұқтаждықта сұраныс арқылы табу және оны өнім шығару немесе қызмет көрсету
арқылы қанағаттандыру тек ша ғын кәсіпкерліктің арқасында айтарлықтай
дәрежеде жүргізіледі. Оның себебі біріншіден, рыногтардың қажетті
бөліктерінде әрекеттеледі; екіншіден,олар әрқашанда тұтынушыларға жақын
тұрады; үшіншіден, сұраныстарды қанағаттандыруға бейімделген, төртіншіден,
олардың тұрғылықты халықты жұмыспен қамтамасыз етуі, бесіншіден, бұл
кәсіпкерлітің түрі тікелей кәсіпкердің басқаруымен қызметін жүргізе
береді.Бірақ экономика аумағында, халық шаруашылығында осындай бір сарын
мен жүре беруге тағы болмайды. Демек, бұл жағдай шағын және орта, ірі
кәсіпорынды ұтымды ұштастыруды қажет қылады. Осыған орай, алға қойылатын
мақсат – қазіргі кезеңде кәсіпорынның орташа көлемін бәсеңдету және жаңа
типтегі шаруашылық кешенін құру арқылы өте икемді, ұсақ өнімдерді шығаруға
бейімделген өндірісті аз шығынмен емес, көп өнім шығаруға бірте-бірте
ауыстыру, осы жоғарыда көрсетілген ерекшеліктерді біріктіру мүмкіндігімен
ішкі фирмалық кәсіпкерлік құрылымдарды, яғни шағын, айтарлықтай,
ерекшеленген толық немесе жартылай құрылған функциялары бар бөлімшелер құру
жолымен және өндірісті жаңартып отыру арқасында туындайды. Шағын
кәсіпкерлікті дамытудың құқықтық базасы Қазақстан Республикасының
азаматтық кодексі, сондай-ақ, тағы басқа Қ.Р заңдары, заңға сәйкес
нормативтік актілер болып табылады.
Кәсіпкерлікті дамыту проблемаларын шешу жолдары Қазақстан
Республикасының президентінің Қазақстан-2030 атты көпжылдық
бағдарламасында көрініс тапқан болатын. Мысалы, Н.А.Назарбаев үкіметтің
әліде орын алып отырған сауда мен өндіріске әкімшілік араласуын жоюға
жылжымайтын мүлікті ұсақ және орта кәсіпорындар мен өнеркәсіп кешенін қоса
алғанда, жекешелендіру процесін аяқтауға тиіспіз[5] Ең алдымен фермерлермен
нағыз жеке шаруашылықтар үшін кредиттерді арзандатамыз, шағын және орта
бизнесті дамытамыз, қызмет көрсету саласын әсіресе туризмді белсенді
дамытамыз деп стратегиялық бағыттарды атап көрсеткен болатын[6]
Кәсіпкерліктің түсінігін, дамуын тағы басқа ерекшеліктерін біршама сипаттап
өтсек те басталу кезеңінде көзделетін мәселелер қалыс қалып қойған
сияқты. Шағын кәсіпқорлық фирманы алайық фирманың жұмысын ойдағыдай бастау
үшін кәсіпкер өзінің қызметіне немесе атқарылатын міндетті еркіне
қарамастан рыногтің макро және микро экономиканың жалпы негіздерін
міндетті түрде білуге тиіс. Кәсіпкерліктің қағидаттары жөнінде айтарымыз
бұл жерде біз көптеген жылдар бойы көрі-ніс табатын тұрақты қағидаларын
көре алмаймыз. Себебі, бәрі рыногтың болуына байланысты, тек қана бір
қағида тұрғылықты болып саналады.Ол тұтынушыларды көздей отырып өндіру,
қызмет көрсету, жаңағы айтқан шағын фирмамыз кәсіпкерліктің жүйесі ретінде
көз алдындағы көптеген байланыстарды мүлт жібермей қадағалап отырады сол
байланыстардың субьектілері мыналар болып есептелінеді :
Маңызды бәсекелестер
1. маңызды сатушылар
2. Маңызды сатып алушылар
3. Корпарациялар
4. Кәсіподақтар
5. Орталық және жергілікті билік органдары
6.Азаматтық ұйымдар шағын фирма көптеген нысаналар мен шектеулердің
реттеуші нормаларды құқықтық талаптар әлеуметтік сұраныстардың ішінде
қызмет атқарады. Олардың ең бастысы әрине кәсіпкерлік туралы заңдар мен
заңға сәйкес нормативтік актілер болып табылады. Ал қалғандары:
кәсіпкерлікті дамыту мақсаты; менеджмент қағидалары.
Фирманың даму сатылары және дәстүрлі, технология және ғылыми
техникалық прогресс жалпы адамзаттық сипаттағы критерийлермен құндылықтар
және мәдениет.
Фирманың басқару моделіне жоспарланған мәселерге жету, өндіріс
мәдениеті және әлеуметтік әділеттік талаптарын орындау жатады. Шағын
фирманы дамыту мақсатына рыногтың аясын және фирманың қаржылық тұрақтылығын
жатқызуға болады.
Түсінікті етіп айтсақ, осы екі жай, яғни рыногтың потенциал мен
фирманың потенциалы мақсатын белгілеу кезінде есепке алынады. Фирманың
потенциялы пайда, айналым, қорлар инвестициялар, шығындарды өтеу дәрежесі
мен сипаты және тағы басқалары болып табылады. Ал рыногтың потенциалы -
оның өсу көрсеткіші және фирмадағы үлесі.
Мақсаттар екі түрде көрініс табады:
1. сандық
2. сапалық
Сандық мақсаттарға мыналар жатады: қаржылық капитал және өткізу
құрылымы экономикалық пайда және рентабельділік рыногтың айналымы, өсу және
рыногтағы үлес.
Сапалық мақсаттар мыналар: өнімнің сапасы фирмаданың тәуелсіздігі,
фирмадағы әлеуметтік жағдайлар.
Басқару механизмінің құрылымы: материалдық шаруашылық өндіріс өткізу,
қызметшілер капитал мен инвестиция ақпараттан тұрады. Басқару жүйесінде үш
функция әрқашанда жүзеге асырылады: ұжымдастыру, жоспарлау, бақылау-
қадағалау. Жоспарлау екіге бөлінеді:
1. Стратегиялық жоспарлау, бақылау- қадағалау, яғни ұзақ мерзімдік
мақсаттарға жетуге бағытталған жоспарлау
2. Тікелей жоспарлау- фирмадағы басқару орта деңгейді қамтиды бақылау
кәсіпкерліктің әлсіз жақтарын жою, резервтерді ашу және тағы басқалары
сияқты қызмет атқарады.Кәсіпкерлікті айтарлықтай жүзеге асыруға
тигізетін жоспарлар жүйесі тағы бар. Олар өздерінің құрылымы мен
әзірлену тәртібі бойынша мынадай болып келеді.
Өткізу жоспары бірнеше жылға белгіленеді және тұтынушылар топтарымен
рыног есепке алынады.
1. Айналым жоспары өткізу жоспарының көрсеткіштері бойынша есептелінеді.
Саны өнімнің бағасына көбейтіледі. Өндіріс жоспары да өткізу
жоспарының көрсеткіштеріне байланысты әзірленеді. Технологиялық
принциптер сипатталады және уақыт пен жұмыс күшіне деген мұқтаждық
анықталады. Инвестициялар жоспарында қызметкерлер, олардың
мамандықтары, төлем тәртібі мен принциптері есептелінеді
2. Материалдық техникалық жабдықтау жоспары өндіріс көлемі мен
ассортименттерге байланысты есептелінеді. Материалдық запастар жоспары
бойынша ағымдағы материалдық запастар анықталады.Дайын өнімдер
запасының жоспары бойынша қоймадағы дайын бұйымдардың запасы
анықталады. Қаржылық жоспар бойынша қанша капитал және оларды қайдан
алуға болатыны белгіленеді. Өткізу жоспары күнделікті қызметті жүзеге
асыруға қажетті қаражат мөлшері жөніндегі мәліметтерден тұрады.
Жоспарлық байланыс кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның қарыздарымен
салыстырудан тұрады.
Осы аталған фактоларға қоса айтарлықтай жетістіктерге жету үшін мына
жайларды білуі қажет.Шағын фирма шығаратын өнімдер мен тауарларға және
көрсететін қызметтерге деген сол аумақтағы өнеркәсіптің ауыл шаруашылық
және халықтың нақты және болжамдалатын мұқтаждықтарын анықтау Стратегиялық
мақсаттарды есепке ала отырып фирманың оны қанағаттандыру жөніндегі
мүмкіндігін есептеу.
1. Ұтымды, тиімді түрде жарнаманы пайдалану көрсеткіші қызмет және
өндіретін өнімнің түрлерін, тізімін кеңейту. Өнімдерді ойдағыдай
өткізуді және қызмет аясын кеңейтуді қамтамасыз ету мақсатында
әріптестермен келіссөз жүргізу.
2. Шағын кәсіпорынның ақпараттық қажет ету жүйесі, оны ғылыми- техникалық
және экономикалық информациялармен қамтамасыз етуге міндетті
материалдық техникалық қажет ету жүйесі шағын кәсіпорынның
қызметкерлеріне ойдағыдай жағдай жасауды мақсат етеді. Қаржылық
жүйенің міндеті қаржы ресурстарын ашу және тиімді пайдалану
юридикалықжүйе кәсіпкерліктің құқық негіздерін және оның мүдделерін
қамтамасыз етуге арналған. Әрине осы аталған жүйелердің бәрін әр
жерде, әр уақытта пайдалана беруге болады деп тұжырымдай аламыз.
Мысалы қандай да болмасын ірі акционерлік қоғамда мына келесідей
құрылымдық бөлімшелер құрылады:
1. Секретариаты бар дирекция
2. Кадрлармен қамтамасыз ету бөлімін қосқанда ұйымдастыру қызметі
3. Экономистер мен бухгалтерлерді қосқанда экономикалық және қаржылық
қызмет Менеджмент және маркетинг бөлімдері
4. Заң жағынан қажет ету қызметіБақылау және контрактілермен қамтамасыз
ету қызметі
5. Материалдық - техникалық және шаруашылық қамтамасыз ету қызметі
6. Ішкі қауіпсіздік қызметі
Бұл жүйе жаңа жоғарыда айтқанымыздай орта немесе ірі кәсіпкерлікке
арналған.
АҚШ ұсақ бизнес жөніндегі әкімшілік кәсіпкердің бойында мынандай
қасиеттер болу керек деп санайды:
1. Ойлау қабілеттілігі
2. Күш-қуаты, жұмысты істеткізу қабілеттілігі.
3. Адамдармен өзара қатынастарын құру қабілеттілігі.
4. Икемділік кіммен болса да тіл таба білу қабілеттілігі.
5. Техника мен технологияны білу. Осы қасиеттерге ие болу
кәсіпкерлікті ойдағыдай жүзеге асыруға көмектеседі.
Енді аздап кәсіпкерліктің ұйымдық құқықтық нысанын таңдау жөнінде
шешім қабылдауға ықпал ететін факторларға тоқталамыз.
Қандай да болмасын ұйымдық құқықтық нысанды таңдау жөнінде шешім
қабылдау кезінде кәсіпкер:
1-ден, мемлекеттегі ағымдағы заңдардың болашақ кәсіпкерлік қызмет
мәнін әріптестер шеңберіне, өнім шығару немесе қызмет көрсету бағыттарына
байланысты келешектерінің көлемі мен деңгейін анықтайды.
2-ден, құрылатын кәсіпорынның жарғылық қорының қалыптастыру нысаны
туралы мәселені шешеді. Бұған қоса, құрылып жатқан кәсіпорын кәсіпорынның
меншік нысаны жөнінде де шешім қабылдау.
3-ден, құрылып жатқан кәсіпорынның ұйымдық-құрылымның өте тиімді
нысанын және осы кәсіпорында басқару схемасын таңдайды.
4-ден, жоғарыда аталған жайлар жайлар бойынша таңдау- кәсіпкерлік
құқыққа негізделген. Себебі, кәсіпкерлік құқық шаруашылық құқықтың өте
маңызды құрамдық бөлігі болып саналады. Кәсіпкерлік мәртебе ол мемлекеттік
тіркеу кәсіпкерлік қызмет субъектісі ретінде өткен кезде бел-гілі. Қазіргі
кезде кәсіпкердің құқық мәртебесінің екі құқық нысаны бар деп айта аламыз.
Құқық мәртебесі жеке кәсіпкер және коммерциялық емес болып бөлінеді. Заңды
тұлға мына төмендегідей белгілі бір құқық ерекшеліктермен немесе
белгілермен сипатталады.
1. Өзінің міндеті бойынша өзінің ерекшеленген мүліктері жауап береді.
2. Ерекше мүлкі бар.
3. Жеке балансы бар.
4. Жеке есеп айырысу шоты бар.
5. Өзіне артылған міндеті бар.
6. Сотта жауапкер немесе талап етуші бола алады.
7. Біріңғай Қазақстандық заңды, тұлғалардың мемлекеттік реестіріне
енгізілген мақсаттары мен міндеттеріне сай келетін азаматтық құқықтары
бар.
8. Өкілдік филиал, бөлімше сияқты ерекшеленген құрылымдық бөлімдер
бар.
Заңды тұлғалар коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар болып
бөлінеді деп, айтып өткенбіз. Енді оларды жекелеп сипаттап көрейік.
Коммерциялық ұйымдардың шаруашылық серіктестіктері, өндірістік
кооперативтер, шаруашылық ұйымдары мемлекеттік немесе муниципалдық дербес
кәсіпорындар жатады. Ал коммерциялық емес ұйымдардың негізгі нысындары
мынадай болып келеді.Тұтыну кооперативтері, қоғамдық ұйымдар, діни ұйымдар
және өзге, қорлар, меншік иесі толығымен немесе жартылай қаржыландыратын
мекеме және тағы басқалары. Сонымен коммерциялық ұйымдар деп, негізгі
мақсаттары пайда табу және оны құрылтайшылар арасында бөлу болып табылатын
заңды тұлғаларды атаймыз
Коммерциялық емес ұйымдардың мақсаты тапқан пайданы өздерін дамытуға
және жарғыда көрсетілген бағыттарға жұмсау. Шағын және орта кәсіпорында ашу
қызмет атқару барысында, міне жоғарғыдай факторларды және тағы басқаларын
есепке алуға тура келеді. Бірақ кейбір жағдайларда кәсіпкерлік қызмет
аясына басқаша, яғни құрылған және жұмыс істеп жатқан кәсіпорынды сатып алу
арқылы келуге болады. Бұл нысан дүние жүзінде өте кең тараған.
Кәсіпорынды сатып алу кезінде алушы болашақ кәсіпкерге, оның құзырына
меншікпен қоса қызметтер мен міндеттер ауысады. Сатып алушы алдында, бұл
жерде екі проблема туындайды:
1. кәсіпорынның құнын бағалау
2. сатып алу сату кезінде жасалған мәмілелер арқылы кәсіпорынның
заңды тұлға ретінде міндеттемелерін айқындау. Кәсіпорынды сатып алу әр
алуан нысанда жүргізілуі мүмкін.
1. Баланстық құны бойынша
2. Аукцион арқылы сатып алу
3. Пайдалылығына қарай сатып алу
4. Тіркелген, бірақ әлі қызмет атқармаған кәсіпорынды сатып алу
Сонымен Қазақстанда кәсіпкерліктің ірге тасын қалауға себеп болған
және дамуының арқауы ретінде құқық базасы болып себін тигізген мына
заңдарды айтып өтуге тиістіміз. КСР-ң 1990 жылғы 11 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының шаруашылық қызмет еркіндігі және кәспкерлікті дамыту туралы
заңы: Қазақ КСР-ң 1990 жылғы 15 желтоқсандағы меншік туралы заңы. Бұл
заңға 1993 жылы 9 сәуірде қабылданған заң арқылы өзгерістер мен
толықтырулар енгізілген болатын қазақ КСР-ң 1991 жылғы 13 ақпандағы
кәсіпорындар туралы заңы. Бұл заңға да 2 рет 1992 жылғы 23 желтоқсанда
және 1993 жылғы 14 сәуірде қабылданған заңға сәйкес өзгерістер мен
толықтырулар енгізілген болатын.
Қазақстан Республикасы 1992 жылғы 4 шілдедегі жеке кәсіпкерлікті
қорғау және қолдау туралы заң шыққан. Қазақстан Республикасының
Президентінің 1995 жылғы 2 мамыр Шаруашылық серіктестігі туралы заң күші
бар жарлығы Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 5 қазандағы
өндірістік кооператив туралы заң күші бар жарлығы Қазақстан
Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы Шағын кәсіпкерлікті қолдау
туралы заңы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 10 шілдеде Аукционерлік
қоғам туралы заңы тағы басқалары баршылық.[7]
.
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлік туралы нормалардың құқықтық
жүйесіндегі орны
Нарыққа өтеуге байланысты қоғамымызда бұрын заңдармен онша реттелмеген
бірталай жаңа қоғамдық қатынастар көрініс тапқан болатын. Осыған орай
мемлекеттің құқық жүйесі өзгеріске ұшырап бұл жүйеде жаңа салалар туындаған
еді. Сол құқық салаларының бірі кәсіпкерлік құқық болып табылады.
Кәсіпкерлік құқықтың пәні кәсіпкерлік қызмет аясындағы қоғамдық қатынас
және олармен тығыз байланысқан коммерциялық қатынастар, сондай-ақ, халық
шаруашылығын мемлекетпен реттеу жөніндегі қатынастар болып есептелінеді.
Бұл қатынастар, яғни кәсіпкерлік қатынастар коммерциялық емес қатынастар
деп екіге бөлінеді.
Кәсіпкерлік қызметтің айқындамасы Қазақстан Республикасының азаматтық
кодексіндегі былайша, біріншіден, бұл дербес қызмет, екіншіден, тәуекелге
бел бойлап жүзеге қызмет, үшіншіден, жүйелі түрде пайда табуға бағытталған
қызмет. Кәсіпкерлік құқықтың нормасы субьектінің шаруашылық қызметінің
қағидаларын белгілейді. Негізінде Кәсіпкерлік құқықтың нормалары заңдар мен
басқа тиісті нормативтік актілерден көрініс табады және тұтас алғанда,
заңдар саласын құрады. Кәсіпкерлік құқықтың нормалары реттеуші және құқық
қорғаушы сияқты негізде екі түрге бөлінеді.
Кәсіпкерлік құқықпен реттелетін қатынастар өздерінің негіздеріне орай
біріңғай болғандықтан тиісінше кәсіпкерлік құқық нормалары да біріңғай
болып келеді.
Алайда бұл жағдай осы нормалардың бөлек топтарға бөліну мумкіндігін
жоқ қа шығара алмайды. Бірте-бірте даму және жетілдіру, сондай-ақ, өз
нормаларымен тиісті қоғамдық қатынастардың әр жақтары мен әр түрлерін
қамтуды күшейту кезінде құқық саласы ретінде кәсіпкерлік құқықтың ішінде
құқық нормалардың жіктелуі, олардың әр түрлі бөліктерге, топтарға бөлінуі
көрініс табады.
Нормаларды құқық институттарға топтастыру жоғарыда айтқандай
жіктеулерге себін тигізеді. Құқық институты дегеніміз, біртектес қоғамдық
қатынастардың біршама ерекшеленген топтарын реттейтін өзара байланысқан
нормалардың жүесі.
Әрбір құқық институттың өздері реттейтін қоғамдық қатынас
өзгешеліктерімен айқындалатын өздеріне тән ерекшеліктері мен белгілері
болады. Сонымен бірге, осы қатынастарға қатысты құқық нормалардың
біріктірілуі де өте зор практикалық мәнділікке ие болады.
Құқық саласының осы институттары қандай да болмасын заңының дамуы
мен жетілдіруіне қызмет етуге тиісті. Әрине, кәсіпкерлік құқықта, сондай-
ақ, басқа да құқық салаларында бір-бірінен бөлек тұратын институттардың
болуы мүмкін емес. Себебі әр алуан нысандарына, түрлеріне және бөлімдеріне
қарамастан, кәсіпкерлік қатынастар бір-бірімен өте тығыз байланыста болады.
Сондықтан әр түрлі құқық институттары өздерінің арнайы белгілері
мен ерекшеліктеріне қарамастан өзара байланыстрымен сипатталады.
Кәсіпкерлік құықықтың нормаларын жіктеу.Тек құқықтық институт
ауқымында ғана емес, сонымен бірге, олардың басқа бөлімдерге топтастырылу
кезінде де көрініс табуы әбден қажет. Соңғы жылдары кейбір авторлардың
құқық нормаларынан, құқық институт тарапынан және құқық салаларынан басқа
құқық принциптер, құқық саласына сай институттар және суб институттар
болады деген көзқарастары байқалып жүр. Бұл көзқарастар әсіресе, құқық
жүйесінде субинституттың болуы соңғы кездерде құқыққа деген жүйені
құрылымдық келудің ұлғаюы жағдайында құқық бірігулердің көп сатылылығы
біздің айтуымызша, теориялық пайымдау арқылы мойындауға болады. Сонымен осы
айтқандарымызды тұжырымдасақ кәсіпкерлік құқық жүйесі кәсіпкерлік қызмет
аясындағы біріңғай және жіктелген нормалардан тұрады және олардың біртектес
топтары өзара байланысқан институттар субинституттарды құрайды. Басқаша
айтқанда, кә-
сіпкерлік құқық жүйесі деп, кәсіпкерлік қатынастарды реттеудегі рольдеріне
сәйкес тиісті институттардың ғылыми негізденген түрде орналасуы.
Осы айтылған жәйлардың бәрін есепке алсақ, онда шағын және орта
кәсіпкерліктің процесінде туындайтын, қатынастарды реттейтін нормалардың
жиынтығы – кәсіпкерлік құқықтың институтын құрайды. Бүгінде шағын және
орта кәсіпкерлік туралы нормалар бірігіп даму үстінде. Біздің көзқарасымыз
бойынша, кәсіпкерлік құқықтың алдында тұрған нәрселердің күрделенуіне
байланысты. Нормалардың бөлініп субинституттарды құрулары мүмкін. Бұлай
деп айтуымызға, қазіргі кезде
Қазақстандағы нарықтың экономика заңдарына базасын қалыптастырудың
қарқынды түрде жүргізілуі де негіз болып отыр. Бұл процессте әсіресе,
Қазақстан Республикасының Президентінің жоғарыда аталған жарлықтары өте зор
ерекше маңызы бар роль атқарады. Сонымен бірге, Қазақстандағы әр алуан
жақтарын реттейтін көптеген нормативті актілердің қазіргі кезеңде дамуына
және нарықтық қатынастардың айтарлықтай дамуына байланысты барлық
мәселелерді, сондай-ақ, экономика секторларындағы мәселелерді шеше алмайтын
сияқты. Ең бастысы Қазақстандағы кәсіпкерлікті реттеуге байланысты
мемлекеттің атқаратын ролі мен алатын орнының проблемаларын әзірлеу қажет.
Қазіргі кезеңде, біздің айтуымызша, мемлекеттік тіркеу термині
нарықтық экономиканы қалыптастыру барысындағы мемлекет шешуге тиісті
мәселелердің барлық жағын көрсете алмайтын сияқты. Бұл мәселе, Қазақстанның
қазіргі даму кезеңіне сай кең көлемде қойылуға тиісті, яғни Қазақстан
Республикасының кәсіпкерлікті, оның ішінде шағын және орта бизнесті
мемлекеттік қорғау жүйесі туралы.
Алайда осы мәселе жөнінде перспективалық концепцияның болмауы
кәсіпкерлікті, оның ішінде шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттің қолдау
жүйесі жөніндегі кешенді шараларды әзірлеуге мүмкіндік бермей отыр.
Кәсіпкерлікті қолдау жүйесінің, құқықтың аспектісін алып қарасақ, оның
сандық жағының өте қарқынды дамып жатқанын көреміз. Бірақ кәсіпкерлікті
қолдау жүйесінің құқық аспектісі тек кәсіпкерлік қызмет процесстерін
реттейтін құжаттардан ғана тұрады деп айтуға болмайды. Яғни, сол
құжаттармен қатар, кәсіпкерліктің дамуы мен ынталандырылуына бағытталған
арнайы нормативтік актілердің бар екенін есепке алуымыз қажет. Олардың
ішінен салық саясаты мен салық заңдарын инвестициялық заңдарды экономикалық
маңызды салаларын дамыту мақсатындағы заңдарды бөліп көрсетуге болады.
Кәсіпкерлікті қолдаудың осы және басқа да аспектілері заң жүзінде тек әр
бөлек құжаттармен реттеледі. Сондықтан олар еліміздің экономикалық өмірінде
іс жүзінде асырыла алмайды. Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік жүйесінің
теориялық және құқық мәселелерін әзірлеу тек барлық мемлекеттік қолдау
жүйесін нақты ұйымдастыру шараларымен қамтамасыз еткенде ғана өзінің шынайы
нәтижесін әкеле алады. Осы проблема – яғни кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдауды жүзеге асыру облыстардағы зор көлемдегі ұйымдастыру жұмыстарын
жүргізуді талап ететін күрделі процесс, заңды тұлға осы мәселенің өте бір
күрделі аспекті экономикалық реформа процесінде қандай да болмасын
нормативтік актілерді өмірде жүзеге асыру болып табылады.
Ал егер де біртұтас алғанда осы аспектіден заңды тұлға негізгі
ұйымдастырушы жақтарын бөліп шығаруға болады: кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдаудың республикалық және облыстық бағдарламаларын негіздеу және
қабылдау кәсіпкерлікті қолдау бағдарламаларын жүзеге асыру жөніндегі
мемлекеттік және қоғамдық құрылымдарының жүйесін әзірлеу және
құру,кәсіпкерлік құрылымдарға қажетті кадрларды оқыту, даярлау және қайта
даярлау жүйесін ұйымдастыруды, осы жоғары да келтірілген тұжырымдар мен
ұсыныстар тек қойылған мақсаттар, міндеттері ретінде көрініс табады және
кәсіпкерлікті оның ішінде шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
жүйесінің өмірден өз орнын тапқан нысандары мен бағыттарын әрі қарай
ғылыми зерттеу, қорытындылау және енгізу болып табылады. Бұл жерде кейде
күтпеген жағдайда кейбір аса күрделі емес ұйымдастырушы шаралардың
арқасында оң нәтижелер алуға болады, яғни, Республикадағы кәсіпкерлік
құрылымдарда, шағын және орта бизнес аясында тексеруші органдар жөніндегі
барлық мәліметтер жазылатын тиісті мысалдағы журналдарды енгізуге
байланысты тексерушілер күрт кемиді, ол кәсіпкерлердің жұмысқа деген
ынталары көтерілуі тиісті. Сонымен кәсіпкерлікті, оның ішінде шағын және
орта бизнесті мемлекетті қолдау проблемалары, кейде әдебиеттерде
жазылатындай жеңіл емес, өте күрделі болатынын байқадық. Кейде
кәсіпкерлікті қолдауды құқық реттеу, датациялар, кредит, жеңілдіктер және
тағы басқалары деп түсінеді, және мемлекет экономикаға неғұрлым көп
араласса, соғұрлым қолдаудың маңызы арта түседі және күшейеді деген өте кең
тараған көзқарастар бар.
Алайда осыған қарама-қарсы басқа позициялық бар екенін атап
өтуімізқажет. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау экономикалық өсіп дамудың
негізін құру, оның ішінде құқық негіздің құлдырауына қарсы тұру, үкімет
шығындарын азайту, салықтарды төмендету, бюджет тапшылықтарын жою және тағы
басқалары болып табылады, деп есептейміз. Демек, мемлекеттік қолдау
мемлекеттің экономикасы мен араласуымен теңеуге , салыстыруға болмайды.
Мемлекеттік қолдау кәсіпкерліктің дамуы мен ойдағыдай өсуіне
мақсатталып, бағытталған және есептелген. Осы есептелген мақсат бағыттағы
проблемаларды ұйымды шешу үшін Қазақстан Республикасының әсіпкерлікті
қолдау туралы заңды әзірлеу және қабылдау қажет. Кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдауды осылай түсіну еліміздегі шағын және орта бизнесті одан әрі
дамытуға және жетілдіруге себін тигізері сөзсіз.Айтатын тақырыбымыз туралы
толық түсінік білу үшін оның шығу тарихының дамуы турлы қысқаша анализдеп
кетейік. Қоғамда кәсіпкердің арнайы қоғамға қарсы қойылған болатын. Сол
кезеңнің заңын қарастыра келе отырып. жұмыс атқарып, қызмет көрсетіп жатқан
мемлекеттік кәсіпорындар,
шаруашылық ұйымдары арқылы кәсіпкерлік қызметке араласады. Бұл тұсында
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінің болуы дәл айтылған
сияқтығыдай жүзеге асыруға көмектеседі.Жоғарғы сипаттап өткен факторлардың
бәрі кәсіпкерлікті шағын, орта қабылдауға ықпал ететін факторларға
тоқталамыз.
2-тарау ҚР шағын және орта кәсіпкерлікті ұйымдастырылуы сондай-ақ
кәсіпкерлік қызметін дамыту жөніндегі мемлекеттік саясаты
2.1. ҚР шағын және орта кәсіпкерліктің ұйымдық құқықтық нысандары
Қазақстан аумағында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын
заңдытұлғалардың, заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке
тұлғаларға қарағанда басым көпшілігі екені белгілі.
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын ұйымдар құқық нысандарының
белгіленуі арқылы белгілі бір заңды тұлғаға айналады. Ұйымның құқық жағдайы
кәсіпкерлік аясындағы экономикалық функцияның жүзеге асырылуына заңды
жағдай туғызады. Ең бастысы ұйымның азаматтық құқық субъектілігі болуы
қажет, ал азаматтық құқық субъектілікке тек заңды тұлға ғана ие болады.
Азаматтық заңдылықта заңды тұлға мына төмендегідей ұғымы берілген
меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқықта оқшау мүлкі
бар және сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап беретін, өз атынан
мүліктік емес, жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге
асыра алатын, сотта талапкер мен жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға
деп танылады. Осыған орай, әрбір заңды тұлғаның өзіне тән дербес балансы
немесе сметасы болады. Заңды тұлға өз қызметтерін, егер заң құжаттарында
өзгеше айтылмаса жарғы, не құрылтай шарты мен жарғысы, не тек құрылтай
шарты негізінде жүзеге асырады. Сонымен қатар, заң құжаттарына, сондай-ақ,
құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін органдары арқылы азаматтық
құқыққа ие болып, өзіне міндеттерді қабылдайды.
Мүлікті меншіктеушілер немесе олар уәкілдік берген органдар және
жақтар, ол заң құжаттарында арнайы көздеген реттерде өзге де заңды тұлға
заңды тұлғаның құрылтайшылары бола алады. Бұл жерде мүлікті шаруашылық
жүргізу немесе органды басқару құқықпен иеленетін заңды тұлға меншік
иесінің немесе ол уәкілдік берген органның келісімімен басқа заңды
тұлғаның құрылтайшылары бола алады. Ұйымдастырудың кәсіпкерлік қызметінің
құқық режимін нақтылау істері де маңызды болып табылады. Заңды тұлғаның өз
қызметтеріне байланысты коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар болып
бөлінеді. Өз қызметінің негізгі мақсаттары ретінде пайда келтіруді
көздейтін коммерциялық ұйым, не мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және
алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін коммерциялық емес ұйымдар
заңды тұлға бола алады, деп азаматтық заңдарда көрсетілген.
Ал осы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік
кәсіпорын, шаруашылық серіктестік және өндірістік кооператив нысандарында
құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес ұйым-заңды тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік тұтыну кооперативі, қоғамдық қор және діни бірлестік нысанында
және заң құжаттарында көзделген өзге нысандарынан
құрыла алады. Осы ұйым кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғының мақсаттарына
сай келуіне қарай ғана айналысады.
Кейбір мәліметтерге қарағанда Қазақстан аумағындағы коммерциялық
заңды тұлғаның құрылуы құқық нысандары мына бағытта дамыған: мемлекеттік
кәсіпорындар, шаруашылық серіктестіктері және өндірістік
кооперативтер.бірінші тарауда, айтып кеткеніміздей отанымыздағы кәсіп-
керлік жөніндегі заңдардың дамуы 1990 ж. 11-желтоқсаннан басталған
болатын. Осы уақыттың ішінде қабылданған басқа да заңдарға сәйкес
кәсіпкерліктің мынадай ұйымдық нысандары көзделген болатын:
- қандай да болмасын меншік нысанындағы
- кәсіпорындар және олар құратын бірлестіктер
- шаруашылықтар және өзге де қоғамдар мен серіктестіктер
- қорлар және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқығы бар өзге
де қоғамдық ұйымдар.
- жеке меншік кәсіпкерлік ұйымдар
Енді осы жоғарыда аталған кәсіпкерлік нысандарын мұқият қарастырып
өтемміз Кәсіп орындардың әр түрлі меншік түрінде құрылатыны белгілі және
бұл жағдайлар меншік туралы және кәсіпорындар туралы заңдарда көзделген
болатын.
Ұжымдық меншікке негізделген кәсіпорындар тобына:
1.Еңбек ұжымдарының меншігіне мемлекеттік кәсіпорындардың мүліктері-
нің өтуіне байланысты, аренадағы алынған мүлікті сатып алуға байланысты
немесе заңда өзделген өзге де тәсілдермен алынған мүліктерге байланысты
құрылатын ұжымдық кәсіпорындар;
2.Жеке тұлғалардың ақшалай мүліктік жарнамаларына негізделген және
олардың бірлескен еңбектерін қанайтын кооперативтік кәсіпорындар;
3.Акционерлердің меншігіндегі акциялардың негізінде қызмет атқаратын
және жекеше, ұжымдық немесе мемлекеттік кәсіпорындарға ақша қаражаттарын
орналастыратын акционерлік қоғам нысанындағы кәсіпорын.
4.Осы ұйымдардың ақша қаражаттары есебінен құралатын және солардың
қызметтерін қамтамасыз ету үшін іс-қимыл атқаратын қоғамдық ұйымдардың
кәсіпорындары.
5.Осы ұйымдардың қаражаттары азаматтарын кәсіпорындармен ұйымдардың
қайырымдылық көрсетулері және әлеуметтік көрсетулері және әлеуметтік
қызметтерді жүзеге асыратын, әлеуметтік қамтамасыз ету үшін қызмет
атқаратын ұйымдардың есебінен құрылатын діни ұйымдардың кәсіпорындары
Бұлардан басқа мемлекеттік меншікке негізделген мынадай
кәсіпорындарды құру көзделген болатын[8]
Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық дамуының жалпы мемлекеттік
мәселелерін шешу мақсатында құрылатын мемлекеттік республикалық кәсіп
орындар
2.Тиісті аумақтық тұрғылықты халқының әлеуметтік –экономикалық
мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін құрылатын коммуналдық меншіктегі кәсіп
орындар.
Негізінде осы аталған кәсіпкерлік нысандары еліміздегі орта және
шағын кәсіпкерліктің өсіп дамуына байланысты басқаша түрлерде де
құрылулары мүмкін.
Бірақ уақыт өте келе бұл жағдай қателік болып табылғаны белгілі.
Сондықтан шағын кәсіпорындардың барлығы азаматтық кодексінде көзделген
коммерциялық ұйымдардың бірі ретінде қайтадан тіркеуден өткен болатын.
Шаруашылық серіктестіктері және акционерлік қоғамдықзаңға сәйкес шаруашылық
серіктестіктерінің мына келесідей түрлерін құру мүмкіндігі қарастырылған
еді.
Олар:
1.Толық серіктестіктер
2.Сенім серіктестігі
3.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер
4.Қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
5.Акционерлік қоғам түрінде құрылуға тиісті болатын серіктестіктер.
Енді осы кәсіпорындардың әрбір түрліше азаматтық заңдарға сүйене
отырып сипаттама береміз.
Бірінші қарастыратынымыз мемлекеттік кәсіпорындардың қысқаша
сипаттамасы былайша болып келеді[9]
1.Мемлекеттік кәсіпорындар оралымды басқару құқығына негізделген және
шаруашылық жүргізу құқығына негізделген болып бөлінеді.
2.Мемлекеттік кәсіпорындар мүлкі бөлінбейді және оны салымдар бойынша,
соның ішінде кәсіпорын қызметкерлерінің арасында бөлуге болмайды.
3.Мемлекеттік кәсіпорын уәкілдіктерімен мемлекеттік органның шешімі
бойынша құрылады.
4.Мемлекеттік кәсіпорынның органы уәкілдік берілген мемлекеттен орган
тағайындайтын және оған есеп беретін басшы болып табылады.
5.Мемлекеттік кәсіпорынды тарату және қайта құру оның құрылтайшысының
шешімі бойынша жүзеге асырылады.
1. Енді шаруашылық жүргізу құқығына негізделген кәсіпорынға сипаттама
береміз: Кәсіпорынның атқаратын қызметінің құқық жағдайлары құқық
азаматының кодексінде, Қазақстан Республикасының Президентінің
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы, заң күші бар жарлығында және тағы
басқа нормативтік актілерде көрініс тапқан болатын. Осы жаңадан
қабылданған, мемлекеттік
2. кәсіпорындардың қызметтерін реттейтін заңдарға байланысты енгізілген.
Мынандай өзгерістерді атап өтуге болады .
1.Мемлекеттік меншік иесі ретінде ролі күшейту
2.Мемлекеттік кәсіпорындар басқа жүзеге асырушысы мемлекеттік органның
өкілеттіктері айқындалған
3.Дара басқару принципі белгіленген мемлекеттік кәсіпорындардың
қызметінің бағыттары мен мақсаттары сақталынған.
4.Мемлекеттік тіркеудің міндетті тәртібі енгізілген.
5.Мемлекеттік кәсіпорындардың тізбесін белгілеу есебінен
мемлекеттің шаруашылығының функциясы қысқартылған.
Мемлекеттік меншік түрлеріне байланысты кәсіпорындар республикалық
және коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындарға бөлінеді.
Республикалық меншіктегі республикалық мемлекеттік кәсіпорындарының
тізімін Қазақстан Республикасының үкіметі бекітеді. Коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындарды әкімдер бекітеді. Мемлекеттік кәсіпорындарының қызметінің
негізгі бағыты қоғам және мемлекет мұқтаждықтарымен айқындалған әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешу болып табылады. Осыған орай мемлекеттік
кәсіпорындар өз қызметтерін:
а) Мемлекеттік қорғаныс қабілеттілігін материалдық тұрғыдан қамтамасыз
етуге және қоғамның мүддесін қорғауға
ә) Өндірістің жеке бизнеспен қамтылмаған және айтарлықтай қамтылмаған
ойлар мен сапаларында тауарлар өндіруге.
б) мемлекеттің монополиясына жататын немесе мемлекеттік функциялары
болып табылатын қызметті жүзеге асыруға бағыттайды.
Мемлекеттік кәсіпорындар үкіметінің немесе жергілікті әкімдердің
шешімдерімен құрылады. Олардың құрылтайшылары үкімет атынан уәкілдік
берілген тиісті министрліктер, ведомствалар, мемкомдар және тағы басқа
органдар немесе әкім өкілеттілік берген жергілікті атқарушы органдар болып
табылады. Мемлекеттік кәсіпорындар жалпыға бірдей тәртіп бойынша юстиция
органдарында тіркеледі. Кәсіпорындардың бірден - бір құрылтайшы құжаттары
құрылтайшы бекіткен жарғы болып саналады. Жарғыда кәсіпорын атқаратын
қызметтің бағыты мен мақсаты көрсетілуге тиісті.
Мемлекеттік кәсіпорындар тек мына аяларда құрылып, қызмет атқара
алады.
Банктік сақтандыру және басқа қаржылық Қару – жарақ, оқ- дәрі,
қорғаныс құралдары және әскери техникаларды, оларды жабдықтарын әзірлеу,
өндіру, ремонттау, өткізу және жою.
1. Уранға және олардан жасалатын материалдар мен заттарға байланысты
кейбір жұмыстардың түрлері, сондай- ақ, белгілі бір жағдайларда
құрамында радиоактивтік заттар бар өнімдерді жасап шығару және өткізу.
2. Медикаменттерді, дәрілік құралдарды және емдеу препараттарын
медицинамен жабдықтау мен саймандарды жасату және өткізу.
3. Мемлекеттік монополиясына жат немесе шаруашылық қызметі жүзеге
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 1
1-ТАРАУ ҚР - ғы шағын және орта кәсіпкерлік олардың ерекшеліктері ... .. 4
1.1. Кәсіпкерліктің түсінігі және түрлері сондай-ақ
өзіне тән
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 4
1.2. ҚР шағын орта кәсіпкерліктің даму жолдары
мен құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 10
1.3. Шағын және орта кәсіпкерлік туралы нормалардың құқықтық жүйесін-
дегі орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2-тарау. ҚР шағын және орта кәсіпкерліктің ұйымдастырылуы сондай-ақ кә-
сіпкерлік қызыметті дамыту жөніндегі мемлекетік саясаты
2.1. ҚР шағын және орта кәсіпкерліктің ұйымдық құқықтық нысандары ... 24
2.2. ҚР кәсіпкерлікті дамыту және қолдау жөніндегі мемлекеттік саясаттың
негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . 49
2.3. Кәсіпкерлік қызыметтегі мемлекеттік құқықтық реттеу проблемалары. 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
КІРІСПЕ
Біздің республикамыз экономикалық және әлеуметтік дамудың
негізгі сатысын кешуде. Нарықтық қатынастардың құрылуы өмірде экономикалық
қызметтің жаңа түрі пайда болды. Экономикалық негізгі бағыттарының қайта
өзгеруі кәсіпкерліктің дамуына септігін тигізді.
Бізде әліде экономика толық дерлік дами қалған жоқ. Сондықтанда заң
шығарушылардың бірден кезекте қоғамның әлеуметтік дамушы тобындағы
кәсіпкерлердің қызметтерінің дамуына көңіл бөлуі қажет. Кәсіпкер нарықтық
шаруашылықта негізгі роль атқарады бәсекелеспен рынок жағдайына кәсіпкер
өзіне пайда табу мен қатар қоғамға да пайдасы тиеді.
Сол себепті кәсіпкерсіз өмір сүріп келе жатқан қоғам шаруашылықта
әкімшілік командалық басқарудағы негативтик жақтарын жою елімізде
кәсіпкерлерге шаруашылық қоғамда толық жан-жақты қолдау көрсетуіміз керек.
Кәсіпкерлерді бүкіл әлемдегі қолдау Қазақстан Республикасына тек
кәсіпкерлерге қажет болмайды. Сол сияқты нарықтық экономика қалыптасады.
Кәсіпкер ол еліміздегі шаруашылық қызметтің негізгі күші. Нарықтық
қатынастар аясында жүзеге асырылып жатқан кәсіпкерлік қызметтің мемлекеттік
тарапында және экономика өмірінде атқаратын ролі ұмай-теңіз. Дәлелдеуді
қажет қылмайды. Қазіргі заманда гүлденіп кешеніне келіп дамып тұрған
өркениетті елдердің қайсысы болмасын негізінде шағын және орта
кәсіпкерлікті дамыта отырып айтарлықтай дәрежеге жеткені баршаға мәлім.
Бүгінде республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның негізгі
болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру және олардың
құқықтық реттеу әдістерін жетілдіру күн тәртібіндегі мәселелер бойынша
бірінші кезекке қойылып отыр. Оған куә ретінде ҚР Президенті тарапынан
жасалынып жатқан кәсіпкерлікті қолдау жандандырып нығайту туралы шараларды,
сондай-ақ осы шараларды материалдық және құқықтық жағынан қамтамасыз ету
жөніндегі қабылданған нормативтік құқықтық актілерді атап өтуге болады.
Сондықтан біз кәсіпкерлікті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш
күштері деп білуіміз қажет. Осыған орай айта кететін бір жайт мемлекеттерде
кәсіпкерліктің жан-жақты қолдау табуын тек кәсіпкерлікті дамыту үшін ғана
деп түсіну сонымен бірге оның нарықтық экономиканы дамытуға қосар үлесінің
де, қажетті екенін естен шығармауға тиіспіз. Демек, нарықтың өрлеп
өркендеуі кәсіпкерлік қызметтің айтарлықтай дәрежеде тәуелді болады. Тағы
бір ескертетін жай, бұрынғы тоталитарлық Қазақстан экономикасының жеке
меншікке негізделген нарықтық түрлендірілуі кәсіпкерлік қызметті дамытып,
жандандырудың таптырмас көзі ретінде көрініс тауып отыр.
1-тарау. ҚР-дағы шағын және орта кәсіпкерлік. Олардың ерекшеліктері.
1.1. Кәсіпкерліктің түсінігі және түрлері, сондай-ақ өзіне тән
ерекшеліктері.
Кәсіпкерлік қызмет қандай да болмасын мемлекеттің экономикалық
аясынан өзіне тиісті орнын, дәреже деңгейін тапқаны бүгінде баршаға мәлім.
Ал бүгінгі таңда қазақстандағы кәсіпкерліктің туындап дамуы жүргізіліп
жатқан экономикалық реформаның өзегі ретінде көрініс табуда. Өйткені нарық
экономикаға көшудің бірден-бір жолы - мемлекеттік құрылым. Әр түрлі аяда
қызмет атқаратын өндіріс кәсіпорындармен тайталаса және бәсекелесе алатын,
айтарлықтай дәрежесі бар кәсіпкерлік құрылымдарды құру, дамыту болып
табылады. Демек бұл кәсіпкерлік құрылымдардың материалдық базасы жеке
меншік инвестициялары болып табылуымен қатар, олардың басқаруында
бастауында білікті және қайратты кәсіпкер тұруы қажет.Осыған орай,
мемлекеттің бірнеше жыл көлемінде жүргізіліп жатқан жекешелендіру саясаты
қандай да болмасын аядағымемлекеттік меншікке негізделген монополизмді
жойып, мемлекеттік емес коммерциялық құрылымдар дамып, өркендеуіне
бағытталады деп айта аламыз. Негізгі кәсіпкерлік деп, өзара пайданы
нәтижеге жету және табыс табу мақсатында қатысушының өз қарамағында
мүліктері мен қаражаттары , сондай-ақ дамытуға берілетін несиелер есебінен,
ағымдағы заңдылық көлемінде жүзеге асырылатын шаруашылық және басқа да
коммерциялық қызметтерді айтамыз. Кәсіпкерлік халыққа қажетті тауарлар,
өнеркәсіпөнімдерін және басқа қызмет жөніндегі қоғам, мемлекеттік сұран-
ыстар мен ұсыныстар есепке ала отырып жүзеге асырылатын қызмет
болғандықтан ол кәсіпкерге ғана емес, халыққа да тиімді болып табылады.
Осы жайлардың айғағы ретінде қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы
Елбасының тарапынан көрсетіліп жатқан жәрдем, қамқорлықтарды айтуға болады.
Бірақ бұл жерде айта кететін бір жайт, кәсіпкерлік қызмет жөніндегі
бірнеше заңдар мен басқа да заңға сәйкес актілердің қабылдануына және
өркениетті жекешелендіру саясатының бірқалыпты жүргізілуіне қарамастан
кәсіпкерліктің, әсіресе өндірістің, өнеркәсіп аясында кәсіпкерліктің
ойдағыдай дамымай отырғаны белгілі.
Себебі, бюрократиялық аппараттың әлі де азаймауы, мемлекет қоғам
мүддесін көздейтін жекешелендіру саясатын жергілікті және басқа деңгейде
айтарлықтай жүзеге асырмауы, сондай-ақ, салық салмақтарының
кемімеуі.Қазақстанда кәсіпкерлік қызметтің субъектілері заң жүзінде
белгіленген .
Олар Қазақстан Республикасының азаматтары мен заңды тұлғалары, сондай-
ақ, шетелдік жеке және заңды тұлға резиденттері болып табылады.
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлға азамат заңды тұлға құрып
немесе құрмай айналыса беруіне болады. Ал ұжымдық кәсіпорындар,
кооперативтер немесе әкімшілік-аумақтық кәсіпкерлік қызметтер, өз
меншіктерінің негізінде заңды тұлға құру арқылы кәсіпкерлікпен
айналысады.Енді аздап кәсіпкерліктің мәнімен маңызына тоқталайық. Бұл
жөнінде бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі көзқарастардан бөлек шешімі бар
концепцияда адамның мынандай іс-қимылы, әрекеті өзінің сипатына байлан-
ысты мынадай екі негізгі типке: бастапқы базистік еркін - ерікті қызметке
және қондырма еріксіз қызметке бөлінеді делінген.
Сол бірінші ерікті қызмет кәсіпкерлікке жатады, өйткені ол
қызметті жү зеге асырушы тұлғаның мүддесіне, жүзеге асыру жолдары мен
әдістерін таңдау еркіне, мақсат еткен нәтижесіне жетуіне өзінің қаражат
мүлкіне негізделген.
Бірақ қанша ерікті қызмет болғанымен заңда белгіленген шектен
шықпаулары қажет. Өйткені мемлекет мүддесіне, яғни, ұйымдасқан қоғам
мүддесіне зиян келуі мүмкін.
Мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын қызмет тұлғалар жұмысқа кіруі
ерікті сипатта болғанымен, басқа қызметті басқару органның мүддесіне, соған
жету жолында жүзеге асыратын функцияларына, әдістеріне және тағы
басқаларын негізделгендіктен қызмет істеу еріксіз болып табылады.
Кәсіпкерлік мемлекеттің экономикасының басты элементі болып
есептеледі, себебі, ол өндіріс аясындағы экономикалық қызмет ретінде
басқарушы қызметпен ерекшеленеді.
Мемлекеттін өзі саяси биліктің субъектісі және мемлекеттік меншік
иесі болғандықтан тікелей шаруашылық кәсіпкерлік қызметтерге араласпайды.
Ол тек әзірше, жұмыс атқарып қызмет көрсетіп жатқан мемлекеттік
кәсіпорындар шаруашылық ұйымдары арқылы кәсіпкерлік қызметке араласады.
Бұл тұрасында Қ.Р. азаматтық кодексінің 10-бабында дәл айтылған сияқты[1]
Кәсіпкерлік меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды
тұлғаларының тауарларға сұранымды қанағаттандыру арқылы пайда немесе табыс
та-табуға бағытталған, жеке меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорынды
шаруашылық басқару құқықтарына негізделген ынталы қызмет.
Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан оның тәуекелімен және мүліктік
жауапкершілігімен жүзеге асырылады.
Осыған орай, кәсіпкердің кім екені жөнінде түсінік беріп кету қажет.
Кәсіпкерден өз атынан, өз қаражаттары есебінен тауарлар мен өнімдерді
өндіру, сату немесе сатып алу жөніндегі жұмыстарды орындау және қызмет
көрсету арқылы пайда табу мақсатындағы қызметті ұдайы негізде жүзеге
асыратын азаматты немесе заңды тұлғаны айтамыз[2]. Мемлекеттік тарапынан
кәсіпкерлік қызмет еркіндіге кепілдік берілген, кәсіпкерлікті қолдау мен
қорғауда мемлекеттік, мемлекет атынан өкілетті органдар қамтамасыз етеді.
Дәл осы жерде кәсіпкерліктің құқықтық режимі жөнінде айта кетуіміз қажет.
Негізгі қай салада болмасын құқық режимінің екі түрі: жалпыға бірдей
Кәсіпкерлік қызметтің құқықтық режимі тек рұқсат етілген құқық реттеу рұқ-
сатында етілген, яғни, белгілі диспозитивтік және рұқсат беру арқылы
көрініс табады императивтік түрі белгілер.
сипатында болады. Патент бір мезгілде азаматтық кәсіпкер ретінде тіркелгені
жөнінде куәлік және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқық беретін
лицензия болып табылады.
Ал шаруа қожалығы құрамында, мердігерлік шарт және өзге де азаматтық
құқықтық шарттар негізінде бір жолғы жұмыс атқаратын көтерме және бөлшек
сауда желісімен басқа өздеріне тиесілі мүлікті, сондай-ақ өндірілген,
өңделген, сатып алынған өнімдерді, оған қоса, импорттық өнеркәсіптік
жәнеазық-түлік тауарларын сол үшін арнайы бөлінген жерлерде немесе
комиссиялық дүкендер арқылы сатумен айналысатын азаматтар жұмыс істеп,
қызмет көрсетудің түсімі жылына ең төменгі жиырма жалақы жиынтығынан
аспайтын азаматтар мемлекеттік тіркеуден босатылады, яғни, қызмет заңды
тұлға құрмай жүзеге асырады.Өз қызметі негізгі мақсаты ретінде пайда
келтіруді көздейтін ұйым заңды тұлға болып табылады Кәсіпкерлік қызметті
жүзеге асыратын заңды тұлғаларға мемлекеттік кәсіпорындар, толық
серіктестіктер, қосымша жауапкершілігі бар шектеулі серіктестіктер,
өндірістік кооперативтер жатады.
Сонымен қатар, кәсіпкерлік қызмет екі түрге бөлінеді деп айта аламыз
шағын және ортақ кәсіпкерлік яғнижеке кәсіпкерлік сондай-ақмемлекетті
кәсіпкерлікке бөлу кәсіпкерліктің экономикалық негізінен заңды маңызын
білуге және реттеуге себін тигізеді. Кәсіпкерліктің түрлері заңдар арқылы
белгіленеді.
Сондықтан, олар оның құқық негізі болып табылады. Мысалы, заң жүзінде
кәсіпкерліктің түсінігі берілген және жоғарыда аталған субъектілерден басқа
да қызмет түрлерімен субъектілері туралы айтылған қызмет түрлеріне мыналар
жатады. Инновациялық қызмет, оның бизнесі венчурлік фирмалар, шағын
кәсіпкерлік субьектілер заңды тұлға құрайтын жеке адамдар және
қызметкерлердің орташа жылдық саны 50 адамннан аспайтын және актив-
терінің жалпы құныорта есеппен есептік көрсеткіәштенаспайтын,кәсіпкерлік
қызметтпен айналысатынзаңды тұлға болып табылады. Мемлекеттік
кәсіпкерліктің бір түрі ретінде әкімшілік-ау-мақтық бірліктің меншігі
негізінде жүзеге асырылатын қызметті айтуға болады.Тоқсан сөздің тобықтай
түйіні болады дегенде белгілі ғалым Сүлейменовтың айтуы бойынша ешқандай
меншік нысаны болмайды, тек меншіктің түсінігі және меншік құқығы ғана бар.
Біздің құқық теория бойынша меншік құқығы мүлікті өз ұйғарымы бойынша
пайдалану.
Сонда дәстүрлерлі қалыптасқан түсінік бойынша меншік нысаны үшке
бөлінеді:
1. Мемлекеттік
2. Республикалық
3.Коммуналдық (ұжымдық, кооперативтік, арендалық, акционерлік,
қоғамдық ұйымдар және тағы басқалары)[3]
Азаматтардың өзіндік және жеке меншік қазіргі кезде меншіктің екі
түрі көрсетілген мемлекеттік және жеке меншік мемлекеттік емес меншік, жеке
меншік азаматтардының, мемлекеттік емес заңды тұлға және олардың
бірлестіктерінің меншігі болып табылады. Ал қоғамдық ұйымдар мен діни
бірлестіктерінің меншіктерін қайда қосуға болады деген сауалға, жеке
меншікке деп айта аламыз. Ал егер аралас жеке меншік мемлекеттік меншікке
негізделген кәсіпкерлік болса, бақылау пакеті мемлекеттік емес құрылымдық
қолда болған жағдайда ғана қызмет кәсіпкерлік болып есептелінеді.
Мемлекеттік меншік иесі ретінде кәсіпкерлік қызметтің субъектісі бола
алмайды. Сондықтан аралас меншік бар жердегі мемлекеттік заңды тұлға
өзінің шаруашылықты жүргізу құқынжүзеге асырушыкәсіпкер ретінде көрініс
табады.
Мемлекеттік кәсіпкерлікті дамыту барысында кәсіпкерлікпен айналысатын
мемлекеттік органдардың қызметін бақылап шектеп тежеп отырады .
Ұмытпай тұрғанда бірден айта кететін жайт кәсіпкерлік тек жеке
меншікке ғана негізделіп қоймай, сонымен қатар, шаруашылықты жүргізу
құқығына да негізделеді.
Алғашқы кездерде кәсіпкерлікке жеке меншік, ол шағын кәсіпорындар деп
аталған болатын және заң жүзінде олардың құқығы белгіленген болатын.
Сонымен кәсіпкерлік қызметтің басты көрінісі. Оның жеке меншікке негізделе
отырып, ерікті және еркін сипатта жүзеге асырылуы. Бірақ кәсіпкер ретінде
мемлекетің аумағында жұмыс атқаруына байланысты өз азаматының, шетел
азаматы, азаматтығы жоқ, тұлға болсын, сондай-ақ, қандай да, заңды тұлға
болмасын, өздерінің жүріс-тұрыстарын реттелетін заңдарға мойын ұсынулары
қажет және олар сол заңмен белгіленген шеңберден асықпауға тиісті. Енді
кәсіпкерлерге берілген кейбір құқықтар жөнінде тоқтала кетейік:
1.Қазақстан Республикасы заңдарына қайшы келмейтін кәсіпорындар мен
ұйымдардың қандай да болмасын түрлерін құру.
2.Өздерінің мүлігімен және заңды негізінде алынған мүліктермен өзге
шаруашылық субъектілерінің қызметтеріне қатысу.
3.Екі жақтың келісімі бойынша заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүліктерін пайдалану.
4.Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтіндей контракт
немесе өзге де шарттар негізінде қандай да болмасын мөлшерде жұмыскерлерді
жалдау немесе жұмыстан босату.
5.Банк мекемелерінде өз ақша қаражаттарын сақтау үшін шарттар ашу,
есеп айырысу, несиелеу және кассалық операцияларының барлық түрлерін жүзеге
асыру.
6.Жұмыскерлердің еңбектеріне ақы төлеу нысандарын, жүйесін, және
мөлшерін сондай- ақ, олардың басқа да табыстарын белгілеу.
7.Шаруашылық қызметтің бағдарламасын қалыптастыру, шығарылған өнімді
тұтынушылар мен алып жеткізушілердің мемлекеттікмұқтаждықтарды
қанағаттандыру үшін жұмысын жеткізу қызметтерін орындау.
8.Заңда тікелей корсетілген жағдайлардан басқа кездерде өз
тауарларының тарифтерін, бағасын, расценкаларын өз бетімен белгілеу.
9. Өздерінің меншік нысандарына негізделген мемлекеттік
кәсіпорындардың мүліктерін толығымен немесе жартылай сатып алу, өзге де
мүліктерді алу және оларға байланысты мүліктік құқықтарды иелену.[4]
10.Салықтар мен басқа да міндеттер төлемдерін төлеуден қалған
кәсіпкерлік қызмет табыстарын, пайдасын еркін пайдалану.
11. Мөлшері бойынша шектелмеген табыс алу.
12. Сыртқы экономикалық қатынастың қатысушысы болу және валюталық
операцияларды жүзеге асыру.
13. Әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерін өз
беттерімен таңдап алу арқылы қолдану.
1.2. ҚР шағын және орта кәсіпкерліктің даму жолдары мен құқықтық
негіздері
Негізінде кәсіпкерлік қызмет, оның ішінде шағын және орта кәсіпкерлік
бәсекелесу рыногының өте маңызды, әрі таптырмас факторы болып саналады. Бұл
кәсіпкерліктің, әсіресе, шағын кәсіпкерліктің басты сипаты қандай да
болмасын бағыттағы рыног сұраныстарына өте икемді түрде ат салысуға
қабілеттілігінің болуы.
Бұл жерде бірден айта кететін жайт, кәсіпкерліктің негізгі қағидасы:
Мұқтаждықта сұраныс арқылы табу және оны өнім шығару немесе қызмет көрсету
арқылы қанағаттандыру тек ша ғын кәсіпкерліктің арқасында айтарлықтай
дәрежеде жүргізіледі. Оның себебі біріншіден, рыногтардың қажетті
бөліктерінде әрекеттеледі; екіншіден,олар әрқашанда тұтынушыларға жақын
тұрады; үшіншіден, сұраныстарды қанағаттандыруға бейімделген, төртіншіден,
олардың тұрғылықты халықты жұмыспен қамтамасыз етуі, бесіншіден, бұл
кәсіпкерлітің түрі тікелей кәсіпкердің басқаруымен қызметін жүргізе
береді.Бірақ экономика аумағында, халық шаруашылығында осындай бір сарын
мен жүре беруге тағы болмайды. Демек, бұл жағдай шағын және орта, ірі
кәсіпорынды ұтымды ұштастыруды қажет қылады. Осыған орай, алға қойылатын
мақсат – қазіргі кезеңде кәсіпорынның орташа көлемін бәсеңдету және жаңа
типтегі шаруашылық кешенін құру арқылы өте икемді, ұсақ өнімдерді шығаруға
бейімделген өндірісті аз шығынмен емес, көп өнім шығаруға бірте-бірте
ауыстыру, осы жоғарыда көрсетілген ерекшеліктерді біріктіру мүмкіндігімен
ішкі фирмалық кәсіпкерлік құрылымдарды, яғни шағын, айтарлықтай,
ерекшеленген толық немесе жартылай құрылған функциялары бар бөлімшелер құру
жолымен және өндірісті жаңартып отыру арқасында туындайды. Шағын
кәсіпкерлікті дамытудың құқықтық базасы Қазақстан Республикасының
азаматтық кодексі, сондай-ақ, тағы басқа Қ.Р заңдары, заңға сәйкес
нормативтік актілер болып табылады.
Кәсіпкерлікті дамыту проблемаларын шешу жолдары Қазақстан
Республикасының президентінің Қазақстан-2030 атты көпжылдық
бағдарламасында көрініс тапқан болатын. Мысалы, Н.А.Назарбаев үкіметтің
әліде орын алып отырған сауда мен өндіріске әкімшілік араласуын жоюға
жылжымайтын мүлікті ұсақ және орта кәсіпорындар мен өнеркәсіп кешенін қоса
алғанда, жекешелендіру процесін аяқтауға тиіспіз[5] Ең алдымен фермерлермен
нағыз жеке шаруашылықтар үшін кредиттерді арзандатамыз, шағын және орта
бизнесті дамытамыз, қызмет көрсету саласын әсіресе туризмді белсенді
дамытамыз деп стратегиялық бағыттарды атап көрсеткен болатын[6]
Кәсіпкерліктің түсінігін, дамуын тағы басқа ерекшеліктерін біршама сипаттап
өтсек те басталу кезеңінде көзделетін мәселелер қалыс қалып қойған
сияқты. Шағын кәсіпқорлық фирманы алайық фирманың жұмысын ойдағыдай бастау
үшін кәсіпкер өзінің қызметіне немесе атқарылатын міндетті еркіне
қарамастан рыногтің макро және микро экономиканың жалпы негіздерін
міндетті түрде білуге тиіс. Кәсіпкерліктің қағидаттары жөнінде айтарымыз
бұл жерде біз көптеген жылдар бойы көрі-ніс табатын тұрақты қағидаларын
көре алмаймыз. Себебі, бәрі рыногтың болуына байланысты, тек қана бір
қағида тұрғылықты болып саналады.Ол тұтынушыларды көздей отырып өндіру,
қызмет көрсету, жаңағы айтқан шағын фирмамыз кәсіпкерліктің жүйесі ретінде
көз алдындағы көптеген байланыстарды мүлт жібермей қадағалап отырады сол
байланыстардың субьектілері мыналар болып есептелінеді :
Маңызды бәсекелестер
1. маңызды сатушылар
2. Маңызды сатып алушылар
3. Корпарациялар
4. Кәсіподақтар
5. Орталық және жергілікті билік органдары
6.Азаматтық ұйымдар шағын фирма көптеген нысаналар мен шектеулердің
реттеуші нормаларды құқықтық талаптар әлеуметтік сұраныстардың ішінде
қызмет атқарады. Олардың ең бастысы әрине кәсіпкерлік туралы заңдар мен
заңға сәйкес нормативтік актілер болып табылады. Ал қалғандары:
кәсіпкерлікті дамыту мақсаты; менеджмент қағидалары.
Фирманың даму сатылары және дәстүрлі, технология және ғылыми
техникалық прогресс жалпы адамзаттық сипаттағы критерийлермен құндылықтар
және мәдениет.
Фирманың басқару моделіне жоспарланған мәселерге жету, өндіріс
мәдениеті және әлеуметтік әділеттік талаптарын орындау жатады. Шағын
фирманы дамыту мақсатына рыногтың аясын және фирманың қаржылық тұрақтылығын
жатқызуға болады.
Түсінікті етіп айтсақ, осы екі жай, яғни рыногтың потенциал мен
фирманың потенциалы мақсатын белгілеу кезінде есепке алынады. Фирманың
потенциялы пайда, айналым, қорлар инвестициялар, шығындарды өтеу дәрежесі
мен сипаты және тағы басқалары болып табылады. Ал рыногтың потенциалы -
оның өсу көрсеткіші және фирмадағы үлесі.
Мақсаттар екі түрде көрініс табады:
1. сандық
2. сапалық
Сандық мақсаттарға мыналар жатады: қаржылық капитал және өткізу
құрылымы экономикалық пайда және рентабельділік рыногтың айналымы, өсу және
рыногтағы үлес.
Сапалық мақсаттар мыналар: өнімнің сапасы фирмаданың тәуелсіздігі,
фирмадағы әлеуметтік жағдайлар.
Басқару механизмінің құрылымы: материалдық шаруашылық өндіріс өткізу,
қызметшілер капитал мен инвестиция ақпараттан тұрады. Басқару жүйесінде үш
функция әрқашанда жүзеге асырылады: ұжымдастыру, жоспарлау, бақылау-
қадағалау. Жоспарлау екіге бөлінеді:
1. Стратегиялық жоспарлау, бақылау- қадағалау, яғни ұзақ мерзімдік
мақсаттарға жетуге бағытталған жоспарлау
2. Тікелей жоспарлау- фирмадағы басқару орта деңгейді қамтиды бақылау
кәсіпкерліктің әлсіз жақтарын жою, резервтерді ашу және тағы басқалары
сияқты қызмет атқарады.Кәсіпкерлікті айтарлықтай жүзеге асыруға
тигізетін жоспарлар жүйесі тағы бар. Олар өздерінің құрылымы мен
әзірлену тәртібі бойынша мынадай болып келеді.
Өткізу жоспары бірнеше жылға белгіленеді және тұтынушылар топтарымен
рыног есепке алынады.
1. Айналым жоспары өткізу жоспарының көрсеткіштері бойынша есептелінеді.
Саны өнімнің бағасына көбейтіледі. Өндіріс жоспары да өткізу
жоспарының көрсеткіштеріне байланысты әзірленеді. Технологиялық
принциптер сипатталады және уақыт пен жұмыс күшіне деген мұқтаждық
анықталады. Инвестициялар жоспарында қызметкерлер, олардың
мамандықтары, төлем тәртібі мен принциптері есептелінеді
2. Материалдық техникалық жабдықтау жоспары өндіріс көлемі мен
ассортименттерге байланысты есептелінеді. Материалдық запастар жоспары
бойынша ағымдағы материалдық запастар анықталады.Дайын өнімдер
запасының жоспары бойынша қоймадағы дайын бұйымдардың запасы
анықталады. Қаржылық жоспар бойынша қанша капитал және оларды қайдан
алуға болатыны белгіленеді. Өткізу жоспары күнделікті қызметті жүзеге
асыруға қажетті қаражат мөлшері жөніндегі мәліметтерден тұрады.
Жоспарлық байланыс кәсіпорынның қаржылық жағдайын оның қарыздарымен
салыстырудан тұрады.
Осы аталған фактоларға қоса айтарлықтай жетістіктерге жету үшін мына
жайларды білуі қажет.Шағын фирма шығаратын өнімдер мен тауарларға және
көрсететін қызметтерге деген сол аумақтағы өнеркәсіптің ауыл шаруашылық
және халықтың нақты және болжамдалатын мұқтаждықтарын анықтау Стратегиялық
мақсаттарды есепке ала отырып фирманың оны қанағаттандыру жөніндегі
мүмкіндігін есептеу.
1. Ұтымды, тиімді түрде жарнаманы пайдалану көрсеткіші қызмет және
өндіретін өнімнің түрлерін, тізімін кеңейту. Өнімдерді ойдағыдай
өткізуді және қызмет аясын кеңейтуді қамтамасыз ету мақсатында
әріптестермен келіссөз жүргізу.
2. Шағын кәсіпорынның ақпараттық қажет ету жүйесі, оны ғылыми- техникалық
және экономикалық информациялармен қамтамасыз етуге міндетті
материалдық техникалық қажет ету жүйесі шағын кәсіпорынның
қызметкерлеріне ойдағыдай жағдай жасауды мақсат етеді. Қаржылық
жүйенің міндеті қаржы ресурстарын ашу және тиімді пайдалану
юридикалықжүйе кәсіпкерліктің құқық негіздерін және оның мүдделерін
қамтамасыз етуге арналған. Әрине осы аталған жүйелердің бәрін әр
жерде, әр уақытта пайдалана беруге болады деп тұжырымдай аламыз.
Мысалы қандай да болмасын ірі акционерлік қоғамда мына келесідей
құрылымдық бөлімшелер құрылады:
1. Секретариаты бар дирекция
2. Кадрлармен қамтамасыз ету бөлімін қосқанда ұйымдастыру қызметі
3. Экономистер мен бухгалтерлерді қосқанда экономикалық және қаржылық
қызмет Менеджмент және маркетинг бөлімдері
4. Заң жағынан қажет ету қызметіБақылау және контрактілермен қамтамасыз
ету қызметі
5. Материалдық - техникалық және шаруашылық қамтамасыз ету қызметі
6. Ішкі қауіпсіздік қызметі
Бұл жүйе жаңа жоғарыда айтқанымыздай орта немесе ірі кәсіпкерлікке
арналған.
АҚШ ұсақ бизнес жөніндегі әкімшілік кәсіпкердің бойында мынандай
қасиеттер болу керек деп санайды:
1. Ойлау қабілеттілігі
2. Күш-қуаты, жұмысты істеткізу қабілеттілігі.
3. Адамдармен өзара қатынастарын құру қабілеттілігі.
4. Икемділік кіммен болса да тіл таба білу қабілеттілігі.
5. Техника мен технологияны білу. Осы қасиеттерге ие болу
кәсіпкерлікті ойдағыдай жүзеге асыруға көмектеседі.
Енді аздап кәсіпкерліктің ұйымдық құқықтық нысанын таңдау жөнінде
шешім қабылдауға ықпал ететін факторларға тоқталамыз.
Қандай да болмасын ұйымдық құқықтық нысанды таңдау жөнінде шешім
қабылдау кезінде кәсіпкер:
1-ден, мемлекеттегі ағымдағы заңдардың болашақ кәсіпкерлік қызмет
мәнін әріптестер шеңберіне, өнім шығару немесе қызмет көрсету бағыттарына
байланысты келешектерінің көлемі мен деңгейін анықтайды.
2-ден, құрылатын кәсіпорынның жарғылық қорының қалыптастыру нысаны
туралы мәселені шешеді. Бұған қоса, құрылып жатқан кәсіпорын кәсіпорынның
меншік нысаны жөнінде де шешім қабылдау.
3-ден, құрылып жатқан кәсіпорынның ұйымдық-құрылымның өте тиімді
нысанын және осы кәсіпорында басқару схемасын таңдайды.
4-ден, жоғарыда аталған жайлар жайлар бойынша таңдау- кәсіпкерлік
құқыққа негізделген. Себебі, кәсіпкерлік құқық шаруашылық құқықтың өте
маңызды құрамдық бөлігі болып саналады. Кәсіпкерлік мәртебе ол мемлекеттік
тіркеу кәсіпкерлік қызмет субъектісі ретінде өткен кезде бел-гілі. Қазіргі
кезде кәсіпкердің құқық мәртебесінің екі құқық нысаны бар деп айта аламыз.
Құқық мәртебесі жеке кәсіпкер және коммерциялық емес болып бөлінеді. Заңды
тұлға мына төмендегідей белгілі бір құқық ерекшеліктермен немесе
белгілермен сипатталады.
1. Өзінің міндеті бойынша өзінің ерекшеленген мүліктері жауап береді.
2. Ерекше мүлкі бар.
3. Жеке балансы бар.
4. Жеке есеп айырысу шоты бар.
5. Өзіне артылған міндеті бар.
6. Сотта жауапкер немесе талап етуші бола алады.
7. Біріңғай Қазақстандық заңды, тұлғалардың мемлекеттік реестіріне
енгізілген мақсаттары мен міндеттеріне сай келетін азаматтық құқықтары
бар.
8. Өкілдік филиал, бөлімше сияқты ерекшеленген құрылымдық бөлімдер
бар.
Заңды тұлғалар коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар болып
бөлінеді деп, айтып өткенбіз. Енді оларды жекелеп сипаттап көрейік.
Коммерциялық ұйымдардың шаруашылық серіктестіктері, өндірістік
кооперативтер, шаруашылық ұйымдары мемлекеттік немесе муниципалдық дербес
кәсіпорындар жатады. Ал коммерциялық емес ұйымдардың негізгі нысындары
мынадай болып келеді.Тұтыну кооперативтері, қоғамдық ұйымдар, діни ұйымдар
және өзге, қорлар, меншік иесі толығымен немесе жартылай қаржыландыратын
мекеме және тағы басқалары. Сонымен коммерциялық ұйымдар деп, негізгі
мақсаттары пайда табу және оны құрылтайшылар арасында бөлу болып табылатын
заңды тұлғаларды атаймыз
Коммерциялық емес ұйымдардың мақсаты тапқан пайданы өздерін дамытуға
және жарғыда көрсетілген бағыттарға жұмсау. Шағын және орта кәсіпорында ашу
қызмет атқару барысында, міне жоғарғыдай факторларды және тағы басқаларын
есепке алуға тура келеді. Бірақ кейбір жағдайларда кәсіпкерлік қызмет
аясына басқаша, яғни құрылған және жұмыс істеп жатқан кәсіпорынды сатып алу
арқылы келуге болады. Бұл нысан дүние жүзінде өте кең тараған.
Кәсіпорынды сатып алу кезінде алушы болашақ кәсіпкерге, оның құзырына
меншікпен қоса қызметтер мен міндеттер ауысады. Сатып алушы алдында, бұл
жерде екі проблема туындайды:
1. кәсіпорынның құнын бағалау
2. сатып алу сату кезінде жасалған мәмілелер арқылы кәсіпорынның
заңды тұлға ретінде міндеттемелерін айқындау. Кәсіпорынды сатып алу әр
алуан нысанда жүргізілуі мүмкін.
1. Баланстық құны бойынша
2. Аукцион арқылы сатып алу
3. Пайдалылығына қарай сатып алу
4. Тіркелген, бірақ әлі қызмет атқармаған кәсіпорынды сатып алу
Сонымен Қазақстанда кәсіпкерліктің ірге тасын қалауға себеп болған
және дамуының арқауы ретінде құқық базасы болып себін тигізген мына
заңдарды айтып өтуге тиістіміз. КСР-ң 1990 жылғы 11 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының шаруашылық қызмет еркіндігі және кәспкерлікті дамыту туралы
заңы: Қазақ КСР-ң 1990 жылғы 15 желтоқсандағы меншік туралы заңы. Бұл
заңға 1993 жылы 9 сәуірде қабылданған заң арқылы өзгерістер мен
толықтырулар енгізілген болатын қазақ КСР-ң 1991 жылғы 13 ақпандағы
кәсіпорындар туралы заңы. Бұл заңға да 2 рет 1992 жылғы 23 желтоқсанда
және 1993 жылғы 14 сәуірде қабылданған заңға сәйкес өзгерістер мен
толықтырулар енгізілген болатын.
Қазақстан Республикасы 1992 жылғы 4 шілдедегі жеке кәсіпкерлікті
қорғау және қолдау туралы заң шыққан. Қазақстан Республикасының
Президентінің 1995 жылғы 2 мамыр Шаруашылық серіктестігі туралы заң күші
бар жарлығы Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 5 қазандағы
өндірістік кооператив туралы заң күші бар жарлығы Қазақстан
Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы Шағын кәсіпкерлікті қолдау
туралы заңы. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 10 шілдеде Аукционерлік
қоғам туралы заңы тағы басқалары баршылық.[7]
.
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлік туралы нормалардың құқықтық
жүйесіндегі орны
Нарыққа өтеуге байланысты қоғамымызда бұрын заңдармен онша реттелмеген
бірталай жаңа қоғамдық қатынастар көрініс тапқан болатын. Осыған орай
мемлекеттің құқық жүйесі өзгеріске ұшырап бұл жүйеде жаңа салалар туындаған
еді. Сол құқық салаларының бірі кәсіпкерлік құқық болып табылады.
Кәсіпкерлік құқықтың пәні кәсіпкерлік қызмет аясындағы қоғамдық қатынас
және олармен тығыз байланысқан коммерциялық қатынастар, сондай-ақ, халық
шаруашылығын мемлекетпен реттеу жөніндегі қатынастар болып есептелінеді.
Бұл қатынастар, яғни кәсіпкерлік қатынастар коммерциялық емес қатынастар
деп екіге бөлінеді.
Кәсіпкерлік қызметтің айқындамасы Қазақстан Республикасының азаматтық
кодексіндегі былайша, біріншіден, бұл дербес қызмет, екіншіден, тәуекелге
бел бойлап жүзеге қызмет, үшіншіден, жүйелі түрде пайда табуға бағытталған
қызмет. Кәсіпкерлік құқықтың нормасы субьектінің шаруашылық қызметінің
қағидаларын белгілейді. Негізінде Кәсіпкерлік құқықтың нормалары заңдар мен
басқа тиісті нормативтік актілерден көрініс табады және тұтас алғанда,
заңдар саласын құрады. Кәсіпкерлік құқықтың нормалары реттеуші және құқық
қорғаушы сияқты негізде екі түрге бөлінеді.
Кәсіпкерлік құқықпен реттелетін қатынастар өздерінің негіздеріне орай
біріңғай болғандықтан тиісінше кәсіпкерлік құқық нормалары да біріңғай
болып келеді.
Алайда бұл жағдай осы нормалардың бөлек топтарға бөліну мумкіндігін
жоқ қа шығара алмайды. Бірте-бірте даму және жетілдіру, сондай-ақ, өз
нормаларымен тиісті қоғамдық қатынастардың әр жақтары мен әр түрлерін
қамтуды күшейту кезінде құқық саласы ретінде кәсіпкерлік құқықтың ішінде
құқық нормалардың жіктелуі, олардың әр түрлі бөліктерге, топтарға бөлінуі
көрініс табады.
Нормаларды құқық институттарға топтастыру жоғарыда айтқандай
жіктеулерге себін тигізеді. Құқық институты дегеніміз, біртектес қоғамдық
қатынастардың біршама ерекшеленген топтарын реттейтін өзара байланысқан
нормалардың жүесі.
Әрбір құқық институттың өздері реттейтін қоғамдық қатынас
өзгешеліктерімен айқындалатын өздеріне тән ерекшеліктері мен белгілері
болады. Сонымен бірге, осы қатынастарға қатысты құқық нормалардың
біріктірілуі де өте зор практикалық мәнділікке ие болады.
Құқық саласының осы институттары қандай да болмасын заңының дамуы
мен жетілдіруіне қызмет етуге тиісті. Әрине, кәсіпкерлік құқықта, сондай-
ақ, басқа да құқық салаларында бір-бірінен бөлек тұратын институттардың
болуы мүмкін емес. Себебі әр алуан нысандарына, түрлеріне және бөлімдеріне
қарамастан, кәсіпкерлік қатынастар бір-бірімен өте тығыз байланыста болады.
Сондықтан әр түрлі құқық институттары өздерінің арнайы белгілері
мен ерекшеліктеріне қарамастан өзара байланыстрымен сипатталады.
Кәсіпкерлік құықықтың нормаларын жіктеу.Тек құқықтық институт
ауқымында ғана емес, сонымен бірге, олардың басқа бөлімдерге топтастырылу
кезінде де көрініс табуы әбден қажет. Соңғы жылдары кейбір авторлардың
құқық нормаларынан, құқық институт тарапынан және құқық салаларынан басқа
құқық принциптер, құқық саласына сай институттар және суб институттар
болады деген көзқарастары байқалып жүр. Бұл көзқарастар әсіресе, құқық
жүйесінде субинституттың болуы соңғы кездерде құқыққа деген жүйені
құрылымдық келудің ұлғаюы жағдайында құқық бірігулердің көп сатылылығы
біздің айтуымызша, теориялық пайымдау арқылы мойындауға болады. Сонымен осы
айтқандарымызды тұжырымдасақ кәсіпкерлік құқық жүйесі кәсіпкерлік қызмет
аясындағы біріңғай және жіктелген нормалардан тұрады және олардың біртектес
топтары өзара байланысқан институттар субинституттарды құрайды. Басқаша
айтқанда, кә-
сіпкерлік құқық жүйесі деп, кәсіпкерлік қатынастарды реттеудегі рольдеріне
сәйкес тиісті институттардың ғылыми негізденген түрде орналасуы.
Осы айтылған жәйлардың бәрін есепке алсақ, онда шағын және орта
кәсіпкерліктің процесінде туындайтын, қатынастарды реттейтін нормалардың
жиынтығы – кәсіпкерлік құқықтың институтын құрайды. Бүгінде шағын және
орта кәсіпкерлік туралы нормалар бірігіп даму үстінде. Біздің көзқарасымыз
бойынша, кәсіпкерлік құқықтың алдында тұрған нәрселердің күрделенуіне
байланысты. Нормалардың бөлініп субинституттарды құрулары мүмкін. Бұлай
деп айтуымызға, қазіргі кезде
Қазақстандағы нарықтың экономика заңдарына базасын қалыптастырудың
қарқынды түрде жүргізілуі де негіз болып отыр. Бұл процессте әсіресе,
Қазақстан Республикасының Президентінің жоғарыда аталған жарлықтары өте зор
ерекше маңызы бар роль атқарады. Сонымен бірге, Қазақстандағы әр алуан
жақтарын реттейтін көптеген нормативті актілердің қазіргі кезеңде дамуына
және нарықтық қатынастардың айтарлықтай дамуына байланысты барлық
мәселелерді, сондай-ақ, экономика секторларындағы мәселелерді шеше алмайтын
сияқты. Ең бастысы Қазақстандағы кәсіпкерлікті реттеуге байланысты
мемлекеттің атқаратын ролі мен алатын орнының проблемаларын әзірлеу қажет.
Қазіргі кезеңде, біздің айтуымызша, мемлекеттік тіркеу термині
нарықтық экономиканы қалыптастыру барысындағы мемлекет шешуге тиісті
мәселелердің барлық жағын көрсете алмайтын сияқты. Бұл мәселе, Қазақстанның
қазіргі даму кезеңіне сай кең көлемде қойылуға тиісті, яғни Қазақстан
Республикасының кәсіпкерлікті, оның ішінде шағын және орта бизнесті
мемлекеттік қорғау жүйесі туралы.
Алайда осы мәселе жөнінде перспективалық концепцияның болмауы
кәсіпкерлікті, оның ішінде шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттің қолдау
жүйесі жөніндегі кешенді шараларды әзірлеуге мүмкіндік бермей отыр.
Кәсіпкерлікті қолдау жүйесінің, құқықтың аспектісін алып қарасақ, оның
сандық жағының өте қарқынды дамып жатқанын көреміз. Бірақ кәсіпкерлікті
қолдау жүйесінің құқық аспектісі тек кәсіпкерлік қызмет процесстерін
реттейтін құжаттардан ғана тұрады деп айтуға болмайды. Яғни, сол
құжаттармен қатар, кәсіпкерліктің дамуы мен ынталандырылуына бағытталған
арнайы нормативтік актілердің бар екенін есепке алуымыз қажет. Олардың
ішінен салық саясаты мен салық заңдарын инвестициялық заңдарды экономикалық
маңызды салаларын дамыту мақсатындағы заңдарды бөліп көрсетуге болады.
Кәсіпкерлікті қолдаудың осы және басқа да аспектілері заң жүзінде тек әр
бөлек құжаттармен реттеледі. Сондықтан олар еліміздің экономикалық өмірінде
іс жүзінде асырыла алмайды. Кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік жүйесінің
теориялық және құқық мәселелерін әзірлеу тек барлық мемлекеттік қолдау
жүйесін нақты ұйымдастыру шараларымен қамтамасыз еткенде ғана өзінің шынайы
нәтижесін әкеле алады. Осы проблема – яғни кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдауды жүзеге асыру облыстардағы зор көлемдегі ұйымдастыру жұмыстарын
жүргізуді талап ететін күрделі процесс, заңды тұлға осы мәселенің өте бір
күрделі аспекті экономикалық реформа процесінде қандай да болмасын
нормативтік актілерді өмірде жүзеге асыру болып табылады.
Ал егер де біртұтас алғанда осы аспектіден заңды тұлға негізгі
ұйымдастырушы жақтарын бөліп шығаруға болады: кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдаудың республикалық және облыстық бағдарламаларын негіздеу және
қабылдау кәсіпкерлікті қолдау бағдарламаларын жүзеге асыру жөніндегі
мемлекеттік және қоғамдық құрылымдарының жүйесін әзірлеу және
құру,кәсіпкерлік құрылымдарға қажетті кадрларды оқыту, даярлау және қайта
даярлау жүйесін ұйымдастыруды, осы жоғары да келтірілген тұжырымдар мен
ұсыныстар тек қойылған мақсаттар, міндеттері ретінде көрініс табады және
кәсіпкерлікті оның ішінде шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
жүйесінің өмірден өз орнын тапқан нысандары мен бағыттарын әрі қарай
ғылыми зерттеу, қорытындылау және енгізу болып табылады. Бұл жерде кейде
күтпеген жағдайда кейбір аса күрделі емес ұйымдастырушы шаралардың
арқасында оң нәтижелер алуға болады, яғни, Республикадағы кәсіпкерлік
құрылымдарда, шағын және орта бизнес аясында тексеруші органдар жөніндегі
барлық мәліметтер жазылатын тиісті мысалдағы журналдарды енгізуге
байланысты тексерушілер күрт кемиді, ол кәсіпкерлердің жұмысқа деген
ынталары көтерілуі тиісті. Сонымен кәсіпкерлікті, оның ішінде шағын және
орта бизнесті мемлекетті қолдау проблемалары, кейде әдебиеттерде
жазылатындай жеңіл емес, өте күрделі болатынын байқадық. Кейде
кәсіпкерлікті қолдауды құқық реттеу, датациялар, кредит, жеңілдіктер және
тағы басқалары деп түсінеді, және мемлекет экономикаға неғұрлым көп
араласса, соғұрлым қолдаудың маңызы арта түседі және күшейеді деген өте кең
тараған көзқарастар бар.
Алайда осыған қарама-қарсы басқа позициялық бар екенін атап
өтуімізқажет. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау экономикалық өсіп дамудың
негізін құру, оның ішінде құқық негіздің құлдырауына қарсы тұру, үкімет
шығындарын азайту, салықтарды төмендету, бюджет тапшылықтарын жою және тағы
басқалары болып табылады, деп есептейміз. Демек, мемлекеттік қолдау
мемлекеттің экономикасы мен араласуымен теңеуге , салыстыруға болмайды.
Мемлекеттік қолдау кәсіпкерліктің дамуы мен ойдағыдай өсуіне
мақсатталып, бағытталған және есептелген. Осы есептелген мақсат бағыттағы
проблемаларды ұйымды шешу үшін Қазақстан Республикасының әсіпкерлікті
қолдау туралы заңды әзірлеу және қабылдау қажет. Кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдауды осылай түсіну еліміздегі шағын және орта бизнесті одан әрі
дамытуға және жетілдіруге себін тигізері сөзсіз.Айтатын тақырыбымыз туралы
толық түсінік білу үшін оның шығу тарихының дамуы турлы қысқаша анализдеп
кетейік. Қоғамда кәсіпкердің арнайы қоғамға қарсы қойылған болатын. Сол
кезеңнің заңын қарастыра келе отырып. жұмыс атқарып, қызмет көрсетіп жатқан
мемлекеттік кәсіпорындар,
шаруашылық ұйымдары арқылы кәсіпкерлік қызметке араласады. Бұл тұсында
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінің болуы дәл айтылған
сияқтығыдай жүзеге асыруға көмектеседі.Жоғарғы сипаттап өткен факторлардың
бәрі кәсіпкерлікті шағын, орта қабылдауға ықпал ететін факторларға
тоқталамыз.
2-тарау ҚР шағын және орта кәсіпкерлікті ұйымдастырылуы сондай-ақ
кәсіпкерлік қызметін дамыту жөніндегі мемлекеттік саясаты
2.1. ҚР шағын және орта кәсіпкерліктің ұйымдық құқықтық нысандары
Қазақстан аумағында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын
заңдытұлғалардың, заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке
тұлғаларға қарағанда басым көпшілігі екені белгілі.
Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын ұйымдар құқық нысандарының
белгіленуі арқылы белгілі бір заңды тұлғаға айналады. Ұйымның құқық жағдайы
кәсіпкерлік аясындағы экономикалық функцияның жүзеге асырылуына заңды
жағдай туғызады. Ең бастысы ұйымның азаматтық құқық субъектілігі болуы
қажет, ал азаматтық құқық субъектілікке тек заңды тұлға ғана ие болады.
Азаматтық заңдылықта заңды тұлға мына төмендегідей ұғымы берілген
меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқықта оқшау мүлкі
бар және сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап беретін, өз атынан
мүліктік емес, жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге
асыра алатын, сотта талапкер мен жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға
деп танылады. Осыған орай, әрбір заңды тұлғаның өзіне тән дербес балансы
немесе сметасы болады. Заңды тұлға өз қызметтерін, егер заң құжаттарында
өзгеше айтылмаса жарғы, не құрылтай шарты мен жарғысы, не тек құрылтай
шарты негізінде жүзеге асырады. Сонымен қатар, заң құжаттарына, сондай-ақ,
құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін органдары арқылы азаматтық
құқыққа ие болып, өзіне міндеттерді қабылдайды.
Мүлікті меншіктеушілер немесе олар уәкілдік берген органдар және
жақтар, ол заң құжаттарында арнайы көздеген реттерде өзге де заңды тұлға
заңды тұлғаның құрылтайшылары бола алады. Бұл жерде мүлікті шаруашылық
жүргізу немесе органды басқару құқықпен иеленетін заңды тұлға меншік
иесінің немесе ол уәкілдік берген органның келісімімен басқа заңды
тұлғаның құрылтайшылары бола алады. Ұйымдастырудың кәсіпкерлік қызметінің
құқық режимін нақтылау істері де маңызды болып табылады. Заңды тұлғаның өз
қызметтеріне байланысты коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар болып
бөлінеді. Өз қызметінің негізгі мақсаттары ретінде пайда келтіруді
көздейтін коммерциялық ұйым, не мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және
алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін коммерциялық емес ұйымдар
заңды тұлға бола алады, деп азаматтық заңдарда көрсетілген.
Ал осы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік
кәсіпорын, шаруашылық серіктестік және өндірістік кооператив нысандарында
құрылуы мүмкін. Коммерциялық емес ұйым-заңды тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік тұтыну кооперативі, қоғамдық қор және діни бірлестік нысанында
және заң құжаттарында көзделген өзге нысандарынан
құрыла алады. Осы ұйым кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғының мақсаттарына
сай келуіне қарай ғана айналысады.
Кейбір мәліметтерге қарағанда Қазақстан аумағындағы коммерциялық
заңды тұлғаның құрылуы құқық нысандары мына бағытта дамыған: мемлекеттік
кәсіпорындар, шаруашылық серіктестіктері және өндірістік
кооперативтер.бірінші тарауда, айтып кеткеніміздей отанымыздағы кәсіп-
керлік жөніндегі заңдардың дамуы 1990 ж. 11-желтоқсаннан басталған
болатын. Осы уақыттың ішінде қабылданған басқа да заңдарға сәйкес
кәсіпкерліктің мынадай ұйымдық нысандары көзделген болатын:
- қандай да болмасын меншік нысанындағы
- кәсіпорындар және олар құратын бірлестіктер
- шаруашылықтар және өзге де қоғамдар мен серіктестіктер
- қорлар және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқығы бар өзге
де қоғамдық ұйымдар.
- жеке меншік кәсіпкерлік ұйымдар
Енді осы жоғарыда аталған кәсіпкерлік нысандарын мұқият қарастырып
өтемміз Кәсіп орындардың әр түрлі меншік түрінде құрылатыны белгілі және
бұл жағдайлар меншік туралы және кәсіпорындар туралы заңдарда көзделген
болатын.
Ұжымдық меншікке негізделген кәсіпорындар тобына:
1.Еңбек ұжымдарының меншігіне мемлекеттік кәсіпорындардың мүліктері-
нің өтуіне байланысты, аренадағы алынған мүлікті сатып алуға байланысты
немесе заңда өзделген өзге де тәсілдермен алынған мүліктерге байланысты
құрылатын ұжымдық кәсіпорындар;
2.Жеке тұлғалардың ақшалай мүліктік жарнамаларына негізделген және
олардың бірлескен еңбектерін қанайтын кооперативтік кәсіпорындар;
3.Акционерлердің меншігіндегі акциялардың негізінде қызмет атқаратын
және жекеше, ұжымдық немесе мемлекеттік кәсіпорындарға ақша қаражаттарын
орналастыратын акционерлік қоғам нысанындағы кәсіпорын.
4.Осы ұйымдардың ақша қаражаттары есебінен құралатын және солардың
қызметтерін қамтамасыз ету үшін іс-қимыл атқаратын қоғамдық ұйымдардың
кәсіпорындары.
5.Осы ұйымдардың қаражаттары азаматтарын кәсіпорындармен ұйымдардың
қайырымдылық көрсетулері және әлеуметтік көрсетулері және әлеуметтік
қызметтерді жүзеге асыратын, әлеуметтік қамтамасыз ету үшін қызмет
атқаратын ұйымдардың есебінен құрылатын діни ұйымдардың кәсіпорындары
Бұлардан басқа мемлекеттік меншікке негізделген мынадай
кәсіпорындарды құру көзделген болатын[8]
Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық дамуының жалпы мемлекеттік
мәселелерін шешу мақсатында құрылатын мемлекеттік республикалық кәсіп
орындар
2.Тиісті аумақтық тұрғылықты халқының әлеуметтік –экономикалық
мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін құрылатын коммуналдық меншіктегі кәсіп
орындар.
Негізінде осы аталған кәсіпкерлік нысандары еліміздегі орта және
шағын кәсіпкерліктің өсіп дамуына байланысты басқаша түрлерде де
құрылулары мүмкін.
Бірақ уақыт өте келе бұл жағдай қателік болып табылғаны белгілі.
Сондықтан шағын кәсіпорындардың барлығы азаматтық кодексінде көзделген
коммерциялық ұйымдардың бірі ретінде қайтадан тіркеуден өткен болатын.
Шаруашылық серіктестіктері және акционерлік қоғамдықзаңға сәйкес шаруашылық
серіктестіктерінің мына келесідей түрлерін құру мүмкіндігі қарастырылған
еді.
Олар:
1.Толық серіктестіктер
2.Сенім серіктестігі
3.Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер
4.Қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
5.Акционерлік қоғам түрінде құрылуға тиісті болатын серіктестіктер.
Енді осы кәсіпорындардың әрбір түрліше азаматтық заңдарға сүйене
отырып сипаттама береміз.
Бірінші қарастыратынымыз мемлекеттік кәсіпорындардың қысқаша
сипаттамасы былайша болып келеді[9]
1.Мемлекеттік кәсіпорындар оралымды басқару құқығына негізделген және
шаруашылық жүргізу құқығына негізделген болып бөлінеді.
2.Мемлекеттік кәсіпорындар мүлкі бөлінбейді және оны салымдар бойынша,
соның ішінде кәсіпорын қызметкерлерінің арасында бөлуге болмайды.
3.Мемлекеттік кәсіпорын уәкілдіктерімен мемлекеттік органның шешімі
бойынша құрылады.
4.Мемлекеттік кәсіпорынның органы уәкілдік берілген мемлекеттен орган
тағайындайтын және оған есеп беретін басшы болып табылады.
5.Мемлекеттік кәсіпорынды тарату және қайта құру оның құрылтайшысының
шешімі бойынша жүзеге асырылады.
1. Енді шаруашылық жүргізу құқығына негізделген кәсіпорынға сипаттама
береміз: Кәсіпорынның атқаратын қызметінің құқық жағдайлары құқық
азаматының кодексінде, Қазақстан Республикасының Президентінің
Мемлекеттік кәсіпорындар туралы, заң күші бар жарлығында және тағы
басқа нормативтік актілерде көрініс тапқан болатын. Осы жаңадан
қабылданған, мемлекеттік
2. кәсіпорындардың қызметтерін реттейтін заңдарға байланысты енгізілген.
Мынандай өзгерістерді атап өтуге болады .
1.Мемлекеттік меншік иесі ретінде ролі күшейту
2.Мемлекеттік кәсіпорындар басқа жүзеге асырушысы мемлекеттік органның
өкілеттіктері айқындалған
3.Дара басқару принципі белгіленген мемлекеттік кәсіпорындардың
қызметінің бағыттары мен мақсаттары сақталынған.
4.Мемлекеттік тіркеудің міндетті тәртібі енгізілген.
5.Мемлекеттік кәсіпорындардың тізбесін белгілеу есебінен
мемлекеттің шаруашылығының функциясы қысқартылған.
Мемлекеттік меншік түрлеріне байланысты кәсіпорындар республикалық
және коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындарға бөлінеді.
Республикалық меншіктегі республикалық мемлекеттік кәсіпорындарының
тізімін Қазақстан Республикасының үкіметі бекітеді. Коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындарды әкімдер бекітеді. Мемлекеттік кәсіпорындарының қызметінің
негізгі бағыты қоғам және мемлекет мұқтаждықтарымен айқындалған әлеуметтік-
экономикалық мәселелерді шешу болып табылады. Осыған орай мемлекеттік
кәсіпорындар өз қызметтерін:
а) Мемлекеттік қорғаныс қабілеттілігін материалдық тұрғыдан қамтамасыз
етуге және қоғамның мүддесін қорғауға
ә) Өндірістің жеке бизнеспен қамтылмаған және айтарлықтай қамтылмаған
ойлар мен сапаларында тауарлар өндіруге.
б) мемлекеттің монополиясына жататын немесе мемлекеттік функциялары
болып табылатын қызметті жүзеге асыруға бағыттайды.
Мемлекеттік кәсіпорындар үкіметінің немесе жергілікті әкімдердің
шешімдерімен құрылады. Олардың құрылтайшылары үкімет атынан уәкілдік
берілген тиісті министрліктер, ведомствалар, мемкомдар және тағы басқа
органдар немесе әкім өкілеттілік берген жергілікті атқарушы органдар болып
табылады. Мемлекеттік кәсіпорындар жалпыға бірдей тәртіп бойынша юстиция
органдарында тіркеледі. Кәсіпорындардың бірден - бір құрылтайшы құжаттары
құрылтайшы бекіткен жарғы болып саналады. Жарғыда кәсіпорын атқаратын
қызметтің бағыты мен мақсаты көрсетілуге тиісті.
Мемлекеттік кәсіпорындар тек мына аяларда құрылып, қызмет атқара
алады.
Банктік сақтандыру және басқа қаржылық Қару – жарақ, оқ- дәрі,
қорғаныс құралдары және әскери техникаларды, оларды жабдықтарын әзірлеу,
өндіру, ремонттау, өткізу және жою.
1. Уранға және олардан жасалатын материалдар мен заттарға байланысты
кейбір жұмыстардың түрлері, сондай- ақ, белгілі бір жағдайларда
құрамында радиоактивтік заттар бар өнімдерді жасап шығару және өткізу.
2. Медикаменттерді, дәрілік құралдарды және емдеу препараттарын
медицинамен жабдықтау мен саймандарды жасату және өткізу.
3. Мемлекеттік монополиясына жат немесе шаруашылық қызметі жүзеге
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz